تىعىز تاۋ جىنىستارى
«مۇناي جانە گاز كەن ورىندارىن پايدالانۋ»
جالپى مۇناي جانە مۇناي كاسىپشىلىك گەولوگياسى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: تىعىز تاۋ جىنىستارى
ساباقتىڭ ماقساتى:
1) بىلىمدىلىك: تىعىز تاۋ جىنىستارى جايىندا ءتۇسىندىرۋ، ونىڭ تۇرلەرىمەن تانىستىرۋ. ولاردىڭ پايداسىن ۇعىنۋ.
2) دامىتۋشىلىق: ءوز ويىن اشىق ءبىلدىرىپ، پىكىرلەرىن قورعاي بىلۋگە، شىعارماشىلىق ىزدەنىستەرىن ارتتىرۋعا داعدىلاندىرۋ.
3) تاربيەلىك: ەلىن، جەرىن، سۇيۋگە، ەل بولاشاعىن ويلايتىن ازامات بولۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: تەوريالىق
ساباقتىڭ ءتيپى: ءداستۇرلى(قۇرامداس)
كورنەكىلىگى: تىعىز تاۋ جىنىستارى، كەستەلەر، سۋرەتتەر، كارتا.
وقىتۋ ادىستەرى: توپتىق، سۇراق - جاۋاپ، سالىستىرۋ، ءتۇسىندىرۋ، بايانداۋ
ساباقتىڭ وتكىزىلۋ بارىسى: 80 مين
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى. وقۋشىلاردىڭ ساباققا قاتىسۋىن تەكسەرۋ، ولاردىڭ دايىندىعىنا جانە ءدارىسحانانىڭ تازالىعىنا نازار اۋدارۋ. 2مين
ءىى. وتكەن تاقىرىپ بويىنشا وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن تەكسەرۋ. 23مين
ۇيگە قانداي تاپسىرما بەرىلدى؟
- تاۋ جىنىستارى قانداي تۇرلەرگە بولىنەدى؟
- وتكەن ساباقتى قورىتىندىلاۋ.
مۇناي – مايلى قويمالجىڭ، سۇيىق زات. ول كوبىنەسە قوشقىل قوڭىر، قارا كوك، كەيدە قىزعىلت، سارى، ءتىپتى اق ءتۇستى دە بولا بەرەدى. مۇنايدىڭ ءيىسى كادىمگى وزدەرىڭە تانىس جەرمايدىڭ (كەروسين) يىسىندەي بولادى.
مۇناي جانعاندا قىزۋدى كوپ بەرەدى. ول كۇل قالدىرماي، تۇگەل جانىپ كەتەدى. كومىر سياقتى، مۇناي دا ءتۇرلى اعزالاردىڭ قالدىقتارىنان پايدا بولعان. مۇنداي قالدىقتار اسىرەسە تەڭىزدەر مەن مۇحيتتاردا ءومىر سۇرگەن جاندىكتەر مەن وسىمدىكتەر - ءدىڭ شىرىندىلەرىنەن جينالىپ تۇزىلەدى. مۇنايدى ارنايى پەشتە قىزدىرۋ ناتيجەسىندە ودان بەنزين، جەرماي، ت. ب. باعالى زاتتار ءبولىنىپ الىنادى.
مۇنايدان ەڭ الدىمەن جاناتىن گاز، بەنزين جانە جەرماي بولىنەدى. ەڭ تازا بەنزين ۇشاققا پايدالانادى. جەرماي رەاكتيۆتىك ۇشاقتارعا، تراكتورلارعا، ءۇي تۇرمىسى قاجەتىنە جۇمسالادى.
گاز. مۇنايمەن قوسا جەر استىنان جانعىش گاز شىعادى. مۇنايدىڭ ىلەسپە گازى كەيدە ءتىپتى وتە كوپ مولشەردە كەزدەسەدى. ونى مۇناي گاز كەن ورنى دەپ اتايدى. وسىمەن بىرگە جانعىش گاز جەر قويناۋىندا ءوز الدىنا بولەك توپتالىپ، گاز كەن ورنىن تۇزەدى.
مۇناي سياقتى تابيعي گازدا وتىن جانە حيميالىق شيكىزات رەتىندە پايدالانىلادى. ەلىمىزدە مۇناي مەن گازعا كاسپيي ماڭى ويپاتى مەن ماڭعىستاۋ تۇبەگى وتە باي. سوڭعى جىلدارى كاسپيي تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك بولىگىنەن مۇنايدىڭ اسا مول قورى تابىلادى.
مۇناي كەن ورىندارى كارتادا مۇنارا تۇرىندەگى شارتتى بەلگىمەن بەلگىلەنەدى. قارا ءتۇستى مۇنارا – مۇنايدى، اق ءتۇستى – گازدى كورسەتەدى.
ءىىى. جاڭا تاقىرىپتى بايانداۋ، ماقساتىن قويۋ. 30مين.
تىعىز تاۋ جىنىستارى
تىعىز تاۋ جىنىستارىنا گرانيت، ءمارمار، قۇمتاس، تاس كومىر، اكتاس، اس تۇزى، شوگىندى جىنىس جانە باسقالارى جاتادى. وسىلارمەن شەتىنەن تانىسايىق.
ماعىنانى اشۋ:
1) گرانيت – قاتتى، تىعىز تاۋ جىنىسى. ول كوبىنەسە جەر قىرتىسىنىڭ تەرەڭ قويناۋىندا ورنالاسادى. تاۋلى ايماقتاردا جەر بەتىنە شىعىپ، كەڭ كولەمدە تارالادى. ورتالىق قازاقستانداعى سارىارقانىڭ كوپتەگەن تاۋلارى تۇگەلدەي گرانيتتەن تۇرادى.
گرانيت قازاقشا «تۇيىرشىكتى» دەگەن ءسوز. ونىڭ ءبىر كەسەگىن الىپ قاراساڭدار، شىنىندا دا كوپتەگەن تۇيىرشىكتەردەن تۇراتىنىن بايقايسىڭدار. گرانيت كۇننىڭ، سۋدىڭ، جەلدىڭ اسەرىنە وتە ءتوزىمدى. سوندىقتان ونى ءۇيدىڭ ىرگەتاسىن، كوپىر تىرەگىش، ەسكەرتكىشتەر جاساۋعا پايدالانادى. اشەكەيلىك ماقساتقا پايدالانۋ ءۇشىن گرانيتتىڭ بەتىن ابدەن تەگىستەپ، جىلتىراتادى.
2) قۇمتاس. كادىمگى قايراقتى قولىڭا الىپ قارا. ەگەر كوپ قولدانىلعاننان جىلتىراپ كەتكەن بولسا، سىندىرىپ كور. ونىڭ ۇپ - ۇساق قۇم قيىرشىقتارىنان تۇراتىنىن بايقاۋ قيىنعا سوقپايدى. ونىڭ «قۇمتاس» دەگەن اتى دا وسىدان شىق - قان.
ءبىرىڭعاي قۇرعاق قۇم سۋسىپ، ءبىر - بىرىنە جۇعىسپايدى. ەگەر ساز، گيپس، اكتاس ەرىتىندىسى ارالاسسا، قۇم تۇيىرشىكتەرى بىرىگىپ قاتادى.
قۇمتاستىڭ ءتۇسى ءار ءتۇرلى: اق، سارى، قوڭىر، قىزىل بولادى. قۇمتاس قۇرىلىس ماتەريالى رەتىندە پايدالانىلادى. سونىمەن بىرگە ديىرمەن تاسى، قايراق رەتىندە دە قولدانىلادى.
قۇمتاس - وتە كەڭ تارالعان تاۋ جىنىسى. ول قازاقستاننىڭ بارلىق تاۋلى ايماقتارىندا كەزدەسەدى.
ءار توپتان ءبىر وقۋشى جازعاندارى تۋرالى وقىپ شىعادى.
3) اكتاس – ءبىزدىڭ كۇندەلىكتى ومىرىمىزدە وتە ءجيى كەزدەسەدى. اكتاستىڭ ءۇش ءتۇرى بار: بور، كادىمگى اكتاس جانە مرامور. ولار ءبىر - بىرىنەن قاتتىلىعىنا قاراي اجىراتىلادى.
بور - اكتاستىڭ جەكە تۇرلەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ جۇمساعى. ونى قولمەن وپ - وڭاي وپىرا الاسىز. ۇگىلگىش، ءتۇسى اق. بورمەن تاقتاعا جازامىز. ودان ءۇي اقتايتىن اك الىنادى.
كادىمگى اكتاس بوردان قاتتى. اق-سۇرعىلت نەمەسە سارعىش ءتۇسى بولادى. اكتاستان كۇيدىرۋ جولىمەن اك الىنادى. وعان ساز قوسۋ ارقىلى سەمەنتتىڭ كەيبىر تۇرلەرى وندىرىلەدى. اككە قۇمنىڭ وتە ساپالى ءتۇرىن قوسىپ، اق كىرپىش دايىندايدى. ونداي كىرپىش وتە بەرىك، كۇيدىرۋدى قاجەت ەتپەيدى.
4) ءمارمار – اكتاستىڭ ەڭ قاتتى جانە تىعىز ءتۇرى. ءتۇسى ءارتۇرلى كەلەدى. اق، قىزعىلت، سۇر، ءتىپتى قارالارى دا كەزدەسەدى.
ءمارمار وڭاي وڭدەلەدى. ول ۇيلەردى اشەكەيلەۋگە كوپ جۇمسالادى. ودان تەاتر، مادەنيەت سارايى جانە باسقا دا عيماراتتاردىڭ ىشكى قابىرعاسى، اسەم باعانالارى، باسپالداعى جاسالادى. ونىمەن حيرۋرگتىڭ مۇلتىكسىز تازالىقتى قاجەت ەتەتىن وپەراسيا بولمەسىنىڭ قابىرعالارى مەن ۇستەلدەرى قاپتالادى. اۋرۋحانانىڭ ۆانناسى مەن قول جۋعىشىنىڭ تاقتاسى قالانادى. وسىلارمەن قاتار، ەجەلگى زاماننان بەرى وسى ادەمى تاستان ەسكەرتكىش بەينەلەرى جاسالىپ كەلەدى.
5) تۇز. پايدالى قازبالاردىڭ ەڭ كوپ تارالعانى – تۇز. تۇز دەگەندە ءبىز ادەتتە اس تۇزىن تۇسىنەمىز. اس تۇزىن تۇزدى كولدەردەن وندىرەدى. كول سۋى جازدىڭ اپتاپ ىستىعىندا كوپ بۋلانادى دا، ەرىگەن تۇز تۇبىنە شوگە بەرەدى. ونى ءوندىرۋ ءۇشىن تۇز سورعىش ماشينا قولدانىلادى. مۇنداي ماشينانىڭ وراسان زور تۇتىگى مەن سورعىش سورابى بولادى. ءاربىر ادام تاماعىنا كۇنىنە 20 گرامم شاماسىندا اس تۇزى جۇم - سالادى. تۇزدان سودا، حلور جانە باسقا زاتتار الىنادى.
تۇزدىڭ بۇدان باسقا ءتۇرى بار. ولاردىڭ ءبىرازىن ءدارى رەتىندە پايدالانامىز. كەيبىرەۋلەرى، مىسالى كاليي تۇزى توپىراقتى تىڭايتۋعا جۇمسالادى.
قازاقستان جەرىندە تۇزدىڭ كەز - كەلگەن ءتۇرىنىڭ مول قورى بار.
6) تاس. شوگىندى جىنىس.
جەر قاباتىن قۇراۋشى تاۋ جىنىستارى ءبىرىن - ءبىرى ۇلكەن سالماقپەن باسىپ جاتادى. ءتۇرلى ەرىتىندىلەر ارالاسىپ ءبىر - بىرىمەن بايلانىسقان قۇم تۇيىرشىكتەرى اۋىر سالماقتىڭ اسەرىمەن تىعىزدالادى. ءسويتىپ، ولار قاتتى تاسقا اينالادى.
سەندەر ادامداردىڭ ءۇيدى قالاي سالاتىنىن تالاي باقىلاعان بولارسىڭدار. ەڭ الدىمەن ىرگە تاسى قۇيىلادى. وعان بەتون مەن تاس كەرەك. سونىمەن ءۇي، زاۋىت، فابريكا ت. ب. قۇرىلىستار سالۋ ءۇشىن وراسان كوپ مولشەردە تاس جۇمسالادى. تاس جەردەن قازىپ الىنادى. تاستى وزەن، كول، تەڭىز، مۇحيتتاردىڭ تۇبىنەن، بەتكەيلەرىنەن كەزدەستىرۋگە بولادى. تىعىز تاۋ جىنىستارى تاستار ۇگىلسە، مايدا تاۋ جىنىستارىنا اينالادى.
7) تاس كومىر – قاتتى، كوبىنەسە قارا ءتۇستى زات. جەر قويناۋىندا تاسكومىردىڭ ءۇش ءتۇرى كەزدەسەدى. تاس كومىردىڭ ەڭ ساپالى ءتۇرى انتراسيت. ول شىمقاي قارا ءتۇستى، ۇستاعاندا قولعا جۇقپايدى، ءارى مەتالل سياقتى جىلتىراپ تۇرادى. ول جىلۋدى وتە كوپ بەرەدى. قىزۋى كۇشتى بولعاندىقتان مەتالل قورىتۋعا جۇمسالادى.
كادىمگى تاس كومىر دە قارا ءتۇستى، ول ءبىراق انتروسيتتەي جالت - جۇلت ەتىپ تۇرمايدى، قىزۋى دا از بولادى.
قوڭىر كومىر مۇلدە جالتىرامايدى، سولعىن قوڭىر ءتۇستى، جىلۋدى از بەرەدى. وڭاي ۇگىتىلەدى. بىقسىپ جانادى، جاققاندا كۇل كوپ قالادى.
ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى تاس كومىردىڭ باستى كەن ورنى – قاراعاندى جانە ەكىباستۇز. قاراعاندى كەن ورنىن 1833 جىلى اپاق بايجانوۆ دەگەن شوپان اشقان. قاراعاندى كومىرى 1856 جىلدان باستاپ وندىرىلە باستادى. كومىردى ەكى ءتۇرلى ادىسپەن: شاحتالىق جانە اشىق قازىپ الۋ ادىسپەن وندىرەدى.
ەكىباستۇز كومىرى جەر بەتىنە جاقىن جاتقاندىقتان اشىق قازىپ الۋ ادىسىمەن وندىرىلەدى. ول وتە ارزانعا تۇسەدى. قوڭىر كومىر تورعاي الابىنان، وڭتۇستىك قازاقستانداعى لەنگىر قالاسىنان تابىلعان. قازاقستان جەرىندەگى تاس كومىر مەن قوڭىر كومىر كەن ورىندارىنىڭ جالپى سانى 400 - دەن اسادى. تاس كومىر ادەتتە جەردىڭ تەرەڭ قويناۋىندا جاتادى. ونى ءوندىرۋ ءۇشىن شاحتا ورناتادى. شاحتادا جۇمىس ىستەيتىن ادامداردى شاحتەر دەپ اتايدى. تاس كومىر جاتقان الاڭ تاس كومىر باسسەينى دەپ اتالادى. تاس كومىردەن بوياۋ، ءدارى - دارمەك، پلاستماسسا جانە ت. ب. كوپتەگەن پايدالى زاتتار الىنادى.
ءىY. جاڭا ماتەريالداردى بەكىتۋ سۇراقتارى: 10 مين.
وقۋشىلارعا اۋىزشا تومەندەگىدەي سۇراقتار قويىلادى:
1) اس تۇزىنىڭ قاسيەتتەرى قانداي؟
- ءتۇسسىز، ءمولدىر تۇيىرشىكتەردەن تۇرادى، سۋدا تەز ەريدى، ءدامى اششى.
2) تاس كومىردىڭ نەگىزگى قاسيەتتەرى قانداي؟
- قاتتى، قارا ءتۇستى، قىزۋى بار.
3) تاس كومىردىڭ ەڭ ساپالى ءتۇرى نە دەپ اتالادى؟
- انتراسيت.
4) كومىر ءوندىرۋدىڭ قانداي ەكى ءادىسى بار؟
- شاحتالىق جانە اشىق قازىپ الۋ ءادىسى.
5) ايتىلعان تاۋ جىنىستارى قانداي تاۋ جىنىستارىنىڭ توبىنا جاتادى؟
- تىعىز تاۋ جىنىستارى.
داپتەرمەن جۇمىس
«توپتاستىرۋ»
جالپى مۇناي جانە مۇناي كاسىپشىلىك گەولوگياسى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: تىعىز تاۋ جىنىستارى
ساباقتىڭ ماقساتى:
1) بىلىمدىلىك: تىعىز تاۋ جىنىستارى جايىندا ءتۇسىندىرۋ، ونىڭ تۇرلەرىمەن تانىستىرۋ. ولاردىڭ پايداسىن ۇعىنۋ.
2) دامىتۋشىلىق: ءوز ويىن اشىق ءبىلدىرىپ، پىكىرلەرىن قورعاي بىلۋگە، شىعارماشىلىق ىزدەنىستەرىن ارتتىرۋعا داعدىلاندىرۋ.
3) تاربيەلىك: ەلىن، جەرىن، سۇيۋگە، ەل بولاشاعىن ويلايتىن ازامات بولۋعا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: تەوريالىق
ساباقتىڭ ءتيپى: ءداستۇرلى(قۇرامداس)
كورنەكىلىگى: تىعىز تاۋ جىنىستارى، كەستەلەر، سۋرەتتەر، كارتا.
وقىتۋ ادىستەرى: توپتىق، سۇراق - جاۋاپ، سالىستىرۋ، ءتۇسىندىرۋ، بايانداۋ
ساباقتىڭ وتكىزىلۋ بارىسى: 80 مين
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى. وقۋشىلاردىڭ ساباققا قاتىسۋىن تەكسەرۋ، ولاردىڭ دايىندىعىنا جانە ءدارىسحانانىڭ تازالىعىنا نازار اۋدارۋ. 2مين
ءىى. وتكەن تاقىرىپ بويىنشا وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمىن تەكسەرۋ. 23مين
ۇيگە قانداي تاپسىرما بەرىلدى؟
- تاۋ جىنىستارى قانداي تۇرلەرگە بولىنەدى؟
- وتكەن ساباقتى قورىتىندىلاۋ.
مۇناي – مايلى قويمالجىڭ، سۇيىق زات. ول كوبىنەسە قوشقىل قوڭىر، قارا كوك، كەيدە قىزعىلت، سارى، ءتىپتى اق ءتۇستى دە بولا بەرەدى. مۇنايدىڭ ءيىسى كادىمگى وزدەرىڭە تانىس جەرمايدىڭ (كەروسين) يىسىندەي بولادى.
مۇناي جانعاندا قىزۋدى كوپ بەرەدى. ول كۇل قالدىرماي، تۇگەل جانىپ كەتەدى. كومىر سياقتى، مۇناي دا ءتۇرلى اعزالاردىڭ قالدىقتارىنان پايدا بولعان. مۇنداي قالدىقتار اسىرەسە تەڭىزدەر مەن مۇحيتتاردا ءومىر سۇرگەن جاندىكتەر مەن وسىمدىكتەر - ءدىڭ شىرىندىلەرىنەن جينالىپ تۇزىلەدى. مۇنايدى ارنايى پەشتە قىزدىرۋ ناتيجەسىندە ودان بەنزين، جەرماي، ت. ب. باعالى زاتتار ءبولىنىپ الىنادى.
مۇنايدان ەڭ الدىمەن جاناتىن گاز، بەنزين جانە جەرماي بولىنەدى. ەڭ تازا بەنزين ۇشاققا پايدالانادى. جەرماي رەاكتيۆتىك ۇشاقتارعا، تراكتورلارعا، ءۇي تۇرمىسى قاجەتىنە جۇمسالادى.
گاز. مۇنايمەن قوسا جەر استىنان جانعىش گاز شىعادى. مۇنايدىڭ ىلەسپە گازى كەيدە ءتىپتى وتە كوپ مولشەردە كەزدەسەدى. ونى مۇناي گاز كەن ورنى دەپ اتايدى. وسىمەن بىرگە جانعىش گاز جەر قويناۋىندا ءوز الدىنا بولەك توپتالىپ، گاز كەن ورنىن تۇزەدى.
مۇناي سياقتى تابيعي گازدا وتىن جانە حيميالىق شيكىزات رەتىندە پايدالانىلادى. ەلىمىزدە مۇناي مەن گازعا كاسپيي ماڭى ويپاتى مەن ماڭعىستاۋ تۇبەگى وتە باي. سوڭعى جىلدارى كاسپيي تەڭىزىنىڭ سولتۇستىك بولىگىنەن مۇنايدىڭ اسا مول قورى تابىلادى.
مۇناي كەن ورىندارى كارتادا مۇنارا تۇرىندەگى شارتتى بەلگىمەن بەلگىلەنەدى. قارا ءتۇستى مۇنارا – مۇنايدى، اق ءتۇستى – گازدى كورسەتەدى.
ءىىى. جاڭا تاقىرىپتى بايانداۋ، ماقساتىن قويۋ. 30مين.
تىعىز تاۋ جىنىستارى
تىعىز تاۋ جىنىستارىنا گرانيت، ءمارمار، قۇمتاس، تاس كومىر، اكتاس، اس تۇزى، شوگىندى جىنىس جانە باسقالارى جاتادى. وسىلارمەن شەتىنەن تانىسايىق.
ماعىنانى اشۋ:
1) گرانيت – قاتتى، تىعىز تاۋ جىنىسى. ول كوبىنەسە جەر قىرتىسىنىڭ تەرەڭ قويناۋىندا ورنالاسادى. تاۋلى ايماقتاردا جەر بەتىنە شىعىپ، كەڭ كولەمدە تارالادى. ورتالىق قازاقستانداعى سارىارقانىڭ كوپتەگەن تاۋلارى تۇگەلدەي گرانيتتەن تۇرادى.
گرانيت قازاقشا «تۇيىرشىكتى» دەگەن ءسوز. ونىڭ ءبىر كەسەگىن الىپ قاراساڭدار، شىنىندا دا كوپتەگەن تۇيىرشىكتەردەن تۇراتىنىن بايقايسىڭدار. گرانيت كۇننىڭ، سۋدىڭ، جەلدىڭ اسەرىنە وتە ءتوزىمدى. سوندىقتان ونى ءۇيدىڭ ىرگەتاسىن، كوپىر تىرەگىش، ەسكەرتكىشتەر جاساۋعا پايدالانادى. اشەكەيلىك ماقساتقا پايدالانۋ ءۇشىن گرانيتتىڭ بەتىن ابدەن تەگىستەپ، جىلتىراتادى.
2) قۇمتاس. كادىمگى قايراقتى قولىڭا الىپ قارا. ەگەر كوپ قولدانىلعاننان جىلتىراپ كەتكەن بولسا، سىندىرىپ كور. ونىڭ ۇپ - ۇساق قۇم قيىرشىقتارىنان تۇراتىنىن بايقاۋ قيىنعا سوقپايدى. ونىڭ «قۇمتاس» دەگەن اتى دا وسىدان شىق - قان.
ءبىرىڭعاي قۇرعاق قۇم سۋسىپ، ءبىر - بىرىنە جۇعىسپايدى. ەگەر ساز، گيپس، اكتاس ەرىتىندىسى ارالاسسا، قۇم تۇيىرشىكتەرى بىرىگىپ قاتادى.
قۇمتاستىڭ ءتۇسى ءار ءتۇرلى: اق، سارى، قوڭىر، قىزىل بولادى. قۇمتاس قۇرىلىس ماتەريالى رەتىندە پايدالانىلادى. سونىمەن بىرگە ديىرمەن تاسى، قايراق رەتىندە دە قولدانىلادى.
قۇمتاس - وتە كەڭ تارالعان تاۋ جىنىسى. ول قازاقستاننىڭ بارلىق تاۋلى ايماقتارىندا كەزدەسەدى.
ءار توپتان ءبىر وقۋشى جازعاندارى تۋرالى وقىپ شىعادى.
3) اكتاس – ءبىزدىڭ كۇندەلىكتى ومىرىمىزدە وتە ءجيى كەزدەسەدى. اكتاستىڭ ءۇش ءتۇرى بار: بور، كادىمگى اكتاس جانە مرامور. ولار ءبىر - بىرىنەن قاتتىلىعىنا قاراي اجىراتىلادى.
بور - اكتاستىڭ جەكە تۇرلەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ جۇمساعى. ونى قولمەن وپ - وڭاي وپىرا الاسىز. ۇگىلگىش، ءتۇسى اق. بورمەن تاقتاعا جازامىز. ودان ءۇي اقتايتىن اك الىنادى.
كادىمگى اكتاس بوردان قاتتى. اق-سۇرعىلت نەمەسە سارعىش ءتۇسى بولادى. اكتاستان كۇيدىرۋ جولىمەن اك الىنادى. وعان ساز قوسۋ ارقىلى سەمەنتتىڭ كەيبىر تۇرلەرى وندىرىلەدى. اككە قۇمنىڭ وتە ساپالى ءتۇرىن قوسىپ، اق كىرپىش دايىندايدى. ونداي كىرپىش وتە بەرىك، كۇيدىرۋدى قاجەت ەتپەيدى.
4) ءمارمار – اكتاستىڭ ەڭ قاتتى جانە تىعىز ءتۇرى. ءتۇسى ءارتۇرلى كەلەدى. اق، قىزعىلت، سۇر، ءتىپتى قارالارى دا كەزدەسەدى.
ءمارمار وڭاي وڭدەلەدى. ول ۇيلەردى اشەكەيلەۋگە كوپ جۇمسالادى. ودان تەاتر، مادەنيەت سارايى جانە باسقا دا عيماراتتاردىڭ ىشكى قابىرعاسى، اسەم باعانالارى، باسپالداعى جاسالادى. ونىمەن حيرۋرگتىڭ مۇلتىكسىز تازالىقتى قاجەت ەتەتىن وپەراسيا بولمەسىنىڭ قابىرعالارى مەن ۇستەلدەرى قاپتالادى. اۋرۋحانانىڭ ۆانناسى مەن قول جۋعىشىنىڭ تاقتاسى قالانادى. وسىلارمەن قاتار، ەجەلگى زاماننان بەرى وسى ادەمى تاستان ەسكەرتكىش بەينەلەرى جاسالىپ كەلەدى.
5) تۇز. پايدالى قازبالاردىڭ ەڭ كوپ تارالعانى – تۇز. تۇز دەگەندە ءبىز ادەتتە اس تۇزىن تۇسىنەمىز. اس تۇزىن تۇزدى كولدەردەن وندىرەدى. كول سۋى جازدىڭ اپتاپ ىستىعىندا كوپ بۋلانادى دا، ەرىگەن تۇز تۇبىنە شوگە بەرەدى. ونى ءوندىرۋ ءۇشىن تۇز سورعىش ماشينا قولدانىلادى. مۇنداي ماشينانىڭ وراسان زور تۇتىگى مەن سورعىش سورابى بولادى. ءاربىر ادام تاماعىنا كۇنىنە 20 گرامم شاماسىندا اس تۇزى جۇم - سالادى. تۇزدان سودا، حلور جانە باسقا زاتتار الىنادى.
تۇزدىڭ بۇدان باسقا ءتۇرى بار. ولاردىڭ ءبىرازىن ءدارى رەتىندە پايدالانامىز. كەيبىرەۋلەرى، مىسالى كاليي تۇزى توپىراقتى تىڭايتۋعا جۇمسالادى.
قازاقستان جەرىندە تۇزدىڭ كەز - كەلگەن ءتۇرىنىڭ مول قورى بار.
6) تاس. شوگىندى جىنىس.
جەر قاباتىن قۇراۋشى تاۋ جىنىستارى ءبىرىن - ءبىرى ۇلكەن سالماقپەن باسىپ جاتادى. ءتۇرلى ەرىتىندىلەر ارالاسىپ ءبىر - بىرىمەن بايلانىسقان قۇم تۇيىرشىكتەرى اۋىر سالماقتىڭ اسەرىمەن تىعىزدالادى. ءسويتىپ، ولار قاتتى تاسقا اينالادى.
سەندەر ادامداردىڭ ءۇيدى قالاي سالاتىنىن تالاي باقىلاعان بولارسىڭدار. ەڭ الدىمەن ىرگە تاسى قۇيىلادى. وعان بەتون مەن تاس كەرەك. سونىمەن ءۇي، زاۋىت، فابريكا ت. ب. قۇرىلىستار سالۋ ءۇشىن وراسان كوپ مولشەردە تاس جۇمسالادى. تاس جەردەن قازىپ الىنادى. تاستى وزەن، كول، تەڭىز، مۇحيتتاردىڭ تۇبىنەن، بەتكەيلەرىنەن كەزدەستىرۋگە بولادى. تىعىز تاۋ جىنىستارى تاستار ۇگىلسە، مايدا تاۋ جىنىستارىنا اينالادى.
7) تاس كومىر – قاتتى، كوبىنەسە قارا ءتۇستى زات. جەر قويناۋىندا تاسكومىردىڭ ءۇش ءتۇرى كەزدەسەدى. تاس كومىردىڭ ەڭ ساپالى ءتۇرى انتراسيت. ول شىمقاي قارا ءتۇستى، ۇستاعاندا قولعا جۇقپايدى، ءارى مەتالل سياقتى جىلتىراپ تۇرادى. ول جىلۋدى وتە كوپ بەرەدى. قىزۋى كۇشتى بولعاندىقتان مەتالل قورىتۋعا جۇمسالادى.
كادىمگى تاس كومىر دە قارا ءتۇستى، ول ءبىراق انتروسيتتەي جالت - جۇلت ەتىپ تۇرمايدى، قىزۋى دا از بولادى.
قوڭىر كومىر مۇلدە جالتىرامايدى، سولعىن قوڭىر ءتۇستى، جىلۋدى از بەرەدى. وڭاي ۇگىتىلەدى. بىقسىپ جانادى، جاققاندا كۇل كوپ قالادى.
ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى تاس كومىردىڭ باستى كەن ورنى – قاراعاندى جانە ەكىباستۇز. قاراعاندى كەن ورنىن 1833 جىلى اپاق بايجانوۆ دەگەن شوپان اشقان. قاراعاندى كومىرى 1856 جىلدان باستاپ وندىرىلە باستادى. كومىردى ەكى ءتۇرلى ادىسپەن: شاحتالىق جانە اشىق قازىپ الۋ ادىسپەن وندىرەدى.
ەكىباستۇز كومىرى جەر بەتىنە جاقىن جاتقاندىقتان اشىق قازىپ الۋ ادىسىمەن وندىرىلەدى. ول وتە ارزانعا تۇسەدى. قوڭىر كومىر تورعاي الابىنان، وڭتۇستىك قازاقستانداعى لەنگىر قالاسىنان تابىلعان. قازاقستان جەرىندەگى تاس كومىر مەن قوڭىر كومىر كەن ورىندارىنىڭ جالپى سانى 400 - دەن اسادى. تاس كومىر ادەتتە جەردىڭ تەرەڭ قويناۋىندا جاتادى. ونى ءوندىرۋ ءۇشىن شاحتا ورناتادى. شاحتادا جۇمىس ىستەيتىن ادامداردى شاحتەر دەپ اتايدى. تاس كومىر جاتقان الاڭ تاس كومىر باسسەينى دەپ اتالادى. تاس كومىردەن بوياۋ، ءدارى - دارمەك، پلاستماسسا جانە ت. ب. كوپتەگەن پايدالى زاتتار الىنادى.
ءىY. جاڭا ماتەريالداردى بەكىتۋ سۇراقتارى: 10 مين.
وقۋشىلارعا اۋىزشا تومەندەگىدەي سۇراقتار قويىلادى:
1) اس تۇزىنىڭ قاسيەتتەرى قانداي؟
- ءتۇسسىز، ءمولدىر تۇيىرشىكتەردەن تۇرادى، سۋدا تەز ەريدى، ءدامى اششى.
2) تاس كومىردىڭ نەگىزگى قاسيەتتەرى قانداي؟
- قاتتى، قارا ءتۇستى، قىزۋى بار.
3) تاس كومىردىڭ ەڭ ساپالى ءتۇرى نە دەپ اتالادى؟
- انتراسيت.
4) كومىر ءوندىرۋدىڭ قانداي ەكى ءادىسى بار؟
- شاحتالىق جانە اشىق قازىپ الۋ ءادىسى.
5) ايتىلعان تاۋ جىنىستارى قانداي تاۋ جىنىستارىنىڭ توبىنا جاتادى؟
- تىعىز تاۋ جىنىستارى.
داپتەرمەن جۇمىس
«توپتاستىرۋ»
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
