سۋدى قورعاۋ
وتىلگەندى پىسىقتاۋ
دۇنيەتانۋ
تاقىرىبى: سۋدى قورعاۋ
ماقساتى: ا) حالىق فولكلورىنا جالپى شولۋ ارقىلى تابيعاتتاعى سۋدىڭ تىرشىلىكتەگى ماڭىزىن، پايداسىن، سۋدىڭ تابيعاتتاعى اينالىسىن، اينالىستىڭ ءبىرى جەر استى سۋى، ونىڭ پايداسىن، قازاقستانداعى ءىرى وزەندەر، ولاردىڭ گەوگرافيالىق ورنى، شارۋاشىلىق ءمانى جانە ەكولوگيالىق تاربيە بەرۋ جانە قورعاۋداعى مۇددەمىز ەكەنىن ءبىلۋ، قورىتىندىلاۋ. وتىلگەن ساباق بويىنشا بىلىمدەرىن تياناقتاۋ. ءا) وقۋشىنىڭ ءسوز قورىن مولايتۋ، جۇيەلى تۇردە جەتكىزە بىلۋگە داعدىلاندىرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: حالىق فولكلورىنا شولۋ ساباعى.
ءپانارالىق بايلانىس: انا ءتىلى.
كورنەكىلىك: تابيعاتتاعى سۋ اينالىمى سۋرەتى، ۇلاعاتتى سوزدەر، اسانقايعى ولەڭى، تاقىرىپقا ساي بۋكلەت (اسانقايعى، قابانباي باتىر جورىعىنىڭ كارتاسى، بۇقار جىراۋ، قۇرمانعازى مەن دينا سۋرەتتەرى، بەسىك تەربەتكەن انا سۋرەتى، بارلىق - اراسان ءساناتورييى، الاكول سۋرەتتەرى)
«كوبىك شاشقان» كۇيىن ويناتۋ.
بارىسى: ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: وقۋشىلاردىڭ ساباققا دايىندىعى. بۇگىنگى اشىق ساباق سۋ تاقىرىبىنا بايلانىستى ەكەنىن ايتۋ. قۇرمانعازىنىڭ «كوبىك شاشقان «كۇيىن» ويناتۋ. وقۋشىلار كۇيدى تىڭدايدى. كۇيدىڭ سازىنا ءمان بەرۋ. قۇرمانعازى مەن كىشكەنە قىز دينانىڭ كەزدەسۋىنە جاسالعان سۋرەتىنە نازار اۋدارتا وتىرىپ وقۋشىلارعا سۇراق قويۋ:
1/انا تىلىنەن وقىعان قاي اڭىز ەسكە تۇسەدى؟
2/اڭگىمە جەلىسىن ايتىپ بەرىڭدەر. كارى اتىراۋ الدەنەگە اشۋلانعانداي ارىنداپ، اق باس تولقىندارىن شىڭعا سوعىپ جاتتى. قاريا سالالى ساۋساقتارىمەن پەرنە قۋىپ، اق ۇكىلى دومبىراسىن شەرتىپ قويادى. ونىڭ دومبىراسىنان تەڭىز تولقىنىنداي ارىنداپ اساۋ كۇي توگىلەدى. ارىنداعان اساۋ كۇي ەكپىندەپ سوققان داۋىلمەن دۇنيەنى شارلاپ باقتى. قولىنا كىشكەنە دومبىرا ۇستاعان جاس ءوسپىرىم قىز بالا قاريانىڭ جانىنا كەلىپ وتىرا كەتتى. قاريا كۇيىن دوعاردى دا جاس گۇلگە كوز تىكتى. تەك وسىنى كۇتىپ تۇرعانداي جاس قىزعالداق قاريانىڭ الگى كۇيىن الا جونەلدى. ءسويتىپ اساۋ تولقىن كۇي دينا مەن قۇرمانعازىنى وسىلاي كەزدەستىردى دەيدى حالىق.
سۋ، سەندە ءتىل ۇيىرەتىن ءدام دە جوق، قولقاڭدى قىتىقتايتىن حوش ءيىسىڭ دە جوق. سەنى سۋرەتتەپ جازۋدىڭ ءوزى قيىن. سولاي بولا تۇرا، ساعان ءسۇيسىنىپ، سەنەن تابيعاتتا، ادامدار دا، جان - جانۋارلار دا ءلاززات الادى. سەنىڭ ءومىر، تىرشىلىك ءۇشىن كەرەك ەكەنىڭدى ايتپاۋعا بولمايدى. سەبەبى، سەندە ءتىرى ءومىرسىڭ.
مىنە، بالالار اڭگىمەمىز ءبىر سۋ ەكەنىن جانە ونى قورعاۋ، وتىلگەندى پىسىقتاپ، ساباقتى جالعاستى وتكىزە بەرەمىز.
/سۇراق - جاۋاپ ارقىلى پىسىقتاۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋ/.
1. سۋدىڭ ءۇش كۇيىن اتا
2. بۋلانۋ، جاۋىن - شاشىن. تابيعاتتاعى سۋ اينالىمى
3. سۋدىڭ قاسيەتتەرىن اتا.
4. ادامدار نەلىكتەن جەر بەتىندەگى سۋدان گورى، قۇدىق،، بۇلاق سۋىن پايدالانادى؟
5جەر استى سۋلارى قالاي پايدا بولادى؟
6. اراسان سۋى قالاي پايدا بولدى؟
اۋدانىمىزدىڭ /شقو، ۇرجار اۋدانى/ بارلىق اراسانى جايلى نە بىلەسىڭ؟ قانداي اۋرۋ - سىرقاۋلارعا ەم ەكەن؟/قوسىمشا سۇراققا دايىندالعان وقۋشى ايتادى
بۇل سۋدى 1741 جىلدارى قالماق حانى قالداننىڭ بالاسى حونتايشى حان اڭ اۋلاپ جۇرگەندە تاپقان ەكەن. وڭ جاعالاۋىنداعى توبەگە ورنالاسقان پۇت قۇدايىنىڭ بەينەسىن كورەدى. ەتەگىندە ىستىق سۋدى كورىپ، شيپالىق ەمى بار ەكەنىن سەزىپ، جارالى اسكەرلەرىن ەمدەگەن دەگەن زەرتتەلگەن تاريح ءىزى بار./ەمدەلەتىن سىرقات تۇرلەرى اتالادى/.
سۋدىڭ قۇرامى: حلورلى سۋلفاتتى، كالسييلى مينەرالدى سۋ كوزدەرى قۇرامىندا ازوتى بار گازدىڭ بولىنەتىندىگىمەن ەرەكشەلەنەدى.
7. وزەن قالاي پايدا بولادى؟ اۋىل وزەنىنىڭ باستاۋى قايدان؟ ونىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى قانداي؟
تاۋدان باستالادى. تاۋ ىشىمەن، جازىقتاۋ جەرلەرمەن دە اعىپ وتەدى. ءبىزدىڭ وزەندە «فورەل»بالىعىمەن ەرەكشەلەنەدى.
8. شىعىس قازاقستان وزەن، كولدەرىن اتا.
- بالالار، بۇلاق، وزەن جايلى ايتىپ شىقتىڭدار. تىرشىلىكتىڭ ءوزى دە سول بۇلاق جىلعالارىنىڭ ماڭايىندا پايدا بولاتىنىن بىلەسىڭدەر، تامىرلانىپ وركەن جايادى، گۇل جارادى. ەندەشە تىرشىلىككە ءنار بەرگەن سول بۇلاق، جىلعالار، وزەندەردىڭ باستاۋى ەكەنىن ناق ايتتىڭدار. اتا بابامىز قابانباي باتىردى بۇلاققا تەڭەگەن ەكەن. ونى قابانباي اتامىز ولەر الدىندا بۇقار جىراۋدىڭ جوقتاۋىنان بايقايسىڭدار/وقۋشى تۇرىپ وقىپ بەرەدى/
اينالايىن قابانباي،
جاۋ تيگەندە جاراعىم.
الىستاپ اسىپ داۋ كەلسە،
ءتۇرۋلى تۇرعان قۇلاعىم.
جاقىننان جارىم جاۋ شىقسا،
بەلدەۋدەگى پىراعىم.
مىڭ جىلقىنى سۋارعان،
توسكەيدەن اققان بۇلاعىم،- دەگەن بۇقار جىراۋ.
قابانباي قاناتى بولعان قۋباس اتتىڭ تۇياعى تيمەگەن بۇرىش قازاقستان وڭىرىندە كەمدە - كەم شىعار. قابانباي جۇرگەن جەردىڭ كارتاسىن سىزساق، سىر بويى، تۇركىستان، كىشى ءجۇز، ەسىل، نۇرا، كوكشەتاۋ، ەرتىستىڭ جوعارعى، تومەنگى بويى، ەمىل، بارلىق، تارباعاتاي، ىلە، بالقاش بولىپ كەتە بارادى ەمەس پە! مىنە، باتىر بابامىز وزەن، كول بويلارىن بويلاي جۇرگەن ەكەن.
9. قازاقستان كولدەرىن اتاڭدار
ارال - بالقاش زاردابى. ءوز اۋدانىمىزداعى الاكول جايلى نە بىلەسىڭدەر؟
وقۋشىلار جاۋاپ بەرگەن سوڭ، ءسوز الاكول جايلى دايىندالعان وقۋشىعا بەرىلەدى.
جاربۇلاق ءوڭىرى تۇلا بويى تۇنىپ تۇرعان تاريح، شەجىرە. تورتكۇل دۇنيەنى شارلاعان اسان قايعى جاربۇلاق ولكەسىنە اياق تىرەگەندە توتيايىنداي تولقىعان الاكولگە، كەربەز تاۋعا، كەڭ دالاعا كوزى تۇنىپ «توقتا!»دەگەن ەكەن. سودان بەرى تەرىسكەيدەگى قۇزداردى «توقتا تاۋى» دەپ اتايدى.
- جەر - اق شىركىن، ءبىراق»ۇرىس» ءيىسى شىعىپ تۇر ەكەن - دەپ مۇڭايىپتى. جوڭعارلار نايزا ۇشىن الدىمەن توقتانىڭ باۋىرىنداعى لاڭكولگە تىرەگەن ەكەن. ءيا، اتىنان زاتى ءمالىم كولدىڭ، ءقازىر ورنى قازان
شۇڭقىر. ءبىر كەزدە كوزدىڭ جاسىنداي مولدىرەپ تۇرعان كولدىڭ جوعالىپ كەتكەن كونە كوز قاريالار جىر عىپ ايتادى.
ەجەلدەن جاربۇلاقتىڭ جۇتى دا ەبى، قۇتى دا ەبى دەگەن ماتەل بار.
اسانقايعىنىڭ وسيەتى، ناقىل سوزدەرى وتە كوپ. سونى ەستە ساقتاپ، ۇلگى تۇتا جۇرىڭدەر.
تازا ءمىنسىز اسىل تاس،
سۋ تۇبىندە جاتادى.
تازا ءمىنسىز اسىل ءسوز،
وي تۇبىندە جاتادى.
سۋ تۇبىندە جاتقان تاس،
جەل تولقىتسا شىعادى.
وي تۇبىندە جاتقان ءسوز،
جىر تولقىتسا شىعادى.
بالالار حورمەن وقىپ، ءمانىسىن اشادى.
دۇنيەتانۋ
تاقىرىبى: سۋدى قورعاۋ
ماقساتى: ا) حالىق فولكلورىنا جالپى شولۋ ارقىلى تابيعاتتاعى سۋدىڭ تىرشىلىكتەگى ماڭىزىن، پايداسىن، سۋدىڭ تابيعاتتاعى اينالىسىن، اينالىستىڭ ءبىرى جەر استى سۋى، ونىڭ پايداسىن، قازاقستانداعى ءىرى وزەندەر، ولاردىڭ گەوگرافيالىق ورنى، شارۋاشىلىق ءمانى جانە ەكولوگيالىق تاربيە بەرۋ جانە قورعاۋداعى مۇددەمىز ەكەنىن ءبىلۋ، قورىتىندىلاۋ. وتىلگەن ساباق بويىنشا بىلىمدەرىن تياناقتاۋ. ءا) وقۋشىنىڭ ءسوز قورىن مولايتۋ، جۇيەلى تۇردە جەتكىزە بىلۋگە داعدىلاندىرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: حالىق فولكلورىنا شولۋ ساباعى.
ءپانارالىق بايلانىس: انا ءتىلى.
كورنەكىلىك: تابيعاتتاعى سۋ اينالىمى سۋرەتى، ۇلاعاتتى سوزدەر، اسانقايعى ولەڭى، تاقىرىپقا ساي بۋكلەت (اسانقايعى، قابانباي باتىر جورىعىنىڭ كارتاسى، بۇقار جىراۋ، قۇرمانعازى مەن دينا سۋرەتتەرى، بەسىك تەربەتكەن انا سۋرەتى، بارلىق - اراسان ءساناتورييى، الاكول سۋرەتتەرى)
«كوبىك شاشقان» كۇيىن ويناتۋ.
بارىسى: ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: وقۋشىلاردىڭ ساباققا دايىندىعى. بۇگىنگى اشىق ساباق سۋ تاقىرىبىنا بايلانىستى ەكەنىن ايتۋ. قۇرمانعازىنىڭ «كوبىك شاشقان «كۇيىن» ويناتۋ. وقۋشىلار كۇيدى تىڭدايدى. كۇيدىڭ سازىنا ءمان بەرۋ. قۇرمانعازى مەن كىشكەنە قىز دينانىڭ كەزدەسۋىنە جاسالعان سۋرەتىنە نازار اۋدارتا وتىرىپ وقۋشىلارعا سۇراق قويۋ:
1/انا تىلىنەن وقىعان قاي اڭىز ەسكە تۇسەدى؟
2/اڭگىمە جەلىسىن ايتىپ بەرىڭدەر. كارى اتىراۋ الدەنەگە اشۋلانعانداي ارىنداپ، اق باس تولقىندارىن شىڭعا سوعىپ جاتتى. قاريا سالالى ساۋساقتارىمەن پەرنە قۋىپ، اق ۇكىلى دومبىراسىن شەرتىپ قويادى. ونىڭ دومبىراسىنان تەڭىز تولقىنىنداي ارىنداپ اساۋ كۇي توگىلەدى. ارىنداعان اساۋ كۇي ەكپىندەپ سوققان داۋىلمەن دۇنيەنى شارلاپ باقتى. قولىنا كىشكەنە دومبىرا ۇستاعان جاس ءوسپىرىم قىز بالا قاريانىڭ جانىنا كەلىپ وتىرا كەتتى. قاريا كۇيىن دوعاردى دا جاس گۇلگە كوز تىكتى. تەك وسىنى كۇتىپ تۇرعانداي جاس قىزعالداق قاريانىڭ الگى كۇيىن الا جونەلدى. ءسويتىپ اساۋ تولقىن كۇي دينا مەن قۇرمانعازىنى وسىلاي كەزدەستىردى دەيدى حالىق.
سۋ، سەندە ءتىل ۇيىرەتىن ءدام دە جوق، قولقاڭدى قىتىقتايتىن حوش ءيىسىڭ دە جوق. سەنى سۋرەتتەپ جازۋدىڭ ءوزى قيىن. سولاي بولا تۇرا، ساعان ءسۇيسىنىپ، سەنەن تابيعاتتا، ادامدار دا، جان - جانۋارلار دا ءلاززات الادى. سەنىڭ ءومىر، تىرشىلىك ءۇشىن كەرەك ەكەنىڭدى ايتپاۋعا بولمايدى. سەبەبى، سەندە ءتىرى ءومىرسىڭ.
مىنە، بالالار اڭگىمەمىز ءبىر سۋ ەكەنىن جانە ونى قورعاۋ، وتىلگەندى پىسىقتاپ، ساباقتى جالعاستى وتكىزە بەرەمىز.
/سۇراق - جاۋاپ ارقىلى پىسىقتاۋ جۇمىسىن جۇرگىزۋ/.
1. سۋدىڭ ءۇش كۇيىن اتا
2. بۋلانۋ، جاۋىن - شاشىن. تابيعاتتاعى سۋ اينالىمى
3. سۋدىڭ قاسيەتتەرىن اتا.
4. ادامدار نەلىكتەن جەر بەتىندەگى سۋدان گورى، قۇدىق،، بۇلاق سۋىن پايدالانادى؟
5جەر استى سۋلارى قالاي پايدا بولادى؟
6. اراسان سۋى قالاي پايدا بولدى؟
اۋدانىمىزدىڭ /شقو، ۇرجار اۋدانى/ بارلىق اراسانى جايلى نە بىلەسىڭ؟ قانداي اۋرۋ - سىرقاۋلارعا ەم ەكەن؟/قوسىمشا سۇراققا دايىندالعان وقۋشى ايتادى
بۇل سۋدى 1741 جىلدارى قالماق حانى قالداننىڭ بالاسى حونتايشى حان اڭ اۋلاپ جۇرگەندە تاپقان ەكەن. وڭ جاعالاۋىنداعى توبەگە ورنالاسقان پۇت قۇدايىنىڭ بەينەسىن كورەدى. ەتەگىندە ىستىق سۋدى كورىپ، شيپالىق ەمى بار ەكەنىن سەزىپ، جارالى اسكەرلەرىن ەمدەگەن دەگەن زەرتتەلگەن تاريح ءىزى بار./ەمدەلەتىن سىرقات تۇرلەرى اتالادى/.
سۋدىڭ قۇرامى: حلورلى سۋلفاتتى، كالسييلى مينەرالدى سۋ كوزدەرى قۇرامىندا ازوتى بار گازدىڭ بولىنەتىندىگىمەن ەرەكشەلەنەدى.
7. وزەن قالاي پايدا بولادى؟ اۋىل وزەنىنىڭ باستاۋى قايدان؟ ونىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى قانداي؟
تاۋدان باستالادى. تاۋ ىشىمەن، جازىقتاۋ جەرلەرمەن دە اعىپ وتەدى. ءبىزدىڭ وزەندە «فورەل»بالىعىمەن ەرەكشەلەنەدى.
8. شىعىس قازاقستان وزەن، كولدەرىن اتا.
- بالالار، بۇلاق، وزەن جايلى ايتىپ شىقتىڭدار. تىرشىلىكتىڭ ءوزى دە سول بۇلاق جىلعالارىنىڭ ماڭايىندا پايدا بولاتىنىن بىلەسىڭدەر، تامىرلانىپ وركەن جايادى، گۇل جارادى. ەندەشە تىرشىلىككە ءنار بەرگەن سول بۇلاق، جىلعالار، وزەندەردىڭ باستاۋى ەكەنىن ناق ايتتىڭدار. اتا بابامىز قابانباي باتىردى بۇلاققا تەڭەگەن ەكەن. ونى قابانباي اتامىز ولەر الدىندا بۇقار جىراۋدىڭ جوقتاۋىنان بايقايسىڭدار/وقۋشى تۇرىپ وقىپ بەرەدى/
اينالايىن قابانباي،
جاۋ تيگەندە جاراعىم.
الىستاپ اسىپ داۋ كەلسە،
ءتۇرۋلى تۇرعان قۇلاعىم.
جاقىننان جارىم جاۋ شىقسا،
بەلدەۋدەگى پىراعىم.
مىڭ جىلقىنى سۋارعان،
توسكەيدەن اققان بۇلاعىم،- دەگەن بۇقار جىراۋ.
قابانباي قاناتى بولعان قۋباس اتتىڭ تۇياعى تيمەگەن بۇرىش قازاقستان وڭىرىندە كەمدە - كەم شىعار. قابانباي جۇرگەن جەردىڭ كارتاسىن سىزساق، سىر بويى، تۇركىستان، كىشى ءجۇز، ەسىل، نۇرا، كوكشەتاۋ، ەرتىستىڭ جوعارعى، تومەنگى بويى، ەمىل، بارلىق، تارباعاتاي، ىلە، بالقاش بولىپ كەتە بارادى ەمەس پە! مىنە، باتىر بابامىز وزەن، كول بويلارىن بويلاي جۇرگەن ەكەن.
9. قازاقستان كولدەرىن اتاڭدار
ارال - بالقاش زاردابى. ءوز اۋدانىمىزداعى الاكول جايلى نە بىلەسىڭدەر؟
وقۋشىلار جاۋاپ بەرگەن سوڭ، ءسوز الاكول جايلى دايىندالعان وقۋشىعا بەرىلەدى.
جاربۇلاق ءوڭىرى تۇلا بويى تۇنىپ تۇرعان تاريح، شەجىرە. تورتكۇل دۇنيەنى شارلاعان اسان قايعى جاربۇلاق ولكەسىنە اياق تىرەگەندە توتيايىنداي تولقىعان الاكولگە، كەربەز تاۋعا، كەڭ دالاعا كوزى تۇنىپ «توقتا!»دەگەن ەكەن. سودان بەرى تەرىسكەيدەگى قۇزداردى «توقتا تاۋى» دەپ اتايدى.
- جەر - اق شىركىن، ءبىراق»ۇرىس» ءيىسى شىعىپ تۇر ەكەن - دەپ مۇڭايىپتى. جوڭعارلار نايزا ۇشىن الدىمەن توقتانىڭ باۋىرىنداعى لاڭكولگە تىرەگەن ەكەن. ءيا، اتىنان زاتى ءمالىم كولدىڭ، ءقازىر ورنى قازان
شۇڭقىر. ءبىر كەزدە كوزدىڭ جاسىنداي مولدىرەپ تۇرعان كولدىڭ جوعالىپ كەتكەن كونە كوز قاريالار جىر عىپ ايتادى.
ەجەلدەن جاربۇلاقتىڭ جۇتى دا ەبى، قۇتى دا ەبى دەگەن ماتەل بار.
اسانقايعىنىڭ وسيەتى، ناقىل سوزدەرى وتە كوپ. سونى ەستە ساقتاپ، ۇلگى تۇتا جۇرىڭدەر.
تازا ءمىنسىز اسىل تاس،
سۋ تۇبىندە جاتادى.
تازا ءمىنسىز اسىل ءسوز،
وي تۇبىندە جاتادى.
سۋ تۇبىندە جاتقان تاس،
جەل تولقىتسا شىعادى.
وي تۇبىندە جاتقان ءسوز،
جىر تولقىتسا شىعادى.
بالالار حورمەن وقىپ، ءمانىسىن اشادى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
تاقىرىبى: اقپاراتتى جازۋ جانە ساناۋ. اقپاراتتى تاسىمالداۋشىلار.
