تارتىس كۇيلەر
قىزىلوردا وبلىسى، قازالى اۋدانى،
ايتەكە بي كەنتى، بالالار اۋەز مەكتەبىنىڭ
دومبىرا سىنىبىنىڭ ءمۇعالىمى
بايداۋلەتوۆا مەيرامكۇل
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «تارتىس كۇيلەر».
ساباقتىڭ ماقساتى: قازاق حالقىنىڭ كۇيشىلىك ونەرىنە، كۇي جانرلارىنا، ونىڭ ىشىندە تارتىس كۇيلەرگە ەرەكشە توقتالىپ ءوتىپ، تولىق تۇسىنىك بەرۋ.
بىلىمدىلىك: جاڭا ساباقتى تالداۋ ارقىلى، وقۋشىنىڭ كۇيشىلىك ونەرىن جەتىلدىرۋ.
دامىتۋشىلىق: تارتىس كۇيلەردى تىڭداۋ، ورىنداۋ ارقىلى وقۋشىنىڭ وي - ءورىسىن دامىتۋ.
تاربيەلىك: كۇي ونەرلەرىن ۇيرەتۋ ارقىلى وقۋشىلاردى وتانسۇيگىشتىككە، پاتريوتيزمگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق - جاۋاپ.
وقىتۋدىڭ فورماسى: وقۋشىمەن جەكە جۇمىس جاساۋ.
كورنەكىلىگى: تاقىرىپقا بايلانىستى جازىلعان ەرەجەلەردى ۆيدوەپروەكتور ارقىلى كورسەتۋ،
بەينەتاسپالاردى كورۋ.
ساباقتىڭ جوسپارى:
ءى - ءبولىم. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ا) وقۋشىنىڭ ساباققا ازىرلىگىن، وقۋ قۇرالدارىن تەكسەرۋ.
ءا) ءۇي تاپسىرماسىن قايتالاۋ.
ءىى - ءبولىم. نەگىزگى ءبولىم.
ا) تارتىس كۇيلەر جايىندا تەرەڭ ماعلۇمات بەرۋ.
ءا) تارتىس كۇيلەردىڭ تۇرلەرىنە توقتالىپ، بەينەتاسپا، ءۇنتاسپادان مىسالدار كەلتىرۋ.
ءىىى - ءبولىم. قورىتىندى.
ا) ساباقتى پىسىقتاۋ.
ءا) وقۋشىنى باعالاۋ.
ب) ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ساباقتى باستاماس بۇرىن وقۋشىنىڭ وقۋ قۇرالدارىن تەكسەرەمىن. ۇيگە بەرىلگەن تاپسىرمانى قايتالاتامىن.
ءىى. كۇي – قازاق حالقىنىڭ رۋحاني مادەنيەتىنىڭ اسا ماڭىزدى سالاسى.
كۇي ۇلى وقيعالاردى، ءومىر شىندىعىن، قازاق جەرىندە بولعان ايتىس - تارتىستى، توي - دۋماندى، تۇرمىس - تىرشىلىكتى، تابيعاتتى سۋرەتتەيدى. قازاقتىڭ اسپاپتىق مۋزىكاسى ياعني، حالىق كۇيلەرى ءوزىنىڭ ورىنداۋشىلىق ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي «توكپە» جانە «شەرتپە»كۇيلەر بولىپ بولىنسە، جانرلىق تۇرعىدان التى توپقا بولىنەدى.
اتاپ ايتار بولساق، اڭىز كۇيلەر، ارناۋ كۇيلەر، تاريحي كۇيلەر، تۇرمىس - سالت كۇيلەرى، ليريكالىق كۇيلەر جانە تارتىس كۇيلەر.
تارتىس كۇيلەر – حالىق اراسىندا كەڭ تاراعان ونەر ءتۇرى. تارتىس كۇيلەر ۇلكەن جيىن - تويلاردا، مەرەكەلەردە ورىندالاتىن بولعان.
كۇيمەن ايتىسۋ، كۇيمەن سايىسۋ ارقىلى ونەرلەرىن سىنعا سالۋ قازاق كۇيشىلەرىنىڭ ەرتەدەن بار ءداستۇرى. ەلگە ەسىمى ءمالىم كۇيشىلەردىڭ قاي - قايسىسى دا نەبىر اسەم ورنەكتى كۇيلەرىن ەگەس ۇستىندە توگىپ تاستايتىن بولعان. كۇي ايتىسىندا ەردىڭ نامىسى عانا ەمەس، ەلدىڭ دە نامىسى سىنعا تۇسكەن ساتتەر از ەمەس.
تارتىس كۇيلەرگە مىسال رەتىندە ءحىح عاسىردىڭ اياعىندا قوڭىرات جەرىندە بولعان كۇي تارتىستى اتاپ وتۋگە بولادى. وعان ايگىلى كۇيشىلەر ورىنباي، دۇكەنباي، ءقاراتوس - ايماعانبەت، قانالىتورەلەر قاتىسادى. سايىستىڭ شارتى بويىنشا ءار كۇيشى «الپىس ەكى اقجەلەڭ» كۇيلەرىن تولىق ورىنداۋعا مىندەتتى بولاتىن. وسى سايىستا كۇيشى قازانعاپ «الپىس ەكى اقجەلەڭدى» ناقىشىنا كەلتىرىپ ورىنداۋىمەن كوزگە تۇسەدى. اسىرەسە، ونىڭ وسى سايىستا ورىنداعان «كۇي شاقىرعىش اقجەلەڭى» ەرەكشە باعالانادى.
سونداي - اق، ماڭعىستاۋ وڭىرىندە بولعان ناۋشا، توعىزباي، ەسباي كۇيشىلەردىڭ كۇي تارتىستارى جانە دە وسى ءوڭىردىڭ كۇيشىسى قۇلشار، كەمپىر جانە قىزدىڭ كۇي تارتىستارى حالىق اراسىندا اڭگىمە بولىپ قالعان.
تارتىس كۇيلەردىڭ ءۇش ءتۇرى بار:
1. سايىسقا تۇسەتىن كۇيشىلەردىڭ جەكە ورىنداۋشىلىق ونەرلەرىن كورسەتەتىن تارتىس. ياعني، مۇندا كۇيشىلەر ءبىر كۇيدى باستاسا، كەلەسى كۇيشى سول كۇيدى ورتا بۋىنىنان جالعاستىرىپ، ءارى قاراي ءوزى باسقا كۇيدى باستاپ، كەلەسى كۇيشى ونى جالعاستىراتىن بولعان.
(ۆيدەوپروەكتور ارقىلى كۇيشىلەردىڭ كۇي تارتىستارىن كورسەتۋ).
2. كۇيشىنىڭ كۇيشىلىك – كومپوزيتورلىق ونەرىن كورسەتەتىن كۇي تارتىس ياعني، سايىس ۇستىندە كۇيشى ءوز جانىنان جاڭا كۇيلەر شىعارا ءبىلۋى.
مۇنداي كۇي تارتىس كەزىندە كۇيشىلەردىڭ اسەم سازدى كۇيلەرىمەن قاتار كۇيدىڭ تاماشا اڭىز - اڭگىمەلەرى دە باياندالادى.
تارتىستىڭ بۇل تۇرىنە مىسال رەتىندەماڭعىستاۋ جەرىندە بولعان قۇلشار كۇيشىنىڭ، كەمپىردىڭ، قىزدىڭ تارتىستارىن ءقازىر ءۇنتاسپا ارقىلى تىڭداڭىزدار.
3. تارتىستىڭ ەڭ كۇردەلى تۇرىنە جاتادى. وندا كۇيشىنىڭ شىعارماشىلىق جانە ورىنداۋشىلىق ونەرىمەن بىرگە، ونىڭ جاڭا عانا ەستىگەن كۇيىن بىردەن قايتالاپ تارتىپ بەرەتىن كۇي تارتىس. تارتىستىڭ بۇل ءتۇرى ەڭ قيىنى بولىپ سانالادى. كۇيشىلەر تاجىريبە الماسۋ ءۇشىن دە كۇي تارتىسقا تۇسكەن. وعان قۇرمانعازى مەن داۋلەتكەرەيدىڭ كۇي تارتىسىن الۋعا بولادى.
داۋلەتكەرەي تارتىس ۇستىندە اتاقتى كۇيلەرىمەن قاتار جاڭا ءبىر كۇي تارتادى. ول «بۇلبۇل» كۇيى بولاتىن.
قۇرمانعازى بۇل كۇيدەن ۇلكەن اسەر الىپ، «بۇلبۇلدىڭ قۇرعىرى» دەگەن كۇي شىعارادى.
سونداي - اق كۇي تارتىستار تەك قانا قازاق كۇيشىلەرىنىڭ اراسىندا عانا ەمەس،
سونىمەن قاتار قازاق پەن قىرعىز، قازاق پەن قالماق، قازاق پەن تۇرىكمەن
كۇيشىلەرىنىڭ اراسىندا بولعان.
مىسالى: داۋلەتكەرەي، وسكەنباي سىندى كۇيشىلەردىڭ تۇرىكمەن كۇيشىلەرىمەن بولعان كۇي سايىستارىندا اسەم سازدى دۇنيەگە كەلگەن كۇيلەرىن جاتقىزۋعا بولادى.
مۇنداي سايىستار ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ كەلەدى.
وسىعان دالەل رەتىندە قىرعىزدىڭ ۇلتتىق اسپابى قومۋز بەن قازاقتىڭ قارا دومبىراسى ارقىلى كۇيلەر تارتىسىپ جۇرگەن كۇيشىلەرىمىز قازىرگى كەزدە ۇلكەن ساحنالاردا ءوز ونەرلەرىن كورسەتىپ ءجۇر.
قازىرگى بەينەتاسپادان وسى كۇي تارتىسىمىزدى تاماشالايسىزدار.
ءىىى. قورىتىندى.
وتىلگەن ساباقتار جايىندا وقۋشىعا سۇراقتار قويىپ، ۇيگە تاپسىرما بەرىپ، باعالايمىن.
ايتەكە بي كەنتى، بالالار اۋەز مەكتەبىنىڭ
دومبىرا سىنىبىنىڭ ءمۇعالىمى
بايداۋلەتوۆا مەيرامكۇل
ساباقتىڭ تاقىرىبى: «تارتىس كۇيلەر».
ساباقتىڭ ماقساتى: قازاق حالقىنىڭ كۇيشىلىك ونەرىنە، كۇي جانرلارىنا، ونىڭ ىشىندە تارتىس كۇيلەرگە ەرەكشە توقتالىپ ءوتىپ، تولىق تۇسىنىك بەرۋ.
بىلىمدىلىك: جاڭا ساباقتى تالداۋ ارقىلى، وقۋشىنىڭ كۇيشىلىك ونەرىن جەتىلدىرۋ.
دامىتۋشىلىق: تارتىس كۇيلەردى تىڭداۋ، ورىنداۋ ارقىلى وقۋشىنىڭ وي - ءورىسىن دامىتۋ.
تاربيەلىك: كۇي ونەرلەرىن ۇيرەتۋ ارقىلى وقۋشىلاردى وتانسۇيگىشتىككە، پاتريوتيزمگە تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق - جاۋاپ.
وقىتۋدىڭ فورماسى: وقۋشىمەن جەكە جۇمىس جاساۋ.
كورنەكىلىگى: تاقىرىپقا بايلانىستى جازىلعان ەرەجەلەردى ۆيدوەپروەكتور ارقىلى كورسەتۋ،
بەينەتاسپالاردى كورۋ.
ساباقتىڭ جوسپارى:
ءى - ءبولىم. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
ا) وقۋشىنىڭ ساباققا ازىرلىگىن، وقۋ قۇرالدارىن تەكسەرۋ.
ءا) ءۇي تاپسىرماسىن قايتالاۋ.
ءىى - ءبولىم. نەگىزگى ءبولىم.
ا) تارتىس كۇيلەر جايىندا تەرەڭ ماعلۇمات بەرۋ.
ءا) تارتىس كۇيلەردىڭ تۇرلەرىنە توقتالىپ، بەينەتاسپا، ءۇنتاسپادان مىسالدار كەلتىرۋ.
ءىىى - ءبولىم. قورىتىندى.
ا) ساباقتى پىسىقتاۋ.
ءا) وقۋشىنى باعالاۋ.
ب) ۇيگە تاپسىرما بەرۋ.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. ساباقتى باستاماس بۇرىن وقۋشىنىڭ وقۋ قۇرالدارىن تەكسەرەمىن. ۇيگە بەرىلگەن تاپسىرمانى قايتالاتامىن.
ءىى. كۇي – قازاق حالقىنىڭ رۋحاني مادەنيەتىنىڭ اسا ماڭىزدى سالاسى.
كۇي ۇلى وقيعالاردى، ءومىر شىندىعىن، قازاق جەرىندە بولعان ايتىس - تارتىستى، توي - دۋماندى، تۇرمىس - تىرشىلىكتى، تابيعاتتى سۋرەتتەيدى. قازاقتىڭ اسپاپتىق مۋزىكاسى ياعني، حالىق كۇيلەرى ءوزىنىڭ ورىنداۋشىلىق ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي «توكپە» جانە «شەرتپە»كۇيلەر بولىپ بولىنسە، جانرلىق تۇرعىدان التى توپقا بولىنەدى.
اتاپ ايتار بولساق، اڭىز كۇيلەر، ارناۋ كۇيلەر، تاريحي كۇيلەر، تۇرمىس - سالت كۇيلەرى، ليريكالىق كۇيلەر جانە تارتىس كۇيلەر.
تارتىس كۇيلەر – حالىق اراسىندا كەڭ تاراعان ونەر ءتۇرى. تارتىس كۇيلەر ۇلكەن جيىن - تويلاردا، مەرەكەلەردە ورىندالاتىن بولعان.
كۇيمەن ايتىسۋ، كۇيمەن سايىسۋ ارقىلى ونەرلەرىن سىنعا سالۋ قازاق كۇيشىلەرىنىڭ ەرتەدەن بار ءداستۇرى. ەلگە ەسىمى ءمالىم كۇيشىلەردىڭ قاي - قايسىسى دا نەبىر اسەم ورنەكتى كۇيلەرىن ەگەس ۇستىندە توگىپ تاستايتىن بولعان. كۇي ايتىسىندا ەردىڭ نامىسى عانا ەمەس، ەلدىڭ دە نامىسى سىنعا تۇسكەن ساتتەر از ەمەس.
تارتىس كۇيلەرگە مىسال رەتىندە ءحىح عاسىردىڭ اياعىندا قوڭىرات جەرىندە بولعان كۇي تارتىستى اتاپ وتۋگە بولادى. وعان ايگىلى كۇيشىلەر ورىنباي، دۇكەنباي، ءقاراتوس - ايماعانبەت، قانالىتورەلەر قاتىسادى. سايىستىڭ شارتى بويىنشا ءار كۇيشى «الپىس ەكى اقجەلەڭ» كۇيلەرىن تولىق ورىنداۋعا مىندەتتى بولاتىن. وسى سايىستا كۇيشى قازانعاپ «الپىس ەكى اقجەلەڭدى» ناقىشىنا كەلتىرىپ ورىنداۋىمەن كوزگە تۇسەدى. اسىرەسە، ونىڭ وسى سايىستا ورىنداعان «كۇي شاقىرعىش اقجەلەڭى» ەرەكشە باعالانادى.
سونداي - اق، ماڭعىستاۋ وڭىرىندە بولعان ناۋشا، توعىزباي، ەسباي كۇيشىلەردىڭ كۇي تارتىستارى جانە دە وسى ءوڭىردىڭ كۇيشىسى قۇلشار، كەمپىر جانە قىزدىڭ كۇي تارتىستارى حالىق اراسىندا اڭگىمە بولىپ قالعان.
تارتىس كۇيلەردىڭ ءۇش ءتۇرى بار:
1. سايىسقا تۇسەتىن كۇيشىلەردىڭ جەكە ورىنداۋشىلىق ونەرلەرىن كورسەتەتىن تارتىس. ياعني، مۇندا كۇيشىلەر ءبىر كۇيدى باستاسا، كەلەسى كۇيشى سول كۇيدى ورتا بۋىنىنان جالعاستىرىپ، ءارى قاراي ءوزى باسقا كۇيدى باستاپ، كەلەسى كۇيشى ونى جالعاستىراتىن بولعان.
(ۆيدەوپروەكتور ارقىلى كۇيشىلەردىڭ كۇي تارتىستارىن كورسەتۋ).
2. كۇيشىنىڭ كۇيشىلىك – كومپوزيتورلىق ونەرىن كورسەتەتىن كۇي تارتىس ياعني، سايىس ۇستىندە كۇيشى ءوز جانىنان جاڭا كۇيلەر شىعارا ءبىلۋى.
مۇنداي كۇي تارتىس كەزىندە كۇيشىلەردىڭ اسەم سازدى كۇيلەرىمەن قاتار كۇيدىڭ تاماشا اڭىز - اڭگىمەلەرى دە باياندالادى.
تارتىستىڭ بۇل تۇرىنە مىسال رەتىندەماڭعىستاۋ جەرىندە بولعان قۇلشار كۇيشىنىڭ، كەمپىردىڭ، قىزدىڭ تارتىستارىن ءقازىر ءۇنتاسپا ارقىلى تىڭداڭىزدار.
3. تارتىستىڭ ەڭ كۇردەلى تۇرىنە جاتادى. وندا كۇيشىنىڭ شىعارماشىلىق جانە ورىنداۋشىلىق ونەرىمەن بىرگە، ونىڭ جاڭا عانا ەستىگەن كۇيىن بىردەن قايتالاپ تارتىپ بەرەتىن كۇي تارتىس. تارتىستىڭ بۇل ءتۇرى ەڭ قيىنى بولىپ سانالادى. كۇيشىلەر تاجىريبە الماسۋ ءۇشىن دە كۇي تارتىسقا تۇسكەن. وعان قۇرمانعازى مەن داۋلەتكەرەيدىڭ كۇي تارتىسىن الۋعا بولادى.
داۋلەتكەرەي تارتىس ۇستىندە اتاقتى كۇيلەرىمەن قاتار جاڭا ءبىر كۇي تارتادى. ول «بۇلبۇل» كۇيى بولاتىن.
قۇرمانعازى بۇل كۇيدەن ۇلكەن اسەر الىپ، «بۇلبۇلدىڭ قۇرعىرى» دەگەن كۇي شىعارادى.
سونداي - اق كۇي تارتىستار تەك قانا قازاق كۇيشىلەرىنىڭ اراسىندا عانا ەمەس،
سونىمەن قاتار قازاق پەن قىرعىز، قازاق پەن قالماق، قازاق پەن تۇرىكمەن
كۇيشىلەرىنىڭ اراسىندا بولعان.
مىسالى: داۋلەتكەرەي، وسكەنباي سىندى كۇيشىلەردىڭ تۇرىكمەن كۇيشىلەرىمەن بولعان كۇي سايىستارىندا اسەم سازدى دۇنيەگە كەلگەن كۇيلەرىن جاتقىزۋعا بولادى.
مۇنداي سايىستار ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ كەلەدى.
وسىعان دالەل رەتىندە قىرعىزدىڭ ۇلتتىق اسپابى قومۋز بەن قازاقتىڭ قارا دومبىراسى ارقىلى كۇيلەر تارتىسىپ جۇرگەن كۇيشىلەرىمىز قازىرگى كەزدە ۇلكەن ساحنالاردا ءوز ونەرلەرىن كورسەتىپ ءجۇر.
قازىرگى بەينەتاسپادان وسى كۇي تارتىسىمىزدى تاماشالايسىزدار.
ءىىى. قورىتىندى.
وتىلگەن ساباقتار جايىندا وقۋشىعا سۇراقتار قويىپ، ۇيگە تاپسىرما بەرىپ، باعالايمىن.
You Might Also Like
