ءتىل مارتەبەسى – ەل مەرەيى
ءتىل مارتەبەسى – ەل مەرەيى
بۇل ومىردە از كۇن قوناق بولارمىز،
مۇمكىن ەلۋ، مۇمكىن ءجۇز جىل سالارمىز.
انا ءتىلىن ارداق تۇتىپ، قاستەرلەپ،
قۇرمەتتەيىك كەلگەنىنشە شامامىز!
مەملەكەتتىك ءتىل تاۋەلسىز ەلدىڭ نەگىزگى رامىزدەرىنىڭ ءبىرى. كەز كەلگەن وركەنيەتتى ەلدىڭ ءوزىنىڭ تۋى، ەلتاڭباسى، ءانۇرانى، شەكاراسى بولاتىنى سەكىلدى مەملەكەتتىك ءتىلى دە بولادى. دەمەك، مەملەكەتتىك ءتىل دە — مەملەكەتتىگىمىزدىڭ نەگىزگى اتريبۋتتارىنىڭ ءبىرى. ءبىزدىڭ اتا زاڭىمىزدا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى — قازاق ءتىلى» دەپ جازىلعان. ال ورىس ءتىلىن — رەسمي ءتىل جانە مەملەكەتتىك تىلمەن بىردەي قولدانىلادى دەپ ايتىلعان. ءبىز كونستيتۋسيا تالاپتارىن مۇلتىكسىز ورىنداۋعا مىندەتتىمىز.
ءتىل ادامداردىڭ قارىم - قاتىناس قۇرالى بولعاندىقتان، ول سويلەۋ ارەكەتىنىڭ ارقاۋى بولىپ تابىلادى. ءتىل ۇلت پەن ۇلتتى جاقىنداستىراتىن وزگەشە قاتىناس قۇرالى. ادام ءتىل ارقىلى ءبىر - بىرىمەن قاتىناسا الادى. قازىرگى تاڭدا، ەلىمىز ءوز ەگەمەندىگىن الىپ، دەربەس مەملەكەت رەتىندە تانىلۋدا. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسى – قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى» اتتى جولداۋىندا: «تىلگە دەگەن كوزقاراس، شىنداپ كەلگەندە ەلگە دەگەن كوزقاراس ەكەنى داۋسىز. سوندىقتان، وعان بەي - جاي قارامايمىز. قازاق ءتىلى جاپپاي قولدانىس تىلىنە اينالىپ، شىن مانىندە مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنە كوتەرىلگەندە، ەلىمىزدى قازاق مەملەكەتى دەپ اتايتىن بولامىز»- دەگەن بولاتىن. مەملەكەتتىك ءتىل تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ جىرىن جىرلاپ، بۇعاناسىن قاتايتتى. «ۇلتتىڭ ساقتالۋىنا دا، جوعالۋىنا دا سەبەپ بولاتىن نارسەنىڭ ەڭ قۋاتتىسى – ءتىل» دەگەن احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ قاسيەتتى قاعيداسىنا سۇيەنسەك، اتا زاڭ اياسىندا ب ا ق - بەرەكەتىمىزدىڭ ساقتالىپ وتىرعانى ءتىل ساياساتىن دا دۇرىس جۇرگىزۋدىڭ جەمىسى ەكەنى انىق. ءتىل – حالىق قازىناسى، ۇلتتىڭ جانى. ءتىلدىڭ ماسەلەسى – ۇلتتىڭ ماسەلەسى. مەرەيىن اسىراتىن دا، قۇتىن قاشىراتىن دا ءوزىمىز. وتباسى ءوزىمىز دە، وتانىمىز – قازاقستان! ءتىل مەڭگەرۋدە اتا - انانىڭ ءرولى ەرەكشە ەكەنىن، ءار وتباسى ۋىز شاعىنان بالاعا قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋدى قولعا السا، بۇل ءتىلدىڭ ەش قيىندىعى جوق. “انا ءتىلىن بىلمەگەن، اناسىن دا سىيلاماس” دەمەكشى ءوز انا ءتىلىن بىلمەگەن جاننان، اناسىن سىيلايتىن جاننىڭ شىعۋى نەعايبىل. م. شاحانوۆشا ايتاتىن بولسام، قازىرگى تاڭدا ءوز ءتىلىن وگەيسىپ، «ماڭگۇرتتەنىپ» جۇرگەندەر كوپ. شىنىندا قازاق پەن قازاقتىڭ، اكە مەن بالانىڭ، ارىپتەستەردىڭ جۇمىستا قازاق تىلىندە سويلەسپەۋى كوڭىلگە قونىمسىز - اق ءجايت. ءبىراق قازاق ءتىلى – تەك قازاق حالقىنىڭ ءتىلى ەمەس، مەملەكەتتىك ءتىل – ورتاق ءتىلىمىز. قازاقستاندا تۇراتىن، ونى وتانىم دەپ قابىلدايتىن، ءوزىن قازاقستاننىڭ پاتريوتى دەپ ەسەپتەيتىن ازاماتتاردىڭ ءتىلى. ەلباسىمىز ايتقانداي، «قازاقستاننىڭ بولاشاعى – قازاق تىلىندە». ەندەشە، ءتىلىمىزدى، ۇلتىمىزدى وتباسىمىزدى قادىرلەگەندەي قادىرلەيىك!
وزگە ءتىلدى ۇلت مەكتەپتەرىنە قازاق ءتىلىن نەگىزگى پاندەردىڭ ءبىرى رەتىندە قويۋ ءتىلدى دامىتۋعا جاسالعان دۇرىس قادامداردىڭ ءبىرى دەپ ايتۋىما بولادى. سەبەبى، جوعارىدا ايتىپ كەتكەنىمدەي، ءوزىن قازاقستاننىڭ ازاماتىمىن دەپ سانايتىن ءاربىر ادام مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋى شارت دەپ ويلايمىن. مەن وزگە ءتىلدى ۇلت مەكتەپتەرىندەگى قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ماماندىعى سالاسىندا ءبىلىم الىپ ءجۇرمىن جانە بولاشاقتا قازاق ءتىلىن دامىتۋ ماقساتىندا جۇمىس جاساعىم كەلەتىنىن ايتقىم كەلەدى. ءتىل – ادامدار اراسىنداعى قارىم - قاتىناستىڭ اسا ماڭىزدى قۇرالى عانا ەمەس، ويلاۋدىڭ، دۇنيەتانىمنىڭ، رۋحاني مادەنيەتتى جاساۋدىڭ ۇلتتىق ۇجىمدىق تاربيەسىن جيناقتاۋدىڭ، ساقتاۋدىڭ قۇرالى. جاس ۇرپاقتى تاربيەلەۋ، ولارعا عىلىم مەن ءبىلىمدى ۇيرەتۋ ءتىل ارقىلى جۇزەگە اسادى. مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىتا وتىرىپ، جاستاردىڭ بويىنا ەلدىك سانا ءسىڭىرىلىپ، مەملەكەتتىك ءرامىز، ۇلتتىق ءدىل، ۇلتتىق بولمىس تۋرالى اقپاراتتار تولىق بەرىلەدى.
ءبىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ ءتىلى وتە باي، ايتىلۋعا ورامدى، كوركەم ءتىل. ءتىل - ادامنىڭ بارلىق سانالى ءومىرىنىڭ قۇرالى: ونەر - ءبىلىمدى، مادەنيەتتىلىكتى، قوعامنىڭ بەلسەندى ازاماتى بولۋدى ول ءتىل ارقىلى ۇيرەنەدى. ءتىل ونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ انا ءتىلى ەلىمىزدەگى حالىقتاردىڭ بارلىق ءىس - ارەكەتىنىڭ، قارىم - قاتىناسىنىڭ قۇرالى بولۋى ءتيىس، ونىڭ مادەنيەتىن جوعارى ساتىعا كوتەرۋ ءاربىرىمىزدىڭ بورىشىمىز. ءتىل بايلىعىن يگەرۋ – انا ءتىلىن قادرلەيتىن، ءتىل مادەنيەتىنىڭ شىڭىنا قول سوزاتىن ادامنىڭ ارەكەتى. انا ءتىلىن جاقسى ءبىلۋ — اركىمنىڭ ازاماتتىق بورىشى، قوعامدا اتقاراتىن قىزمەتىنىڭ تىرەگى. ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىز مەملەكەت بولىپ، ەگەمەندىك الۋى ءتىلى مەن پسيحولوگياسىنا ونىڭ ءوز مانىندە دامۋىنا مۇمكىندىك بەردى. بۇگىنگى كۇنى مەملەكەتتىك ءتىلدى قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىنا تەرەڭدەتە ەنگىزۋ ماسەلەسى ۇلكەن ماڭىز الىپ وتىر. سوڭعى كەزدە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ءورىسىن كەڭەيتۋگە، ونىڭ وركەن جايىپ دامۋىنا ىقپال ەتەتىن باستى - باستى قادامدار جاسالۋدا.
ءتىل تۋرالى زاڭنىڭ قابىلدانعانى، ونىڭ باپتارىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىنىڭ باعدارلامالارىنىڭ جاساقتالعانى، مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءتىل ساياساتىندا دۇرىس باعىت ۇستاپ، قولداۋ تانىتىپ وتىرعانى كوپكە ءمالىم. اتالعان ارەكەتتەردىڭ باستاۋى مەكتەپتەردە قازاق ءتىلىن وقىپ ۇيرەتۋدى دۇرىس جولعا قويۋ بولىپ تابىلاتىنى ءسوزسىز. سول سەبەپتى باستى جاۋاپكەرشىلىك ءتىل ماماندارى بىزدەرگە جۇكتەلىپ وتىر. اتا زاڭىنىڭ باپتارىندا سونىمەن قاتار «ءتىل ساياساتىنىڭ تۇجىرىمداماسى» مەن «ءتىل تۋرالى زاڭدا» ايتىلعان باستى ماسەلە مەملەكەتتىك قازاق ءتىلىن دامىتۋ.
قازاق حالقىنىڭ قاھارمان ۇلى باۋىرجان مومىش ۇلى ءوز زامانىندا: “ءتىل بايلىعى – ەلدىڭ ەلدىگىن، جۇرتشىلىعىن، عىلىمي ادەبيەتىن، ونەركاسىبىن، مادەنيەتىن، قوعامدىق قۇرىلىسىن، سالت - ساناسىنىڭ، جاۋىنگەرلىك ءداستۇرىنىڭ، مۇراسىنىڭ قاي دارەجەدە ەكەنىن كورسەتەتىن ءسوزسىز دالەلى، مولشەرى” — دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي انىق تا ايقىن كورسەتىپ بەرگەن بولاتىن.
بۇرىنعى دانالاردان قالعان: «قانشا ءتىلدى بىلسەڭ، سونشا مادەنيەتتىسىڭ، سونشا بايسىڭ» دەگەن ءسوز بار. ارينە، قۇپتارعا بولارلىق وي، ءبىراق، وزگە ءتىلدى بىلەمىن دەپ جۇرگەندە ءوز تىلىمىزدەن كوز جازىپ قالمايىق! قازاقستاندىقتاردىڭ بارىنە جۋىعى كوپۇلتتى ورتادا ومىرگە كەلگەن. قازاقستاننىڭ كوپۇلتتى بولۋى – ەشكىمنىڭ قولدان جاساعان ارەكەتىنىڭ ناتيجەسى ەمەس، تاريحي دامۋ جولىمەن سولاي قالىپتاستى. جانە بۇل ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ كەمشىلىگى ەمەس، باسقالاردان ارتىقشىلىعى. ويتكەنى، كوپتۇرلى مادەنيەتتىڭ، ءدىننىڭ، ءداستۇردىڭ، ءبىلىمنىڭ، ت. ب. اراسىنان شىققان جاقسىلىقتاردى بويىمىزعا سىڭىرە الامىز.
تاۋەلسىزدىكتىڭ نەگىزگى تىرەگى – ۇلتتىڭ ءتىلى، ءدىنى، ءدىلى. ءتاڭىردىڭ ادام بالاسىنا جاساعان سىيى دا — ءتىل. ول - قاسيەتتى دە قاستەرلى. ونىڭ بويىندا وزەكتى، جاندى وزىنە تارتىپ تۇراتىن كەرەمەت كۇش بار. تىلدە بۇكىل تىرشىلىك تۇرعانداي. ءتىل – ۇلتتىڭ اسا يگىلىكتى ءارى ونىڭ وزىنە ءتان اجىراعىسىز بەلگىسى. ءتىلدىڭ تاعدىرى – بارشامىزدىڭ قولىمىزدا.
ءتىلدى وقىپ - ۇيرەنۋدى بارىنشا جوعارى دەڭگەيگە كوتەرۋ قاجەت. ەلباسى ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ ءتىل تۋرالى تالاپ مىندەتتەرىندە «قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسسىن» دەگەن. بۇل ءار قازاقستاندىقتىڭ قاستەرلى پارىزى. قازاق ءتىلىنىڭ ءوز مارتەبەسىنە ساي تولىققاندى قوعامدىق قىزمەت اتقارۋى اسا قاناعاتتانعىسىز ەكەنىن، جان - تانىمىزبەن تۇسىنە وتىرىپ، بۇگىندە «ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ جۇزەگە اسۋ بارىسىن تالقىلاۋدا باستى نازاردى مەملەكەتتىك ءتىل تاعدىرىنا اۋدارارىمىز انىق. ويتكەنى قازاق ءتىلى الەمدىك مادەنيەتتىڭ بولىنبەس بولشەگى رەتىندە تەك قازاق توپىراعىندا عانا مەملەكەتتىك مارتەبەنى تالاپ ەتە الادى.
تىلدەردى دامىتۋ – ەلدەردىڭ مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ اسا ماڭىزدى باعىتتارىنىڭ ءبىرى. جالپى مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتىن تولىققاندى جۇزەگە اسىرۋ بۇل بۇقارالىق ىسكە اينالعاندا عانا كوزدەگەن ماقساتىنا جەتە الادى. ءتىلىمىز قۇرىپ كەتتى، قۇردىمعا باتىپ جاتىر دەپ وتىرا بەرمەي، ونىڭ ماڭىزى مەن مۇمكىندىكتەرىن جان - جاقتى اشىپ، جۇرتتىڭ وعان دەگەن سەنىمىن نىعايتۋعا كۇش سالعانىمىز دۇرىس. ءتىلدى ناسيحاتتاۋدا، ۇيرەتۋدە جەكە ادامداردىڭ، وتباسىنىڭ اتقارار قىزمەتىن جان - جاقتى زەرتتەپ، ونى جۇزەگە اسىرۋدىڭ وزىق ادىستەمەسىن جاساۋدا دا ب ا ق - تىڭ اتقارار قىزمەتى مول بولۋى ءتيىس.
ەڭ باستىسى، ءقازىر قازاقستاندىقتار تاراپىنان مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداۋ جانە دامىتۋ باعىتىندا بارىنشا مۇددەلىك تانىتىپ وتىر. بۇگىنگى كۇنى تىلدەردى دامىتۋ جان جاقتى قاراستىرىلۋدا. ءتىل تاعدىرىنا دەگەن جەكە ادام رەتىندە جاناشىرلىعىمىزبەن قامقورلىعىمىز ارتۋدا. قازىرگى تاڭدا كوپتەگەن وتباسىلار بالالارىن قازاق تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپتەرگە انا ءتىلىن جەتىك مەڭگەرۋ ءۇشىن بەرىپ، وقىتىپ جاتقاندارى قۋانتارلىق جاعداي. ءاربىر وتباسىندا، وسىنداي تىلگە دەگەن جاناشىرلىق بولسا، «تامشىدان تاما - تاما داريا بولار» دەگەندەي، ءتىلىمىزدىڭ جاعدايى الدەقايدا جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلەر دەگەن سەنىمدەمىن.
توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي تۇيىنىنە كەلەر بولسام، تىلگە دەگەن قۇرمەت – حالىققا دەگەن قۇرمەت. ءتىل مارتەبەسى – ەل مەرەيى. ءتىلسىز حالىقتىڭ، ەلدىڭ ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن ەمەس. الەم تانىعان ەل بولۋ ءۇشىن ءتىلىمىزدىڭ جۇلدىزىن بيىكتەتۋىمىز كەرەك.
ءسوزىمنىڭ سوڭىن ەلباسىنىڭ انا ءتىلى تۋرالى ايتقان مىناداي كورىكتى ويىمەن اياقتاعىم كەلەدى: «داۋعا سالسا الماستاي قيعان، سەزىمگە سالسا قىرانداي قالقىعان، ويعا سالسا قورعاسىنداي بالقىعان، ءومىردىڭ كەز كەلگەن ورايىندا ءارى قارۋ، ءارى قالقان بولعان، ءارى جاس وتتى دا ويناقى انا تىلىنەن ارتىق قازاق ءۇشىن بۇ دۇنيەدە قىمبات نە بار ەكەن؟! عاسىرلار بويى قازاقتىڭ ۇلت رەتىندەگى مادەني تۇتاستىعىنا ەڭ نەگىزگى ۇيتقىسى بولعان – ونىڭ عاجايىپ ءتىلى».
بۇل ومىردە از كۇن قوناق بولارمىز،
مۇمكىن ەلۋ، مۇمكىن ءجۇز جىل سالارمىز.
انا ءتىلىن ارداق تۇتىپ، قاستەرلەپ،
قۇرمەتتەيىك كەلگەنىنشە شامامىز!
مەملەكەتتىك ءتىل تاۋەلسىز ەلدىڭ نەگىزگى رامىزدەرىنىڭ ءبىرى. كەز كەلگەن وركەنيەتتى ەلدىڭ ءوزىنىڭ تۋى، ەلتاڭباسى، ءانۇرانى، شەكاراسى بولاتىنى سەكىلدى مەملەكەتتىك ءتىلى دە بولادى. دەمەك، مەملەكەتتىك ءتىل دە — مەملەكەتتىگىمىزدىڭ نەگىزگى اتريبۋتتارىنىڭ ءبىرى. ءبىزدىڭ اتا زاڭىمىزدا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى — قازاق ءتىلى» دەپ جازىلعان. ال ورىس ءتىلىن — رەسمي ءتىل جانە مەملەكەتتىك تىلمەن بىردەي قولدانىلادى دەپ ايتىلعان. ءبىز كونستيتۋسيا تالاپتارىن مۇلتىكسىز ورىنداۋعا مىندەتتىمىز.
ءتىل ادامداردىڭ قارىم - قاتىناس قۇرالى بولعاندىقتان، ول سويلەۋ ارەكەتىنىڭ ارقاۋى بولىپ تابىلادى. ءتىل ۇلت پەن ۇلتتى جاقىنداستىراتىن وزگەشە قاتىناس قۇرالى. ادام ءتىل ارقىلى ءبىر - بىرىمەن قاتىناسا الادى. قازىرگى تاڭدا، ەلىمىز ءوز ەگەمەندىگىن الىپ، دەربەس مەملەكەت رەتىندە تانىلۋدا. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسى – قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى» اتتى جولداۋىندا: «تىلگە دەگەن كوزقاراس، شىنداپ كەلگەندە ەلگە دەگەن كوزقاراس ەكەنى داۋسىز. سوندىقتان، وعان بەي - جاي قارامايمىز. قازاق ءتىلى جاپپاي قولدانىس تىلىنە اينالىپ، شىن مانىندە مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنە كوتەرىلگەندە، ەلىمىزدى قازاق مەملەكەتى دەپ اتايتىن بولامىز»- دەگەن بولاتىن. مەملەكەتتىك ءتىل تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ جىرىن جىرلاپ، بۇعاناسىن قاتايتتى. «ۇلتتىڭ ساقتالۋىنا دا، جوعالۋىنا دا سەبەپ بولاتىن نارسەنىڭ ەڭ قۋاتتىسى – ءتىل» دەگەن احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ قاسيەتتى قاعيداسىنا سۇيەنسەك، اتا زاڭ اياسىندا ب ا ق - بەرەكەتىمىزدىڭ ساقتالىپ وتىرعانى ءتىل ساياساتىن دا دۇرىس جۇرگىزۋدىڭ جەمىسى ەكەنى انىق. ءتىل – حالىق قازىناسى، ۇلتتىڭ جانى. ءتىلدىڭ ماسەلەسى – ۇلتتىڭ ماسەلەسى. مەرەيىن اسىراتىن دا، قۇتىن قاشىراتىن دا ءوزىمىز. وتباسى ءوزىمىز دە، وتانىمىز – قازاقستان! ءتىل مەڭگەرۋدە اتا - انانىڭ ءرولى ەرەكشە ەكەنىن، ءار وتباسى ۋىز شاعىنان بالاعا قازاق ءتىلىن ۇيرەتۋدى قولعا السا، بۇل ءتىلدىڭ ەش قيىندىعى جوق. “انا ءتىلىن بىلمەگەن، اناسىن دا سىيلاماس” دەمەكشى ءوز انا ءتىلىن بىلمەگەن جاننان، اناسىن سىيلايتىن جاننىڭ شىعۋى نەعايبىل. م. شاحانوۆشا ايتاتىن بولسام، قازىرگى تاڭدا ءوز ءتىلىن وگەيسىپ، «ماڭگۇرتتەنىپ» جۇرگەندەر كوپ. شىنىندا قازاق پەن قازاقتىڭ، اكە مەن بالانىڭ، ارىپتەستەردىڭ جۇمىستا قازاق تىلىندە سويلەسپەۋى كوڭىلگە قونىمسىز - اق ءجايت. ءبىراق قازاق ءتىلى – تەك قازاق حالقىنىڭ ءتىلى ەمەس، مەملەكەتتىك ءتىل – ورتاق ءتىلىمىز. قازاقستاندا تۇراتىن، ونى وتانىم دەپ قابىلدايتىن، ءوزىن قازاقستاننىڭ پاتريوتى دەپ ەسەپتەيتىن ازاماتتاردىڭ ءتىلى. ەلباسىمىز ايتقانداي، «قازاقستاننىڭ بولاشاعى – قازاق تىلىندە». ەندەشە، ءتىلىمىزدى، ۇلتىمىزدى وتباسىمىزدى قادىرلەگەندەي قادىرلەيىك!
وزگە ءتىلدى ۇلت مەكتەپتەرىنە قازاق ءتىلىن نەگىزگى پاندەردىڭ ءبىرى رەتىندە قويۋ ءتىلدى دامىتۋعا جاسالعان دۇرىس قادامداردىڭ ءبىرى دەپ ايتۋىما بولادى. سەبەبى، جوعارىدا ايتىپ كەتكەنىمدەي، ءوزىن قازاقستاننىڭ ازاماتىمىن دەپ سانايتىن ءاربىر ادام مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋى شارت دەپ ويلايمىن. مەن وزگە ءتىلدى ۇلت مەكتەپتەرىندەگى قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ماماندىعى سالاسىندا ءبىلىم الىپ ءجۇرمىن جانە بولاشاقتا قازاق ءتىلىن دامىتۋ ماقساتىندا جۇمىس جاساعىم كەلەتىنىن ايتقىم كەلەدى. ءتىل – ادامدار اراسىنداعى قارىم - قاتىناستىڭ اسا ماڭىزدى قۇرالى عانا ەمەس، ويلاۋدىڭ، دۇنيەتانىمنىڭ، رۋحاني مادەنيەتتى جاساۋدىڭ ۇلتتىق ۇجىمدىق تاربيەسىن جيناقتاۋدىڭ، ساقتاۋدىڭ قۇرالى. جاس ۇرپاقتى تاربيەلەۋ، ولارعا عىلىم مەن ءبىلىمدى ۇيرەتۋ ءتىل ارقىلى جۇزەگە اسادى. مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىتا وتىرىپ، جاستاردىڭ بويىنا ەلدىك سانا ءسىڭىرىلىپ، مەملەكەتتىك ءرامىز، ۇلتتىق ءدىل، ۇلتتىق بولمىس تۋرالى اقپاراتتار تولىق بەرىلەدى.
ءبىزدىڭ قازاق حالقىنىڭ ءتىلى وتە باي، ايتىلۋعا ورامدى، كوركەم ءتىل. ءتىل - ادامنىڭ بارلىق سانالى ءومىرىنىڭ قۇرالى: ونەر - ءبىلىمدى، مادەنيەتتىلىكتى، قوعامنىڭ بەلسەندى ازاماتى بولۋدى ول ءتىل ارقىلى ۇيرەنەدى. ءتىل ونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ انا ءتىلى ەلىمىزدەگى حالىقتاردىڭ بارلىق ءىس - ارەكەتىنىڭ، قارىم - قاتىناسىنىڭ قۇرالى بولۋى ءتيىس، ونىڭ مادەنيەتىن جوعارى ساتىعا كوتەرۋ ءاربىرىمىزدىڭ بورىشىمىز. ءتىل بايلىعىن يگەرۋ – انا ءتىلىن قادرلەيتىن، ءتىل مادەنيەتىنىڭ شىڭىنا قول سوزاتىن ادامنىڭ ارەكەتى. انا ءتىلىن جاقسى ءبىلۋ — اركىمنىڭ ازاماتتىق بورىشى، قوعامدا اتقاراتىن قىزمەتىنىڭ تىرەگى. ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىز مەملەكەت بولىپ، ەگەمەندىك الۋى ءتىلى مەن پسيحولوگياسىنا ونىڭ ءوز مانىندە دامۋىنا مۇمكىندىك بەردى. بۇگىنگى كۇنى مەملەكەتتىك ءتىلدى قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسىنا تەرەڭدەتە ەنگىزۋ ماسەلەسى ۇلكەن ماڭىز الىپ وتىر. سوڭعى كەزدە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ءورىسىن كەڭەيتۋگە، ونىڭ وركەن جايىپ دامۋىنا ىقپال ەتەتىن باستى - باستى قادامدار جاسالۋدا.
ءتىل تۋرالى زاڭنىڭ قابىلدانعانى، ونىڭ باپتارىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىنىڭ باعدارلامالارىنىڭ جاساقتالعانى، مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءتىل ساياساتىندا دۇرىس باعىت ۇستاپ، قولداۋ تانىتىپ وتىرعانى كوپكە ءمالىم. اتالعان ارەكەتتەردىڭ باستاۋى مەكتەپتەردە قازاق ءتىلىن وقىپ ۇيرەتۋدى دۇرىس جولعا قويۋ بولىپ تابىلاتىنى ءسوزسىز. سول سەبەپتى باستى جاۋاپكەرشىلىك ءتىل ماماندارى بىزدەرگە جۇكتەلىپ وتىر. اتا زاڭىنىڭ باپتارىندا سونىمەن قاتار «ءتىل ساياساتىنىڭ تۇجىرىمداماسى» مەن «ءتىل تۋرالى زاڭدا» ايتىلعان باستى ماسەلە مەملەكەتتىك قازاق ءتىلىن دامىتۋ.
قازاق حالقىنىڭ قاھارمان ۇلى باۋىرجان مومىش ۇلى ءوز زامانىندا: “ءتىل بايلىعى – ەلدىڭ ەلدىگىن، جۇرتشىلىعىن، عىلىمي ادەبيەتىن، ونەركاسىبىن، مادەنيەتىن، قوعامدىق قۇرىلىسىن، سالت - ساناسىنىڭ، جاۋىنگەرلىك ءداستۇرىنىڭ، مۇراسىنىڭ قاي دارەجەدە ەكەنىن كورسەتەتىن ءسوزسىز دالەلى، مولشەرى” — دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي انىق تا ايقىن كورسەتىپ بەرگەن بولاتىن.
بۇرىنعى دانالاردان قالعان: «قانشا ءتىلدى بىلسەڭ، سونشا مادەنيەتتىسىڭ، سونشا بايسىڭ» دەگەن ءسوز بار. ارينە، قۇپتارعا بولارلىق وي، ءبىراق، وزگە ءتىلدى بىلەمىن دەپ جۇرگەندە ءوز تىلىمىزدەن كوز جازىپ قالمايىق! قازاقستاندىقتاردىڭ بارىنە جۋىعى كوپۇلتتى ورتادا ومىرگە كەلگەن. قازاقستاننىڭ كوپۇلتتى بولۋى – ەشكىمنىڭ قولدان جاساعان ارەكەتىنىڭ ناتيجەسى ەمەس، تاريحي دامۋ جولىمەن سولاي قالىپتاستى. جانە بۇل ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ كەمشىلىگى ەمەس، باسقالاردان ارتىقشىلىعى. ويتكەنى، كوپتۇرلى مادەنيەتتىڭ، ءدىننىڭ، ءداستۇردىڭ، ءبىلىمنىڭ، ت. ب. اراسىنان شىققان جاقسىلىقتاردى بويىمىزعا سىڭىرە الامىز.
تاۋەلسىزدىكتىڭ نەگىزگى تىرەگى – ۇلتتىڭ ءتىلى، ءدىنى، ءدىلى. ءتاڭىردىڭ ادام بالاسىنا جاساعان سىيى دا — ءتىل. ول - قاسيەتتى دە قاستەرلى. ونىڭ بويىندا وزەكتى، جاندى وزىنە تارتىپ تۇراتىن كەرەمەت كۇش بار. تىلدە بۇكىل تىرشىلىك تۇرعانداي. ءتىل – ۇلتتىڭ اسا يگىلىكتى ءارى ونىڭ وزىنە ءتان اجىراعىسىز بەلگىسى. ءتىلدىڭ تاعدىرى – بارشامىزدىڭ قولىمىزدا.
ءتىلدى وقىپ - ۇيرەنۋدى بارىنشا جوعارى دەڭگەيگە كوتەرۋ قاجەت. ەلباسى ن. ءا. نازاربايەۆتىڭ ءتىل تۋرالى تالاپ مىندەتتەرىندە «قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسسىن» دەگەن. بۇل ءار قازاقستاندىقتىڭ قاستەرلى پارىزى. قازاق ءتىلىنىڭ ءوز مارتەبەسىنە ساي تولىققاندى قوعامدىق قىزمەت اتقارۋى اسا قاناعاتتانعىسىز ەكەنىن، جان - تانىمىزبەن تۇسىنە وتىرىپ، بۇگىندە «ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ جۇزەگە اسۋ بارىسىن تالقىلاۋدا باستى نازاردى مەملەكەتتىك ءتىل تاعدىرىنا اۋدارارىمىز انىق. ويتكەنى قازاق ءتىلى الەمدىك مادەنيەتتىڭ بولىنبەس بولشەگى رەتىندە تەك قازاق توپىراعىندا عانا مەملەكەتتىك مارتەبەنى تالاپ ەتە الادى.
تىلدەردى دامىتۋ – ەلدەردىڭ مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ اسا ماڭىزدى باعىتتارىنىڭ ءبىرى. جالپى مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتىن تولىققاندى جۇزەگە اسىرۋ بۇل بۇقارالىق ىسكە اينالعاندا عانا كوزدەگەن ماقساتىنا جەتە الادى. ءتىلىمىز قۇرىپ كەتتى، قۇردىمعا باتىپ جاتىر دەپ وتىرا بەرمەي، ونىڭ ماڭىزى مەن مۇمكىندىكتەرىن جان - جاقتى اشىپ، جۇرتتىڭ وعان دەگەن سەنىمىن نىعايتۋعا كۇش سالعانىمىز دۇرىس. ءتىلدى ناسيحاتتاۋدا، ۇيرەتۋدە جەكە ادامداردىڭ، وتباسىنىڭ اتقارار قىزمەتىن جان - جاقتى زەرتتەپ، ونى جۇزەگە اسىرۋدىڭ وزىق ادىستەمەسىن جاساۋدا دا ب ا ق - تىڭ اتقارار قىزمەتى مول بولۋى ءتيىس.
ەڭ باستىسى، ءقازىر قازاقستاندىقتار تاراپىنان مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداۋ جانە دامىتۋ باعىتىندا بارىنشا مۇددەلىك تانىتىپ وتىر. بۇگىنگى كۇنى تىلدەردى دامىتۋ جان جاقتى قاراستىرىلۋدا. ءتىل تاعدىرىنا دەگەن جەكە ادام رەتىندە جاناشىرلىعىمىزبەن قامقورلىعىمىز ارتۋدا. قازىرگى تاڭدا كوپتەگەن وتباسىلار بالالارىن قازاق تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپتەرگە انا ءتىلىن جەتىك مەڭگەرۋ ءۇشىن بەرىپ، وقىتىپ جاتقاندارى قۋانتارلىق جاعداي. ءاربىر وتباسىندا، وسىنداي تىلگە دەگەن جاناشىرلىق بولسا، «تامشىدان تاما - تاما داريا بولار» دەگەندەي، ءتىلىمىزدىڭ جاعدايى الدەقايدا جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلەر دەگەن سەنىمدەمىن.
توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي تۇيىنىنە كەلەر بولسام، تىلگە دەگەن قۇرمەت – حالىققا دەگەن قۇرمەت. ءتىل مارتەبەسى – ەل مەرەيى. ءتىلسىز حالىقتىڭ، ەلدىڭ ءومىر ءسۇرۋى مۇمكىن ەمەس. الەم تانىعان ەل بولۋ ءۇشىن ءتىلىمىزدىڭ جۇلدىزىن بيىكتەتۋىمىز كەرەك.
ءسوزىمنىڭ سوڭىن ەلباسىنىڭ انا ءتىلى تۋرالى ايتقان مىناداي كورىكتى ويىمەن اياقتاعىم كەلەدى: «داۋعا سالسا الماستاي قيعان، سەزىمگە سالسا قىرانداي قالقىعان، ويعا سالسا قورعاسىنداي بالقىعان، ءومىردىڭ كەز كەلگەن ورايىندا ءارى قارۋ، ءارى قالقان بولعان، ءارى جاس وتتى دا ويناقى انا تىلىنەن ارتىق قازاق ءۇشىن بۇ دۇنيەدە قىمبات نە بار ەكەن؟! عاسىرلار بويى قازاقتىڭ ۇلت رەتىندەگى مادەني تۇتاستىعىنا ەڭ نەگىزگى ۇيتقىسى بولعان – ونىڭ عاجايىپ ءتىلى».
You Might Also Like
-
جاساي بەر، انا ءتىلىم – قازاق ءتىلى! (تاقىرىپتىق كەش)
-
ساباق تاقىرىبى: ۆالەنتتىلىك. حيميالىق فورمۋلالار. قوسىلىستاردىڭ فورمۋلاسى بويىنشا سالىستىرمالى مولەكۋلالىق ماسساسىن ەسەپتەۋ.
