InfoHub Logo

ماسكەۋدە قانداي قاۋلى قابىلدانباسىن الدىمەن الماتىعا جەتەتىن ادەتى. سوۆەت ۇكىمەتى ورناعان كۇننەن باستاپ سەزدەر مەن تولىپ جاتقان پلەنۋمداردىڭ شەشىمى روسسيانىڭ مىڭداعان دەريەۆنيالارى مەن باسقا رەسپۋبليكالاردىڭ ۇستىنەن ءتورت مىڭ شاقىرىم ەش جەرگە ايالداماي امان-ەسەن ۇشىپ ءوتىپ، ەڭ اۋەلى ءدال وسى جەردە جۇزەگە اسىپ جاتادى. الگى دەريەۆنيالار مەن رەسپۋبليكالار ورتالىقتىڭ شەشىمىن ەندى ەستىگەندە قازاقستاندىقتار وعان باياعىدا-اق بەل شەشىپ كىرىسىپ كەتكەن بوپ شىعادى. ءىستى كىم بۇرىن باستاسا، ادەتتە سول بۇرىن بىتىرەدى عوي، سوندىقتان الگى دەريەۆنيالار مەن رەسپۋبليكالاردىڭ بىرەۋى ەندى كىرىسىپ، ەندى بىرەۋلەرى ويلاسىپ وتىرعاندا قازاقستان ورتالىققا ول شەشىمنىڭ ورىندالىپ بىتكەنى جايلى راپورت بەرىپ، كەلەسى قاۋلىنىڭ كەز-كەلگەنىنە كىرىسىپ كەتۋ ءۇشىن الاقانىن ىسقىلاپ دايىن وتىرادى.

سونداي كەزەكتى ساياسي ناۋقاننىڭ ءبىرى — قالا مەن اۋىلدىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى جويۋ ەدى. ورتالىقتان شىققان نۇسقاۋدىڭ الماتىدان وبلىستارعا، وبلىستان اۋداندارعا، اۋداننان اۋىلدارعا جەتۋى مۇڭ ەكەن، وكىمەت پەن پارتيانىڭ اۋزىنان شىققانىن ەكى ەتپەي ورىنداپ ۇيرەنگەن جەرگىلىكتى باسشىلار كوزدى جۇمىپ، بەلدى بۋىپ كىرىستى دە كەتتى. "اۋىل مەن قالانىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى قالاي جويۋ كەرەك؟ جالپى، قالا مەن اۋىلدىڭ اراسىندا قانداي ايىرماشىلىق بار جانە ول ايىرماشىلىقتى تەز ارادا جويۋدى ءىس جۇزىنە قالاي اسىرۋ كەرەك؟" مىنە، قازاقستاننىڭ كوپتەگەن اۋىل باسشىلارى ەڭ اۋەلى وسى ماسەلە جونىندە جينالىس وتكىزىپ، كوزى اشىق، ءجون بىلەدى دەگەن اكتيۆتەردىڭ پىكىرىن ءبىلىپ الدى. باسقا جەردە بۇل ماسەلەلەردى كىم قالاي شەشكەنى بەلگىسىز، "كوممۋنيزم" كولحوزىنىڭ "سوسياليزم" بولىمشەسىندە قالا مەن اۋىلدىڭ اراسىنداعى ەڭ باستى ايىرماشىلىق — نەگىزىنەن كوپ قاباتتى ۇيلەرگە بايلانىستى دەگەن بايلامعا كەلدى. "قالانى قالا قىپ تۇرعان نە؟». ول – كوپ قاباتتى ۇيلەر. اۋىلدى اۋىل ەتىپ تۇرعان شە؟» ول –مىجىرايعان جامان تامدار. سول جامان تامداردى بۇزىپ، ورنىنا كوپ قاباتتى ءۇي سالساق قالا مەن اۋىلدىڭ اراسىنداعى نەگىزگى ايىرماشىلىق جويىلادى، –دەدى وسى بولىمشەنىڭ مەڭگەرۋشىسى پاشات باراقاتوۆ. — ءسويتىپ، اۋىلدىق جەردە دە ءزاۋلىم ءۇي بوي كوتەرەدى، ول ءوزىمىزدىڭ نەبوسكرەب، ياعني "سوسياليزم" ءزاۋلىمى بولادى". پاشات — بولىمشەدەگى عانا ەمەس، بۇكىل كولحوز بويىنشا بەدەلدى ادام. جۇرتتىڭ ايتۋىنشا، ول ءبىر كەزدەرى موسكۆاداعى تيميريازيەۆ اتىنداعى اۋىلشارۋاشىلىعى اكادەمياسىنا ءتۇسىپ كەتۋگە از-اق قالعان. كۇندەلىكتى ساياساتتان جاقسى حابارى بار، گازەت وقيدى، ءتىپتى، كوركەم ادەبيەتتەن دە شەت قالمايدى. الدىڭعى جىلى وسى اۋىلدىڭ كىتاپ دۇكەنىنەن ەرنەست حەمينگۋەيدىڭ "قوش بول، قارۋ" دەگەن رومانىن ساتىپ العان. بۇل قاي ەلدىڭ جازۋشىسى ەكەنىن بىلمەك بىلاي تۇرسىن كەيبىرەۋلەر ونىڭ اتىن ەجىكتەپ وقي الماي تۇرعاندا بۇل كەلىپ: "و، حەمينگوي" ءتۇسىپتى عوي دەپ جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ اۋزىن اڭقيتىپ كەتكەن. كولحوز باسشىلارى مەن جالپى جينالىس پاشاتتىڭ ۇسىنىسىن نەگىزگە الىپ، اۋەلى ەكسپەريمەنت رەتىندە "سوسياليزم" بولىمشەسىنەن كوپ قاباتتى ۇيلەر سالۋعا قاۋلى قابىلدادى. جينالىس ۇستىندە بولىمشە پرورابى سەپەنتايعا وبلىس ورتالىعىنا بارىپ، سالىناتىن ءۇيدىڭ جوباسىن تابۋعا، قۇرىلىسشىلار ىزدەستىرۋگە، وعان كەتەتىن قارجىنىڭ ورتاشا ەسەبىن شىعارۋعا تاپسىرما بەرىلدى. سەپەنتاي: "بۇل جۇمىستىڭ ءبارى ءبىر وزىمە كوپتىك قىلادى عوي، بولىمشە مەڭگەرۋشىسى باراقاتوۆ تا ارالاسسىن" دەپ ايتىپ ەدى، اۋەلى پاشات، سونان سوڭ كولحوز باستىعى وعان تارپا باس سالدى. "قيىندىقتان قاشۋ — كوممۋنيستكە جات قىلىق. پارتيا ۋستاۆىندا نە دەگەن؟ سەن بەلسەندىلىكتەن قاشىپ وتىرسىڭ"، دەدى. ەكەۋى وسىلاي دەگەن سوڭ وزگە اكتيۆتەر دە بۇنى جاپپاي سىناپ شىقتى، ءتىپتى، پارتبيلەتىن تارتىپ الىپ، ءوزىن قاڭعىتىپ جىبەرۋ كەرەك دەگەندەر دە تابىلدى. قوي ۇرىقتاندىرۋ پۋنكىتىنىڭ مالدارىگەرى وسپان ءوزىنىڭ وسىنداي جالتاق، سۋجۇرەك كوممۋنيستپەن ءبىر كولحوزدا جۇمىس ىستەپ جۇرگەنىنە وكىنىش ءبىلدىردى. جينالىستا وتىرعان جيىرما ءبىر ادامنىڭ ءبارى قازاق، قازاق بولعاندا دا كوپشىلىگى ورىسشا بىلمەيتىن، بىلسە دە سۋدى "ۋادا" دەيتىن قازاقتار ەدى، سوعان قاراماستان وسپان ءوز ويىن تۇپ-تۇگەل ورىسشا ايتىپ شىقتى. ءسوز ورىسشا ايتىلعان سوڭ جۇرتتىڭ ءبارى ۇيىپ تىڭداپ، سەپەنتايدىڭ ادال كوممۋنيست ەمەس ەكەنىنىنە، كەمەلدەنگەن سوسياليزم قۇرىلىسىنا قولىنان كەلگەنىنشە زيان كەلتىرۋگە تىرىسىپ قالۋعا نيەت ەتىپ جۇرگەن كەرتارتپا ەلەمەنت ەكەنىنە، ءسويتىپ، قالا مەن دەريەۆنيانىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى جويىپ، ەڭبەكتى تۆورچەستۆو دەپ قارايتىن كوزقاراسقا قارسى ارەكەت جاساماق بولعان قارا نيەت ەكەنىنە كوزدەرى انىق جەتتى. وسى جينالىستا سەپەنتاي ءوز قاتەلىگىن مويىنداپ، يدەيالىق اۋىتقۋشىلىقتان تەز ارادا، ءتىپتى، ءدال قازىردەن باستاپ ارىلۋعا تىرىساتىنىن، پارتيا قانداي تاپسىرما بەرسە دە بۇلجىتپاي، دەر كەزىندە ورىندايتىنىن ايتىپ، اۋەلگى كەزدە سولقىلداقتىق تانىتقانى ءۇشىن جالپى جينالىستان كەشىرىم سۇرادى.

ءبىر عانا داۋىس ارتىقشىلىعىمەن وعان كەشىرىم جاسالدى.

ەرتەسىنە ول وبلىس ورتالىعىنا اتتاندى. ومىرىندە ۇلكەن مەكەمەلەردىڭ ەسىگىن اتتاپ ۇيرەنبەگەن سەپەنتاي "وبلگورپروەكت" دەگەن كەڭسەدەن جوندەپ سويلەسەتىن ادام تابا المادى، تاپقان ادامدارى ءوز بەتتەرىنشە ەشتەڭە شەشە المايتىن بوپ شىقتى. ءتورتىنشى كۇن دەگەندە بۇرىشتاعى ءبىر كابينەتتە وتىراتىن تورت-بەس جىگىتتىڭ ءبىرى وعان كومەك بەرە الاتىنىن، "يۋجكازەليەۆاتورمەلسنابسبىتستروي" دەگەن مەكەمەدە ءبىر ساۋلەتشىنى بىلەتىنىن، ونىڭ قولىندا دايىن تۇرعان ەكى ءزاۋلىم ءۇيدىڭ جوباسى بار ەكەنىن، قالاسا، ول جىگىتتى شاقىرىپ سويلەسىپ، جوباسىن "سوسياليزم" بولىمشەسىنىڭ وكىلىنە ساتۋعا كوندىرە الاتىنىن ايتقاندا بۇل جۇرەگى جارىلا قۋانىپ، الگى جىگىتكە جاتا كەپ جابىستى.

ولار "يۋجكازەليەۆاتورمەلسنابسبىتسترويدىڭ" ساۋلەتشى جىگىتىمەن ەكى كۇن بويى كەلىسسوز جۇرگىزدى. كەلىسسوز بەيتاراپ الاڭدا — قالالىق دەمالىس پاركىندەگى كولدىڭ "ارال" رەستورانىندا مەيلىنشە جىلى شىرايلى، ەكى جاقتى تولىق تۇسىنىسكەن جاعدايدا ءوتتى.

ءبىر ايدان سوڭ سەپەنتايدىڭ قالادا وتكىزگەن كۇندەرىنىڭ العاشقى جەمىستەرى دە كورىنە باستادى. وبلىس ورتالىعىنان "سوسياليزم" بولىمشەسىنە قاراي قۇرىلىس ماتەريالدارىن تيەگەن جۇك ماشينالارى، قىش قالاۋشىلار مەن سىلاقشىلار، ساۋلەتشىلەر مەن بۋلدوزەرشىلەر، جەر ولشەۋشىلەر مەن سەمەنت قۇيۋشىلار اعىلا باستادى. ساۋلەتشى جىگىتتىڭ كولحوزعا جيىرما مىڭ سومعا ساتقان جوباسى، شىن مانىندە، بۇرىن ەشكىم قابىلداماي، تالاي جەردىڭ تابالدىرىعىن توزدىرىپ، ەشقايدا وتپەي قالعان جوبا ەدى.

"سوسياليزم" بولىمشەسىنە قارا جۇمىسقا ادام كەرەك ەكەن دەگەن حابار بۇل توڭىرەككە تۇگەل تاراپ، ماڭايداعى جۇمىسسىز جۇرگەندەر دە وسىلاي قاراي شۇبىرا باستادى. قارا جولعا شىعىپ الىپ، وتكىنشى ماشينالارعا قول كوتەرۋشىلەر كوبەيدى.

— اينالايىن، قايدا باراسىڭ؟

— ءوزىڭ قايدا باراتىن ەڭ؟

— "كوممۋنيزمگە". تۇرعانىما ءبىر ساعات بولدى، اقىسىن بەرەيىن، الا كەتشى.

— جوق، ماشينام بۇزىق. "سوسياليزمگە" ارەڭ جەتەتىن ءتۇرىم بار.

— ويباي، مەيلى، ماعان دا كەرەگى سول.

باس-اياعى ءبىر اپتانىڭ ىشىندە شاعىن بولىمشە كەلىمسەكتەردىڭ اياعىنىڭ استىندا قالدى. پاشات پەن سەپەنتاي اعىلعان ادامداردىڭ لەگىنەن قالاي قۇتىلارىن بىلمەي شاقشاداي باستارى شاراداي بولدى. بولىمشەنىڭ نەگىزگى جۇمىسىن بريگاديرلەر مەن زۆەنوۆودتارعا جۇكتەپ، ەكەۋى تۇگەلدەي كەلىمسەكتەرمەن اينالىستى. جۇمىسقا الاتىندارىن الىپ، قالعاندارىن كەرى قۋدى. اۋەلگى كەزدە بەس قاباتتى ەكى ءۇي سالۋعا قانشا جۇمىسشى كەرەك ەكەنىن ەكەۋى دە ەسەپتەپ الماعان ەكەن، كۇپكە توعىتاتىن مالداي توپىرلاعان مىنا توبىردان ەندى قانشاسىن قابىلداپ، قانشاسىن قايتارۋ كەرەك ەكەنىن بىلمەي دال بولدى.

— قانشاسىن الامىز مىنا ماڭىراعان بالەلەردىڭ؟ — دەدى پاشات بار اشۋىن سەپەنتايدان الىپ. — قالاداعى وسىنداي ۇيگە قانشاما جۇمىسشى كەرەك ەكەن؟

— ول — قالا، ال ءبىز — دالا. وندا ادامنان تەحنيكا كوپ، ال بىزدە — ءبىر كران، ءۇش ساموسۆال، باسقا دىم جوق.

— مەن سەنەن نە بار، نە جوعىن سۇراپ تۇرعان جوقپىن، مىنا ۇيگە قانشا ادام كەرەك، سونى ايت!

— ەگەر تەحنيكانى شىعارىپ تاستايتىن بولساق... ءىم... — ول ىشتەي ساناي باستادى. — ءىم... اناۋ-اناۋ، مىناۋ-مىناۋ. ءبىرىنشى قاباتقا جيىرما، ەكىنشى قاباتقا — جيىرما بەس... ءۇشىنشى قاباتقا... ءتورتىنشى، بەسىنشى... ءبىر ۇيگە ءجۇز جيىرما ادام.

— ءاي، ءبىز بەس قاباتتى قاتارىنان سالمايمىز عوي، الدىمەن ءبىرىنشىنى ءبىتىرىپ الىپ، سونان سوڭ ەكىنشىگە كىرىسپەيمىز بە؟ نەمەنە، سەنىڭ ادامدارىڭ كىرپىشتى اسپانعا قالاي بەرە مە؟

— ءا، سولاي ەكەن-اۋ. ارينە، ءبىرىنشى قابات بىتپەسە ەكىنشىسىن تۇرعىزا المايسىڭ، ويتكەنى ەكىنشى قابات ءبىرىنشى قاباتتىڭ ۇستىندە تۇرادى عوي.

— مىنە، سولاي، پروراب جولداس، سەندەرگە ءبارىن ايتىپ وتىرماسا وزدەرىڭ ەشتەڭە بىلمەيسىڭدەر. سونىمەن، قانشا ادام؟

— شاما-شاما، ەكى قوس ۋىس ءبىر كىلا. ءجۇز ەلۋ ادامدى الىپ قالايىق تا، قالعانىن قايتارىپ جىبەرەيىك. ول دا ارتىق بوپ بارا جاتسا قىسقارتا سالامىز عوي.

— جارايدى، قابىلداي بەر! تەك جۇمىسشىلاردىڭ ۇلتتىق قۇرامىن قاتال ساقتا. — وسى كەزدە شاعىن كەڭسەنىڭ دالىزىندە سىعىلىسىپ تۇرعان ادامداردىڭ قىسىمىنا شىداي الماي كونمەن قاپتالعان كونە ەسىك ەرگەنەگىمەن ىشكە قۇلاپ ءتۇستى دە، الدىمەن كىرگەلى تۇرعان ونشاقتى ادام تابالدىرىقتان اسا بەرە توپىرلاي قۇلادى. قۇلاعان ادامداردىڭ شي قالپاقتارىنىڭ ءبىرازى مىجىلىپ، توپالاڭ ىشىنەن امان شىققان ەكى-ۇشەۋى بولىمشە باستىقتارىنا قاراي سىتىلىپ قاشا جونەلدى دە، ورتا جولدا بولدىرىپ بارىپ ايالدادى. سەپەنتاي وپىر-توپىردىڭ ەڭ استىندا كوزى باقىرايىپ جاتقان ارىق جىگىتكە قاراپ.

— فاميلياڭ كىم؟ — دەدى

— قامىسبايەۆ.

— ماماندىعىڭ؟

— تاس قالاۋشى.

— ۇلتىڭ؟

— قوڭىرات.

— مەن سەنەن رۋىڭدى ەمەس، ۇلتىڭدى سۇراپ تۇرمىن عوي.

— قازاق... ءسىزدى قوڭىرات دەپ ەستىگەن سوڭ...

— بۇ قازاق جۇرتتىڭ استىندا جاتىپ تا رۋعا بولەدى. جارايدى. قابىلدايمىز. ال، سەنىڭ رۋىڭ..، تويس، فاميلياڭ كىم؟ – سەپەنتاي ونىڭ ۇستىندە جاتقان تاقىر باسقا قارادى.

— كوپبەرگەنوۆ.

— ماماندىعىڭ؟

— تاس قالاۋشى.

— ۇلتىڭ؟

— قازاق. مەن دە قوڭىرات...

— وتىرىك ايتادى، ونىڭ رۋى نايمان، — دەدى ونىڭ ۇستىندە جاتقان قالقان قۇلاق ءبىر كەتىك جىگىت.

— قازاق، قازاق، — سەپەنتاي ويلانىپ قالدى. — تاعى دا قازاق. ورىس بولساڭ دۇرىس بولار ەدى. ءبارى قازاق بوپ كەتسە...

— ارالارىڭدا ورىس بار ما؟ — ەشكىم ۇندەمەدى. — ارالارىڭدا تاس قالاۋشى ورىس بار ما؟ — دەپ سەپەنتاي گۇجىلدەپ تۇرعان دالىزگە ايعايلادى.

— بار، — دەدى قالىڭ توپتىڭ ىشىنەن سومبرەرو كيگەن ءبىر ءداۋ سارى جىگىت.

— فاميلياڭ كىم؟

— بەكتۇروۆ.

— بەكتۇروۆ. سەن قالاي ورىس بولاسىڭ؟

— مەنىڭ اتامنىڭ اتى ۆيكتور، قازاقتار مەتركەمدى جازعاندا ۆيكتوردىڭ ورنىنا بەكتۇر دەپ جازىپ جىبەرگەن.

— ءاي، قايدام، سەنبەيمىن، سەنبەيمىن. جارايدى، قابىلداندىڭ، جۇرە بەر.

سەپەنتاي قازاقستاندا تۇراتىن بارلىق ۇلتتىڭ وكىلىن تۇگەلدەپ بولامىن دەگەنشە قاس قارايىپ، كوز بايلاندى. ابدەن شارشاپ، دىڭكەسى قۇرىعان ول پاشاتقا قاراپ:

— انەۋكۇنگى گازەتتە قازاقستاندا ءجۇز جيىرما ۇلتتىڭ وكىلى تۇرادى دەپ جازىپ ەدى، مەندە ءجۇز ون ەكى بولدى. ەندى سەگىزىن قايدان تابامىز؟ ول قانداي ۇلتتار ەدى.

— كۇرد بار عوي؟

— بار.

— نوعاي بار عوي؟

— بار.

— جۇڭگو شە؟

— ول دا.

— ءشۇرشىت شە؟

— ءشۇرشىت؟ ول... ول جوق. ول قانداي ۇلت؟

— قانداي ەكەنىن قايدان بىلەيىن، جۇرت "ءشۇرشىت" دەپ جاتادى عوي.

— ءقازىر، سۇراپ كورەيىن. — ول دالىزدە سەلدىرەپ قالعان جۇرتقا قاراپ: — ارالارىڭدا ءشۇرشىت بار ما؟ — دەدى.

قالجىراعان جۇرت جاۋاپ قايتارمادى. ول قارلىققان داۋىسپەن قايتا سۇرادى.

— ءشۇرشىت بار ما، ءشۇرشىت؟

— جوق.

— ءپۇشتۋ بار ما؟

— جوق. ولار اۋعانستاندا تۇرادى.

— قاپ، ءبىر ءشۇرشىت پەن ءپۇشتۋ كەرەك ەدى... ال، سەندەر كىم بولاسىڭدار؟

— كىم بولۋشى ەك، قازاقتارمىز.

— بىزگە قازاقتاردىڭ كەرەگى جوق، قايتا بەرىڭدەر.

— ويباي-اۋ، قازاق قالاعان تام قۇلاپ قالادى دەيسىڭدەر مە؟ قايدا بارساق تا، «قازاقتاردىڭ قاجەتى جوق» دەيدى، ەندى ءبىز قايدا بارىپ كۇن كورەمىز؟

— وندا مەنىڭ شارۋام جوق. ماعان دەسەڭ ماگادانعا كەت. ءشۇرشىت كەرەك، ءشۇرشىت نەمەسە ەسكيموس.

— ويباي، ونداي ۇلت جوق بولسا ولەمىز بە ەندى؟

— تابىڭدار، تابىڭدار!

ەكى باستىق قانشا ايعايلاعانمەن توپ ىشىنەن ءشۇرشىت تە، ءپۇشتۋ دە، ەسكيموس تا تابىلمادى. ولار تىزىمدەگى ۇلتتىق قۇرامدى مۇقيات ءبىر قاراپ شىقتى دا، امالدارى تاۋسىلىپ بىر-بىرىنە قارادى.

— ەندى نە ىستەيمىز؟ — دەدى پاشات كۇرسىنىپ. سەپەنتاي ۇزاق ويلانىپ وتىردى دا:

— بىلاي ەتسەك قايتەدى، — دەدى سىبىرلاپ. — ءتىزىم بويىنشا جەتپەي تۇرعان سەگىز ۇلتتى ءسىز ەكەۋمىز كەلىسىپ مىنا تۇرعان قازاقتاردىڭ ءبىرىن ءپۇشتۋ، ءبىرىن ءشۇرشىت ەتىپ تولتىرساق. جۇمىسسىز جۇرگەن قاڭعىباستار كونبەي قايدا بارادى؟ وزدەرىمەن كەلىسەمىز دە، بىرەۋ-مىرەۋ سۇراي قالسا ءبىز اتاعان ۇلتتى ايتاتىن عىپ ميىنا قۇيىپ قويامىز.

— ولاردىڭ تۇرلەرى كەلمەسە قايتەمىز؟

— ءتۇر دەگەن نە ول؟ جۇمىسشى ادامدا قانداي ءتۇر بولادى دەيسىڭ. اۋىر جۇمىسقا تۇسكەننەن كەيىن ءبارىنىڭ ءتۇرى پرولەتاريات بوپ كەتپەي ما؟

پاشات سەپەنتايعا سۇزىلە قاراپ ءبىراز وتىردى دا:

— ءاي، مىناۋىڭ تابىلعان اقىل ەي، — دەدى جۇزىنە قۋانىش ءۇيىرىلىپ. — جار-رايسىڭ سەپەنتاي، كاللاڭ ىستەيدى سەنىڭ. اۋىق-اۋىق! — ول بىرەۋ تۇنشىقتىرىپ جاتقانداي شيقىلداي كۇلدى. كۇلكىسىن جوتەلمەن ءبىتىرىپ بولدى دا: — داۆاي، كىرىسە بەر، — دەدى. — دەگەنمەن، بەتالدى باس سالىپ جازا بەرمەي، ءار ۇلتقا كەلەدى-اۋ دەگەنىن تاڭدا.

— ارينە. شىنداپ ىزدەسە بۇ قازاقتىڭ اراسىنان دۇنيەجۇزىندەگى بارلىق ۇلتقا ۇقساس ادامداردى تابۋعا بولادى.

— ول دا ءجون. ال، مەن ۇيگە كەتتىم، قالعانىن ءوزىڭ بىتىرە سال. ول وسىنى ايتتى دا، دالىزدەگى توپىرلاعان ادامدى قاق جارىپ، سىرتقا شىقتى. سەپەنتاي دا ءىستى كوپ سوزا بەرمەي وزىنە كەرەكتى سەگىز ۇلتقا ءتۇرى كەلەدى-اۋ دەگەن سەگىز قازاقتى ىشكە كىرگىزىپ الدى دا "وسىلاي دا وسىلاي، بىزگە مىناداي ۇلتتىڭ ادامى كەرەك، كەلىسسەڭدەر ءقازىر وفورميت ەتەمىن" دەگەن سوڭ باسىنا قونعالى تۇرعان باقىتتان ايىرىلىپ قالعىسى كەلمەگەن سەگىز قازاق سەگىز جەردەن جامىراپ قويا بەردى.

— وي-باي، و نە دەگەنىڭىز، ءشۇرشىت بولماق تۇگىلى شۇبالشاڭ دەسەڭىز دە ريزامىز، ودان نەمىز كەتەدى، — دەستى ءبارى وزەۋرەپ. — ال، الدا-جالدا بىرەۋ ۇلتىمىزدى سۇراي قالسا ءوزىڭىز ايتقان ۇلتتى ايتامىز. تەك، ۇمىتپاس ءۇشىن جازىپ الايىق!

ولار ءارقايسىسى وزدەرىنىڭ قاي ۇلتقا تەلىنگەندەرىن قويىن داپتەرىنە جازىپ الدى دا قۋانىشتارى قويىندارىنا سىيماي ۇيدى-ۇيلەرىنە تاراستى. ۇلت جەتپەي قالعان جۇمىسسىز قازاقتار مىجىرايعان جامان كەڭسەنىڭ الدىندا جامىراپ قالا بەردى.

ەندى ءبىراز ۋاقىتتان سوڭ "كوممۋنيزم" كولحوزىنىڭ "سوسياليزم" بولىمشەسىندە بەس قاباتتى ەكى ءۇي بۇرقىراپ بوي كوتەرە باستادى. قۇرىلىس ىرگەسى قالانباس بۇرىن ەكى ءۇيدىڭ جانىنا ەكى ۇران ءىلىندى. بولىمشەنىڭ سارايىندا بۇرىننان جاتقان ەسكى ۇراندار كوپ بولاتىن، سەپەنتاي سولاردىڭ ەكەۋىن سيراعىنان سۋىرىپ الدى دا، ۋاقىتى وتكەن سوزدەردى قىرىپ تاستاپ، جاڭاسىن جازا قويدى. "امەريكانى قۋىپ جەتىپ، باسىپ وزامىز"، "سەكسەنىنشى جىلى ورنايتىن كوممۋنيزمگە ءوز ۇلەسىمىزدى قوسايىق!" دەگەن ۇرانداردىڭ ورنىنا: "قالا مەن دەريەۆنيانىڭ ايىرماشىلىعىن مەيلىنشە تەز جويايىق!"، "وركەندەگەن سوسياليزم كەزىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىمىز ءۇشىن پارتياعا راحمەت!" دەگەن سوزدەر جازىلىپ، الىستان كورىنەتىندەي بيىك-بيىك ەكى باعاناعا بادىرايتا ءىلىندى. بولىمشە مەڭگەرۋشىسى پاشات ءار دۇيسەنبى سايىن راسيا ارقىلى ورتالىقپەن سويلەسىپ، قۇرىلىستىڭ ادام تاڭقالارلىقتاي شاپشاڭدىقپەن ءجۇرىپ جاتقانىن، بۇيتە بەرسە ەكى ءۇيدىڭ قۇرىلىسى جوسپاردا كورسەتىلگەندەي ءبىر جىلدا ەمەس، بەس ايدا ورىندالاتىنىن، ءسويتىپ، "سوسياليزم" بولىمشەسى پارتيانىڭ العا قويعان تاپسىرماسىن تاعى دا مەرزىمىنەن بۇرىن ورىنداپ، قالا مەن دەريەۆنيانىڭ اراسىنداعى الشاقتىقتى وبلىستا ءبىرىنشى بوپ اياقتايتىنى جايلى اقپار بەرىپ وتىردى.

شىنىندا دا پاشات پەن سەپەنتاي سوزدەرىندە تۇردى — اتتاي بەس اي دەگەندە ءۇي ءبىتىپ، وعان تۇرعىندار قونىستانا باستادى. قونىستانۋ كەزىندە بولىمشەنىڭ ەكى باسشىسى مۇندا تۇراتىندار ىلعي ءبىر ۇلتتىڭ وكىلى بوپ كەتپەۋىن تاعى دا مۇقيات قاداعالاپ، بۇل جاۋاپتى مىندەتتى دە شەبەر ورىنداپ شىقتى. بولىمشەدە نەگىزىنەن قازاقتار، تورت-بەس ءۇي ورىس، ءۇش وزبەك، ەكى ءازىربايجان، ءبىر تۇرىك، ءبىر گرۋزين، ءبىر ارميان، نە سەبەپتى ەكەنى بەلگىسىز الدىڭعى جىلى يراننان كوشىپ كەلگەن ءبىر قىزىلباس، ءبىر دۇنعان، ءبىر كارىس سەمياسى بار ەدى. پاشات ول ۇلتتاردىڭ بارىنە العاشقى وردەردى تولتىرىپ، قالعان قازاقتاردى قازاقستانداعى قالعان ۇلتتارعا ءبولىپ جازدى دا، قونىستانۋ كۇنىن بەلگىلەدى. بولىمشەدە سەكسەن ءتورت سەميا بولاتىن، ولاردىڭ ءبارىن بەس قاباتتى ەكى ءۇي قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا جۇتتى دا قويدى. ءبىر جاپپالى تامداردا كوپ قاباتتى ۇيگە كوشكىسى كەلمەگەن بىرەن-ساران كەمپىر-شالدار مەن قورا-جايىن قيماعان شارۋالار عانا قالدى.

ۇيگە جاپپاي قونىستاناتىن كۇنى ورتالىقتان كولحوز باستىعى مەن وزگە دە باسشىلار كەلىپ، جاڭا ءۇيدىڭ الدىندا ميتينگ بولدى. ميتينگتە بولىمشە مەڭگەرۋشىسى پاشات باراقاتوۆ جالىندى ءسوز سويلەدى. ول بەس قاباتتى مىناداي عاجايىپ ءۇيدىڭ بەلگىلەنگەن مەرزىمنەن الدەقايدا بۇرىن — بەس ايدىڭ ىشىندە سالىنىپ بىتكەنىن، الىس بولىمشەگە بۇل سەكىلدى ەڭسەلى تۇرعىن ءۇي سالۋ تەك وركەندەگەن سوسياليزم كەزىندە عانا مۇمكىن بولىپ وتىرعانىن، كاپيتاليستىك ەلدىڭ ەڭبەكشىلەرى مۇنداي ۇيدە تۇرماق تۇگىلى تۇستەرىنە دە كىرمەيتىنىن ايتا كەلىپ، كاپيتاليستىك قۇرىلىستى جەردەن الىپ، جەرگە سالدى. كاپيتاليستىك سيستەمانىڭ تۋ ۇستاۋشىسى امەريكانى جامانداپ، رەيگاننىڭ يت-تەرىسىن باسىنا قاپتادى. وسى كەزدە الدىڭعى جاقتا تۇرعان ءبىر شالتىك شال:

— ءاي، پاشات قاراعىم، اي دالاعا ەكى ءۇي سالدىم ەكەن دەپ ەكپىندەپ كەتتىڭ عوي. الىستاعى امىريكادا نەڭ بار، ءوز اۋلىڭنىڭ جايىن ايتا بەرسەيشى، — دەپ ەدى، پاشات اشۋعا ءمىنىپ، جەلدى كۇنگى تۇندىكتەي تۋلاپ الا جونەلدى.

— كىم بۇنى ايتقان؟ مەلدەش اقساقال، ءسىز بە؟ نەمەنە، امەريكان يمپەرياليزمىن سىناعان ءسوزىم سىزگە ۇناماي قالدى ما؟ ىلعي دا قيام-پۇرىس سويلەپ، جاستارعا ۇلگى كورسەتۋدىڭ ورنىنا ەكىسترەميستىك مىنەز كورسەتەسىز دە جۇرەسىز. ەگەر امەريكانى قىزعىشتاي قوريتىن بولساڭىز كەتىڭىز سول جاققا،ءبىز ارام پيعىلدى ادامداردى ءبىر كۇن دە ۇستامايمىز. وتكەن جولعى العان سوگىسىڭىز ازدىق قىپ ءجۇر مە؟

جۇرت دۇرلىگىپ شالتىك شالعا بۇرىلدى. مىناداي سالتاناتتىڭ شىرقىن بۇزعانى ءۇشىن جانە "سوسياليزم" بولىمشەسىنىڭ قاس جاۋى بوپ تابىلاتىن الىستاعى امەريكانى قورعاعانى ءۇشىن ءبىراز ادام وعان جەپ جىبەرەردەي وقتى كوزبەن اتا قارادى. "وتكەن جولعى العان سوگىسىڭىز ازدىق قىلدى ما؟" دەگەن پاشاتتىڭ سوزىندە جان بار. وسىدان سەگىز اي بۇرىن مەلدەش شال ءوز اقشاسىنا قالادان ەكى بوشكە سىرا ساتىپ اكەلىپ، ءدال كلۋبتىڭ جانىندا جۇرتقا تەگىن ۇلەستىرگەن. تەگىن سىرا بولعان سوڭ كلۋبتىڭ الدىنا قىرعىن ادام جينالىپ، اياعى قىپ-قىزىل توبەلەسكە ۇلاسقان، مەلدەشتىڭ ارباسى قيراپ، بوشكەلەرى قاۋساعان. مىناداي وقيعا اۋەلى بولىمشە مەڭگەرۋشىسىنە، ونان سوڭ كولحوز باستىعىنا جەتەدى. باستىق مەلدەشتى كابينەتكە شاقىرىپ اپ:

— ال، مۇنىڭىز نە؟ جۇرتتى نەگە دۇرلىكتىرەسىز؟ — دەدى.

— مەنىڭ كىنام نە؟ بار جازىعىم جۇمىستان شارشاپ جۇرگەن ادامدارعا تەگىن سىرا اكەپ بەرەيىنشى دەپ ەم.

— نەگە؟

— نەگەسى قالاي؟ وزدەرىڭ "كاممۋنيزمدە ءبارى تەگىن بولادى" دەپ كۇندە ايتاسىڭدار. مەنىڭ جاسىم بولسا كەلىپ قالدى، سەندەر ايتقان كاممۋنيزمدى كوزىم تىرىدە كورىپ كەتەيىنشى دەپ ەكى ايلىق پەنسياما ەكى بوشكە سىرا ساتىپ اكەپ ۇلەستىرگەنىم عوي. اياعى توبەلەسپەن بىتەتىنىن قايدان بىلەيىن.

— جاز! — دەدى كولحوز باستىعى قاسىندا وتىرعان كومەكشىسىنە. — بۇيرىق!..

مەلدەش شال ەڭبەكشىلەر اراسىندا بۇلىك تۋدىرار اۆانتيۋريستىك ارەكەت جاساعانى ءۇشىن سول كۇنى ساياسي ءمانى بار قاتاڭ سوگىس الىپ تىنىپ ەدى. پاشاتتىڭ الگى ايتىپ تۇرعانى سول. بۇل ماسەلە ودان دا ءورشىپ كەتەر مە ەدى، تەك كولحوز باستىعى "جارايدى، ءسوزىڭدى جالعاستىرا بەر" دەگەن سوڭ عانا پاشات قاقالىپ-شاشالىپ، قاعازداعى ءسوزىن ءارى قاراي وقۋعا باس قويدى.

— الدارىڭىزدا تۇرعان ەكى ءۇيدى تەك ءۇي دەپ قانا قاراماڭىزدار، بۇل ءۇي ەمەس — بولاشاقتىڭ ۇلگىسى، ياعني، كوممۋنيستىك جاتاقحانا. بۇل — سوۆەت جۇمىسشىلارىنىڭ تاعى ءبىر عاجايىپ جەمىسى. بۇل ءۇيدى قازاقستاندا تۇراتىن بارلىق ۇلتتىڭ وكىلدەرى سالدى، سوندىقتان دا ول مەرزىمنەن جەتى اي بۇرىن ءبىتىپ، بۇگىن كوپ ۇلتتى سەميا جاڭا قونىستارىنا جايعاسقالى وتىر. بۇل ءۇيدىڭ بىتۋىنە قازاق، ورىس، ۋكراين، تاتار، مولدوۆان، بەلورۋس ت. ب. ۇلت وكىلدەرىنىڭ قۇرىلىسشىلارى عانا ەمەس، قازاقستاندا تۇراتىن ەڭ از ۇلتتىڭ وكىلدەرى دە ات سالىستى. اتاپ ايتساق، ەسكيموس ساعىنتاي ايبالتايەۆ، ءپۇشتۋ ەرگەشباي سارمولدايەۆ، ءشۇرشىت تەمىربەك سيقىموۆ جانە باسقا دا جولداستار وزدەرىنىڭ جارقىن ەڭبەكتەرىمەن ايرىقشا كوزگە ءتۇستى. ەندى ەڭ ءبىر سالتاناتتى ءسات...

جۇرت اراداي گۋلەپ كەتتى. پاشات سوندا عانا بارىپ ءبارىن ءوز اۋزىمەن بۇلدىرگەنىن ءتۇسىنىپ، پەشتەن جاڭا شىققان نانداي كۇرەڭىتىپ، شەكەسى ىسىپ شىعا كەلدى. ول ادامداردىڭ اتى-جوندەرىن ءانى-مىنى وزگەرتىپ الارمىن دەپ ءجۇرىپ تارس ۇمىتىپ كەتىپتى.

— ەي، قايداعى ەسكيموس؟ قايداعى ءشۇرشىت؟ — دەپ بولىمشە تۇرعىندارى ونىڭ ءسوزىن ەسىتتىرمەي جىبەردى. فاميليالارى اتالعان الگى جىگىتتەردىڭ ءبارى قاتىن-بالا-شاعالارىمەن، تۋعان-تۋىستارىمەن وسىندا بولاتىن. ءبىرى ءشۇرشىت، ءبىرى ەسكيموس، ءبىرى ءپۇشتۋ بوپ شىققاندا وزگە جۇرت بىلاي تۇرىپ، ولاردىڭ ايەلدەرى ادام ايتىپ جەتكىزگىسىز ايعاي-شۋ كوتەردى.

— ءاي، ءوپراۋلايش جولداس! — دەدى ءشۇرشىت بولعان تەمىربەكتىڭ ايەلى ايعاي سالىپ. — ءسىز مەنىڭ كۇيەۋىمدى ءويتىپ قورلاماڭىز، ول ءشۇرشىت بولماق تۇگىلى ءشۇرشىت دەگەندى كورگەن دە ەمەس. ول — قازاق! قازاق بولعاندا دا اتا-بابالارى شىڭعىس حانمەن ايقاسىپ وتكەن وتىراردىڭ قوڭىراتى، ونىڭ ىشىندە قۇلشىعاش، ونىڭ ىشىندە تازدار، ونىڭ ىشىندە ءبورى، ونىڭ ىشىندە...

— ءسىز ءويتىپ رۋعا بولمەڭىز، رۋعا بولمەڭىز، — دەپ، نە ايتارىن بىلمەگەن پاشات ەرنى كەزەرىپ بەت الدى كۇبىرلەگەن بولدى. بۇدان سوڭ "ەسكيموستىڭ"، ودان كەيىن "ءپۇشتۋدىڭ" ايەلدەرى داۋ كوتەرىپ، سالتاناتتى ميتينگ قۇلاق تۇندىرار داۋ-جانجالعا اينالدى. بۇل شۋدىڭ شەگى بولمايتىنىن سەزگەن كولحوز باستىعى ورتاعا شىعىپ:

— سابىر، سابىر جولداستار! — دەدى قولىن كوتەرىپ. — الگى اتالعان جولداستار العا شىقسىنشى، كىم ەكەندەرىن ءوز كوزىمىزبەن كورەيىك.

— كۇندە كورىپ جۇرگەن بولىمشەنىڭ ادامدارى ەمەس پە، نەسىنە العا شىعادى؟ — دەگەنمەن، شىقسىن. قانە، الگى جىگىتتەر قايدا، كەلىڭدەرشى ورتاعا.

جۇرت الدىنا ەسكيموس بولعان ساعىنتاي، ءپۇشتۋ ەرگەشباي، ءشۇرشىت تەمىربەك شىققاندا جۇرت قىران-توپان كۇلكىگە باتتى.

— ساتقىندار! — دەدى قىزىڭقىراپ العان ءبىر جىگىت ولارعا قاراي جۇدىرىق سەرمەپ. — اقشاعا ۇلتىن ساتقان وپاسىزدار! مەن عوي "جۇمىسسىز قوڭىز تەرىپ كەتسەم دە قازاق بولام" دەپ قاسارىسىپ تۇرىپ العام، ال، بۇلار... كوردىڭدەر مە نە ىستەگەندەرىن! باسە، سەپەنتايدىڭ كەڭسەسىنەن سەگىزىنىڭ دە ەزۋلەرى قۇلاقتارىنا جەتىپ شىعىپ ەدى!..

جۇرت ۇلارداي شۋلاپ كەتتى. ەندى ءسال كەشىكسە مىنا جانجالدىڭ اياعى نەمەن تىنارى بەلگىسىز بوپ ۋشىعىپ بارا جاتقان سوڭ ميتينگ تىزگىنىن كولحوز باسقارماسىنىڭ ءوزى الدى.

— شۋىلداماڭدار! — دەدى ول اشۋ شاقىرىپ. — بۇل نە، ءشۇرشىت، ءشۇرشىت دەپ. بولسا بولا بەرسىن، ودان كىم كەمىپ جاتىر! ءقازىر ءاربىر سوۆەت ازاماتىنىڭ قانداي ۇلت بوپ جازىلام دەسە دە ەركى بار! — ول ءوز ءسوزىنىڭ جۇرتقا قالاي اسەر ەتكەنىن اڭعارىپ الماق بوپ از-كەم پاۋزا جاسادى دا، گۋىل ءسال سايابىرسىعان سوڭ ساباسىنا ءتۇسىپ، باياۋ ۇنگە كوشتى. باياۋ ۇنمەن اۋىل تۇرمىسىن كوتەرۋدە جاساپ جاتقان جوسپارلارىن ايتتى، اۋىلدان ۇزاپ شىعىپ مەملەكەتتىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتىنا توقتالدى، ۇلت ماسەلەسىندەگى ويلارىن ورتاعا سالدى، ءسويتىپ بارىپ، حالىقتىڭ اشۋ-ارازدىعى مۇلدە تارادى-اۋ دەگەن كەزدە، جاڭا ۇيگە كىرگەلى تۇرعان ادامدارعا "قونىس قۇتتى بولسىن" ايتىپ، كۇنى بۇرىن دايىنداپ قويعان جالپاق قىزىل لەنتانى قيدى.

قولدارىنداعى وردەرلەرىنە ءبىر-بىر قاراپ الىپ، سىعىلىسىپ تۇرعان كوپشىلىك بەس قاباتتى ەكى ۇيگە لاپ قويدى.

كولحوز باستىعى سوندا بارىپ ماڭداي تەرىن ءسۇرتتى دە، بولىمشە مەڭگەرۋشىسى باراقاتوۆتى ءبىر بوقتاپ الىپ ماشيناسىنا قاراي ءجۇردى.

ەرتەسىنە ساسكەگە جۋىق كولحوز باستىعى، پاشات جانە سەپەنتاي ۇشەۋى اۋدانعا راپورت جازۋعا وتىردى.

"اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنە. راپورت.

جەتىساز اۋدانىنا قاراستى "كوممۋنيزم" كولحوزى پارتيانىڭ العا قويعان "قالا مەن دەريەۆنيانىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى جويۋ" جونىندەگى ساياساتىن قىزۋ قولداپ، "سوسياليزم" بولىمشەسىنە بەس قاباتتى ەكى ءۇي تۇرعىزۋدى جوسپارلاعان ەدى. قۇرىلىس وبەكتىلەرىن پايدالانۋعا بەرۋ ءۇشىن ءبىر جىل مەرزىم بەكىتىلگەن بولاتىن. بولىمشە ەڭبەككەرلەرى مەن سىرتتان شاقىرىلعان جۇمىسشىلاردىڭ جانقيارلىق ەڭبەكتەرىنىڭ ناتيجەسىندە ءارقايسىسى 64 پاتەرلىك، ياعني 128 پاتەرلىك (ءجۇز جيىرما سەگىز) ەكى ءۇي مەرزىمىنەن 7 (جەتى) اي بۇرىن ورىندالدى. كەشە، 1981 جىلدىڭ 21 سەنتيابرى كۇنى جاڭا ۇيلەرگە جاپپاي قونىستانۋ اياقتالدى. ۇكىمەت پەن پارتيانىڭ العا قويعان جاڭا مىندەتتەرىن بۇدان بىلاي دا بۇلجىتپاي ورىنداي بەرەمىز دەپ ۋادە بەرەمىز.

"كوممۋنيزم" كولحوزى باسقارماسىنىڭ

ءتوراعاسى — ب.جالمۇراتوۆ

پارتيا ۇيىمىنىڭ سەكرەتارى — س.كەرەيبايەۆ

"سوسياليزم" بولىمشەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى —

پ.باراقاتوۆ

1981 جىل، 22 سەنتيابر".

راپورتتى بۇگىننەن قالدىرماي جەتكىزۋ ءۇشىن پارتيا ۇيىمىنىڭ سەكرەتارى كەرەيبايەۆ اۋدانعا شۇعىل اتتانىپ كەتتى. كولحوزدىڭ وزگە باسشىلارى ۇلكەن ءبىر ءىستى ويداعىداي ورىنداپ شىققاندارىن اتاپ ءوتۋ ءۇشىن كەشكىلىك بولىمشە مەڭگەرۋشىسى پاشاتتىڭ ۇيىنە جينالاتىن بوپ تاراستى. ۋاقىتتى تەككە وتكىزۋدى قالامايتىن پاشات باستىقتىڭ كەڭسەسىندە وتىرىپ-اق راسيا ارقىلى بولىمشەمەن بايلانىسىپ، وزدەرى بارعانشا ءبىر بۇزاۋ، ەكى قوي سويىلا بەرسىن دەپ تاپسىرما بەرىپ شىقتى. اۋدانعا راپورت تاپسىرىپ بولعان سوڭ پارتورگ تە ورتالىققا سوقپاي-اق تۋرا بولىمشەگە تارتا بەرەتىن بوپ كەلىسىلدى، ال ونىڭ سەمياسى وزگەلەرمەن كەتە بەرەدى.

بۇل كەزدە بەس قاباتتى ەكى ءۇيدىڭ الدى تاشكەننىڭ مال بازارىنداي ىردۋ-دىردۋ، ۋ-شۋ بوپ جاتىر ەدى. ات اربا، تۇيەلى اربا، ەسەك اربا، جۇك ارتقان "زيلدەر" مەن "كامازدار"، "بەلورۋستار" مەن شىنجىر تابان تراكتورلار، ماقتا تەرەتىن ماشينالار مەن كومبايندەر، ايتەۋىر كىمنىڭ قولىندا نە بار، سونىڭ ءبارى بۇگىن وسى ءۇيدىڭ الدىندا. ءبارى جۇكتەرىن ءتۇسىرىپ، اركىم ءوز ۇيىنە تىرمىسىپ تاسىپ جاتىر. قونىستانۋ ءبىر كۇندە، ءبىر مەزگىلدە باستالعاندىقتان تەرلەپ-تەپشىگەن جۇرت ارقالاعان جۇكتەرىمەن بىر-بىرىنە كەپتەلىپ، بىر-بىرىمەن ۇرىسىپ، ءبىرىن-بىرى بالاعاتتاپ بەت جىرتىسۋعا شەيىن بارىپ جاتتى.

ءتۇن جارىمى اۋا بەرگەندە عانا قالجىراعان جۇرت قالعان جۇمىستى ەرتەڭگە قالدىرىپ ءبىرشاما تىنىشتالدى. جاڭا سالىنعان ءۇي بولعاندىقتان بارلىق جەردەگىدەي مۇندا دا گاز جوق ەدى، سوندىقتان جاڭا قونىستانۋشىلار اركىم ءوز بىلگەنىنشە بىردەڭە عىپ ىستىق-قاۋمەت جاساپ ءىشىپ جاتتى. بىرەۋلەرى تەرموستاعى شايىن ءىشتى، بىرەۋلەرى سالقىن تاماقپەن قارىن جۇباتتى، ەندى بىرەۋلەرى ەلەكتروپليتكانى توققا قوستى، ال كەمپىر مەن نەمەرەسى ۇشەۋى ەكى بولمە العان ءۇشىنشى قاباتتاعى مەلدەش اقساقال تۋرا بالكونعا وت جاعىپ شاي قايناتتى. دالاعا ابدەن باۋىر باسقان كەيبىر قازاقتار ءۇي ماڭىنان وشاق قازىپ، جالىنىن لاۋلاتىپ ۋ-شۋ بوپ جاتىستى. الىستان قاراعاندا بۇل ەشقانداي دا ءۇي ەمەس، ورتەنىپ جاتقان كەمە سياقتى ەدى. ادامداردىڭ ءبىرى كىرىپ، ءبىرى شىعىپ، ءبىرى كەلى ءتۇيىپ، ەكىنشىسى ديىرمەن تارتىپ، قابىرعاعا قۇلاشتاپ شەگە قاعىپ، ءار بالكوندا وت جانىپ، ءۇي ماڭى جالىنعا تولىپ، بەس قاباتتى كوممۋنيستىك ەكى جاتاقحانا ومىرگە كەلگەن كۇننەن باستاپ قۇدايدان كورەسىسىن كورىپ جاتتى.

ەرتەڭ بۇلاردىڭ ءارقايسىسى توي جاسايدى، ءسويتىپ، مىنا ەكى ءۇي قازاقستاندا تۇراتىن ءجۇز جيىرما ۇلتتىڭ ءداستۇرى بويىنشا ءان ايتىپ، بي بيلەپ، كۇنى-تۇنى سەلكىلدەپ شىعاتىن بولادى. جانە مۇنداعى تۇراتىنداردىڭ نەگىزى شوفەر، تراكتورشى، كومباينشى، مەحانيك، ارباكەش، قۇرىلىسشى ت. باسقالار، ولاردىڭ ءبارى ماشينالارى مەن تراكتورلارىن ەسىك الدىنا قويادى، ال، ءجۇز جيىرما سەگىز پاتەردەن شىققان وتىز شاقتى تراكتور تاڭ اتپاي بىردەن وتالعاندا اقىرزامان كەپ قالعان ەكەن دەپ تالاي ادام تەرەزەلەرىنەن قارعىپ كەتۋى مۇمكىن.

كوممۋنيستىك جاتاقحانانىڭ العاشقى تاڭى اتتى. گازەتتەر كۇندە جازاتىن كادىمگى ارايلى تاڭ. جايما-شۋاق، موپ-موماقان. وزىمەن بىرگە ول جەر بەتىنە ادەتتەگىدەي تولىپ جاتقان دۇربەلەڭىن بىلدىرمەي الا شىقتى. سونداي كۇتپەگەن وقيعانى ول بۇگىن "سوسياليزم" بولىمشەسىندەگى ەكى ءۇيدىڭ جاڭا تۇرعىندارىنا دا الا شىعىپ ەدى.

كوممۋنالدى ءۇي بولعان سوڭ، ارينە، ونىڭ ىشىندە اجەتحاناسى دا بولادى، ال، اجەتحانا بولعان سوڭ وعان بارمايتىن ادام جوق. ءبىرىنشى قاباتتا تۇراتىن "ءشۇرشىت" تەمىربەك جەر بەتىندەگى بارلىق ادام اتاۋلى سياقتى جۇمىس كۇنىن اجەتحانادان باستايتىن. ول ءالى جينالىپ ۇلگىرمەگەن ىدىس-اياق، كەبەجە-ساندىقتارىنان ۇيقىلى-وياۋ اتتاپ-پۇتتاپ كەپ اجەتحاناسىنىڭ تۇتقاسىن ۇستاي بەرىپ ەدى، اياعى الدەنەگە شالپ-شالپ ەتە قالدى. اۋەلگىدە ول الدەكىم سۋ توگىپ كەتكەن ەكەن دەپ ەسكى ادەتىنە باسىپ ايەلىنە ۇرىسا باستاپ ەدى، ونىڭ جاي سۋعا ۇقسامايتىنىن يىسىنەن سەزىپ اڭ-تاڭ بوپ مەلشيىپ تۇرىپ قالدى. بولارى-بولعان سوڭ سۋدى كەشكەن بويى اجەتحاناسىنىڭ ەسىگىن اشىپ قالعانى سول ەكەن، ىشتە جينالىپ تۇرعان سۋلى-سىلەڭ سىرتقا لاپ قويدى.

ءدالىزدى قارعىن الدى دا كەتتى. تەمىربەكتىڭ ءۇي-ىشى تۇگەل ويانىپ، ازان-قازان كۇيگە ءتۇستى. اجەتحانانىڭ ىشىندەگى ءجوندى قيۋلاسپاعان جۋان قارا ترۋبادان بۇرق-بۇرق ەتىپ اققان بالە تولاستار ەمەس. دەمەك، جوعارعى قاباتتاعىلار كوممۋنالدى ءۇيدىڭ راحاتىن كورىپ جاتىر دەگەن ءسوز. تەمىربەك جوعارعى قاباتقا اتىپ شىقتى. جاۋ كەلگەندەي تاتار كورشىسىنىڭ ەسىگىن جامىقتىرا قاقتى. كوزىلدىرىك كيگەن ارىق سارى كەمپىر ەسىك اشىپ:

— ني كيراك سيزگا؟ — دەدى.

— ويباي، "نيكيراكتى" قويا تۇرىڭىز، اپا. قۇداي ۇردى!

— ول كەمپىردى قاعا-ماعا ىشكە كىردى دە — اجەتحانادا كىم بار؟ — دەدى ەنتىگىپ.

— وي، اللام ساقلاسىن، سيز ني دەپ تۇرسيز؟

— اجەتحانادا كىم بار دەپ تۇرمىن.

— يباتۋللا ۋتيرگان.

— وي، يباتۋلاڭ بار بولسىن! — ول اجەتحانانىڭ ەسىگىن جۇلقىلاپ:

— ءاي، يباتۋللا، شىق بەرمەن! — دەدى. — تەز! ارعى جاقتان يباتۋللا زورلانا جاۋاپ بەردى.

— حازير، حازير!

— ەي، سەن ءقازىرىڭدى قويا تۇر، مەنىڭ ءۇيىمدى سۋ الىپ كەتتى. وتىرما اجەتحاناعا. بىتسەڭ دە، بىتپەسەڭ دە تەز شىق.

ىشتەن قىزارا ءبورتىپ يباتۋللا شىقتى.

— بۇ قوزاحلار تۋالەتگا دە ءدۇرستلاپ ءۋتىرعىزبايدى ۆيت،— دەدى ول ازىلدەگەن بوپ. — ءيا، ني حال؟

تەمىربەك ءمان-جايدى تەز ءتۇسىندىرىپ شىقتى. سوندا بارىپ يباتۋللا اجەتحاناسىنىڭ ەسىگىن قايتا اشتى دا، ترۋباسىنان تامشىلاپ تۇرعان سۋدى كورىپ باج ەتە قالدى.

ەكەۋى جۇگىرىپ ءۇشىنشى قاباتقا كوتەرىلدى. وندا وزبەك يسلامجان تۇراتىن. بولعان وقيعانى بايانداپ شىققاندا:

— مۇمكين ءاماس، — دەدى ول باسىن شايقاپ. — بير كۇندا تىشتىمحونا بۇزىلمايدى.

— ەي، مۇمكىن ەمەسىڭ نە، مەنىڭ ءۇيىمدى قارعىن الىپ كەتتى، ەندى سالدەن سوڭ سەنىڭ ءۇيىڭدى دە سەل قاپتايدى.

ولار ۇشەۋى ءتورتىنشى قاباتقا كوتەرىلدى. وندا قويما مەڭگەرۋشىسى گرۋزين گامراكەلي تۇراتىن. ول دا اجەتحانادان جاڭا شىققان بولسا كەرەك، بۇلار كىرىپ كەلگەندە بەلدىگىن بايلاپ جاتىپ:

— و-و، گاماردجۋبا! — دەپ قاتتى قۋانىپ قالدى.

— ويباي، گامارجۋباڭ وزىڭە، ەندى تۋالەتتەرىڭە وتىرماڭدار!

— نەگە؟

— سول. وسىلاي-دا وسىلاي...

بەسىنشى قابات مۇلدە جايباراقات ەكەن. وندا ەلەكتريك يۆان كريۆونوسوۆ تۇراتىن. جاعدايدى تۇگەل ءتۇسىنىپ بولعان سوڭ ول:

— ەندى ماعان نە ىستە دەيسىڭدەر؟ – دەدى يىعىن قوزعاپ.

— ءبارىمىز جيىلىپ باستىقتارعا بارايىق، كەلمەي جاتىپ ءۇيىمىزدى سۋ الىپ كەتتى دەپ شاعىم جازايىق.

— مەنىڭ بۇگىن ۋاقىتىم جوق، – دەدى ول كراننان ەكى ساپتىاياق مۇزداي سۋدان ءسىمىرىپ الىپ. – قالادان قاتىنىمدى الىپ كەلۋىم كەرەك، وزدەرىڭ-اق بارا بەرىڭدەر. كىمنىڭ ءۇيىن سۋ باسسا سولار جۇگىرسىن، بەسىنشى قاباتقا جەتكەنشە قاي زامان!

— سەنىڭ مۇنىڭ كىسىلىك ەمەس، — دەدى "ءشۇرشىت" تەمىربەك قاتتى رەنجىپ. - بۇرىنعىداي ەمەس، ءبىرىمىزدىڭ ۇستىمىزدە ءبىرىمىز تۇرىپ جاتىرمىز، تاعدىرىمىز ورتاق، ۇستىندەگى ادام استىنداعىنى ويلاماسا نە بولعانى. مەنىڭ ءۇيىمدى بارىپ كورشى، دۇنيەدەن بەزىپ كەتەسىڭ.

ولار ءبىرىنشى قاباتقا ءتۇسىپ، تەمىربەكتىڭ ۇيىنە كىردى. ونىڭ ايەل-بالا-شاعاسى اۋزى-مۇرىندارىن تۇمشالاپ، رەزىڭكە ەتىك كيىپ، قولعا تۇسكەن ەسكى-قۇسقى كيىم-كەشەكتەردىڭ بارىنەن توسقاۋىل جاساپ، جينالعان بالەي-باتاردى تابالدىرىق ارقىلى سىرتقا اعىزۋعا ارەكەت جاساپ جاتىر ەكەن. گرۋزين گامراكەلي تابالدىرىقتى جۇلىپ الىپ ەدى، بۇرىنعىدان دەڭگەيى كوتەرىلىپ قالعان ينتەرناسيونالدى سۋلى-سىلەڭ باسقىش ارقىلى سىرتقا اعا باستادى.

بۇلار سوندا عانا كوردى، وزگە پودەزدىڭ تۇرعىندارى دا ءدال وسىلاي ابىگەرگە ءتۇسىپ، ءبىر ساعاتتان بەرى ازان-قازان كۇي كەشۋدە ەكەن.

سالدەن سوڭ ەكى ءزاۋلىم ءۇيدىڭ تۇرعىندارى توپىرلاپ سىرتقا شىقتى.

* * *

كولحوزدىڭ بۇكىل باسشىلارى مەن بولىمشەنىڭ اتقامىنەرلەرى پاشاتتىڭ ۇيىندە اۋدانعا بەرىلگەن راپورتتى اتاپ ءوتىپ، تاڭعا جۋىق قانا ۇيىقتاۋعا جاتىپ ەدى. جازىلماعان زاڭ بويىنشا وزگەشە كاتەگورياعا بولىنگەن ءتورت باسشى — باستىق، پارتورگ، باس اگرونوم جانە بولىمشە مەڭگەرۋشىسى ۇلكەن زالعا، جەرگە توسەك سالدىرىپ، ەندى عانا ەمىن-ەركىن قورىلعا كىرىسىپ كەتكەن ەدى. بالاقتارىن ءتۇرىپ العان ون شاقتى ادام ساۋىس-ساۋىس بوپ ۇيگە كىرىپ كەلگەندە، اۋىزعى ۇيدە ءجۇن ساباپ وتىرعان پاشاتتىڭ شەشەسى قورىققاننان "كوتەك" دەپ ورنىنان اتىپ تۇردى.

— ۋپراۆليايش قايدا؟ — دەدى "ءشۇرشىت" تەمىربەك اماندىق-ساۋلىقتى اتتاپ ءوتىپ.

— ە-ە... ول الگىندە... ويباي-اۋ، سەن تەمىربەكپىسىڭ، ءوڭىڭ جىلان قۋعانداي تۇتىگىپ كەتىپتى عوي، امانسىڭدار ما؟

— امانبىز، امانبىز، — دەدى تەمىربەك ۋاقىت وزدىرماۋعا تىرىسىپ.

— باستىق كەرەك ەدى.

— ولار... باعانا... — كەمپىر نە دەرىن بىلمەي كىبىرتىكتەپ قالدى. — ولار باعانا كەتىپ قالىپ ەدى...

— قايدا؟

— قايدان بىلەيىن، ماعان ايتادى دەيسىڭ بە؟

— چەرت! — دەدى يۆان كۇيىنىپ. — ەلدى سۋ باسىپ جاتىر، ال ولار كەتەدى قىدىرىپ!

وسى كەزدە ءتورت بىردەي ەركەكتەن قۇرالعان كۆارتەتتىڭ قورىلى مىقتاپ جابىلعان زالدىڭ ەسىگىنەن ءوتىپ بۇلارعا جەتتى. مۇنىڭ سىرىن تۇسىنە قويعان تەمىربەك پەن يباتۋللا كەمپىردىڭ بەزىلدەگەنىنە قاراماستان زالدىڭ ەسىگىن اشىپ ىشكە باس سۇعىپ ەدى، ولار وزدەرىن كىشىگىرىم متم-عا ەنىپ كەتكەندەي سەزىندى. شالا باۋىزداعان مالداي دوڭكيگەن ءتورت ەركەك ءۇيدى باسىنا كوشىرىپ قورىلداپ جاتىر.

ولار بەسەۋى بەس جاقتان ءجۇرىپ ءتورت ەركەكتى ارەڭ تۇرعىزىپ الدى. مۇڭكىر-ناڭكىردىڭ الدىندا جاۋاپ بەرىپ وتىرعانداي ءتورت باستىقتىڭ مويىندارى سالبىراپ، باستارى بۇلعاقتاپ ايتىلعان سوزدەردى شالا-پۇلا ۇعىپ الدى دا: "كەتە بەرىڭدەر، ءقازىر جەتەمىز" دەپ ولاردى شىعارىپ ساپ توسەكتەرىنە قايتا قۇلادى.

باستارى مەڭ-زەڭ ءتورت باستىق ءزاۋلىم ءۇيدىڭ ماڭىنا كەلگەندە ءتۇس اۋىپ، قۇجىناعان حالىقتىڭ اشۋ-ىزاسى كەنەرەسىنەن شىققالى تۇر ەدى. العاشقى تەكسەرىس باستالدى.

— ءبارىڭ نادانسىڭدار، — دەدى پاشات ورەكپىگەن ءبىراز ادامنىڭ ءسوزىن تىڭداپ بولىپ. — جابايىسىڭدار، قالادا تۇرۋدى مەڭگەرمەگەنسىڭدەر. كەلە سالىپ قوي سويىپ، ىشەك-قارنىن تۋالەتكە تازالاپ، قوقىستىڭ ءبارىن ۋنيتازعا تاستاعانسىڭدار. كوممۋنيستىك جاتاقحانانىڭ ءتارتىبىن ورەسكەل بۇزعاندارىڭ ءۇشىن بارىڭە شتراف سالۋ كەرەك.

— سوندا، ءبىز نەمەنە، ۇيگە كىرمەي جاتىپ شتراف تولەۋىمىز كەرەك پە؟ — دەدى مەلدەش شال كوزىن سىعىرايتىپ — تاپقان ەكەنسىڭدەر اقىماقتى، الدىمەن سەندەردى جاۋاپقا تارتۋ كەرەك، مىنا سەندەردى! — كەنەت ول بەسىنشى قاباتتىڭ بالكونىنان شاشى ەبەي-سەبەي بوپ تومەن قاراعان ون ەكى-ون ءۇش جاسار قىزعا ايعاي سالدى، — ەي، انا اڭگۇدىك اكەڭە ايتشى، تۋالەتكە وتىرماسىن، سۋىن جىبەرمەسىن. نەمەنە، ەلىتىپ قالعانسىڭدار ما، ەسىكتەرىڭدى بالتالاساڭ دا اشاتىن تۇرلەرىڭ جوق! — ءلام دەمەگەن بويى قىز ۇيىنە كىرىپ كەتتى.

ۇزاق داۋ-جانجالدان سوڭ ولار ءۇيدى-ۇيدى ارالاپ شىقتى. ءبارى دۇرىس سياقتى.

اۋداننان كوميسسيا شاقىرىلاتىن بولدى. كوميسسيا كەلىپ كەتكەنشە ەشكىم اجەتحاناعا كىرمەيتىن، ۆانناعا سۋ اعىزبايتىن، اس ءۇيدىڭ كرانىن اشپايتىن بوپ كەلىسىلدى.

كوميسسيا ءبىر جەتىدەن سوڭ كەلدى. ولار كوپ ايالداعان جوق. قورىتىندىنى بىردەن شىعاردى.

ءسويتىپ، "سوسياليزم" بولىمشەسى الەمدىك ءۇي قۇرىلىسى تاجىريبەسىندە دۇنيەجۇزىلىك سەنساسيا جاساپتى: اۋىل مەن قالا ايىرماشىلىعى اجالىنا دەپ بوي كوتەرگەن ەكى ءزاۋلىم ءۇيدىڭ استىنان كاناليزاسيا جۇرگىزۋ ەشكىمنىڭ ويىنا كەلمەپتى.

— باسە، نەگە بەس ايدا بىتە قالدى دەپ ەدىم!.. — دەپ كولحوز باستىعى كوميسسيا الدىندا قانداي سىلتاۋ ايتارىن بىلمەي پاشات پەن سەپەنتايعا شۇيلىگە سويلەدى. — ال، تۇرمەگە دايىندالا بەرىڭدەر. باسقا امال جوق.

— كەتسەك ءبارىمىز كەتەمىز عوي، — دەدى پاشات وسى سوزىنەن ءبىر جۇبانىش تاپقانداي بارىنە مويىنسۇنعان ۇنمەن.

بۇل ەرەكشە وقيعا اۋدانعا جەتتى. جينالىس، بيۋرو، سوگىس. ءبىراق، سوگىستەن ءۇي تۇرعىزا المايسىڭ، كاناليزاسيا ونىمەن تاعى سالىنبايدى. اۋدان باسشىلارى ۇزاق اقىلداسا كەلە، «كاناليزاسيا سالۋ جۇمىسىنا كىرىسۋ كەرەك» دەپ شەشتى. بۇل وقيعا بۇكىل دۇنيەگە تاراپ كەتپەي تۇرعاندا اۋدانداعى ەڭ جارامدى تەحنيكا "سوسياليزم" بولىمشەسىنە ءبىر-اق تۇندە توگىلىپ، ەرتەڭنەن باستاپ قۇرىلىسقا كىرىسۋ كەرەك دەپ شەشىلدى.

ايدالادان اۋماعى ات شاپتىرىم قازان شۇقىر قازىلدى، ودان تەرەڭدىگى ءبىر جارىم مەتر ۇزىن شۇقىر باستالىپ، "سوسياليزم" زاۋلىمىنە قاراي جول شەكتى.

بۇل ەكى ارادا ەكى ءۇيدىڭ تۇرعىندارى توزاقتاعىداي عۇمىر كەشىپ جاتتى. كەيبىرەۋلەرى وزدەرىنىڭ بايىرعى ۇيلەرىنە كوشىپ، كەيبىرەۋلەرى قاتال تارتىپكە كوندىگىپ، استارىن دالادا ءىشىپ، بار مۇقتاجدارىن دالادا ءبىتىرىپ، ۇيلەرىنە تەك ۇيىقتاۋعا عانا كەلىپ ءجۇردى.

مەلدەش اقساقالدىڭ نەمەرەسى ۇيلەنەتىن بوپ، جاڭا ءۇيدى كۇتىپ جۇرگەن ەدى، اياق استىنان سونىڭ تويى بولاتىن بولدى. توقتاي تۇر دەگەنگە نەمەرەسى كونبەي قويدى. بۇلار تويعا دايىندالىپ جاتقاندا ونىڭ كورشىسى جاپپارحاننىڭ اياق استىنان قايىن ەنەسى قايتىس بولىپ، بۇل ءۇي العاشقى ازانى باستان كەشىردى. ءبىراق، قازاعا كەلگەن ادامدار "باۋىرىمداپ" توي بوپ جاتقان ۇيگە، تويعا كەلگەن ادامدار اندەتىپ ازالى ۇيگە كىرىپ بارىپ ەرەكشە ءبىر كەلەڭسىز وقيعالار بولدى. بۇرىن كەڭ جايعا ۇيرەنگەن اۋىل ادامدارى ەندى جوقتان وزگەگە تىرىسىپ، بولماشىعا ۇرىسىپ-تالاسىپ، بىر-بىرىمەن ارالاسپايتىن بولدى.

كانال قازۋ اۋەلگىدە قارقىندى باستالىپ ەدى، كەنەت باياۋلاپ قالدى. ەكى جارىم اي دەگەندە ترۋبا تارتىلىپ، ەكى ءزاۋلىم ءۇيدىڭ استى كەۋلەنە باستادى. ينجەنەرلىك ەسەپ دۇرىس بولمادى ما، الدە، بۇل جەردىڭ توپىراعى بوس پا، استىن كەۋلەي باستاعاندا ەكى ءۇيدىڭ ەكەۋى دە بىر-بىرىنە قاراي قيسايا باستادى.

جۇمىستى كىلت توقتاتىپ، مۇنداعى تۇرعىنداردى شۇعىل شىعارۋعا تۋرا كەلدى. جايلى ۇيگە كوشتىم دەپ كەيبىر الىپ ۇشپالار بۇرىنعى جامان تامدارىن بۇزىپ تاستاعان ەدى، ەندى ولار ۋاقىتشا پالاتكاعا كوشىپ جاتتى.

تىپ-تىنىش جاتقان ەل ازان-قازان بولدى. ەندى نە ىستەۋ كەرەك دەپ اۋدان باسشىلارى قايتادان ءماجىلىس شاقىردى. استىق ورۋ ناۋقانىنىڭ قازىرگىدەي قىزىپ جاتقان كەزىندە جۇرت جۇمىستى ويلاماق تۇگىلى اركىم باس قامىمەن الەك بوپ كەتتى.

---