تاريح جانە قوعامدىق پاندەردى وقىتۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ بويىندا ۇلتتىق قۇندىلىقتار جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ
پاۆلودار وبلىسى، لەبياجى اۋدانى،
پوتانين جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبىنىڭ
تاريح جانە گەوگرافيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
ەلەۋسيزوۆا نۋركامال مۋحتارحانوۆنا
تاريح جانە قوعامدىق پاندەردى وقىتۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ بويىندا ۇلتتىق قۇندىلىقتار جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ
ۇلتتىق قۇندىلىق دەگەنىمىز نە؟ ۇلتتىق قۇندىلىق، ۇلتتىق پاتريوتيزم - ءار ادامدى، ءار حالىقتى ۇلتتىق ويلاۋ قابىلەتى، ۇلتتىق ادەت - عۇرىپ، ۇلتتىق سالت - ءداستۇر قورشاۋىندا ساقتايتىن نەگىزگى رۋحاني بايلىق. ق.ر. تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن. ءا. ن. پايىمداۋىنان ۇلتتىق قۇندىلىققا قاتىستى ەكى وي ءتۇيىن تۋىنداپ تۇر. ءبىرى – ۇلتتىق قۇندىلىق ءوزىن - ءوزى تانىعان ۇلت باردا عانا دۇنيەگە كەلەدى. ءوزىن - ءوزى تانۋ تاريح تولقىنىندا شىڭدالعان ۇلتتاردىڭ عانا پەشەنەسىنە جازىلعان. تۋعان ەلىمىز بەن جەرىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك الۋى – تاريحىمىزدى تۇگەندەۋگە، ۇلتتىق رۋحاني بولمىسىمىزدى قالىپتاستىرۋعا كەڭ مۇمكىندىكتەر اشىپ وتىر. استانانىڭ ارقا تورىنە كوشۋى – ۇلتتىق تۇتاسۋ مەن ۇيىسۋدى تەرەڭدەتۋگە ۇلكەن جول اشتى.
ادامزات بالاسى جاساعان مادەنيەت ەكى تۇرگە بولىنەتىنىن بىلەسىزدەر. ءبىرىنشىسى – رۋحاني مادەنيەت، ەكىنشىسى – ماتەريالدىق مادەنيەت. قازاقتىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتى، ەشبىر ەلدىڭ مادەنيەتىنەن اسىپ تۇسپەسە كەم تۇسپەيتىنى ايعاق.
ۇلتتىق قۇندىلىق دەگەنىمىز، بۇل:
1. رۋحاني بايلىق، ۇلتتىق سالت - ءداستۇر، ۇلتتىق ماقسات - مۇددەلەر؛
2. دارحان دالامىزدىڭ ۇلتىمىزعا بايلانىستى قاسيەتتەرى؛
3. ءتول تۋما تاريحىمىزدىڭ تاڭعاجايىپ تىلسىمى مەن تۇلعالارى؛
4. رۋح پەن نامىس، ۇلتتىق قۇندىلىقتىڭ ەڭ ءبىر بيىگى ىسپەتتەس؛
وسىلاردى تۇجىرىمداپ كەلىپ ءبىر سوزبەن ايتقاندا، س اناعا رۋحاني قۇندىلىقتىڭ ساۋلەسىن شاشار ساۋىتتارى:
1. ءتىل.
2. ءدىل.
3. ءدىن.
وسى ءۇش قاسيەت قاشاندا ۇلتتىڭ ۇلاعاتتى ۇرپاق وسىرۋىنە بىردەن - ءبىر كەرەك قۇنارلىلىق.
ۇلتتىق ساناعا سىلكىنىس اكەلۋ ءۇشىن ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ باستاۋى مەن بۇلاعىنىڭ كوزىن اشىپ جارقىراتىپ كورسەتۋ، مەشەۋلەپ قالعان ادامزاتتىڭ قارىم - قاتىناس قۇرالى ءتىلدى، ءتىل مادەنيەتىن وركەندەتۋگە تولىق كۇش سالۋ كەرەك. ۇلتتىق انا ءتىلدى ءبىلىپ، تەرەڭ تامىر جايعىزۋ، قۇرمەتتەۋ، سالت - داستۇرلەرىن قادىرلەي ءبىلۋ، يماندىلىق پاراساتقا، ءدىني تاربيەلەۋگە نەگىزدەلۋى قاجەت.
بۇگىن ەڭبەكتەگەن بالادان ەڭكەيگەن قارتقا دەيىن استاناعا ماقتانىشپەن قارايدى، ونى ەلدىگىمىزدىڭ، مەملەكەتتىگىمىزدىڭ ايبارىنداي قابىلدايدى. توتاليتارلىق - يدەولوگيالىق وكتەمدىك تۇسىندا جاتقا تەلمىرگەن جاداعاي قالانىڭ قازاقتارى «مەنىڭ ەلىم، مەنىڭ جەرىم، مەنىڭ ءتىلىم» دەۋدەن قالسا، ءتىپتى الماتىنى قازاقستاننىڭ استاناسى رەتىندە ۇلىقتاۋ وڭايعا سوقپاسا، تاپ ءقازىر ەۋرازيانىڭ سايىن دالاسىندا مەملەكەتتىك جانە ۇلتتىق سايكەستىكتىڭ ۇشتاسقانىنا ءبارىمىز كۋامىز. مۇنسىز، ۇلتتىق ماقتانىشسىز ۇلتتىق يدەيا تۇزىلمەيتىنىن ۇعىنعان جان ەلوردامىز ۇلتتىق يدەيانىڭ ساياسي - ۇيىمداستىرۋشىلىق جانە يماندىق - وتانسۇيگىشتىك ۇيىتقىسى بولعانىن دا بەكەرلەي المايدى.
كونستيتۋسيا قابىلدانعان سوڭ «الدىمەن ەكونوميكا، ودان كەيىن ساياسات» ۇستانىمى اياسىندا جۇزەگە اسقان رەفورمالار ەلوردامىزدىڭ استاناعا كوشۋىمەن ءوز ناتيجەسىن بەردى. استانا – ناقتى ىستەر الاڭى. «نارىق»، «رەفورما»، «مودەرنيزاسيا»، «جاھاندانۋ» دەگەن سوزدەردى ويلى كەيىپپەن كۇنىنە مىڭ رەت ايتقانمەن مۇندا جاڭا عيماراتتار، سارايلار، ۇيلەر، جولدار وزدىگىنەن سالىنا قالمايدى. استانا بارشا قازاقستاندىقتاردى ەڭبەككە جۇمىلدىردى، تارتىپكە سالدى، كىمنىڭ كىم ەكەنىن كورسەتتى. ىشكى جيىنتىق ءونىمنىڭ 9 - 10 پايىزعا ارتىپ وتىرۋى استانادان باستالدى، ول ءوز كەزەگىندە ۇلتتىق يدەيانىڭ ەكونوميكالىق ىرگەتاسىن قالادى.
ال، ەندى وسى ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدى قانشالىقتى دارەجەدە جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرىپ، وزدەرىنىڭ بىردەن - ءبىر ۇستاناتىن قورعانى قىلدىق؟
بۇگىنگى كۇنى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىنىڭ قايتا وركەندەۋ جاعدايىندا جەتكىنشەك ۇرپاقتى ۇلتتىق داستۇرلەردە تاربيەلەۋدىڭ زاڭدى وبەكتيۆتى قاجەتتىگى تۋدى. مۇنداي جاعدايدا جەتكىنشەك ۇرپاقتىڭ ءوز حالقىنىڭ رۋحاني قازىناسىمەن، ونىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىمەن، ادەت - عۇرىپ داستۇرلەرىمەن نەعۇرلىم تەرەڭىرەك تانىسۋ قاجەتتىگى ءبىرىنشى ورىندا تۇر. ويتكەنى، مۇنداي نەگىزدەردى بىلمەي، ءوز حالقىنىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن سەزبەي، باسقا حالىقتىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرىمەن سالىستىرماي، باعالاماي ءوز رۋحاني بايلىعىن ارتتىرا ءتۇسۋ مۇمكىن ەمەس.
قاي زاماندا بولسىن جاس ۇرپاقتىڭ ونەگە تۇتار وزىندىك ۇلتتىق ءتالىم - تاربيەسى بولاتىندىعى بەلگىلى. ەگەمەندى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بولاشاق ۇرپاقتارىنىڭ سانا - سەزىمىن، ۇلتتىق پسيحولوگياسىن، ونىڭ ەرتە زامانداعى اتا - بابالار سالت - داستۇرىمەن ساباقتاستىرا تاربيەلەۋ قازىرگى كۇننىڭ ەڭ وزەكتى ماسەلەسى ەكەندىگىن ءومىردىڭ ءوزى كورسەتىپ وتىر.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ “ءبىلىم تۋرالى” زاڭىندا “ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ باستى مىندەتى ― ۇلتتىق جانە جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتار، عىلىم مەن پراكتيكا جەتىستىكتەرى نەگىزىندە جەكە ادامدى قالىپتاستىرۋعا جانە كاسىبي شىڭداۋعا باعىتتالعان ءبىلىم الۋ ءۇشىن قاجەتتى جاعدايلار جاساۋ، وقىتۋدىڭ جاڭا تەحنولوگيالارىن ەنگىزۋ، ءبىلىم بەرۋدى اقپاراتتاندىرۋ، حالىقارالىق عالامدىق كوممۋنيكاسيالىق جەلىلەرگە شىعۋ” دەلىنگەن.
پوتانين جالپى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەبىنىڭ
تاريح جانە گەوگرافيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى
ەلەۋسيزوۆا نۋركامال مۋحتارحانوۆنا
تاريح جانە قوعامدىق پاندەردى وقىتۋ ارقىلى وقۋشىلاردىڭ بويىندا ۇلتتىق قۇندىلىقتار جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ
ۇلتتىق قۇندىلىق دەگەنىمىز نە؟ ۇلتتىق قۇندىلىق، ۇلتتىق پاتريوتيزم - ءار ادامدى، ءار حالىقتى ۇلتتىق ويلاۋ قابىلەتى، ۇلتتىق ادەت - عۇرىپ، ۇلتتىق سالت - ءداستۇر قورشاۋىندا ساقتايتىن نەگىزگى رۋحاني بايلىق. ق.ر. تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن. ءا. ن. پايىمداۋىنان ۇلتتىق قۇندىلىققا قاتىستى ەكى وي ءتۇيىن تۋىنداپ تۇر. ءبىرى – ۇلتتىق قۇندىلىق ءوزىن - ءوزى تانىعان ۇلت باردا عانا دۇنيەگە كەلەدى. ءوزىن - ءوزى تانۋ تاريح تولقىنىندا شىڭدالعان ۇلتتاردىڭ عانا پەشەنەسىنە جازىلعان. تۋعان ەلىمىز بەن جەرىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك الۋى – تاريحىمىزدى تۇگەندەۋگە، ۇلتتىق رۋحاني بولمىسىمىزدى قالىپتاستىرۋعا كەڭ مۇمكىندىكتەر اشىپ وتىر. استانانىڭ ارقا تورىنە كوشۋى – ۇلتتىق تۇتاسۋ مەن ۇيىسۋدى تەرەڭدەتۋگە ۇلكەن جول اشتى.
ادامزات بالاسى جاساعان مادەنيەت ەكى تۇرگە بولىنەتىنىن بىلەسىزدەر. ءبىرىنشىسى – رۋحاني مادەنيەت، ەكىنشىسى – ماتەريالدىق مادەنيەت. قازاقتىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتى، ەشبىر ەلدىڭ مادەنيەتىنەن اسىپ تۇسپەسە كەم تۇسپەيتىنى ايعاق.
ۇلتتىق قۇندىلىق دەگەنىمىز، بۇل:
1. رۋحاني بايلىق، ۇلتتىق سالت - ءداستۇر، ۇلتتىق ماقسات - مۇددەلەر؛
2. دارحان دالامىزدىڭ ۇلتىمىزعا بايلانىستى قاسيەتتەرى؛
3. ءتول تۋما تاريحىمىزدىڭ تاڭعاجايىپ تىلسىمى مەن تۇلعالارى؛
4. رۋح پەن نامىس، ۇلتتىق قۇندىلىقتىڭ ەڭ ءبىر بيىگى ىسپەتتەس؛
وسىلاردى تۇجىرىمداپ كەلىپ ءبىر سوزبەن ايتقاندا، س اناعا رۋحاني قۇندىلىقتىڭ ساۋلەسىن شاشار ساۋىتتارى:
1. ءتىل.
2. ءدىل.
3. ءدىن.
وسى ءۇش قاسيەت قاشاندا ۇلتتىڭ ۇلاعاتتى ۇرپاق وسىرۋىنە بىردەن - ءبىر كەرەك قۇنارلىلىق.
ۇلتتىق ساناعا سىلكىنىس اكەلۋ ءۇشىن ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ باستاۋى مەن بۇلاعىنىڭ كوزىن اشىپ جارقىراتىپ كورسەتۋ، مەشەۋلەپ قالعان ادامزاتتىڭ قارىم - قاتىناس قۇرالى ءتىلدى، ءتىل مادەنيەتىن وركەندەتۋگە تولىق كۇش سالۋ كەرەك. ۇلتتىق انا ءتىلدى ءبىلىپ، تەرەڭ تامىر جايعىزۋ، قۇرمەتتەۋ، سالت - داستۇرلەرىن قادىرلەي ءبىلۋ، يماندىلىق پاراساتقا، ءدىني تاربيەلەۋگە نەگىزدەلۋى قاجەت.
بۇگىن ەڭبەكتەگەن بالادان ەڭكەيگەن قارتقا دەيىن استاناعا ماقتانىشپەن قارايدى، ونى ەلدىگىمىزدىڭ، مەملەكەتتىگىمىزدىڭ ايبارىنداي قابىلدايدى. توتاليتارلىق - يدەولوگيالىق وكتەمدىك تۇسىندا جاتقا تەلمىرگەن جاداعاي قالانىڭ قازاقتارى «مەنىڭ ەلىم، مەنىڭ جەرىم، مەنىڭ ءتىلىم» دەۋدەن قالسا، ءتىپتى الماتىنى قازاقستاننىڭ استاناسى رەتىندە ۇلىقتاۋ وڭايعا سوقپاسا، تاپ ءقازىر ەۋرازيانىڭ سايىن دالاسىندا مەملەكەتتىك جانە ۇلتتىق سايكەستىكتىڭ ۇشتاسقانىنا ءبارىمىز كۋامىز. مۇنسىز، ۇلتتىق ماقتانىشسىز ۇلتتىق يدەيا تۇزىلمەيتىنىن ۇعىنعان جان ەلوردامىز ۇلتتىق يدەيانىڭ ساياسي - ۇيىمداستىرۋشىلىق جانە يماندىق - وتانسۇيگىشتىك ۇيىتقىسى بولعانىن دا بەكەرلەي المايدى.
كونستيتۋسيا قابىلدانعان سوڭ «الدىمەن ەكونوميكا، ودان كەيىن ساياسات» ۇستانىمى اياسىندا جۇزەگە اسقان رەفورمالار ەلوردامىزدىڭ استاناعا كوشۋىمەن ءوز ناتيجەسىن بەردى. استانا – ناقتى ىستەر الاڭى. «نارىق»، «رەفورما»، «مودەرنيزاسيا»، «جاھاندانۋ» دەگەن سوزدەردى ويلى كەيىپپەن كۇنىنە مىڭ رەت ايتقانمەن مۇندا جاڭا عيماراتتار، سارايلار، ۇيلەر، جولدار وزدىگىنەن سالىنا قالمايدى. استانا بارشا قازاقستاندىقتاردى ەڭبەككە جۇمىلدىردى، تارتىپكە سالدى، كىمنىڭ كىم ەكەنىن كورسەتتى. ىشكى جيىنتىق ءونىمنىڭ 9 - 10 پايىزعا ارتىپ وتىرۋى استانادان باستالدى، ول ءوز كەزەگىندە ۇلتتىق يدەيانىڭ ەكونوميكالىق ىرگەتاسىن قالادى.
ال، ەندى وسى ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدى قانشالىقتى دارەجەدە جاس ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرىپ، وزدەرىنىڭ بىردەن - ءبىر ۇستاناتىن قورعانى قىلدىق؟
بۇگىنگى كۇنى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىنىڭ قايتا وركەندەۋ جاعدايىندا جەتكىنشەك ۇرپاقتى ۇلتتىق داستۇرلەردە تاربيەلەۋدىڭ زاڭدى وبەكتيۆتى قاجەتتىگى تۋدى. مۇنداي جاعدايدا جەتكىنشەك ۇرپاقتىڭ ءوز حالقىنىڭ رۋحاني قازىناسىمەن، ونىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىمەن، ادەت - عۇرىپ داستۇرلەرىمەن نەعۇرلىم تەرەڭىرەك تانىسۋ قاجەتتىگى ءبىرىنشى ورىندا تۇر. ويتكەنى، مۇنداي نەگىزدەردى بىلمەي، ءوز حالقىنىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن سەزبەي، باسقا حالىقتىڭ وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرىمەن سالىستىرماي، باعالاماي ءوز رۋحاني بايلىعىن ارتتىرا ءتۇسۋ مۇمكىن ەمەس.
قاي زاماندا بولسىن جاس ۇرپاقتىڭ ونەگە تۇتار وزىندىك ۇلتتىق ءتالىم - تاربيەسى بولاتىندىعى بەلگىلى. ەگەمەندى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بولاشاق ۇرپاقتارىنىڭ سانا - سەزىمىن، ۇلتتىق پسيحولوگياسىن، ونىڭ ەرتە زامانداعى اتا - بابالار سالت - داستۇرىمەن ساباقتاستىرا تاربيەلەۋ قازىرگى كۇننىڭ ەڭ وزەكتى ماسەلەسى ەكەندىگىن ءومىردىڭ ءوزى كورسەتىپ وتىر.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ “ءبىلىم تۋرالى” زاڭىندا “ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ باستى مىندەتى ― ۇلتتىق جانە جالپى ادامزاتتىق قۇندىلىقتار، عىلىم مەن پراكتيكا جەتىستىكتەرى نەگىزىندە جەكە ادامدى قالىپتاستىرۋعا جانە كاسىبي شىڭداۋعا باعىتتالعان ءبىلىم الۋ ءۇشىن قاجەتتى جاعدايلار جاساۋ، وقىتۋدىڭ جاڭا تەحنولوگيالارىن ەنگىزۋ، ءبىلىم بەرۋدى اقپاراتتاندىرۋ، حالىقارالىق عالامدىق كوممۋنيكاسيالىق جەلىلەرگە شىعۋ” دەلىنگەن.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
