تابيعاتتى زەرتتەۋدىڭ عىلىمي ادىستەرى. فيزيكالىق ەكسپەريمەنت. فيزيكالىق تەوريا
ساباقتىڭ تاقىرىبى: تابيعاتتى زەرتتەۋدىڭ عىلىمي ادىستەرى. فيزيكالىق ەكسپەريمەنت. فيزيكالىق تەوريا.
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك ماقساتى: تابيعاتتى زەرتتەۋدىڭ كەڭ تاراعان عىلىمي ادىستەرىمەن تانىستىرۋ. ەسپەريمەنتتىك ءادىستىڭ نەگىزگى قىزمەتىمەن تانىستىرۋ.
2. دامىتۋشىلىق ماقساتى: زات قۇرىلىسىنىڭ مولەكۋلالىق - كينەتيكالىق تەورياسىنىڭ نەگىزگى قاعيدالارىمەن تانىستىرۋ.
3. تاربيەلىك ماقساتى: ادامگەرشىلىككە، ۇقىپتىلىققا، العىرلىققا، وتانسۇيگىشتىككە، تابيعاتتى ايالاۋعا، سىيلاستىق پەن ادەپتىلىككە باۋلۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس، جاڭا ءبىلىمدى قالىپتاستىرۋ، جالپىلاۋ، باقىلاۋ، سارامانداق، زەرتحانالىق، قورىتىندىلاۋ، تەكسەرۋ جانە باعالاۋ، بەكىتۋ، قايتالاۋ.
ساباقتىڭ ءادىس - تاسىلدەرى: اڭگىمە، لەكسيا، ديسكۋسسيا، كىتاپپەن جۇمىس، دەمونستراسيا، ۆيدەو ادىسىمەن، جاتتىعۋلار ورىنداۋ، لابوراتوريا، تانىمدىق ويىندار، سىناق جۇرگىزۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىكتەرى: گرافوپروەكتور، تەليەۆيزور، ۆيدەوماگنيتوفون، پلاكاتتار، سۋرەتتەر، ۇلەستىرمە قاعازدار، سلايد.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. دك. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
سالەمدەسۋ، وتىرعىزۋ، تۇگەندەۋ.
ءىى. دك. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ، قايتالاۋ.
ا) تەوريالىق بىلىمدەرىن تەكسەرۋ.
ءا) پراكتيكالىق تاپسىرمالارىن تەكسەرۋ.
ب) ەسەپتەرىن تەكسەرۋ.
ءىىى. دك. ءبىلىمدى جان - جاقتى تەكسەرۋ:
1. فيزيكا زاڭدارى قالاي اشىلادى؟
2. فيزيكالىق تەوريالار قالاي جاسالادى؟
3. فيزيكالىق تەرميندەر مەن ۇعىمدار دەگەنىمىز نە؟
4. قانداي ۇعىمدارعا تۇسىنىك بەرە الاسىڭدار؟
5. فيزيكالىق دەنەگە نە جاتادى؟
6. زات دەگەنىمىز نە؟
7. ماتەريالىق نە جاتادى؟
ءىV. دك. جاڭا ماتەريالدى قابىلداۋعا ازىرلىك، ماقسات قويۋ.
بۇگىنگى ساباعىمىزدىڭ نەگىزگى ماقساتى تابيعاتتى زەرتتەۋدىڭ عىلىمي ادىستەرىمەن، فيزيكالىق ەكسپەريمەنت پەن تەورياسىمەن تانىستىرۋ.
V. دك. جاڭا ماتەريالدى مەڭگەرتۋ:
باقىلاۋلار مەن تاجىريبەلەر
كومپاس ءتىلى ءارقاشاندا سولتۇستىكتى كورسەتەتىنىن؛ ەگەر زاتتى قولدان ءتۇسىرىپ الساق، وندا ول ەدەنگە قۇلايتىنىن، ەگەر جالىنعا قول تيگىزەتىن بولساق، وندا قولدى كۇيدىرىپ الاتىنىن جانە ت. ب. اركىم بىلەدى. مۇنى ءبىز قايدان بىلەمىز؟ جالپى ءبىلىم قايدان پايدا بولدى؟ ولاردىڭ كوپشىلىگىنە ادامدار وزدەرىنىڭ كۇندەلىكتى باقىلاۋلارى ارقىلى قول جەتكىزدى. الايدا فيزيكادا، كەيبىر باسقا عىلىمدارداعىداي (مىسالى، بيولوگيا، حيميا)، ءبىلىمدى تەك باقىلاۋلاردان عانا ەمەس، سونداي اق تاجىريبەلەردەن دە الادى. تاجىريبەلەردىڭ (نەمەسە ەكسپەريمەنتتەردىڭ) قاراپايىم باقىلاۋلاردان ەرەكشەلىگى سوندا، ولاردى بەلگىلى ءبىر ماقساتپەن، الدىن الا ويلانعان جوسپارمەن جۇرگىزەدى جانە تاجىريبە جاساۋ كەزىندە ادەتتە ارنايى ولشەۋلەردى ورىندايدى. مىسالى، دوپتىڭ قۇلاپ ءتۇسۋىن باقىلاي وتىرىپ، ءبىز تەك ونىڭ تىك تومەن قۇلايتىنىن عانا بايقايمىز. ال قۇلاپ ءتۇسۋ پروسەسىندە دەنە جىلدامدىعى قالاي وزگەرەتىنىن زەرتتەپ ءبىلۋ ءۇشىن ارنايى تاجىريبە قويۋ كەرەك. يتالياندىق عالىم گ. گاليلەي (1564 — 1642) دەنەلەردىڭ ەركىن قۇلاپ ءتۇسۋى قالاي بولاتىنىن زەرتتەۋ ءۇشىن اتاقتى ەڭكەيىپ تۇرعان مۇناراعا كوتەرىلگەن جانە ول جەردەن ءار ءتۇرلى شارلاردى تاستاعان دەگەن اڭىز بار (3 - سۋرەت). ولاردىڭ قۇلاپ ءتۇسۋىن باقىلاي وتىرىپ جانە سول كەزدە قاجەتتى ولشەۋلەردى ورىنداي وتىرىپ (مىسالى، دەنەنىڭ قۇلاپ ءتۇسۋ ۋاقىتىن ولشەي وتىرىپ) دەنەلەردىڭ قۇلاپ ءتۇسۋ زاڭىن تاعايىنداعان. سونىمەن، فيزيكالىق بىلىمدەردىڭ كوزى باقىلاۋ مەن تاجىريبەلەر بولىپ سانالادى. ەكسپەريمەنت فيزيكالىق قۇبىلىستار مەن عىلىمي بولجامداردى جانە تەوريالاردى تاجىريبەدە تەكسەرەدى. سونىمەن قاتار ول جاڭا فيزيكالىق زاڭداردى اشۋدا دا كەڭىنەن قولدانىلادى. وعان فيزيكانى وقۋ بارىسىندا كوز جەتكىزۋگە بولادى مىسالى، وسى وقۋلىقتا قاراستىرىلاتىن گۋك زاڭى؟ ارحيمەد زاڭى جانە باسقا دا زاڭدار ەكسپەريمەنت جاساۋ ارقىلى اشىلعان. ەكسپەريمەنت - فيزيكانىڭ ەڭ باستى زەرتتەۋ ادىستەرىنىڭ ءبىرى. تابيعات تۋرالى ءبىلىم ارنايى زەرتتەۋ ادىستەرىن قولدانۋ ارقىلى جيناقتالادى. تابيعاتتى زەرتتەۋ ادىستەرىنىڭ ىشىنەن كەڭ تاراعان ءۇش عىلىمي ءادىستى اتاپ كەتۋگە بولادى. ولار: باقىلاۋ، ەكسپەريمەنت جانە تەوريالىق زەرتتەۋ ادىستەرى..
باقىلاۋلار نەگىزىنەن عىلىمي دەرەكتەر جيناقتاۋ ءۇشىن قولدانىلادى. مىسالى، اسپان دەنەلەرىن باقىلاۋدىڭ ارقاسىندا، ولاردىڭ قوزعالىسى بەلگىلى ءبىر زاڭدىلىقتارعا باعىناتىنى اشىلدى.
2. تابيعات قۇبىلىستارىنىڭ زاڭدىلىقتارىن اشۋ ءۇشىن عالىمدار لوگيكالىق وي قورىتۋ امالدارىن رەت-رەتىمەن پايدالانادى. اۋەلى ولار باقىلاۋ ارقىلى دەرەكتەر جينايدى. جانا دەرەكتەردى بۇرىننان بەلگىلى دەرەكتەرمەن سالىستىرىپ، ولاردىڭ اراسىندا سەبەپ - سالدارلىق بايلانىستار بار ما؟ دەگەن نەگىزگى سۇراققا جاۋاپ
ىزدەيدى. ەگەر قۇبىلىستار اراسىنداعى زاڭدىلىق ولاردىڭ بارلىعىنا ورتاق بولسا، ون دا ونى تابيعات زاڭى تۇرىندە سيپاتتايدى. جەكەلەگەن زاڭدىلىقتار اراسىندا جۇيەلى بايلانىستار تابى - لاتىن بولسا، وندا ولاردى عىلىمي تەورياعا بىرىكتىرەدى. تابيعات قۇبىلىستارىنىڭ اراسىنداعى بايلانىستاردى اشۋدا ماسەلەنى پروبلەما تۇرىندە ايقىنداۋدىڭ ماڭىزى وراسان زور. عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، پروبلەمانىڭ دۇرىس قويىلۋى، ونى شەشۋگە كەتكەن جالپى ەڭبەكتىڭ جارتىسىنا تەڭ.
جوعارىدا ايتىلعان ۇسىنىستاردى گۋك زاڭىن تاعايىندايتىن ەكسپەريمەنت ءۇشىن قولدانايىق.
3. ەكسپەريمەنتتىك جۇمىستىڭ تاقىرىبى: گۋك زاڭىن ەكسپەريمەنت ادىسپەن تەكسەرۋ.
ەكسپەريمەنتتىڭ ماقساتى. سەرىپپەگە ىلىنگەن جۇكتەردىڭ ارەكەتىنەن ونىڭ سوزىلۋىن انىقتاۋ.
ەكسپەريمەنتتىڭ پروبلەماسى. سەرىپپەنىڭ سوزىلۋى جانە وعان بەلگىلى كۇشتەرمەن ارەكەت ەتكەن جۇكتەردىڭ اراسىنداعى زاڭدىلىق بايلانىسىن اشۋ.
ەكسپەريمەنت سۇلباسى. سۇلبا 17، ب - سۋرەتتەگىدەي ايقىن سىزىلىپ، قۇرال - جابدىقتاردىڭ ءارقايسىسى ءدال كورسەتىلۋى كەرەك.
ساباقتىڭ ماقساتى:
1. بىلىمدىلىك ماقساتى: تابيعاتتى زەرتتەۋدىڭ كەڭ تاراعان عىلىمي ادىستەرىمەن تانىستىرۋ. ەسپەريمەنتتىك ءادىستىڭ نەگىزگى قىزمەتىمەن تانىستىرۋ.
2. دامىتۋشىلىق ماقساتى: زات قۇرىلىسىنىڭ مولەكۋلالىق - كينەتيكالىق تەورياسىنىڭ نەگىزگى قاعيدالارىمەن تانىستىرۋ.
3. تاربيەلىك ماقساتى: ادامگەرشىلىككە، ۇقىپتىلىققا، العىرلىققا، وتانسۇيگىشتىككە، تابيعاتتى ايالاۋعا، سىيلاستىق پەن ادەپتىلىككە باۋلۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس، جاڭا ءبىلىمدى قالىپتاستىرۋ، جالپىلاۋ، باقىلاۋ، سارامانداق، زەرتحانالىق، قورىتىندىلاۋ، تەكسەرۋ جانە باعالاۋ، بەكىتۋ، قايتالاۋ.
ساباقتىڭ ءادىس - تاسىلدەرى: اڭگىمە، لەكسيا، ديسكۋسسيا، كىتاپپەن جۇمىس، دەمونستراسيا، ۆيدەو ادىسىمەن، جاتتىعۋلار ورىنداۋ، لابوراتوريا، تانىمدىق ويىندار، سىناق جۇرگىزۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىكتەرى: گرافوپروەكتور، تەليەۆيزور، ۆيدەوماگنيتوفون، پلاكاتتار، سۋرەتتەر، ۇلەستىرمە قاعازدار، سلايد.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. دك. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
سالەمدەسۋ، وتىرعىزۋ، تۇگەندەۋ.
ءىى. دك. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ، قايتالاۋ.
ا) تەوريالىق بىلىمدەرىن تەكسەرۋ.
ءا) پراكتيكالىق تاپسىرمالارىن تەكسەرۋ.
ب) ەسەپتەرىن تەكسەرۋ.
ءىىى. دك. ءبىلىمدى جان - جاقتى تەكسەرۋ:
1. فيزيكا زاڭدارى قالاي اشىلادى؟
2. فيزيكالىق تەوريالار قالاي جاسالادى؟
3. فيزيكالىق تەرميندەر مەن ۇعىمدار دەگەنىمىز نە؟
4. قانداي ۇعىمدارعا تۇسىنىك بەرە الاسىڭدار؟
5. فيزيكالىق دەنەگە نە جاتادى؟
6. زات دەگەنىمىز نە؟
7. ماتەريالىق نە جاتادى؟
ءىV. دك. جاڭا ماتەريالدى قابىلداۋعا ازىرلىك، ماقسات قويۋ.
بۇگىنگى ساباعىمىزدىڭ نەگىزگى ماقساتى تابيعاتتى زەرتتەۋدىڭ عىلىمي ادىستەرىمەن، فيزيكالىق ەكسپەريمەنت پەن تەورياسىمەن تانىستىرۋ.
V. دك. جاڭا ماتەريالدى مەڭگەرتۋ:
باقىلاۋلار مەن تاجىريبەلەر
كومپاس ءتىلى ءارقاشاندا سولتۇستىكتى كورسەتەتىنىن؛ ەگەر زاتتى قولدان ءتۇسىرىپ الساق، وندا ول ەدەنگە قۇلايتىنىن، ەگەر جالىنعا قول تيگىزەتىن بولساق، وندا قولدى كۇيدىرىپ الاتىنىن جانە ت. ب. اركىم بىلەدى. مۇنى ءبىز قايدان بىلەمىز؟ جالپى ءبىلىم قايدان پايدا بولدى؟ ولاردىڭ كوپشىلىگىنە ادامدار وزدەرىنىڭ كۇندەلىكتى باقىلاۋلارى ارقىلى قول جەتكىزدى. الايدا فيزيكادا، كەيبىر باسقا عىلىمدارداعىداي (مىسالى، بيولوگيا، حيميا)، ءبىلىمدى تەك باقىلاۋلاردان عانا ەمەس، سونداي اق تاجىريبەلەردەن دە الادى. تاجىريبەلەردىڭ (نەمەسە ەكسپەريمەنتتەردىڭ) قاراپايىم باقىلاۋلاردان ەرەكشەلىگى سوندا، ولاردى بەلگىلى ءبىر ماقساتپەن، الدىن الا ويلانعان جوسپارمەن جۇرگىزەدى جانە تاجىريبە جاساۋ كەزىندە ادەتتە ارنايى ولشەۋلەردى ورىندايدى. مىسالى، دوپتىڭ قۇلاپ ءتۇسۋىن باقىلاي وتىرىپ، ءبىز تەك ونىڭ تىك تومەن قۇلايتىنىن عانا بايقايمىز. ال قۇلاپ ءتۇسۋ پروسەسىندە دەنە جىلدامدىعى قالاي وزگەرەتىنىن زەرتتەپ ءبىلۋ ءۇشىن ارنايى تاجىريبە قويۋ كەرەك. يتالياندىق عالىم گ. گاليلەي (1564 — 1642) دەنەلەردىڭ ەركىن قۇلاپ ءتۇسۋى قالاي بولاتىنىن زەرتتەۋ ءۇشىن اتاقتى ەڭكەيىپ تۇرعان مۇناراعا كوتەرىلگەن جانە ول جەردەن ءار ءتۇرلى شارلاردى تاستاعان دەگەن اڭىز بار (3 - سۋرەت). ولاردىڭ قۇلاپ ءتۇسۋىن باقىلاي وتىرىپ جانە سول كەزدە قاجەتتى ولشەۋلەردى ورىنداي وتىرىپ (مىسالى، دەنەنىڭ قۇلاپ ءتۇسۋ ۋاقىتىن ولشەي وتىرىپ) دەنەلەردىڭ قۇلاپ ءتۇسۋ زاڭىن تاعايىنداعان. سونىمەن، فيزيكالىق بىلىمدەردىڭ كوزى باقىلاۋ مەن تاجىريبەلەر بولىپ سانالادى. ەكسپەريمەنت فيزيكالىق قۇبىلىستار مەن عىلىمي بولجامداردى جانە تەوريالاردى تاجىريبەدە تەكسەرەدى. سونىمەن قاتار ول جاڭا فيزيكالىق زاڭداردى اشۋدا دا كەڭىنەن قولدانىلادى. وعان فيزيكانى وقۋ بارىسىندا كوز جەتكىزۋگە بولادى مىسالى، وسى وقۋلىقتا قاراستىرىلاتىن گۋك زاڭى؟ ارحيمەد زاڭى جانە باسقا دا زاڭدار ەكسپەريمەنت جاساۋ ارقىلى اشىلعان. ەكسپەريمەنت - فيزيكانىڭ ەڭ باستى زەرتتەۋ ادىستەرىنىڭ ءبىرى. تابيعات تۋرالى ءبىلىم ارنايى زەرتتەۋ ادىستەرىن قولدانۋ ارقىلى جيناقتالادى. تابيعاتتى زەرتتەۋ ادىستەرىنىڭ ىشىنەن كەڭ تاراعان ءۇش عىلىمي ءادىستى اتاپ كەتۋگە بولادى. ولار: باقىلاۋ، ەكسپەريمەنت جانە تەوريالىق زەرتتەۋ ادىستەرى..
باقىلاۋلار نەگىزىنەن عىلىمي دەرەكتەر جيناقتاۋ ءۇشىن قولدانىلادى. مىسالى، اسپان دەنەلەرىن باقىلاۋدىڭ ارقاسىندا، ولاردىڭ قوزعالىسى بەلگىلى ءبىر زاڭدىلىقتارعا باعىناتىنى اشىلدى.
2. تابيعات قۇبىلىستارىنىڭ زاڭدىلىقتارىن اشۋ ءۇشىن عالىمدار لوگيكالىق وي قورىتۋ امالدارىن رەت-رەتىمەن پايدالانادى. اۋەلى ولار باقىلاۋ ارقىلى دەرەكتەر جينايدى. جانا دەرەكتەردى بۇرىننان بەلگىلى دەرەكتەرمەن سالىستىرىپ، ولاردىڭ اراسىندا سەبەپ - سالدارلىق بايلانىستار بار ما؟ دەگەن نەگىزگى سۇراققا جاۋاپ
ىزدەيدى. ەگەر قۇبىلىستار اراسىنداعى زاڭدىلىق ولاردىڭ بارلىعىنا ورتاق بولسا، ون دا ونى تابيعات زاڭى تۇرىندە سيپاتتايدى. جەكەلەگەن زاڭدىلىقتار اراسىندا جۇيەلى بايلانىستار تابى - لاتىن بولسا، وندا ولاردى عىلىمي تەورياعا بىرىكتىرەدى. تابيعات قۇبىلىستارىنىڭ اراسىنداعى بايلانىستاردى اشۋدا ماسەلەنى پروبلەما تۇرىندە ايقىنداۋدىڭ ماڭىزى وراسان زور. عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، پروبلەمانىڭ دۇرىس قويىلۋى، ونى شەشۋگە كەتكەن جالپى ەڭبەكتىڭ جارتىسىنا تەڭ.
جوعارىدا ايتىلعان ۇسىنىستاردى گۋك زاڭىن تاعايىندايتىن ەكسپەريمەنت ءۇشىن قولدانايىق.
3. ەكسپەريمەنتتىك جۇمىستىڭ تاقىرىبى: گۋك زاڭىن ەكسپەريمەنت ادىسپەن تەكسەرۋ.
ەكسپەريمەنتتىڭ ماقساتى. سەرىپپەگە ىلىنگەن جۇكتەردىڭ ارەكەتىنەن ونىڭ سوزىلۋىن انىقتاۋ.
ەكسپەريمەنتتىڭ پروبلەماسى. سەرىپپەنىڭ سوزىلۋى جانە وعان بەلگىلى كۇشتەرمەن ارەكەت ەتكەن جۇكتەردىڭ اراسىنداعى زاڭدىلىق بايلانىسىن اشۋ.
ەكسپەريمەنت سۇلباسى. سۇلبا 17، ب - سۋرەتتەگىدەي ايقىن سىزىلىپ، قۇرال - جابدىقتاردىڭ ءارقايسىسى ءدال كورسەتىلۋى كەرەك.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
