InfoHub Logo

تاۋەلسىزدىك باستاۋى – جەلتوقسان

ماقساتى: 1986 جىلدىڭ جەلتوقسانىنداعى ادال دا، اڭعال قازاق جاستارىنىڭ بوداندىققا قارسى جويقىن بۇلقىنىسى، بەيبىت شەرۋگە شىققان، تۇڭعىش رەت كەڭەس يمپەرياسىنىڭ زورلىقشىل تاس قامالىنا تايسالماي قارسى شىققان جەلتوقسان قۇرباندارىنىڭ ەرلىگىن، جالىندى جىرلارىن
وقۋشىلار كوڭىلىنە ۇيالاتۋ. وقۋشىلاردىڭ ءتىل بايلىعىن، سويلەۋ مادەنيەتىن دامىتۋ.
وقۋشىلاردى ادامگەرشىلىككە، وتانىن سۇيۋگە، سىيلاستىققا، ۇلتشىلدىققا تاربيەلەۋ.
كورنەكىلىكتەر: مۋلتيمەديا، جەلتوقسانعا شىققان جاستاردىڭ فوتولارى سالىنعان بۋكلەتتەر،
شارلار
ءجۇرۋ بارىسى:
سالاۋات: مەن – قازاقپىن، مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن،
قۇشاق جايا تانىستىم سان تىلىممەن.
جامان ءۇيدى قوناعى بيلەيدى دەپ،
قالا جازداپ ايىرىلىپ ءوز تىلىممەن.
وزگە تىلگە ەلىكتەپ ەل بولمايىق،
قازاعىمنىڭ ارتىق جوق ءوز تىلىنەن.
مەن – قازاقپىن، مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن،
جورگەگىمدە تانىستىم مۇڭ تىلىممەن
جىلاعاندا جۇرەگىم كۇن تۇتىلىپ،
قۋانعاندا كۇلكىمنەن ءتۇن تۇرىلگەن.
مەن – جىگىتپىن، ايقاسقا، سىنعا اسىقپىن،
جۇرەگى بار كەۋدەمدە شىن عاشىقتىڭ.
جاڭارتاۋداي جويقىنمەن جۇقىنعاندا،
شارىقتىسام، قىران بوپ قىرعا شىقتىم.
مەن – قازاقپىن، بيىكپىن، بايتاق ەلمىن،
قايتا تۋدىم ومىرگە، قايتا كەلدىم.
مەن مىڭدا ءبىر ءتىرىلدىم ماڭگى ولمەسكە
ايتا بەرگىم كەلەدى، ايتا بەرگىم.
ۇلى امانات ەتەيىن ەركىندىكتى،
ەل قۇلدىقتى بىلمەسىن جەر كىندىكتە
اڭسايمىن مەن سەنەمىن تۋادى ەرتەڭ،
«قازاق بولۋ» زور باقىت كۇندەر ءتىپتى.
ءى – جۇرگىزۋشى شىناراي: قۇرمەتتى ۇستازدار، وقۋشىلار! ءبىز بۇگىن دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن، تاۋەلسىزدىك تۋىن ەڭ العاش كوتەرگەن ايگىلى 1986 – نىڭ جەلتوقسانىنا ارنالعان «تاۋەلسىزدىك باستاۋى – جەلتوقسان» اتتى تاربيە ساعاتىن اشىق دەپ جاريالايمىز. تاربيە ساعاتىمىزعا قوش كەلدىڭىزدەر.
ءىى – جۇرگىزۋشى راسۋل: 16 – جەلتوقسان. بۇل ەرلىك پەن ورلىك، قايعى مەن قاسىرەت ميداي ارالاسقان ءارى جارقىن، ءارى قارالى كۇن ەدى. بۇل قاسىرەتتى كۇن قايرات، قايىركەلدى، تۇگەلباي، ءسابيرا، ەربول، ءلاززات سىندى جۇزدەگەن، مىڭداعان قىرشىنداردىڭ قاناتىن قيىپ تۇسكەن وزبىرلىق كۇنى، وكتەمدىك ءۇنى ەدى.
راديودان توتەنشە حاباردىڭ بەلگىسى بەرىلدى.
1986 جىلى 16 جەلتوقساندا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ پلەنۋمىندا د. قونايەۆتىڭ زەينەتكەلىككە شىعۋىنا بايلانىستى رەسپۋبليكا كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى مىندەتىنەن بوساتىلدى. ونىڭ ورنىنا رەسەيدەن كەلگەن گ. ۆ. كولبين سايلاندى. توتەنشە وتكەن پلەنۋم 18 مينۋتتا اياقتالدى.
شىناراي: اسىعىس وتكەن پلەنۋم شەشىمى ءدۇيىم قازاق حالقىمەن ساناسپاۋشىلىق بولىپ تابىلدى. پلەنۋم شەشىمىنە كوڭىلى تولماعان حالىقتىڭ جۇرەگىندە نارازىلىق ۇشقىنى لاۋلاي ءتۇستى.

كورىنىس: ساحناعا ەكى ستۋدەنت شىعادى، ءبىرى – جىگىت، ءبىرى – قىز. قولدارىندا كونسپەكتى داپتەرلەرى بار.

ايگۇل: ماقسات، سەن ەستىدىڭ بە؟ كەشە دىنمۇحامەد اعامىز ورنىنان الىنىپتى دەيدى.
ماقسات: قويشى، راس ايتاسىڭ با؟ كىمنەن ەستىدىڭ؟
ايگۇل: كەشە كۋراتور اعايدان ەستىدىم. بۇگىن برەجنيەۆ الاڭىندا كوپ ادام جينالادى ەكەن.
ماقسات: نەگە؟ نەلىكتەن؟
ايگۇل: قونايەۆتىڭ ورنىنا رەسەيدەن ءبىر ورىس كەلىپتى دەيدى. حالىق نارازىلىق ءبىلدىرىپ جاتقان كورىنەدى. كۋراتور اعاي ول جاققا بارماڭدار دەپ ەسكەرتتى.
ماقسات: قوي، ءبىزدىڭ مۇندا تىعىلىپ قالعانىمىز دۇرىس بولماس. ءجۇر كەتەيىك. تەز بارايىق!

راسۋل: ءيا، اڭعال سەنىممەن الاڭعا شىققان بەيكۇنا قىز – جىگىتتەر «كونترريەۆوليۋسيونەر» ەمەس ەدى. ولاردىڭ ويى حالىقتىڭ قۇقىقتارى مەن پروبلەمالارى تۋرالى ءسوز جۇرگىزۋ ەدى. الايدا ولاردى ءبىر قولىندا شوقپارى، ءبىر قولىندا قالقانى بار قارۋلى، ساقاداي ساي اسكەرلەر قارسى الدى. بەيبىت شەرۋگە شىققان جاستاردىڭ بەيبىت تىلەگى اعاش جاڭقاسىنداي بىت – شىت بولىپ ۇشىپ جاتتى. ۇكىمەت ۇيىندە جاستار شەرۋىن قۋعىنداۋ ءۇشىن استىرتىن «قۇيىن - 1986» دەگەن وپەراتيۆتى جوسپار قۇرىلىپ جاتتى. ال الاڭداعى جاستار جايباراقات ەدى، اڭعال ەدى، الاڭسىز ەدى.

كورىنىس: الاڭدا جاستار بەيبىت، جايباراقات. قولدارىندا «كاجدومۋ نارودۋ – سۆوەگو ۆوجديا»، «لەنين يدەياسى جاساسىن»، «قازاقستان - قازاقتاردىكى»، «رەسەيگە قايت» دەگەن ترانسپورانتتار بار. ولارعا ماقسات پەن ايگۇلدە كەلىپ قوسىلدى.
داۋىس: قونايەۆتى شاقىرىڭدار! اقيقاتىن ايتىپ، ءتۇسىندىرسىن بارلىق جاعدايدى.
داۋىس: قازاقستاننان ادام تابىلمادى ما؟ قازاقستانعا باسقا جەردەن باسشى اكەلگەنى نەسى؟
داۋىس: تالاپ – تىلەكتى ايتامىز، شىقسىن ورتاعا باسشىلار!
وسى كەزدە «مەنىڭ قازاقستانىم» ءانى ايتىلدى. جاستار تەڭسەلىپ تۇرىپ بۇل ءاندى ەرەكشە ءبىر شابىتپەن تاماشا ورىندايدى.
پروكۋرور: بالالار! ۋا، بالالار! مەن رەسپۋبليكا پروكۋرورىمىن. تاراڭدار! جاتاقتارىڭا قايتىڭدار! ۇيات بولدى! مەن سەندەرگە كۇش قولدانامىن! ۇيگە قايتىڭدار.
وسى كەزدە زالدا اسكەري كوماندا بەرىلەدى.
اكەري ادام: پەرۆايا روتا! سلۋشايتە مويۋ كوماندۋ. پرويزۆوديتسيا وپەراسيا «قۇيىن». نەمەدلەننو رازوگنات ەكسترەميستوۆ ي حۋليگانوۆ! پەرۆايا روتا، زا منوي! ۋرا!

وسى كەزدە زالعا سىرتتان قارۋلانعان اسكەري ادامدار – كوكتەن كىرىپ، الاڭداعى جاستاردى ۇرىپ – سوعا باستايدى. قارالى مۋزىكا باياۋ ويناپ تۇرادى. قارۋلى اسكەر ساحنادان جارالى قىزدار مەن جىگىتتەردى بىرتىندەپ سۇيرەپ، جۇلقىلاپ اكەتە باستايدى. بەتى – اۋزى قان، ۇزىن شاشى جايلىپ بەتىن جاپقان جاس قازاق قىزىن ەكى اسكەري سولدات سۇيرەي باستادى. قىز جۇلقىنىپ، حالىققا قاراپ ىشقىنا سويلەدى.
- ءاي تۋعاندار! جىگىت بولساڭدار شىعىڭدار بەرى قاراي! قوسىلىڭدار ءبىزدىڭ قاتارعا
وسى كەزدە قارۋلى ميلليسيونەر قىزدىڭ كوك جەلكەسىنەن شوقپارمەن ۇرىپ قالادى. قىز سىلق ەتىپ ەسىنەن تانىپ قالادى.

راسۋل: مىنە، ومىردەن تاعى ءبىر قىرشىن جاس قىزعالداق وسىلاي كەتكەن ەدى. الماتى مۋزىكا ۋچيليششەسىنىڭ ستۋدەنتى لياززات اسانوۆاعا ءوزىن - ءوزى ءولتىردى دەگەن وتىرىك جالا جابىلعان ەدى. تەكسەرە كەلە لياززاتتىڭ دا الاڭدا بولعانى انىقتالدى.
حور: «جەلتوقسان جەلى»
بانۋ: ءيا، قايراتتىڭ بالاڭ ۇنىنەن، ماحامبەتتىڭ ارىنىن، شاكارىمنىڭ قايعىسىن، ماعجاننىڭ ماحابباتىن، مۇقاعاليدىڭ ارمان – ساعىنىشىن، وكىنىش – كۇرسىنگەنىن سەزگەندەي بولاسىڭ. ورتالىقتىڭ قارا تۇنەگىندەي نايزاعاي بوپ جارقىلداپ، جىر نوسەرمەنكۇن شۇعىلساىنداي جالپاق الەمگە تانىلعان بۇكىل ادامزاتقا جۇرەك شاشقان «ۇلى قايرات، اقىن قايرات، باتىر التى الاشتىڭ اراسى بولعان قايرات كىم ەدى؟...»
ءادىل: قايرات رىسقۇلبەكوۆ 1966 جىلى جامبىل وبلىسىنىڭ مويىنقۇم اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى نوعايباي باقتاشى، شەشەسى دامەتكەن ساۋىنشى بولاتىن. قايرات شۋ قالاسىنا تاياۋ جەردەگى نوۆوتاششيك سەلوسىنداعى شوپان بالالارىنا ارانلعان مەكتەپ – ينتەرناتتا وقىدى. قايرات مەكتەپتە باستاۋىش كومسومول ۇيىمىنىڭ حاتشىسى بولدى. قابىرعا گازەتتەرىنىڭ رەداكتورى بولىپ، ماقالا جازۋمەن اۋەستەنەتىن.
ورتاعا باسىن داكەمەن وراعان قايرات شىعادى.
قايرات: كۇنادان تازا ارىم بار،
جيىرما بىردە جاسىم بار.
قاسقالداقتاي قانىم بار،
بوزتورعايداي جانىم بار،
الام دەسەڭ الىڭدار!
قايرات دەگەن اتىم بار،
قازاق دەگەن زاتىم بار.
ەركەك توقتى – قۇرباندىق،
اتام دەسەڭ اتىڭدار!
فاتيما: پەشەنەسىنە جازىلعان از عانا عۇمىردىڭ سوڭعى ساعاتىنا دەيىن مىناۋ الدامشى دۇنيەدەن راحىم كۇتىپ، كۇدەرىن ۇزبەگەن سۇڭعىلا جىگىتتىڭ كوڭىلى كىم ءۇشىن، نە ءۇشىن مەرت بولۋعا ءتيىس ەكەنىن سەزە باستاعان ءتارىزدى. وعان باعىتتالعان وق كادىمگى قىلمىسكەرگە ەمەس، تىعىرىققا تىرەلگەن قوعامنىڭ بار شىندىعىن باسقاشا تۇسىنەتىندەرگە، ياعني ساياسي «تەرىس كوزقاراستاعىلارعا» ارنالعان وق ەدى. قايرات بولماعان كۇندە دە الاڭدا ۇستالعان جىگىتتىڭ ءبىرىنشى ءنومىرلى جىگىتتىڭ «ۇلتشىل» اتانىپ، وسى كەپتى كيۋى عاجاپ ەمەس – ءتىن.
جانىبەك: ءيا، ىزگىلىك اتاۋلىدان كۇدەر ءۇزىپ، ەڭ سوڭعى ءۇمىتى، بار سەنىمى كۇيرەگەن، رۋحاني ەزىلگەن بالاڭ جىگىت:
جەل كىردى كوڭىلىمە جيىرما بىردە،
ايدادى ەرىككە قويماي سول نەسىبە.
جەلپىلدەپ، جەلدىم ەكەن نەسىنە،
تۇسەدى اداسقانىم ەندى ەسىمە، - دەپ قاتتى تورىققان، قايسار رۋحتى قازاق جىگىتى ورىسشا قازاقشا سۋداي جىگەرلى، وتتى جىگىت ەدى. وكىنىشكە وراي، 1988 جىلى 13 مامىردا سەمەي تۇرمەسىندە قايرات رىسقۇلبەكوۆ 21 مامىر كۇنى تاڭدا ومىردەن ءوتتى. قاناتى قايىرىلىپ جارىق كۇنمەن ماڭگى قوشتاستى. ەسىل ەر كوزى تىرىسىندە شىندىققا جەتە الماي قاپىدا جەر جاستاندى.
اسەمگۇل: كىنالى مە، اقىن قايرات، ەر قايرات،
اۋا جەتپەي اتىپ شىققان الاڭعا.
قىلعىندىرعان قياناتقا كونبەدى ول
تاپتالعىسى كەلمەدى ونىڭ تابانعا.
استە ەستەن شىعارمايدى جىر مۇڭى،
ايتادى ىلعي دومبىرانىڭ كۇمبىرى.
اتى اتالسا كۇرسىندىرەر جىلاتىپ،
جەلتوقساندىق ازامات پەن قۇربىنى.
جاتىر بۇگىن مويىنقۇمنىڭ باۋىرىندا
قارا ولەڭنىڭ ەرتە سولعان ءبىر گ ۇلى.
اينالايىن، اعايىندار اق جۇرەك،
جولىڭ تۇسسە، باسىنا بار، تاعزىم ەت

يممات: ول ءتىرى قالعاندا اقىن بولار ما ەدى.... ەرتە سولعان جىر الەمىندەگى گۇل ەدىڭ عوي، قايرات.... ال مىنا ولەڭ جولدارىنا قۇلاق ءتۇرىپ قارايىقشى
اكەتاي – اق پايعامبارداي جاسىڭ بار،
تۋا بەرمەس ءسىز سەكىلدى اسىلدار.
قارتايعاندا جۇرەگىڭدى قارالاپ
كەسىر بولدى – اۋ ءبىز سەكىلدى ماسىلدار.
اينالايىن قارىنداسىم، قاراعىم،
سەنى ويلاسام ۇزىلەدى جۇلىنىم.
سەنىڭ ەركە اق ءجۇزىڭدى كورە الماي،
كەتىپ بارام مەن ايداۋعا قۇلىنىم

بالاۋسا: مىنە، وسى ءبىر جان تەبىرەنتەر ساتتە قازاق ەلىنىڭ ەركىندىگى، بوستاندىق جولىنا باس تىككەن ازاماتتار، تۋعان ەلىنىڭ تاۋەلسىز مەملەكەتبولعانىن كورە الماي ومىردەن وتكەن جەلتوقسان باتىرلارى قايرات رىسقۇلبەكوۆ، لياززات اسانوۆا، ەربول سىپاتايەۆتاردىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتىپ، ەسكە الۋ – ۇلتتىق پارىزىمىز.

ورالبەك: ءومىر وزەن تولقىندارى ءبىزدى ايگىلى 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىنان ۋاقىت وتكەن سايىن الىستاتىپ بارا جاتسا دا جۇرەكتەردە ماڭگىلىك ۇمىتىلمايتىن قاستەرلى ءبىر نارسە بار. ول – ءدۇر سىلكىندىرگەن سول ءۇش كۇن ىشىندەگى قازاق قىزدارىمەن مەن جىگىتتەرىنىڭ رۋحىنا، ەرلىگىنە دەگەن تاعزىم قۇرمەت. بۇل اعا – اپالارىمىزدىڭ اڭساعان ارماندارى مەن ءۇمىتى، تىلەكتەرى بۇل كۇندە تولىق جۇزەگە استى. ءبىر عانا وكىنىش بار، ول ازاتتىق ءۇشىن جان اياماي الىسقان بوزداقتاردىڭ كەيبىرىنىڭ بۇگىنگى باقىتتى ساتتەرىمىزدى كورە الماۋى.
ايگەرىم: قازاقستان! تۋدى التىن ءداۋىرىڭ،
العاندايسىڭ ءجۇلدىزدارداردىڭ جارىعىن
التىن زاڭىڭ قۇتتى بولسىن قىمباتتىم
تۋعان كۇنىڭ قۇتتى بولسىن الىبىم!
ارمانداردى جاقىنداتقان تىم الىس
ءبىزدىڭ جاققا جەتكەن ەكەن جىلى اعىس
ەگەمەندىك ەل باقىتى ەرتەڭى
و، حالايىق قۇتتى بولسىن قۋانىش.
الما: م. شاحانوۆ «مۇزعا جاققان الاۋ».
سالاۋات: ق. ءابىلدا قىزى «جەلتوقسان وقيعا ەمەس» ولەڭدەرىن وقىدى.
ءمۇعالىم: مىنە، وقۋشىلار وزدەرىڭ ايتىپ وتىرعانداي وسى وقيعادان كەيىن ءبىزدىڭ قازاقستانىمىز ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن الدى. قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنا بيىلعى جىلى 20 جىل تولعالى وتىر. باسى اياعى 20 جىلدا ەلىمىز اۋىز تولتىرىپ ايتارلىقتاي جەتىستىكتەر بيىگىنەن كورىندى. الەمنىڭ وركەنيەتتى مەملەكەتتەرى قازاقستاندى تانىپ ءبىلدى. ولارمەن ارالاس – قۇرالاس بولۋعا سول ارقىلى سول ەلدىڭ مادەنيەتىن، ادەبيەتىن تولىعىراق ايتقاندا، رۋحاني دۇنيەسىن ونەبويىنا سىڭىرۋگە، جاقسى جاقتارىن قابىلداۋعا جان – جاقتى مۇمكىندىك تۋدى. سونىمەن قاتار «ءبىز قازاقستاندىقتارمىز» دەپ كەۋدە كەرە شاتتانۋعا دا بۇگىنگى ۋاقىت ءۇردىسى بىزگە مۇمكىندىك تۋعىزىپ وتىر. تاۋەلسىزدىك حالقىمىزعا اسپاننان تۇسكەن قۇدىرەتتىڭ سىيى ەمەس. ول عاسىرلارعا سوزىلعان اتا – بابا قاندى جورىعىنىڭ، دابىلدى – دۋىلدى كۇرەسىنىڭ زاڭدى جالعاسى. جاتسا تۇسىنەن، تۇرسا ەسىنەن ءبىر ءسات كەتپەگەن بابالاردىڭ عاسىرلىق ارمانى ەدى. تەرەڭنەن ويلاپ، تەبىرەنە تولعاساق حالقىمىزدىڭ بارشا تاريحى وسى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن، ەلدىك ءۇشىن، حالىقتىڭ باس بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەس ەدى. جەلتوقسان وقيعالارى – قازاقستان تاريحىنداعى ەستەن كەتپەس، اسا اۋىر جانە قايعىلى بەتتەردىڭ ءبىرى. ەكى عاسىر بويى ەزىپ كەلگەن يمپەريانىڭ قۋاتتى قۇرساۋىن بۇزىپ، وتارلاۋشىلاردىڭ تاس شەڭگەل قۇلدىعىنان قۇتىلۋدى كوكسەگەن جاستاردىڭ كوز جاسى، قانى بەكەرگە توگىلمەپتى. ون ەكىدە ءبىر گ ۇلى اشىلماي قىرشىن كەتكەن اسان قىزى ليازاتتىڭ، سىپىتاي ۇلى ەربولدىڭ، مۇقانبەتجان قىزى ءسابيرانىڭ، نوعايباي ۇلى قايراتتىڭ اڭساعان ارماندارى مەن ءۇمىت تىلەكتەرى بۇل كۇندە تولىق جۇزەگە استى. جەلتوقسان وقيعاسى
- بۇل ەرلىكتىڭ تاريحى،
- رەسپۋبليكاداعى حالقىمىزدىڭ رۋحاني جەڭىسى،
- دەموكراتياعا جول اشۋ،
- تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى بەتى
كوپ ۇزاماي قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىگىن الدى. 1991 جىلى 16 جەلتوقساندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتىنىڭ ق ر تاۋەلسىزدىگى جونىندە كونستيتۋسيالىق زاڭى قابىلداندى. ق ر پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ «1986 جىلى 17، 18 جەلتوقسانعا قاتىسقانداردى اقتاۋ جونىندە» 1991 جىلى جارلىعى شىقتى. وسىدان كەيىن ەلىمىزدىڭ باسشىسى 17 – جەلتوقساندى «دەموكراتيالىق جاڭارۋ» كۇنى دەپ جاريالادى.
راسۋل: وسىمەن 8 سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ دايىنداعان شاعىن تاربيە ساعاتى اياقتالدى. التىن ۋاقىتتارىڭىزدى ءبولىپ كەلگەندەرىڭىزگە كوپتەن – كوپ راحمەت. قوش ساۋ بولىڭىزدار!