حيميالىق ەلەمەنتتەر. اتومدار مەن مولەكۋلالار.
تاقىرىبى: §1. 1 حيميالىق ەلەمەنتتەر. اتومدار مەن مولەكۋلالار.
وقىتۋ ماقساتى.
«حيميالىق ەلەمەنت» جانە «اتوم» ۇعىمدارى اراسىنداعى ءوزارا بايلانىستى قاراستىرىپ، زاتتاردىڭ سالىستىرمالى مولەكۋلالىق ماسساسىن، قوسىلىستىڭ قۇرامىنداعى ەلەمەنتتىڭ ماسسالىق ۇلەسىن ەسەپتەۋ.
دامىتا وقىتۋ مىندەتى.
وقۋشىلاردىڭ فيزيكا مەن تابيعاتتانۋدان اتوم جايلى العان بىلىمدەرى نەگىزىندە قايتا ايتىپ بەرۋ، حيميالىق ەسەپتەر شىعارۋ داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ.
تاربيەلىك مىندەتى.
وقۋشىلاردى ءوز بەتىمەن بەلسەندى جۇمىس ىستەۋگە، ىزدەنىمپازدىلىق پەن ىسكەرلىككە تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىكتەر: « د. ي. مەندەلەيەۆ جاساعان حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ پەريودتىق جۇيەسى» تابليساسى.
ساباق ءتيپى: جاڭا ساباق
ءادىسى: بايانداۋ، سۇراق – جاۋاپ، وقۋلىقپەن جۇمىس
ساباقتىڭ بارىسى.
ءى. ۇيىمداستىرۋ
ءىى. وقۋشىلاردىڭ فيزيكادان، حيميادان العان بىلىمدەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، «اتوم» جانە «حيميالىق ەلەمەنت» ۇعىمدارى اراسىنداعى بايلانىستى انىقتاۋ ماقساتىندا سۇراقتار قويۋ:
1. اتوم دەگەنىمىز نە؟
2. سۋدىڭ ايىرىلۋىن مىسالعا الىپ، «اتوم» جانە «مولەكۋلا» ۇعىمدارىنىڭ ايىرماشىلىعىن ءتۇسىندىر.
زاتتاردى قۇرايتىن بولشەكتەردىڭ تابيعاتى ادامزاتتى ەرتەدەن تولعاندىرعان. بۇدان 2500 جىلداي بۇرىن ءومىر سۇرگەن گرەك فيلوسوفى دەموكريت: بارلىق دەنەلەر وتە ۇساق، كوزگە كورىنبەيتىن ءارى بولىنبەيتىن، ماڭگى قوزعالىستا بولاتىن بولشەكتەر اتومداردان تۇرادى دەگەن بولجام ايتتى. «اتوم» گرەكشە «بولىنبەيتىن» دەگەن ءسوز.
يتالياندىق عالىم ا. اۆوگادرو «.... زاتتىڭ ەڭ كىشكەنتاي بولشەگى اتوم، ءبىراق گاز ءتارىزدى زاتتاردىڭ ەڭ كىشكەنتاي بولشەگى اتومدار ەمەس مولەكۋلالار بولىپ تابىلادى» دەگەن بولجام ايتتى. ونىڭ يدەياسىن وتانداسى كاننيسسارو دا قولداندى.
1860 جىلى كارلسرۋە قالاسىنداعى حيميكتەر سەزىندە «اتوم» جانە «مولەكۋلا»ۇعىمدارى تۋرالى قىزۋ پىكىرتالاس بولدى. وسى سەزىندە «اتوم» جانە «مولەكۋلا»ۇعىمدارىنا ناقتى انىقتاما بەرىلدى.
سەندەر فيزيكا پانىنەن مولەكۋلالار اتومداردان قۇرالاتىنىن بىلەسىڭدەر. «مولەكۋلا» ءسوزى «ەڭ كىشكەنە» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.
اتومدار مەن مولەكۋلالاردىڭ كىشكەنتايلىعىنا بولا كوزبەن كورە الماساق تا بار ەكەندىگىن سۋدىڭ ىدىراۋىنان بايقاۋعا بولادى. سۋ ارقىلى ەلەكتور توگىن وتكىزگەندە سۋ مولەكۋلالارى قانداي كۇيدە بولادى؟ ەگەر ارنايى قۇرالدا سۋ ارقىلى ەلەكتر توگىن جىبەرسە، ونىڭ اسەرىنەن سۋ گازدارعا: سۋتەگى مەن وتتەگىنە ايىرىلادى. وقۋلىقتاعى 8 - سۋرەت. سۋدان بۇل گازداردىڭ تۇزىلگەنىن قاسيەتتەرىنە قاراپ دالەلدەۋگە بولادى. سۋتەگى – جەڭىل، جانعىش گاز. سوندىقتان وڭ جاقتاعى تۇتىكتىڭ اۋزىن اشىپ جانعان شىرپىنى اپارسا، وزىنە ءتان شىرت ەتكەن دىبىس شىعادى. اۋادا وسىلاي تەز جانۋ سۋتەگىنە ءتان. ال وتتەگى جانۋدى قولدايدى. سول جاقتاعى تۇتىكتىڭ كرانىن اشىپ، اۋزىنا شوقتانعان شىرپىنى اپارساق، جارىق شىعارىپ جانادى. سونىمەن، ءبىر زاتتان سۋدان جاڭا ەكى زات: وتتەگى جانە سۋتەگى تۇزىلەدى، ياعني حيميالىق رەاكسيا جۇرەدى. سۋدىڭ مولەكۋلاسى ىدىراعاندا تۇزىلگەن ۇقساس اتومدار ءوزارا جۇپتاسادى. سوندىقتان سۋدىڭ ەكى مولەكۋلاسى ايىرىلعاندا ودان سۋتەكتىڭ ەكى مولەكۋلاسى، وتتەكتىڭ ءبىر مولەكۋلاسى بولىنەدى. جوعارىداعى تۇتىكتەگى سۋتەكتىڭ كولەمىنىڭ وتتەكتىڭ كولەمىنەن ەكى ەسە ۇلكەن بولۋى وسىنىڭ دالەلى.
مولەكۋلا زاتتىڭ قۇرامى مەن قاسيەتىن ساقتايتىن ەڭ كىشى بولشەگى.
اتوم – زاتتىڭ حيميالىق جولمەن بولىنبەيتىن ەڭ ۇساق بولشەگى.
ءىىى. زاتتاردىڭ سالىستىرمالى مولەكۋلالىق ماسساسىن ەسەپتەۋ.
مىنا زاتتاردىڭ سالىستىرمالى مولەكۋلالىق ماسساسىن ەسەپتەڭدەر.
حيميالىق ەلەمەنتتەر. اتومدار مەن مولەكۋلالار. جۇكتەۋ
وقىتۋ ماقساتى.
«حيميالىق ەلەمەنت» جانە «اتوم» ۇعىمدارى اراسىنداعى ءوزارا بايلانىستى قاراستىرىپ، زاتتاردىڭ سالىستىرمالى مولەكۋلالىق ماسساسىن، قوسىلىستىڭ قۇرامىنداعى ەلەمەنتتىڭ ماسسالىق ۇلەسىن ەسەپتەۋ.
دامىتا وقىتۋ مىندەتى.
وقۋشىلاردىڭ فيزيكا مەن تابيعاتتانۋدان اتوم جايلى العان بىلىمدەرى نەگىزىندە قايتا ايتىپ بەرۋ، حيميالىق ەسەپتەر شىعارۋ داعدىلارىن قالىپتاستىرۋ.
تاربيەلىك مىندەتى.
وقۋشىلاردى ءوز بەتىمەن بەلسەندى جۇمىس ىستەۋگە، ىزدەنىمپازدىلىق پەن ىسكەرلىككە تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىكتەر: « د. ي. مەندەلەيەۆ جاساعان حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ پەريودتىق جۇيەسى» تابليساسى.
ساباق ءتيپى: جاڭا ساباق
ءادىسى: بايانداۋ، سۇراق – جاۋاپ، وقۋلىقپەن جۇمىس
ساباقتىڭ بارىسى.
ءى. ۇيىمداستىرۋ
ءىى. وقۋشىلاردىڭ فيزيكادان، حيميادان العان بىلىمدەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، «اتوم» جانە «حيميالىق ەلەمەنت» ۇعىمدارى اراسىنداعى بايلانىستى انىقتاۋ ماقساتىندا سۇراقتار قويۋ:
1. اتوم دەگەنىمىز نە؟
2. سۋدىڭ ايىرىلۋىن مىسالعا الىپ، «اتوم» جانە «مولەكۋلا» ۇعىمدارىنىڭ ايىرماشىلىعىن ءتۇسىندىر.
زاتتاردى قۇرايتىن بولشەكتەردىڭ تابيعاتى ادامزاتتى ەرتەدەن تولعاندىرعان. بۇدان 2500 جىلداي بۇرىن ءومىر سۇرگەن گرەك فيلوسوفى دەموكريت: بارلىق دەنەلەر وتە ۇساق، كوزگە كورىنبەيتىن ءارى بولىنبەيتىن، ماڭگى قوزعالىستا بولاتىن بولشەكتەر اتومداردان تۇرادى دەگەن بولجام ايتتى. «اتوم» گرەكشە «بولىنبەيتىن» دەگەن ءسوز.
يتالياندىق عالىم ا. اۆوگادرو «.... زاتتىڭ ەڭ كىشكەنتاي بولشەگى اتوم، ءبىراق گاز ءتارىزدى زاتتاردىڭ ەڭ كىشكەنتاي بولشەگى اتومدار ەمەس مولەكۋلالار بولىپ تابىلادى» دەگەن بولجام ايتتى. ونىڭ يدەياسىن وتانداسى كاننيسسارو دا قولداندى.
1860 جىلى كارلسرۋە قالاسىنداعى حيميكتەر سەزىندە «اتوم» جانە «مولەكۋلا»ۇعىمدارى تۋرالى قىزۋ پىكىرتالاس بولدى. وسى سەزىندە «اتوم» جانە «مولەكۋلا»ۇعىمدارىنا ناقتى انىقتاما بەرىلدى.
سەندەر فيزيكا پانىنەن مولەكۋلالار اتومداردان قۇرالاتىنىن بىلەسىڭدەر. «مولەكۋلا» ءسوزى «ەڭ كىشكەنە» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.
اتومدار مەن مولەكۋلالاردىڭ كىشكەنتايلىعىنا بولا كوزبەن كورە الماساق تا بار ەكەندىگىن سۋدىڭ ىدىراۋىنان بايقاۋعا بولادى. سۋ ارقىلى ەلەكتور توگىن وتكىزگەندە سۋ مولەكۋلالارى قانداي كۇيدە بولادى؟ ەگەر ارنايى قۇرالدا سۋ ارقىلى ەلەكتر توگىن جىبەرسە، ونىڭ اسەرىنەن سۋ گازدارعا: سۋتەگى مەن وتتەگىنە ايىرىلادى. وقۋلىقتاعى 8 - سۋرەت. سۋدان بۇل گازداردىڭ تۇزىلگەنىن قاسيەتتەرىنە قاراپ دالەلدەۋگە بولادى. سۋتەگى – جەڭىل، جانعىش گاز. سوندىقتان وڭ جاقتاعى تۇتىكتىڭ اۋزىن اشىپ جانعان شىرپىنى اپارسا، وزىنە ءتان شىرت ەتكەن دىبىس شىعادى. اۋادا وسىلاي تەز جانۋ سۋتەگىنە ءتان. ال وتتەگى جانۋدى قولدايدى. سول جاقتاعى تۇتىكتىڭ كرانىن اشىپ، اۋزىنا شوقتانعان شىرپىنى اپارساق، جارىق شىعارىپ جانادى. سونىمەن، ءبىر زاتتان سۋدان جاڭا ەكى زات: وتتەگى جانە سۋتەگى تۇزىلەدى، ياعني حيميالىق رەاكسيا جۇرەدى. سۋدىڭ مولەكۋلاسى ىدىراعاندا تۇزىلگەن ۇقساس اتومدار ءوزارا جۇپتاسادى. سوندىقتان سۋدىڭ ەكى مولەكۋلاسى ايىرىلعاندا ودان سۋتەكتىڭ ەكى مولەكۋلاسى، وتتەكتىڭ ءبىر مولەكۋلاسى بولىنەدى. جوعارىداعى تۇتىكتەگى سۋتەكتىڭ كولەمىنىڭ وتتەكتىڭ كولەمىنەن ەكى ەسە ۇلكەن بولۋى وسىنىڭ دالەلى.
مولەكۋلا زاتتىڭ قۇرامى مەن قاسيەتىن ساقتايتىن ەڭ كىشى بولشەگى.
اتوم – زاتتىڭ حيميالىق جولمەن بولىنبەيتىن ەڭ ۇساق بولشەگى.
ءىىى. زاتتاردىڭ سالىستىرمالى مولەكۋلالىق ماسساسىن ەسەپتەۋ.
مىنا زاتتاردىڭ سالىستىرمالى مولەكۋلالىق ماسساسىن ەسەپتەڭدەر.
حيميالىق ەلەمەنتتەر. اتومدار مەن مولەكۋلالار. جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
ۇيىمداستىرىلعان وقۋ ءىس – ارەكەتىنىڭ تەحنولوگيالىق كارتاسى
-
«قيىن» بالالاردىڭ مىنەز – قۇلقىن تۇزەتۋدىڭ پسيحولوگيالىق ماسەلەلەرى
