سۇلۋلىق سىرى نەدە؟
سۇلۋلىق سىرى نەدە؟
تاربيەشى: ارمىسىزدار قۇرمەتتى ۇستازدار، قايىرلى كەش وقۋشىلار! بۇگىنگى تاربيە ساعاتىمىزدىڭ تاقىرىبى «سۇلۋلىق – سىرى نەدە؟» دەپ اتالادى.
تاقىرىپتىڭ ماقساتى: وقۋشىلاردى سۇلۋلىق، كوركەمدىك، ادەمىلىك ۇعىمىن سەزىنە، تۇسىنە، كورە بىلۋگە تاربيەلەۋ. وقۋشىلاردىڭ ادام ادەمىلىگى تۋرالى العان بىلىمدەرىن، ويلاۋ شەبەرلىكتەرىن، سويلەۋ مادەنيەتىن دامىتۋ. وقۋشىلارعا ەستەتيكالىق - ەتيكالىق تاربيە بەرۋ. قىز بالالار تاربيەسىن، قىز بالانىڭ - ادەپتىلىكتىڭ، ادەمىلىكتىڭ، سۇلۋلىقتىڭ جارشىسى ەكەنىن ءسوز ەتۋ.
كورنەكىلىگى: ناقىل سوزدەر، سۋرەتتەر، بەينەكورىنىس، سلايد ت، ب
تاربيەشى: قۇرمەتتى وقۋشىلار! مەن بۇگىنگى وتىرىسىمىزدى ابايدىڭ مىنا تاماشا ولەڭدەرىنەن باستاعىم كەلىپ تۇر.
جۇرەكتەن قوزعايىن،
ادەپتەن وزبايىن.
ءوزى دە بىلمەي مە،
كوپ سويلەپ سوزبايىن.
تەرەڭدەپ قارايسىڭ،
تەلمىرىپ تۇرمايسىڭ.
بەيحابار جۇرگەنسىپ،
بەك قاتتى سىنايسىڭ.
كەڭ ماڭداي، قولاڭ شاش،
يا ءبىر كەز، يا ءبىر قۇلاش.
اق تاماق، قىزىل ءجۇز،
قاراعىم بەتىڭدى اش.
اباي سۇلۋدىڭ سىرتقى سۇلۋلىعىن وسىلايشا جىر اۋەزىنە قوسادى. قاراساڭ شىنىمەن دە ادام تامساناتىنداي كوز الدىڭا ارۋ ەلەستەيدى.
ادامنىڭ قىلىعى، مىنەز - قۇلقى مەن ءىس - قيمىلىنىڭ ءجونى ءارى ەتيكالىق، ءارى ەستەتيكالىق مانگە يە.
سۇلۋلىق – ادام جانىن مارقايتاتىن، كوزىن قۋانتاتىن، تامسانتاتىن، ءتانتى ەتەتىن، سۇيىندىرەتىن كورىنىس، قيمىل - ارەكەت، ءپىشىن نەمەسە وي - قيالدىڭ جەمىسى. سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كەرەمەتى قوعام مەن تابيعاتتىڭ ەرەكشە پەرزەنتى – ادام، جانە ونىڭ سۇلۋلىعى. وسى تۇستا ءبىز ەرەكشە قىزدارىمىزعا توقتاعىمىز كەلىپ وتىر، ياعني «قىزدارعا اسەمدىك جاراسادى» دەمەكشى قىز بالالار تاربيەسىن، قىز بالانى ادەمىلىكتىڭ، ادەپتىلىكتىڭ، جان – جاقتى سۇلۋلىقتىڭ جارشىسى ەكەنىن ءسوز ەتپەكشىمىز.
1 - وقۋشى: ءبىزدىڭ حالقىمىزدا قىز دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى ادەمىلىكتىڭ، جان – جاقتى سۇلۋلىقتىڭ سيمۆولى رەتىندە قولدانىلادى.
قىز ەمەس، قىزدىڭ اتى – قىزىل التىن،
كورىنەر تولعان ايداي ءجۇزى جارقىن
ۇلكەننىڭ الدىن وراپ، ءسوز سويلەمەس،
حالقىنىڭ ساقتاي بىلگەن ىزگى سالتىن.
دەگەندەي بۇل قىزداردىڭ ادەپتى، كورىكتى بولعانىن اڭعارتادى. «قىز – ەلدىڭ كوركى، گۇل – جەردىڭ كوركى» دەگەن دە ماقال بار. وسىنىڭ ءبارى دە قىز بالانىڭ سۇيكىمدىلىگىنەن، نازىكتىلىگىنەن، ءار ىسكە تالاپتى دا العىرلىعىنان، ونەر – بىلىمگە بەيىم تۇراتىن سەرگەكتىگىنەن شىققان سوزدەر بولسا كەرەك. حالقىمىز قىز بالانى ارداقتاپ ۇستايدى، وعان قاتتى ءسوز ايتپاي، ماپەلەپ وسىرەدى.
2 - وقۋشى: قازاق حالقىنىڭ قىزدى ەرەكشە قاستەرلەگەن، تۇڭعىش بولىپ ومىرگە كەلسە، «ىرىس» دەپ باعالاعان. «ەلدىڭ كوركى» دەپ ولاردىڭ جۇرەگىن جىلىلىققا بولەپ جاندارىن جامانشىلىقتان الىستاپ وسىرگەن. ونىڭ سەبەبى – قىزدىڭ بولاشاق انا ەكەندىگىن ەسكەرگەندىگىنەن.
قىز بالا تاربيەسىنە اتا – انا عانا ەمەس، كورشى – قولاڭ، تۋعان – تۋىس، اۋىل – ايماق بولىپ سەرگەكتىكپەن قارايتىن بولعان. «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيىم» ءسوزىنىڭ استارى دا وسىندا جاتسا كەرەك.
3 - وقۋشى: قىز بالانى تاربيەلەۋگە حالقىمىز ەرتە زاماننان بەرى ەرەكشە ءمان بەرىپ كەلەدى. قىز بالانى قۇرمەتتەپ، ولاردىڭ الدىندا دورەكى سويلەمەي ىزەتتى بولۋدى، ەر – تۇرمانى اشەكەيلەنگەن سۇلۋ جورعالاردى قىزدارىنا، قارىنداستارىنا مىنگىزۋدى، كيىمنىڭ ءساندىسىن، التىن بۇيىمداردىڭ جاقسىسىن قىزدارىنا تارتۋ ەتۋدى داستۇرگە اينالدىردى. جيىن – تويلاردا قىز بالانى ءار ۋاقىتتا سىيلى ورىنعا وتىرعىزعان.
4 - وقۋشى: قىز بالا ءۇشىن وتىرىك ايتۋ، ۇرلىق ىستەۋ جانە قاتىگەزدىك قۋلىق – سۇمدىق دەگەن جات قاسيەت. سوندىقتان، جاس قىز بالانى « بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتاما»، «وتىرىك ورگە باستىرمايدى»، «ەشكىمگە قيانات جاساما» دەپ ادالدىققا تاربيەلەگەن.
5 - وقۋشى: حالقىمىز «اكەگە قاراپ ۇل وسەر، شەشەگە قاراپ قىز وسەر»، « اكە كورگەن وق جونار، شەشە كورگەن تون پىشەر» دەگەندەي، جالپى وتباسىندا ۇل بالا تاربيەسىندە اكەنىڭ قىز بالا تاربيەسىندە شەشەنىڭ ورنىن ەرەكشە باعالاعان.
6 - وقۋشى: حالقىمىزدىڭ اتادان مۇرا بولىپ كەلە جاتقان ءداستۇرلى قاسيەتى – قىز بالانى سىيلاپ، قاستەرلەدى. قىز بالا وتىرعان ورىندا ادەپ، ىزەت، ساقتاعان، ۇلكەن بولسىن، كىشى بولسىن وقىس مىنەز كورسەتىپ، ورەسكەل، بەيباستىق سوزگە استە بارماعان.
7 - وقۋشى: ادامنىڭ سىرتقى تۇرىنە، كيىمىنە قاراپ تا قانداي ادام ەكەندىگىن ايىرۋعا بولادى. قازىرگى تالعامعا، ءوزىنىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە، ەستەتيكالىق زاڭدىلىققا ساي جاراسىمدى كيىنگەن، سىپايى دا ۇلگىلى قىلىعىمەن، مادەنيەتتىلىگىمەن ەرەكشەلەنگەن قىزداردى كورگەندە كوڭىلىڭ تولىپ قۋانىشقا بولەنەسىڭ.
8 - وقۋشى: تابيعاتتىڭ ءوزى قىزداردىڭ ىشكى جانە سىرتقى جان دۇنيەسىن سۇلۋلىققا، نازىكتىككە، قاراپايىمدىلىققا، قايىرىمدىلىققا باي ەتىپ جاراتقان. جاس قىزداردىڭ وزدەرى – اق قىردىڭ قىزىل گۇلىندەي ادەمى عوي. «ءىشى التىن، سىرتى كۇمىس ءسوز تورەسى»
تاربيەشى: وسى ورايدا قىزداردى سىيلاۋ دەگەن نە؟ سىيلاۋ ءۇشىن قانداي بولۋىڭ كەرەك؟ سۇلۋلىق دەگەن نە؟ سۇلۋلىقتىڭ قۇپياسى؟ ادامدى سۇلۋ ەتەتىن نە نارسە؟ ءتان سۇلۋلىعى؟ جان سۇلۋلىعى دەگەن نە؟ دەگەن سۇراقتار توڭىرەگىندە پىكىرتالاس وتكىزەيىك........
تاربيەشى: سونىمەن ءتان سۇلۋلىعىنا ادامنىڭ سىرتقى كەلبەتى، ادەمى كيىنىسى، شاش ساندەۋى، ءجۇرىس - تۇرىسى، قيمىل - قوزعالىسى جاتادى ەكەن. موينى ۇزىن ادامدى «اققۋدىڭ موينىنداي»، قاسى ادەمى قيىلعان ادامدى «قارلىعاشتىڭ قاناتىنداي»، سۇيكىمدى بالالاردى «كيىكتىڭ لاعىنداي»، ادەمى وتىراتىن ادامدى «قياداعى قىرانداي»، اپپاق ادامدى «ارشىعان جۇمىرتقاداي» دەپ سۋرەتتەسە، جان سۇلۋلىعىندا ادامداردى ادامگەرشىلىگىنە، مىنەزىنە، يناباتتىلىعىنا، ىزەتتىلىگىنە بايلانىستى ءار ءتۇرلى تەڭەۋ سوزدەرمەن اتاپ جاتادى. ال جان سۇلۋلىعى تۋرالى ۇلى عۇلاما ويشىل عالىمدارىمىز نە دەگەن ەكەن؟ سوعان توقتالايىق.
1 - وقۋشى: بالا ماڭايىنداعى نارسە دە، سويلەيتىن سوزدەر دە، ادامداردىڭ ءجۇرىس تۇرىستارى دا جيناقى، رەتتى، تازا، ادەپتى، سۇلۋ بولۋعا ءتيىستى. جاراتىلىستىڭ بارلىعى ەكى قاراما - قارسى نارسەدەن تۇرادى: اق - قارا، كۇن - ءتۇن، ىستىق - سۋىق، جاقسى - جامان.
2 - وقۋشى: ادام بويىنداعى بارلىق جاقسى قاسيەتتەر رۋحتان تۋىندايدى، ال جامان قاسيەتتەر جامان قاسيەتتەر كورىنىسى بولىپ تابىلادى.
3 - وقۋشى: اباي اتامىز ادام مىنەزى جايلى «مەن ەگەر زاڭ قۋاتى قولىمدا بار كىسى بولسام، ادام مىنەزىن تۇزەپ بولمايدى دەگەن كىسىنىڭ ءتىلىن كەسەر ەدىم» دەگەن ەدى.
سۇلۋلىق سىرى نەدە؟ جۇكتەۋ
تاربيەشى: ارمىسىزدار قۇرمەتتى ۇستازدار، قايىرلى كەش وقۋشىلار! بۇگىنگى تاربيە ساعاتىمىزدىڭ تاقىرىبى «سۇلۋلىق – سىرى نەدە؟» دەپ اتالادى.
تاقىرىپتىڭ ماقساتى: وقۋشىلاردى سۇلۋلىق، كوركەمدىك، ادەمىلىك ۇعىمىن سەزىنە، تۇسىنە، كورە بىلۋگە تاربيەلەۋ. وقۋشىلاردىڭ ادام ادەمىلىگى تۋرالى العان بىلىمدەرىن، ويلاۋ شەبەرلىكتەرىن، سويلەۋ مادەنيەتىن دامىتۋ. وقۋشىلارعا ەستەتيكالىق - ەتيكالىق تاربيە بەرۋ. قىز بالالار تاربيەسىن، قىز بالانىڭ - ادەپتىلىكتىڭ، ادەمىلىكتىڭ، سۇلۋلىقتىڭ جارشىسى ەكەنىن ءسوز ەتۋ.
كورنەكىلىگى: ناقىل سوزدەر، سۋرەتتەر، بەينەكورىنىس، سلايد ت، ب
تاربيەشى: قۇرمەتتى وقۋشىلار! مەن بۇگىنگى وتىرىسىمىزدى ابايدىڭ مىنا تاماشا ولەڭدەرىنەن باستاعىم كەلىپ تۇر.
جۇرەكتەن قوزعايىن،
ادەپتەن وزبايىن.
ءوزى دە بىلمەي مە،
كوپ سويلەپ سوزبايىن.
تەرەڭدەپ قارايسىڭ،
تەلمىرىپ تۇرمايسىڭ.
بەيحابار جۇرگەنسىپ،
بەك قاتتى سىنايسىڭ.
كەڭ ماڭداي، قولاڭ شاش،
يا ءبىر كەز، يا ءبىر قۇلاش.
اق تاماق، قىزىل ءجۇز،
قاراعىم بەتىڭدى اش.
اباي سۇلۋدىڭ سىرتقى سۇلۋلىعىن وسىلايشا جىر اۋەزىنە قوسادى. قاراساڭ شىنىمەن دە ادام تامساناتىنداي كوز الدىڭا ارۋ ەلەستەيدى.
ادامنىڭ قىلىعى، مىنەز - قۇلقى مەن ءىس - قيمىلىنىڭ ءجونى ءارى ەتيكالىق، ءارى ەستەتيكالىق مانگە يە.
سۇلۋلىق – ادام جانىن مارقايتاتىن، كوزىن قۋانتاتىن، تامسانتاتىن، ءتانتى ەتەتىن، سۇيىندىرەتىن كورىنىس، قيمىل - ارەكەت، ءپىشىن نەمەسە وي - قيالدىڭ جەمىسى. سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كەرەمەتى قوعام مەن تابيعاتتىڭ ەرەكشە پەرزەنتى – ادام، جانە ونىڭ سۇلۋلىعى. وسى تۇستا ءبىز ەرەكشە قىزدارىمىزعا توقتاعىمىز كەلىپ وتىر، ياعني «قىزدارعا اسەمدىك جاراسادى» دەمەكشى قىز بالالار تاربيەسىن، قىز بالانى ادەمىلىكتىڭ، ادەپتىلىكتىڭ، جان – جاقتى سۇلۋلىقتىڭ جارشىسى ەكەنىن ءسوز ەتپەكشىمىز.
1 - وقۋشى: ءبىزدىڭ حالقىمىزدا قىز دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى ادەمىلىكتىڭ، جان – جاقتى سۇلۋلىقتىڭ سيمۆولى رەتىندە قولدانىلادى.
قىز ەمەس، قىزدىڭ اتى – قىزىل التىن،
كورىنەر تولعان ايداي ءجۇزى جارقىن
ۇلكەننىڭ الدىن وراپ، ءسوز سويلەمەس،
حالقىنىڭ ساقتاي بىلگەن ىزگى سالتىن.
دەگەندەي بۇل قىزداردىڭ ادەپتى، كورىكتى بولعانىن اڭعارتادى. «قىز – ەلدىڭ كوركى، گۇل – جەردىڭ كوركى» دەگەن دە ماقال بار. وسىنىڭ ءبارى دە قىز بالانىڭ سۇيكىمدىلىگىنەن، نازىكتىلىگىنەن، ءار ىسكە تالاپتى دا العىرلىعىنان، ونەر – بىلىمگە بەيىم تۇراتىن سەرگەكتىگىنەن شىققان سوزدەر بولسا كەرەك. حالقىمىز قىز بالانى ارداقتاپ ۇستايدى، وعان قاتتى ءسوز ايتپاي، ماپەلەپ وسىرەدى.
2 - وقۋشى: قازاق حالقىنىڭ قىزدى ەرەكشە قاستەرلەگەن، تۇڭعىش بولىپ ومىرگە كەلسە، «ىرىس» دەپ باعالاعان. «ەلدىڭ كوركى» دەپ ولاردىڭ جۇرەگىن جىلىلىققا بولەپ جاندارىن جامانشىلىقتان الىستاپ وسىرگەن. ونىڭ سەبەبى – قىزدىڭ بولاشاق انا ەكەندىگىن ەسكەرگەندىگىنەن.
قىز بالا تاربيەسىنە اتا – انا عانا ەمەس، كورشى – قولاڭ، تۋعان – تۋىس، اۋىل – ايماق بولىپ سەرگەكتىكپەن قارايتىن بولعان. «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيىم» ءسوزىنىڭ استارى دا وسىندا جاتسا كەرەك.
3 - وقۋشى: قىز بالانى تاربيەلەۋگە حالقىمىز ەرتە زاماننان بەرى ەرەكشە ءمان بەرىپ كەلەدى. قىز بالانى قۇرمەتتەپ، ولاردىڭ الدىندا دورەكى سويلەمەي ىزەتتى بولۋدى، ەر – تۇرمانى اشەكەيلەنگەن سۇلۋ جورعالاردى قىزدارىنا، قارىنداستارىنا مىنگىزۋدى، كيىمنىڭ ءساندىسىن، التىن بۇيىمداردىڭ جاقسىسىن قىزدارىنا تارتۋ ەتۋدى داستۇرگە اينالدىردى. جيىن – تويلاردا قىز بالانى ءار ۋاقىتتا سىيلى ورىنعا وتىرعىزعان.
4 - وقۋشى: قىز بالا ءۇشىن وتىرىك ايتۋ، ۇرلىق ىستەۋ جانە قاتىگەزدىك قۋلىق – سۇمدىق دەگەن جات قاسيەت. سوندىقتان، جاس قىز بالانى « بىرەۋدىڭ الا ءجىبىن اتتاما»، «وتىرىك ورگە باستىرمايدى»، «ەشكىمگە قيانات جاساما» دەپ ادالدىققا تاربيەلەگەن.
5 - وقۋشى: حالقىمىز «اكەگە قاراپ ۇل وسەر، شەشەگە قاراپ قىز وسەر»، « اكە كورگەن وق جونار، شەشە كورگەن تون پىشەر» دەگەندەي، جالپى وتباسىندا ۇل بالا تاربيەسىندە اكەنىڭ قىز بالا تاربيەسىندە شەشەنىڭ ورنىن ەرەكشە باعالاعان.
6 - وقۋشى: حالقىمىزدىڭ اتادان مۇرا بولىپ كەلە جاتقان ءداستۇرلى قاسيەتى – قىز بالانى سىيلاپ، قاستەرلەدى. قىز بالا وتىرعان ورىندا ادەپ، ىزەت، ساقتاعان، ۇلكەن بولسىن، كىشى بولسىن وقىس مىنەز كورسەتىپ، ورەسكەل، بەيباستىق سوزگە استە بارماعان.
7 - وقۋشى: ادامنىڭ سىرتقى تۇرىنە، كيىمىنە قاراپ تا قانداي ادام ەكەندىگىن ايىرۋعا بولادى. قازىرگى تالعامعا، ءوزىنىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە، ەستەتيكالىق زاڭدىلىققا ساي جاراسىمدى كيىنگەن، سىپايى دا ۇلگىلى قىلىعىمەن، مادەنيەتتىلىگىمەن ەرەكشەلەنگەن قىزداردى كورگەندە كوڭىلىڭ تولىپ قۋانىشقا بولەنەسىڭ.
8 - وقۋشى: تابيعاتتىڭ ءوزى قىزداردىڭ ىشكى جانە سىرتقى جان دۇنيەسىن سۇلۋلىققا، نازىكتىككە، قاراپايىمدىلىققا، قايىرىمدىلىققا باي ەتىپ جاراتقان. جاس قىزداردىڭ وزدەرى – اق قىردىڭ قىزىل گۇلىندەي ادەمى عوي. «ءىشى التىن، سىرتى كۇمىس ءسوز تورەسى»
تاربيەشى: وسى ورايدا قىزداردى سىيلاۋ دەگەن نە؟ سىيلاۋ ءۇشىن قانداي بولۋىڭ كەرەك؟ سۇلۋلىق دەگەن نە؟ سۇلۋلىقتىڭ قۇپياسى؟ ادامدى سۇلۋ ەتەتىن نە نارسە؟ ءتان سۇلۋلىعى؟ جان سۇلۋلىعى دەگەن نە؟ دەگەن سۇراقتار توڭىرەگىندە پىكىرتالاس وتكىزەيىك........
تاربيەشى: سونىمەن ءتان سۇلۋلىعىنا ادامنىڭ سىرتقى كەلبەتى، ادەمى كيىنىسى، شاش ساندەۋى، ءجۇرىس - تۇرىسى، قيمىل - قوزعالىسى جاتادى ەكەن. موينى ۇزىن ادامدى «اققۋدىڭ موينىنداي»، قاسى ادەمى قيىلعان ادامدى «قارلىعاشتىڭ قاناتىنداي»، سۇيكىمدى بالالاردى «كيىكتىڭ لاعىنداي»، ادەمى وتىراتىن ادامدى «قياداعى قىرانداي»، اپپاق ادامدى «ارشىعان جۇمىرتقاداي» دەپ سۋرەتتەسە، جان سۇلۋلىعىندا ادامداردى ادامگەرشىلىگىنە، مىنەزىنە، يناباتتىلىعىنا، ىزەتتىلىگىنە بايلانىستى ءار ءتۇرلى تەڭەۋ سوزدەرمەن اتاپ جاتادى. ال جان سۇلۋلىعى تۋرالى ۇلى عۇلاما ويشىل عالىمدارىمىز نە دەگەن ەكەن؟ سوعان توقتالايىق.
1 - وقۋشى: بالا ماڭايىنداعى نارسە دە، سويلەيتىن سوزدەر دە، ادامداردىڭ ءجۇرىس تۇرىستارى دا جيناقى، رەتتى، تازا، ادەپتى، سۇلۋ بولۋعا ءتيىستى. جاراتىلىستىڭ بارلىعى ەكى قاراما - قارسى نارسەدەن تۇرادى: اق - قارا، كۇن - ءتۇن، ىستىق - سۋىق، جاقسى - جامان.
2 - وقۋشى: ادام بويىنداعى بارلىق جاقسى قاسيەتتەر رۋحتان تۋىندايدى، ال جامان قاسيەتتەر جامان قاسيەتتەر كورىنىسى بولىپ تابىلادى.
3 - وقۋشى: اباي اتامىز ادام مىنەزى جايلى «مەن ەگەر زاڭ قۋاتى قولىمدا بار كىسى بولسام، ادام مىنەزىن تۇزەپ بولمايدى دەگەن كىسىنىڭ ءتىلىن كەسەر ەدىم» دەگەن ەدى.
سۇلۋلىق سىرى نەدە؟ جۇكتەۋ
You Might Also Like
