تەڭگە — ۇلتتىق تابىستىڭ كەپىلى
«تەڭگە — ۇلتتىق تابىستىڭ كەپىلى»
ەكى بولىمنەن تۇرادى: ءى. ساپ تۇزەۋ « تەڭگەنىڭ شىعۋ تاريحى»
ءىى. سايىس
تاقىرىبى: «تەڭگە — ۇلتتىق تابىستىڭ كەپىلى»
ماقساتى: وقۋشىلاردى تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ەڭ ءبىرىنشى ايرىقشا بەلگىسى — تەڭگەمەن تانىستىرۋ، ءتول تەڭگەمىزدىڭ شىعۋ تاريحى، اينالىمعا ەنۋ كەزى تۋرالى ماعلۇماتتار بەرۋ. وقۋشىلاردىڭ بويىنا ەلىمىزگە دەگەن ىستىق سۇيىسپەنشىلىكتى، ماقتانىشتى ءسىڭىرتۋ. ەلىن، جەرىن ءسۇيىپ قۇرمەت تۇتاتىن جاس جەتكىنشەكتەردى ەلجاندىققا تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىگى: بەلسەندى تاقتا، تەڭگەلەر، ءارتۇرلى ۆاليۋتالار، تاپسىرمالار جازىلعان كارتوچكالار
بارىسى:
ءى ءبولىم. ساپ تۋزەۋ «تەڭگەنىڭ شىعۋ تاريحى»
/ سلايدتار شىعىپ وتىرادى /
1 - وقۋشى: مەكتەپ، تۇزەل، تىك تۇر! ق ر مەملەكەتتىك ءانۇرانى ايتىلسىن!
2 - وقۋشى: قايىرلى كۇن، قۇرمەتتى ۇستازدار مەن وقۋشىلار!
6 - 7 سىنىپتار دايىنداعان «تەڭگەنىڭ شىعۋ تاريحى» اتتى ساپ تۇزەۋىن اشىق دەپ جاريالايمىز.
3 - وقۋشى: ءاربىر ەلدىڭ تاريحىندا ۇلكەن شەجىرە، تاريح جاتىر. ال ءبىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن حح عاسىردىڭ ماڭىزى زور. سەبەبى، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الىپ، سول تاۋەلسىزدىكتىڭ بەلگىلەرىنە يە بولدى.
4 - وقۋشى: ءبىزدىڭ ۇلتتىق بەينەمىزدى، بولمىسىمىزدى، تاريحىمىزدى كورسەتەتىن رامىزدەرىمىز بار. ەلتاڭبا، ءانۇران مەن تۋىمىزبەن بىرگە تاعى ءبىر بەلگى — ۇلتتىق تەڭگەمىز بار. تەڭگە 1993جىلى 15 قاراشا كۇنى دۇنيەگە كەلدى.
5 - وقۋشى: تەڭگەنىڭ اۆتورى بولۋ باقىتى ديزاينەرشى تيمۋر سۇلەيمەنوۆ، قىلقالام شەبەرلەرى قايروللا عابجاليلوۆ، مەندىباي ءالين مەن اعىمسالى دۇزەلحانوۆتىڭ ۇلەسىنە ءتيدى. ولار ۇلىبريتانيانىڭ دىمقىل اۋاسىن جۇتىپ، ۇلكەن ەڭبەكتەرىنىڭ ناتيجەسىن تەڭگەنى ەلگە جەتكىزدى.
6 – وقۋشى: العاشقى تەڭگە « حارريسون سانس» فيرماسىندا ءبىر جىل ىشىندە وڭدەلىپ، باسىلدى. دەمەك، تەڭگەنىڭ العاشقى نۇسقاسى انگليادا شىقتى.
7 - وقۋشى: ۇلتتىق تەڭگەمىزدىڭ شەتتەرى قازاقتىڭ ويۋ - ورنەكتەرىمەن بەزەندىرىلگەن. ءبىرىنشى بەتىندە قازاق حالقىنىڭ ايگىلى ۇلى تۇلعالارى بەينەلەنگەن. ەكىنشى بەتىندە ويۋ - ورنەكتەر، تابيعات كورىنىستەرى بەينەلەنىپ، ەلتاڭبامىز سالىنعان.
ورتاعا 1، 3، 5 تەڭگە كەيىپكەرلەرى شىعادى.
ءابۋ - ناسىر – ءال – فارابي
ول وتىراردا دۇنيەگە كەلگەن. ارابتار بۇل قالانى فاراب دەپ اتاعان. ءال - فارابي ورتا بويلى، مىعىم دەنەلى، باتىل بولىپ وسەدى. بالا كۇنىنەن اتقا شاپقىشتىعىمەن، مەرگەندىگىمەن كوزگە تۇسەدى. تۇركى، پارسى، اراب تىلدەرىن مۇلتىكسىز سويلەيدى. گرەك، لاتىن تىلدەرىن جاقسى بىلگەن. ول دۇنيە جۇزىندە اريستوتەلدەن كەيىنگى ەكىنشى ۇستاز. ءال - فارابي 150 جۋىق ەڭبەك جازعان.
ءسۇيىنباي
الماتى وبلىسى، جامبىل اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. بالالىق شاعىندا كەدەيشىلىك، جوقشىلىق كورەدى. سوعان قاراماستان 14 - 15 جاسىنان باستاپ اقىندىق ونەرگە ماشىقتانا باستايدى. ءسۇيىنباي كەلە - كەلە ناعىز سۋىرىپ سالما، ايتىستىڭ اقيىق اقىنىنا اينالادى.
ءسۇيىنباي حالىق مۇڭىن مۇڭداپ، ۇستەم تاپ وكىلىنىڭ ادىلەتسىزدىگىن بەتىنە باسىپ، اشكەرەلەپ وتىرعان باتىل دا ءادىل اقىن. ونىڭ ولەڭدەرىندە ادامنىڭ مىنەز - قۇلقى، ادامگەرشىلىگىنە، جاقسى - جامان قاسيەتتەرىنە كوڭىل بولىنەدى.
قۇرمانعازى
قۇرمانعازى – قازاقتىڭ كۇيشى، سازگەرى، دومبىراشىسى. كۇي ونەرىنىڭ كلاسسيگى. ونىڭ انگە اۋەستىگى جاستايىنان بايقالادى. التى جاسىندا اكەسى بايدىڭ قوزىسىن باعۋعا جىبەرەدى. زەيىندى تۋعان بالا اكە - شەشەسىنىڭ جاعدايىن ءتۇسىنىپ، ولاردىڭ ايتقانىنا قارسى كەلمەيدى. جالعىز سەرىگى قولدان جاسالعان دومبىراسىن يىعىنان تاستامايدى.
قۇرمانعازى قۋعىن - سۇرگىندى كوپ كوردى. 1880 جىلداردىڭ باس كەزىندە استراحان جاققا قونىس اۋداردى.
ورتاعا 10، 20، 50، 100 تەڭگە كەيىپكەرلەرى شىعادى.
شوقان ءۋاليحانوۆ
ول وتە اقىلدى، كورەگەن، ءوز زامانىنىڭ ءبىلىمدى ادامى بولدى. ورىسشاعا قوسا بىرنەشە شىعىس ءتىلىن بىلگەن. شوقان اۋەلىندە قازاق مەكتەبىندە وقيدى. مۇندا ارابشا وقۋمەن سۋرەت سالۋدى ۇيرەندى. شىعىس ادەبيەتىمەن تانىسادى. اراب، پارسى، ۇيعىر تىلدەرىن مەڭگەرگەن. 1853 جىلى كادەت كورپۋسىن بىتىرەدى. سول ماماندىعى بويىنشا قىزمەتتە ىستەيدى. شوقان عالىم، ساياساتشى، گەوگراف، سۋرەتشى، ادەبيەتشى، تاريحشى.
اباي قۇنانبايەۆ
اباي - قازاقتىڭ ۇلى اقىنى، سازگەر، فيلوسوف، قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى. ول اۋەلدە اۋىل مولداسىنان وقيدى. 10 جاسقا تولعاندا اكەسى ونى سەمەيگە مەدرەسەگە وقۋعا جىبەرەدى. مۇندا اراب، پارسى، شاعاتاي تىلدەرىن مەڭگەرەدى. ناۋاي، نيزامي، فيرداۋسي سياقتى وقىمىستىلاردىڭ شىعارمالارىن قۇنىعا وقيدى. ورىسشاسىن ءوز بەتىنشە جەتىلدىرە تۇسەدى.
اباي ولەڭدەرى تاتۋلىقتى، دوستىقتى ۋاعىزدايدى. ونىڭ ەلۋگە جۋىق قارا سوزدەرى بار. كولەمى قىسقا، ماعىناسى تەرەڭ.
ءابىلقايىر
كىشى ءجۇزدىڭ حانى. قازاق جاستارىنىڭ قولباسشىسى. كۇشىمەن، ايلاسىمەن، باتىلدىعىمەن، شابۋىلدى ۇيىمداستىرا بىلۋىمەن داڭقى شىقتى.
ابىلاي حان
ازان شاقىرىپ قويعان اتى – ءابىلمانسۇر. ول 1711 جىلى تۇركىستان بيلەۋشىسى « قانىشەر» ابىلايدىڭ ۇلى كوركەم ءۋاليدىڭ شاڭىراعىندا تۋعان. تۇركىستاندى قالماقتار باسىپ العاندا اكەسى ءولىپ، ءوزى دالاعا قاشىپ، امان قالادى. شاشى وسكەن، قارا تىماق كيگەن جۇپىنى كيىمى بار بالاعا تولە بي « سابالاق» دەپ ات قويىپتى. وسە كەلە ۇرىستارعا قاتىسادى. ول « ابىلايلاپ» ۇران سالادى. جەڭىستەردەن كەيىن ول ابىلاي اتانادى.
8 - وقۋشى: ۇلتتىق ۆاليۋتامىز ق ر پرەزيدەنتىنىڭ 1993جىلعى 12 قاراشادا جارلىعىمەن وسىدان 18 جىل بۇرىن 1993 جىلى 15 قاراشا كۇنى تاڭەرتەڭگى سەگىزدەن باستاپ اينالىمعا ەنگىزىلدى. وسى كۇن تاريحي داتاعا اينالدى، بۇل كۇن ق ر ۇلتتىق ۆاليۋتا كۇنى رەتىندە اتاپ وتەدى.
9 - وقۋشى: ۇلتتىق ۆاليۋتا – تەڭگە بانكنوتى جانە مونەتا تۇرىندە اينالىسقا ەنگىزىلدى. بانكنوتا – ۇلتتىق بانكتىڭ الماتى قالاسىنداعى بانكنوت فابريكاسىندا، ال مونەتا وسكەمەندەگى مونەتا سارايىندا دايىندالىپ شىعارىلادى.
ەكى بولىمنەن تۇرادى: ءى. ساپ تۇزەۋ « تەڭگەنىڭ شىعۋ تاريحى»
ءىى. سايىس
تاقىرىبى: «تەڭگە — ۇلتتىق تابىستىڭ كەپىلى»
ماقساتى: وقۋشىلاردى تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ەڭ ءبىرىنشى ايرىقشا بەلگىسى — تەڭگەمەن تانىستىرۋ، ءتول تەڭگەمىزدىڭ شىعۋ تاريحى، اينالىمعا ەنۋ كەزى تۋرالى ماعلۇماتتار بەرۋ. وقۋشىلاردىڭ بويىنا ەلىمىزگە دەگەن ىستىق سۇيىسپەنشىلىكتى، ماقتانىشتى ءسىڭىرتۋ. ەلىن، جەرىن ءسۇيىپ قۇرمەت تۇتاتىن جاس جەتكىنشەكتەردى ەلجاندىققا تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىگى: بەلسەندى تاقتا، تەڭگەلەر، ءارتۇرلى ۆاليۋتالار، تاپسىرمالار جازىلعان كارتوچكالار
بارىسى:
ءى ءبولىم. ساپ تۋزەۋ «تەڭگەنىڭ شىعۋ تاريحى»
/ سلايدتار شىعىپ وتىرادى /
1 - وقۋشى: مەكتەپ، تۇزەل، تىك تۇر! ق ر مەملەكەتتىك ءانۇرانى ايتىلسىن!
2 - وقۋشى: قايىرلى كۇن، قۇرمەتتى ۇستازدار مەن وقۋشىلار!
6 - 7 سىنىپتار دايىنداعان «تەڭگەنىڭ شىعۋ تاريحى» اتتى ساپ تۇزەۋىن اشىق دەپ جاريالايمىز.
3 - وقۋشى: ءاربىر ەلدىڭ تاريحىندا ۇلكەن شەجىرە، تاريح جاتىر. ال ءبىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن حح عاسىردىڭ ماڭىزى زور. سەبەبى، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الىپ، سول تاۋەلسىزدىكتىڭ بەلگىلەرىنە يە بولدى.
4 - وقۋشى: ءبىزدىڭ ۇلتتىق بەينەمىزدى، بولمىسىمىزدى، تاريحىمىزدى كورسەتەتىن رامىزدەرىمىز بار. ەلتاڭبا، ءانۇران مەن تۋىمىزبەن بىرگە تاعى ءبىر بەلگى — ۇلتتىق تەڭگەمىز بار. تەڭگە 1993جىلى 15 قاراشا كۇنى دۇنيەگە كەلدى.
5 - وقۋشى: تەڭگەنىڭ اۆتورى بولۋ باقىتى ديزاينەرشى تيمۋر سۇلەيمەنوۆ، قىلقالام شەبەرلەرى قايروللا عابجاليلوۆ، مەندىباي ءالين مەن اعىمسالى دۇزەلحانوۆتىڭ ۇلەسىنە ءتيدى. ولار ۇلىبريتانيانىڭ دىمقىل اۋاسىن جۇتىپ، ۇلكەن ەڭبەكتەرىنىڭ ناتيجەسىن تەڭگەنى ەلگە جەتكىزدى.
6 – وقۋشى: العاشقى تەڭگە « حارريسون سانس» فيرماسىندا ءبىر جىل ىشىندە وڭدەلىپ، باسىلدى. دەمەك، تەڭگەنىڭ العاشقى نۇسقاسى انگليادا شىقتى.
7 - وقۋشى: ۇلتتىق تەڭگەمىزدىڭ شەتتەرى قازاقتىڭ ويۋ - ورنەكتەرىمەن بەزەندىرىلگەن. ءبىرىنشى بەتىندە قازاق حالقىنىڭ ايگىلى ۇلى تۇلعالارى بەينەلەنگەن. ەكىنشى بەتىندە ويۋ - ورنەكتەر، تابيعات كورىنىستەرى بەينەلەنىپ، ەلتاڭبامىز سالىنعان.
ورتاعا 1، 3، 5 تەڭگە كەيىپكەرلەرى شىعادى.
ءابۋ - ناسىر – ءال – فارابي
ول وتىراردا دۇنيەگە كەلگەن. ارابتار بۇل قالانى فاراب دەپ اتاعان. ءال - فارابي ورتا بويلى، مىعىم دەنەلى، باتىل بولىپ وسەدى. بالا كۇنىنەن اتقا شاپقىشتىعىمەن، مەرگەندىگىمەن كوزگە تۇسەدى. تۇركى، پارسى، اراب تىلدەرىن مۇلتىكسىز سويلەيدى. گرەك، لاتىن تىلدەرىن جاقسى بىلگەن. ول دۇنيە جۇزىندە اريستوتەلدەن كەيىنگى ەكىنشى ۇستاز. ءال - فارابي 150 جۋىق ەڭبەك جازعان.
ءسۇيىنباي
الماتى وبلىسى، جامبىل اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. بالالىق شاعىندا كەدەيشىلىك، جوقشىلىق كورەدى. سوعان قاراماستان 14 - 15 جاسىنان باستاپ اقىندىق ونەرگە ماشىقتانا باستايدى. ءسۇيىنباي كەلە - كەلە ناعىز سۋىرىپ سالما، ايتىستىڭ اقيىق اقىنىنا اينالادى.
ءسۇيىنباي حالىق مۇڭىن مۇڭداپ، ۇستەم تاپ وكىلىنىڭ ادىلەتسىزدىگىن بەتىنە باسىپ، اشكەرەلەپ وتىرعان باتىل دا ءادىل اقىن. ونىڭ ولەڭدەرىندە ادامنىڭ مىنەز - قۇلقى، ادامگەرشىلىگىنە، جاقسى - جامان قاسيەتتەرىنە كوڭىل بولىنەدى.
قۇرمانعازى
قۇرمانعازى – قازاقتىڭ كۇيشى، سازگەرى، دومبىراشىسى. كۇي ونەرىنىڭ كلاسسيگى. ونىڭ انگە اۋەستىگى جاستايىنان بايقالادى. التى جاسىندا اكەسى بايدىڭ قوزىسىن باعۋعا جىبەرەدى. زەيىندى تۋعان بالا اكە - شەشەسىنىڭ جاعدايىن ءتۇسىنىپ، ولاردىڭ ايتقانىنا قارسى كەلمەيدى. جالعىز سەرىگى قولدان جاسالعان دومبىراسىن يىعىنان تاستامايدى.
قۇرمانعازى قۋعىن - سۇرگىندى كوپ كوردى. 1880 جىلداردىڭ باس كەزىندە استراحان جاققا قونىس اۋداردى.
ورتاعا 10، 20، 50، 100 تەڭگە كەيىپكەرلەرى شىعادى.
شوقان ءۋاليحانوۆ
ول وتە اقىلدى، كورەگەن، ءوز زامانىنىڭ ءبىلىمدى ادامى بولدى. ورىسشاعا قوسا بىرنەشە شىعىس ءتىلىن بىلگەن. شوقان اۋەلىندە قازاق مەكتەبىندە وقيدى. مۇندا ارابشا وقۋمەن سۋرەت سالۋدى ۇيرەندى. شىعىس ادەبيەتىمەن تانىسادى. اراب، پارسى، ۇيعىر تىلدەرىن مەڭگەرگەن. 1853 جىلى كادەت كورپۋسىن بىتىرەدى. سول ماماندىعى بويىنشا قىزمەتتە ىستەيدى. شوقان عالىم، ساياساتشى، گەوگراف، سۋرەتشى، ادەبيەتشى، تاريحشى.
اباي قۇنانبايەۆ
اباي - قازاقتىڭ ۇلى اقىنى، سازگەر، فيلوسوف، قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن سالۋشى. ول اۋەلدە اۋىل مولداسىنان وقيدى. 10 جاسقا تولعاندا اكەسى ونى سەمەيگە مەدرەسەگە وقۋعا جىبەرەدى. مۇندا اراب، پارسى، شاعاتاي تىلدەرىن مەڭگەرەدى. ناۋاي، نيزامي، فيرداۋسي سياقتى وقىمىستىلاردىڭ شىعارمالارىن قۇنىعا وقيدى. ورىسشاسىن ءوز بەتىنشە جەتىلدىرە تۇسەدى.
اباي ولەڭدەرى تاتۋلىقتى، دوستىقتى ۋاعىزدايدى. ونىڭ ەلۋگە جۋىق قارا سوزدەرى بار. كولەمى قىسقا، ماعىناسى تەرەڭ.
ءابىلقايىر
كىشى ءجۇزدىڭ حانى. قازاق جاستارىنىڭ قولباسشىسى. كۇشىمەن، ايلاسىمەن، باتىلدىعىمەن، شابۋىلدى ۇيىمداستىرا بىلۋىمەن داڭقى شىقتى.
ابىلاي حان
ازان شاقىرىپ قويعان اتى – ءابىلمانسۇر. ول 1711 جىلى تۇركىستان بيلەۋشىسى « قانىشەر» ابىلايدىڭ ۇلى كوركەم ءۋاليدىڭ شاڭىراعىندا تۋعان. تۇركىستاندى قالماقتار باسىپ العاندا اكەسى ءولىپ، ءوزى دالاعا قاشىپ، امان قالادى. شاشى وسكەن، قارا تىماق كيگەن جۇپىنى كيىمى بار بالاعا تولە بي « سابالاق» دەپ ات قويىپتى. وسە كەلە ۇرىستارعا قاتىسادى. ول « ابىلايلاپ» ۇران سالادى. جەڭىستەردەن كەيىن ول ابىلاي اتانادى.
8 - وقۋشى: ۇلتتىق ۆاليۋتامىز ق ر پرەزيدەنتىنىڭ 1993جىلعى 12 قاراشادا جارلىعىمەن وسىدان 18 جىل بۇرىن 1993 جىلى 15 قاراشا كۇنى تاڭەرتەڭگى سەگىزدەن باستاپ اينالىمعا ەنگىزىلدى. وسى كۇن تاريحي داتاعا اينالدى، بۇل كۇن ق ر ۇلتتىق ۆاليۋتا كۇنى رەتىندە اتاپ وتەدى.
9 - وقۋشى: ۇلتتىق ۆاليۋتا – تەڭگە بانكنوتى جانە مونەتا تۇرىندە اينالىسقا ەنگىزىلدى. بانكنوتا – ۇلتتىق بانكتىڭ الماتى قالاسىنداعى بانكنوت فابريكاسىندا، ال مونەتا وسكەمەندەگى مونەتا سارايىندا دايىندالىپ شىعارىلادى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
جارىقتىڭ تابيعاتى مەن تارالۋى تۋرالى كوزقاراستى عىلىمي تۇرعىدان دالەلدەي وتىرىپ، جارىقتىڭ سىنۋ، شاعىلۋ قۇبىلىستارىمەن تانىسۋ؛ گيۋيگەنس ءپرينسيپى نەگىزىندە سىنۋ زاڭىن قورىتۋ؛ وقۋشىلاردىڭ تابيعات قۇبىل...
