تامىردىڭ تۇروزگەرىستەرى
تاقىرىبى: §10. تامىردىڭ تۇروزگەرىستەرى
ساباقتىڭ مىندەتتەرى: بىلىمدىلىگى – تامىردىڭ تۇروزگەرىسى، ونىڭ تۇرلەرى جايلى قىسقاشا ماعلۇمات بەرۋ.
تاربيەلىلىگى – ءتۇرلى تاربيەلىك شارالاردىڭ اسەرىمەن وقۋشى تۇلعاسىندا جاعىمدى وزگەرىستەرگە جەتۋ.
دامىتۋشىلىعى – پانگە، تاقىرىپقا بايلانىستى قىزىعۋشىلىقتارىن دامىتۋ.
قۇرال - جابدىقتار: ەلەكتروندى كورسەتىلىمدەر، وقۋلىقتاعى سۋرەتتەر
ساباقتىڭ ءتيپى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
ا) ۇجىمدىق ارەكەت،
ءا) سانيتارلىق - گيگيەنالىق ەرەجەلەردى ساقتاۋ ارەكەتى،
ب) قاۋىپسىزدىك تەحنيكا ەرەجەسىن ساقتاۋ ارەكەتى،
ۆ) وقۋشى نازارىن اۋدارۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
1 – ۇلەستىرمە
1. دۇرىس جاۋاپ تۇسىنا بەلگى قوي
وسىمدىكتىڭ قورەكتەنۋ ەرەكشەلىكتەرى:
ءى. وسىمدىككە ازوتتىڭ جەتىسپەگەنىن قالاي بىلۋگە بولادى؟
ا) جاپىراقتارى دامىمايدى؛
ۆ) تۇينەكتەرى مايدا بولادى؛
س) جەمىستەرى كوپكە دەيىن پىسپەيدى؛
د) جاپىراقتارى بوزارىپ كەتەدى؛
گ) ساباقتارى ءالسىز بولىپ جاتىپ قالادى.
ءىى. بولمەدە وسەتىن وسىمدىكتەردىڭ ءوسۋ نۇكتەسى قۋراپ قالسا مينەرالدى تۇزداردىڭ قاي ءتۇرىن كوبىرەك پايدالانۋ كەرەك؟
ا) بوردى
ۆ) ازوتتى
س) كالييدى
د) فوسفوردى
ە) كالسييدى
ءىىى. وسىمدىك تىربيىپ بويى الاسا، ساباعى ءالسىز بولىپ وسسە توپىراقتا قاي ەلەمەنت جەتىسپەيدى؟
ا) ازوت
ۆ) كاليي
س) فوسفور
د) مىس
ە) كالسيي
2. تىزىمدەگى ورگانيكالىق جانە مينەرالدى تىڭايتقىشتاردى ءبولىپ كەستەگە تولتىر.
ورگانيكالىق تىڭايتقىشتار مينەرالدى تىڭايتقىشتار
1. ازوت سەليتراسى؛ 2. قۇس ساڭعىرىعى؛ 3. سۋپەرفوسفات؛ 4. كۇل؛ 5. تورف؛ 6. قي؛ 7. سۇيەك ۇنى؛ 8. قاراشىرىك؛ 9. نيتراگين؛ 10. كومىر.
2 – ۇلەستىرمە
1. تومەندەگى سيپاتتامالار تىڭايتقىشتاردىڭ قاي تۇرىنە ءتان ەكەنىن تۇسىنا رەت سانىن قويۋ ارقىلى انىقتا.
ءى. ازوتتى
ءىى. فوسفورلى
ءىىى كالييلى
1. جەمىستەردىڭ ءپىسۋ مەرزىمىن قىسقارتادى؛
2. سۋىققا توزىمدىلىگىن ارتتىرادى؛
3. ساباق پەن جاپىراعىنىڭ ءوسۋىن كۇشەيتەدى؛
4. تامىر مەن تۇينەكتىڭ وسۋىنە اسەر ەتەدى
2. دۇرىس جاۋاپتىڭ تۇسىنا بەلگى قويۋ ارقىلى سۇراقتارعا جاۋاپ بەر
ءى. توپىراقتان قورەكتەنۋ كەزىندە قاتىساتىن ۇلپالارعا قايسىسى جاتادى؟
1. وتكىزگىش؛ 2. ءتۇزۋشى؛ 3. جابىن؛ 4. نەگىزگى - فوتوسينتەزدەۋشى؛ 5. تىرەك؛ 6. نەگىزگى - قورەكتىك؛ 7. ءبولىپ شىعارۋشى.
ءىى. اسىرەسە قىستا جانە كوكتەمدە بولمە وسىمدىكتەرىنىڭ جاپىراقتارىنىڭ سارعايۋى قانداي ەلەمەنتتىڭ جەتىسپەۋىنەن دەپ ويلايسىزدار؟
1. فوسفوردىڭ؛ 2. كالييدىڭ؛ 3. تەمىردىڭ؛ 4. كالسييدىڭ؛ 5. ازوتتىڭ.
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
وسىمدىكتىڭ بارلىق مۇشەلەرىندە سىرتقى ورتا جاعدايلارىنىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى ءتۇرلى اۋىتقۋلار مەن وزگەرىستەر بولادى. تىرشىلىگىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن وسىمدىك مۇشەلەرى ءار ءتۇرلى جاعدايعا ءتۇرىن وزگەرتۋ ارقىلى بەيىمدەلۋىن تۇروزگەرىس (مەتامورفوز) دەيدى.
ءىV. بەكىتۋ.
تامىردىڭ تۇروزگەرىستەرى
قىسقاشا سيپاتتاماسى، اتقاراتىن قىزمەتى.
جەمتامىرلار ءار ءتۇرلى ورگانيكالىق زاتتار وسىمدىكتەردىڭ نەگىزگى تامىرلارىنىڭ جاسۋشالارىندا قورعا جينالادى، جۋانداپ ءتۇرىن وزگەرتەدى. جەمتامىرلار شىرىندى، قۇرامىندا ورگانيكالىق زاتتار مەن ۆيتاميندەر بولعاندىقتان، كۇندەلىكتى تاماققا پايدالانادى. ەكى جىلدىق وسىمدىكتەر (رەديسكادان باسقاسى).
تىرەۋ تامىرلار
تروپيكتىك ورمانداردا وسەتىن اعاشتاردا بولاتىن قوسالقى تامىرلار. دامي كەلە قوسالقى تامىرلار شىعىپ، بىرتىندەپ ۇزارىپ، توپىراققا (جەرگە) جەتەدى. قوسالقى تامىرلاردىڭ سانى كوبەيەدى، جۋاندايدى. تىرەۋ تامىرلار اعاشتىڭ دىڭىنەن الىسقا كەتەدى. مۇنداي اعاشتاردىڭ ءدىڭى وتە جىڭىشكە، سۇلپاسى ۇلكەن بولادى. ۇلكەن سۇلبا مەن جىڭىشكە ءدىڭ تىرەۋ تامىرلارعا سۇيەنىپ وسەدى.
ەمىزىك تامىرلار
پارازيتتىك تىرشىلىك ەتەتىن وسىمدىكتەردىڭ تامىرلارى. بۇلار ءپىشىنى، ءتۇسى جاعىنان باسقا وسىمدىكتەرگە مۇلدە ۇقسامايدى. تامىرلارى باسقا ءبىر وسىمدىكتىڭ ساباعى مەن تامىرىنا جاناسقان كەزدە عانا پايدا بولادى. ەمىزدىك تامىر الدىمەن ساباق وڭىندە ءوسىندى تۇرىندە شىعادى. ول وزىنە جاناسقان باسقا وسىمدىكتىڭ وڭىنە (قابىعىنا) ەنىپ، ەمىزىك تامىرى ارقىلى دايىن قورەكتىك زاتتاردى سورادى
تۇينەكتى تامىرلار
تامىردىڭ بارلىعى جۋانداپ، شىرىندى بولادى. ەگەر شاشاق تامىر تۇينەك تامىرلارعا اينالسا، بارلىق تامىرلارى بىلەۋلەنىپ، جۋانداپ، توپتانىپ تۇرادى. تۇينەك تامىرلار وسىمدىك قىستاپ شىعۋ ءۇشىن جانە جىنىسسىز كوبەيۋ ءۇشىن كەرەك.
اۋا تامىرلار ساباقتان داميدى. وتتەگى جوق، باتپاقتا، سازدى جەرلەردە وسەتىن وسىمدىكتەر ۇشتارى باتپاقتان شىعىپ تۇرادى، قابىعى جۇقا بولادى. اعاش دىڭىنە جابىسىپ وسكەن ءسۇيسىننىڭ (ورحيدەيا) اۋا تامىرلارى اعاش قابىعىنان سىرعىپ اققان سۋ مەن جاڭبىر سۋىن سىڭىرەدى. جاپىراقتارى بولمايتىندارىندا فوتوسينتەز قىزمەتىن اتقارادى.
V. وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن باعالاۋ.
Vءى. ءۇي تاپسىرماسىن بەرۋ:
1. §10 وقىپ كەلۋ.
2. جالپى وسىمدىكتىڭ ۆەگەتاتيۆتى مۇشەسىنىڭ ءبىرى – تامىر جايلى وتىلگەن تاقىرىپتاردى قايتالاپ كەلۋ، كەلەسى ساباقتا بيولوگيالىق تەست جۇمىسى الىنادى.
ساباقتىڭ مىندەتتەرى: بىلىمدىلىگى – تامىردىڭ تۇروزگەرىسى، ونىڭ تۇرلەرى جايلى قىسقاشا ماعلۇمات بەرۋ.
تاربيەلىلىگى – ءتۇرلى تاربيەلىك شارالاردىڭ اسەرىمەن وقۋشى تۇلعاسىندا جاعىمدى وزگەرىستەرگە جەتۋ.
دامىتۋشىلىعى – پانگە، تاقىرىپقا بايلانىستى قىزىعۋشىلىقتارىن دامىتۋ.
قۇرال - جابدىقتار: ەلەكتروندى كورسەتىلىمدەر، وقۋلىقتاعى سۋرەتتەر
ساباقتىڭ ءتيپى: ارالاس ساباق
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
ا) ۇجىمدىق ارەكەت،
ءا) سانيتارلىق - گيگيەنالىق ەرەجەلەردى ساقتاۋ ارەكەتى،
ب) قاۋىپسىزدىك تەحنيكا ەرەجەسىن ساقتاۋ ارەكەتى،
ۆ) وقۋشى نازارىن اۋدارۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى
1 – ۇلەستىرمە
1. دۇرىس جاۋاپ تۇسىنا بەلگى قوي
وسىمدىكتىڭ قورەكتەنۋ ەرەكشەلىكتەرى:
ءى. وسىمدىككە ازوتتىڭ جەتىسپەگەنىن قالاي بىلۋگە بولادى؟
ا) جاپىراقتارى دامىمايدى؛
ۆ) تۇينەكتەرى مايدا بولادى؛
س) جەمىستەرى كوپكە دەيىن پىسپەيدى؛
د) جاپىراقتارى بوزارىپ كەتەدى؛
گ) ساباقتارى ءالسىز بولىپ جاتىپ قالادى.
ءىى. بولمەدە وسەتىن وسىمدىكتەردىڭ ءوسۋ نۇكتەسى قۋراپ قالسا مينەرالدى تۇزداردىڭ قاي ءتۇرىن كوبىرەك پايدالانۋ كەرەك؟
ا) بوردى
ۆ) ازوتتى
س) كالييدى
د) فوسفوردى
ە) كالسييدى
ءىىى. وسىمدىك تىربيىپ بويى الاسا، ساباعى ءالسىز بولىپ وسسە توپىراقتا قاي ەلەمەنت جەتىسپەيدى؟
ا) ازوت
ۆ) كاليي
س) فوسفور
د) مىس
ە) كالسيي
2. تىزىمدەگى ورگانيكالىق جانە مينەرالدى تىڭايتقىشتاردى ءبولىپ كەستەگە تولتىر.
ورگانيكالىق تىڭايتقىشتار مينەرالدى تىڭايتقىشتار
1. ازوت سەليتراسى؛ 2. قۇس ساڭعىرىعى؛ 3. سۋپەرفوسفات؛ 4. كۇل؛ 5. تورف؛ 6. قي؛ 7. سۇيەك ۇنى؛ 8. قاراشىرىك؛ 9. نيتراگين؛ 10. كومىر.
2 – ۇلەستىرمە
1. تومەندەگى سيپاتتامالار تىڭايتقىشتاردىڭ قاي تۇرىنە ءتان ەكەنىن تۇسىنا رەت سانىن قويۋ ارقىلى انىقتا.
ءى. ازوتتى
ءىى. فوسفورلى
ءىىى كالييلى
1. جەمىستەردىڭ ءپىسۋ مەرزىمىن قىسقارتادى؛
2. سۋىققا توزىمدىلىگىن ارتتىرادى؛
3. ساباق پەن جاپىراعىنىڭ ءوسۋىن كۇشەيتەدى؛
4. تامىر مەن تۇينەكتىڭ وسۋىنە اسەر ەتەدى
2. دۇرىس جاۋاپتىڭ تۇسىنا بەلگى قويۋ ارقىلى سۇراقتارعا جاۋاپ بەر
ءى. توپىراقتان قورەكتەنۋ كەزىندە قاتىساتىن ۇلپالارعا قايسىسى جاتادى؟
1. وتكىزگىش؛ 2. ءتۇزۋشى؛ 3. جابىن؛ 4. نەگىزگى - فوتوسينتەزدەۋشى؛ 5. تىرەك؛ 6. نەگىزگى - قورەكتىك؛ 7. ءبولىپ شىعارۋشى.
ءىى. اسىرەسە قىستا جانە كوكتەمدە بولمە وسىمدىكتەرىنىڭ جاپىراقتارىنىڭ سارعايۋى قانداي ەلەمەنتتىڭ جەتىسپەۋىنەن دەپ ويلايسىزدار؟
1. فوسفوردىڭ؛ 2. كالييدىڭ؛ 3. تەمىردىڭ؛ 4. كالسييدىڭ؛ 5. ازوتتىڭ.
ءىىى. جاڭا ماتەريالدى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭى
وسىمدىكتىڭ بارلىق مۇشەلەرىندە سىرتقى ورتا جاعدايلارىنىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى ءتۇرلى اۋىتقۋلار مەن وزگەرىستەر بولادى. تىرشىلىگىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن وسىمدىك مۇشەلەرى ءار ءتۇرلى جاعدايعا ءتۇرىن وزگەرتۋ ارقىلى بەيىمدەلۋىن تۇروزگەرىس (مەتامورفوز) دەيدى.
ءىV. بەكىتۋ.
تامىردىڭ تۇروزگەرىستەرى
قىسقاشا سيپاتتاماسى، اتقاراتىن قىزمەتى.
جەمتامىرلار ءار ءتۇرلى ورگانيكالىق زاتتار وسىمدىكتەردىڭ نەگىزگى تامىرلارىنىڭ جاسۋشالارىندا قورعا جينالادى، جۋانداپ ءتۇرىن وزگەرتەدى. جەمتامىرلار شىرىندى، قۇرامىندا ورگانيكالىق زاتتار مەن ۆيتاميندەر بولعاندىقتان، كۇندەلىكتى تاماققا پايدالانادى. ەكى جىلدىق وسىمدىكتەر (رەديسكادان باسقاسى).
تىرەۋ تامىرلار
تروپيكتىك ورمانداردا وسەتىن اعاشتاردا بولاتىن قوسالقى تامىرلار. دامي كەلە قوسالقى تامىرلار شىعىپ، بىرتىندەپ ۇزارىپ، توپىراققا (جەرگە) جەتەدى. قوسالقى تامىرلاردىڭ سانى كوبەيەدى، جۋاندايدى. تىرەۋ تامىرلار اعاشتىڭ دىڭىنەن الىسقا كەتەدى. مۇنداي اعاشتاردىڭ ءدىڭى وتە جىڭىشكە، سۇلپاسى ۇلكەن بولادى. ۇلكەن سۇلبا مەن جىڭىشكە ءدىڭ تىرەۋ تامىرلارعا سۇيەنىپ وسەدى.
ەمىزىك تامىرلار
پارازيتتىك تىرشىلىك ەتەتىن وسىمدىكتەردىڭ تامىرلارى. بۇلار ءپىشىنى، ءتۇسى جاعىنان باسقا وسىمدىكتەرگە مۇلدە ۇقسامايدى. تامىرلارى باسقا ءبىر وسىمدىكتىڭ ساباعى مەن تامىرىنا جاناسقان كەزدە عانا پايدا بولادى. ەمىزدىك تامىر الدىمەن ساباق وڭىندە ءوسىندى تۇرىندە شىعادى. ول وزىنە جاناسقان باسقا وسىمدىكتىڭ وڭىنە (قابىعىنا) ەنىپ، ەمىزىك تامىرى ارقىلى دايىن قورەكتىك زاتتاردى سورادى
تۇينەكتى تامىرلار
تامىردىڭ بارلىعى جۋانداپ، شىرىندى بولادى. ەگەر شاشاق تامىر تۇينەك تامىرلارعا اينالسا، بارلىق تامىرلارى بىلەۋلەنىپ، جۋانداپ، توپتانىپ تۇرادى. تۇينەك تامىرلار وسىمدىك قىستاپ شىعۋ ءۇشىن جانە جىنىسسىز كوبەيۋ ءۇشىن كەرەك.
اۋا تامىرلار ساباقتان داميدى. وتتەگى جوق، باتپاقتا، سازدى جەرلەردە وسەتىن وسىمدىكتەر ۇشتارى باتپاقتان شىعىپ تۇرادى، قابىعى جۇقا بولادى. اعاش دىڭىنە جابىسىپ وسكەن ءسۇيسىننىڭ (ورحيدەيا) اۋا تامىرلارى اعاش قابىعىنان سىرعىپ اققان سۋ مەن جاڭبىر سۋىن سىڭىرەدى. جاپىراقتارى بولمايتىندارىندا فوتوسينتەز قىزمەتىن اتقارادى.
V. وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن باعالاۋ.
Vءى. ءۇي تاپسىرماسىن بەرۋ:
1. §10 وقىپ كەلۋ.
2. جالپى وسىمدىكتىڭ ۆەگەتاتيۆتى مۇشەسىنىڭ ءبىرى – تامىر جايلى وتىلگەن تاقىرىپتاردى قايتالاپ كەلۋ، كەلەسى ساباقتا بيولوگيالىق تەست جۇمىسى الىنادى.
You Might Also Like
-
تريگونومەتريالىق ورنەكتەردى تۇرلەندىرۋدە كەلتىرۋ فورمۋلالارىن قولدانۋ
-
بىلىمدىلىك: پوۆەست بويىنشا وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن تياناقتاۋ، قوجا بەينەسىنە تالداۋ جاساپ، ءوز ويىن جۇيەلى جەتكىزە الۋعا ۇيرەتۋ.
