ءتورت تۇلىكتىڭ تورەسى - تۇيە
ماڭعىستاۋ وبلىسى، ماڭعىستاۋ اۋدانى
ءا.جانگەلدين اتىنداعى ورتا مەكتەپتىڭ
2 سىنىپ وقۋشىسى: كۇنتۋار قىزى ايميرا
عىلىمي جەتەكشى: ۋنگاربايەۆا اياۋجان كوسنيازوۆنا
باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى
پىكىر
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ بارىسىندا جاس زەرتتەۋشى كۇنتۋار قىزى ايميرا ماڭعىستاۋ جەرىنە كليماتىنا بەيىم جانۋار تۇيەنى زەرتتەدى. ول تەك تۇيە جانۋارىنىڭ پايداسىن زەرتتەپ قانا قويماي، سونىمەن قاتار ونىڭ ادام ومىرىنە وتە قاجەت جانۋار ەكەنىن، جەسە تاماق، مىنسە كولىك، ءسۇتى وتە پايدالى ەكەنىن ءبىلدى.
تۇيە سۇتىنەن جاسالعان شۇباتتىڭ وكپە اۋرۋىنا شيپالى ەكەنىن، تۇيەنىڭ ءجۇنى ءارى كيىم، ءارى جامىلعى ەكەنىن ءبىلدى.
تەرىسىنەن تون، ەتىك، سۋسىن قۇياتىن تورسىق، بەلدىك ت.ب جاسايتىنىن ءبىلدى.
شىعارماشىلىق جۇمىسىن زەرتتەۋ بارىسىندا شىعارماشىلىق قابىلەتتەرى دامىپ، لوگيكالىق ويلاۋى، ءوي-ورىسى كەڭەيدى.
جاس زەرتتەۋشى دارىندىلىعىن دامىتۋعا قاجەتتى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزە الاتىندىعىن كورسەتتى. زەرتتەۋ بارىسىندا ءتۇرلى ماتەريالداردى قولداندى.
جاس زەرتتەۋشى كۇنتۋار قىزى ايميرا ىزدەنىمپازدىق جولىندا قاناتى تالماي، جوعارى سامعاپ بەلگىلى ءبىر دارەجەگە جەتۋىنە تىلەك بىلدىرەمىن.
جەتەكشىسى: ۋنگاربايەۆ اياۋجان
ابستراكت
زەرتتەۋدىڭ ماقساتى: قازاق حالقىنىڭ ءتورت تۇلىگىنىڭ ءبىرى ساناعان تۇيەنىڭ قاسيەتتى مال ەكەنىن، قاسيەتتى مال دەپ ساناۋىنىڭ سەبەبىن ءبىلدىرۋ. تۇيە مالى مىنسەڭ كولىك، ىشسەڭ سۋسىن، جەسەڭ تاماق، اۋرۋىڭا شيپا، كيسەڭ كيىم، تۇرمىستاعى كەرەكتى زاتتار. وسىنداي قاسيەتتى جانۋاردى ءتورت تۇلىكتىڭ تورەسى ساناعانىنا توقتالۋ. ءار ءبىر زەرتتەۋلەر ارقىلى بالانىڭ وي تولعانىسىن ارتتىرۋ، بىلىمگە قۇشتارلىعىن وياتۋ.
زەرتتەۋدىڭ بولجامى: تۇيەنى زەرتتەي وتىرىپ وقۋشىنىڭ قىزىعۋشىلىعى ويانادى، بەلسەندىلىگى ارتادى. تاقىرىپقا بايلانىستى تۇيە ونىمدەرى مەن، ادەبيەتپەن ۇشتاستىرا وتىرىپ، تۇيەنىڭ ونىمدىلىگى جايىندا بيزنەس جوسپار قۇرۋعا داعدىلاندى.
زەرتتەۋدىڭ كەزەڭدەرى: 2015 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا تاقىرىپقا قاتىستى ماتەريالدار جيناقتالىپ، جۇيەلەندى. جيناقتالعان ماتەريالدار مەن جۇمىس باعىتى-باعدارى ايقىندالىپ، جوسپار قۇرىلدى.
زەرتتەۋدىڭ ادىستەرى: جۇمىستى زەرتتەۋ جانە جيناقتاۋ.
زەرتتەۋدىڭ جاڭالىعى: تۇيە جانۋارىنىڭ بولمىسى جايىندا ءتۇرلى بولجامدار قاراستىرىلىپ، جان-جاقتى زەرتتەلدى.
زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسى: تۇيە ماڭعىستاۋ جەرىنە بەيىم ەكەنىن زەرتتەپ. شۇباتىنىڭ ەمدىك قاسيەتىن ادام اعزاسىنا پايدالى ءنارۋىزدارىن انىقتاپ كەستەگە تولتىرىلدى.
قورىتىندى: ەلىمىزدىڭ مال شارۋاشىلىعىنا اسا كوپ ءمان بەرىلىپ، تۇيە ءسۇتىنىڭ، ءجۇنى جانە ەتىنە مەملەكەتتىك قولداۋ كورسەتىلىپ، حالىقارالىق ۇلگىدە ەكسپورتتالىپ اسا زور ورىن السا ءبىزدىڭ مىقتى تۇسىمىز جاڭا تابىس كوزىنە اينالارى انىق.
جوسپار
ءى. كىرىسپە
ءى. نەگىزگى ءبولىم
تۇيەنىڭ شىعۋ تاريحى
تۇيەنىڭ تۇرلەرى
تۇيەنىڭ ونىمدەرى
ءىىى. زەرتتەۋ ءبولىمى
ادەبيەتپەن ۇشتاستىرىلۋى
ءىۇ. زەرتتەۋدىڭ جاڭالىعى
ءۇ. ۇسىنىس
ءۇى. قورىتىندى
ءۇىى. پايدالانىلعان ادەبيەت
ءى. كىرىسپە
ماڭعىستاۋ وبلىسى قازاقستانىڭ وڭتۇستىك-باتىسىندا ورنالاسقان. جەر كولەمى 165،6 مىڭ شارشى شاقىرىم. وبلىستىڭ سولتۇستىك بولىگىندە جەلتاۋ، (221م)، ماڭعىستاۋ (148م) تاۋلارى جانە قۇمدى ماسسيۆتەرى (قاراقۇم، سام جانە باسقالارى)، سورتاڭ جەرلەرى (ءولىقولتىق، قايداق، قارادۇلەي جانە باسقالارى) جانە بوزاششى تۇبەگى بار كاسپيي ماڭى جازىعى ورنالاسقان. ورتالىق بولىگىندە ماڭعىستاۋ تۇبەگى جانە تمد-داعى ەڭ ۇلكەن ويپات-قاراقيا (132م) ورنالاسقان. وڭتۇستىك-باتىسىندا كەندىرلى-قاياسان جازىعى، وڭتۇستىگىندە-قارىنجارىق ويپاتى، ءشىعىسىندا-ۇستىرت جازىعى ورنالاسقان. ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ اۋماعى بيوكليماتتىق جاعدايلارىنىڭ سيپاتى بويىنشا سۇر-بوزعىلت توپىراقتى شولەيتكە جاتادى. بارلىق اۋماقتا كەڭ تارالعان سورلار، سورتاڭدار كەزدەسەدى. كەڭ اۋقىمدى اۋماقتى قۇم الىپ جاتىر.
ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ كليماتى اركتيكالىق، يراندىق جانە تۇراندىق اۋا ماسسالارىنىڭ اسەرىنەن قالىپتاسادى. جىلدىڭ سۋىق كەزەڭىندە باتىستان قاتاڭ ءسىبىر انتيسيكلونىنىڭ كەلۋىمەن اۋا ماسساسى باسىمدىق كورسەتەدىجىلى كەزەڭدەول ورتا ازيا مەن يران شولدەرىنىڭ ىستىق تروپيكالىق ماسسالارىمەن الماسادى. وسى اۋا ماسسالارىنىڭ اسەرىنەن قۇرعاق، شۇعىل كونتينەنتتى كليمات تۇزىلەدى.
كاسپيي جانە ارال تەڭىزدەرىنىڭ اسەرى وتە شەكتەۋلى. ول تەك جاعالاۋدىڭ جىڭىشكە شەتتىگىندە بايقالادى جانە اۋانىڭ دىمقىلدانۋىنا، قىس ايلارىندا تەمپەراتۋرانىڭ جوعارىلاۋىنا، جازعى ايلاردا اۋانىڭ سالقىنداۋىنا،جىلدىق جانە تاۋلىكتىك تەمپەراتۋرا سولتۇستىگىندە -5، -80 س، ال وڭتۇستىگىندە جىلىمىقتار بولىپ تۇرادى. الادەن تومەن ەمەس. كەي جەرلەردە اۋا تەمپەراتۋراسى 42-470 س-گە دەيىن كوتەرىلەدى. (ابسوليۋتتىك ماكسيمۋم). اۋانىڭ ورتاشا تاۋلىكتىك تەمپەراتۋراسى 00س جوعارى بولاتىن كەزەڭنىڭ ۇزاقتىعى 250-300 كۇن. جاۋىن-شاشىن از تۇسەدى. ورتاشا جىلدىڭ مولشەرى 130-180مم. جاۋىن-شاشىن ماكسيمۋمى جىلدىڭ جىلى كەزەڭىنە ءتان. قاراستىرىلىپ وتىرعان اۋماق جەلدىك ەنەرگەتيكالىق قورىنا باي. كۇشتى جەلدەر مەن بوراندار بولىپ تۇرادى. اۋماقتىڭ باسىم بولىگىندە جەلدىڭ ورتاشا جىلدىق جىلدامدىعى 4-5م/س قۇرايدى. قاتتى جىلدامدىقپەن سوعاتىن جەل كاسپيي تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىندا بولىپ تۇرادى، وندا جەلدىڭ ورتاشا جىلدىق جىلدامدىعى 6-7م/س قۇرايدى. اۋماقتىڭ باسىم بولىگىندە شىعىس جانە وڭتۇستىك شىعىس باعىتتان جەل سوعادى.
ماڭعىستاۋدىڭ كليماتى ەگىن شارۋاشىلىعىنا قولايسىز، ءبىراق شولگە شىدامدى مالدارعا قولايلى. سۋ تاپشىلىعى بولعاندىقتان، وندا ەگىستىكتەر قولدان سۋارىلادى. مال شارۋاشىلىعىندا سيىر، قوي، جىلقى، تۇيە جانۋارلارى وسىرىلەدى. ولكەمىزدەگى ءۇي جانۋارلارىنىڭ ىشىندە 57% تۇيە الىپ وتىر.
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
2.1. تۇيەنىڭ شىعۋ تاريحى
تۇيە – سۇتقورەكتىلەر كلاسىنىڭ كونتاباندىلار (ءسىرىتاباندى) وتريادىنا جاتاتىن كۇيىس قايىراتىن جانۋار. وڭتۇستىك امەريكانىڭ تاۋلى ايماقتارىندا تارالعان تۇيەتەك (گۋاناكو) جانە تۇيەباس تا (ۆيكۋنيا) وسى وتريادقا جاتادى. ولاردىڭ دەنەسى تۇيەدەن كىشى، وركەشى بولمايدى. ولاردىڭ قولعا ۇيرەتىلگەن قول تۇقىمدارى تاۋ تايلاق (لاما) جانە كەكىلەش (الپاكا) دەپ اتالادى.
تۇيە لاتىنشا (Camelus) – ءسىرى تاباندىلار وترياد تارماعىنا جاتاتىن ءىرى سۇتقورەكتى جانۋارلاردىڭ ءبىر تۋىسى. تۇيەلەر شولگە دە، ايازعا دا، ءتوزىمدى، كۇشتى كولىك مالى. تۇيەنىڭ ەكى ءتۇرى بار: قوس وركەشتى تۇيە (باكتريا تۇيەسى) - نەگىزى وسىرىلەتىن جەرلەرى: قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان، استراحان، ستالينگراد، ساراتوۆ جانە چيتا وبلىستار. بۇرىنعى كسرو- دا مۇنىڭ استراحان تۇيەسى، قازاقستان تۇيەسى، ماڭعول تۇيەسى دەپ اتالاتىن نەگىزگى ءۇش تۇقىمى وسىرىلەدى. ءبىر وركەشتى تۇيەنىڭ كوپ وسىرىلەتىن جەرى – قاراقۇم.قوسپاق تۇرلەرىنە، پايدالانۋىنا، قانىنا قاراي: ارۋانا، جەلمايا، نار دەپ اتالادى. تۇيەنىڭ ەتى مول، ءجۇنى بيازى بولادى. تۇيە ەجەلدەن ءشولدى-تۇزدى ايماقتاردىڭ تابيعات جاعدايلارىنا جاقسى بەيىمدەلگەن، اپتاپ ىستىقتاردا اپتا بويىنا سۋسىز تىرشىلىك ەتە الاتىن بىردەن-بىر شىدامدى تۇلىك. سوعان قاراماستان ولاردى جازدا كۇنىنە 2 رەت، قىستا 1 رەت سۋارۋ قاجەت، تۇزدى-كەرمەك سۋدى جاقسى ىشەدى. قولايسىز تابيعات جاعدايلارىندا ازىق رەتىندە پايدالانۋ ءۇشىن وركەشىنە ارتىق ماي جينالادى. كەۋدەسىندەگى، تاباندارىنداعى، شىنتاعىنداعى، تىزەسىندەگى قاجاۋ سۇيەلدەرىنىڭ ارقاسىندا ىستىق جەردە، قۇمدا جاتا الادى.تۇيەنىڭ تاعى ءبىر بيولوگيالىق ەرەكشەلىگى - قىستا قولدا باعۋدى، ساپالى ازىقتاندىرۋدى جانە قورانى كەرەك ەتپەيدى. ءبىراق تۇيەلەر قىرقىلگان العاشقى اپتادا وكپەك جەلمەن جوعارى ىلعالدىققا ءتوزىمسىز، وسى مەزگىلدە ولاردىڭ جاۋىن-شاشىن مەن سۋىققا ۇرىنباۋىن قامتاماسىز ەتۋ كەرەك.
تۇيەنىڭ دەنە تۇرقى ءىرى .ونىڭ سالماعى 450-550كگ، موينى ءيىر جانە ۇزىن. دەنەسىنىڭ ءبىر جەرىندە ۇزىن شۋدالى جۇندەرى بولادى. قۇرعاق دالالى، شولەيتتى جانە ءشولدى ايماقتاردا تىرشىلىك ەتۋگەبەيىمدەلگەن. سوندىقتان حالىق تۇيەنى «ءشول دالا كەمەسى» دەپ اتايدى. قولدا وسىرىلەتىن تۇيەلەردىڭ ارعى تەگى-جابايى تۇيەلەر. تۇيە بۇدان 4-5 مىڭ جىل بۇرىن قولعا ۇيرەتىلگەن. ايىر وركەشتى تۇيەنىڭ قولعا ۇيرەتىلگەن جەرى - ورتا ازيا. سىڭار وركەشتى تۇيەنىڭ قولعا ۇيرەتىلگەن جەرى - افريكا. ايىر وركەشتى جابايى تۇيە مانعوليانىڭ گوبي شولىندە عانا ساقتالعان. تۇيەنى - ءتورت تۇلىكتىڭ تورەسى، كيەلى تۇلىكتىڭ ءبىرى دەپ ەسەپتەگەن. تۇيەنىڭ ءپىرىن - «ويسىلقارا» كەي جەردە «قاۋسىل - قازى» دەپ اتايدى. ەرتەدە تۇيەلى كوش «ساحارانىڭ سالتاناتى» دەپ اتالعان. ەجەلگى قىتايدان جەرورتا تەڭىزىنە دەيىنگى كەرۋەن جولىنىڭ تاريحى تۇيە تۇلىگىمەن تىكەلەي بايلانىستى. ءتورت تۇلىكتىڭ بويىندا بولاتىن جاقسى قاسيەتتەردىڭ ءبارى تۇيە مالىنىڭ بويىنان تابىلادى. اۋىز ادەبيەتىنىڭ كوپتەگەن ۇلگىلەرىندە تۇيەگە قاتىستى تەڭەۋ سوزدەر، دانالىق ناقىلدار، ماقال-ماتەلدەر كوپتەپ كەزدەسەدى. بۇل وي-تۇجىرىمدار تۇيەنىڭ تىرشىلىك ەرەكشەلىكتەرىن ايقىناڭعارتادى. «تۇيەسى باردىڭ – كيەسى بار»، «كوتەرەم دەپ تۇيەدەي بەزبە –سالتاناتىڭ ەمەس پە؟ تەبەگەن دەپ بيەدەن بەزبە – قوس قاناتىڭ ەمەس پە؟». تۇيە تۇلىگىن قاستەرلەپ «ۇلىق» دەپ اتايدى. تۇيەشىنى «ۇلىق باققان» دەپ قۇرمەتتەپ، وعان كوپشىلىك جينالعان جەردە توردە ورىن بەرگەن. كەيبىر ايماقتاردا تۇيەنى «كاۋىس» دەپ شاقىرادى. تۇيەنى العاش جۇك تاسىمالداۋ ماقساتىندا كوش كولىگى رەتىندە ۇيرەتكەن. ەرتە زاماندارداعى ەل مەن ەلدىڭ اراسىنداعى ساۋدا-ساتتىق تۇيەلى كوش كەرۋەندەرى ارقىلى جۇرگىزىلگەن. تاريحي دەرەكتەردە سامارقان ساۋداگەرلەرىنىڭ ساپارعا جىبەك جولى ارقىلى 30 مىڭ تۇيەمەن شىققاندىعى جازىلعان.
2.2 تۇيەنىڭ تۇرلەرى
تۇيەنىڭ سىرت بەينەسىنە قاراي ەكى توپقا بولىنگەن. ولار ايىر وركەشتى (درومەدار) جانە سىڭار وركەشتى (باكتريان)، جاس شاماسىنا كاراي بىرنەشە توپقا بولىنەدى. قازاقستاندا قولعا ۇيرەتىلگەن ايىر وركەشتى تۇيەنىڭ قولتۇقىمى كوبىرەك كەزدەسەدى. ونى كەيبىر ايماقتاردا «ايىر تۇيە»، ارال مەن كاسپيي ارالىعىنىڭ تۇرعىندارىنىڭ «ءتۇس تۇيە» دەپ اتايدى. ايىر وركەشتى تۇيەنىڭ جابايى ءتۇرى «قاپتاعاي» دەپ اتالادى. ايىر وركەشتى تۇيەنىڭ ۇرعاشىسىن - «ىنگەن»، ەركەگىن - «بۋرا» دەيدى. ايىر وركەشتى تۇيە عىلىمي ءتىلد «باكتريان» دەپ اتالادى.ونىڭ دەنەسى ءىرى،سالماعى 450-550كيلوعا دەيىن جەتەدى.قازىرگى كەزدە ايىر وركەشتى تۇيەنىڭ قولعا ۇيرەتىلگەن ءۇش قولتۇقىمى بار. ولار قالماق، قازاق جانە ماڭعول قولتۇقىمدارى. قازاقستاندا كوپ وسىرىلەتىن قازاقتىڭ ايىر وركەشتى تۇيەسى. ول قۇرعاق دالالى، شول-شولەيتتى جەرلەردىڭ تابيعي جاعدايلارىنا جاقسى بەيىمدەلگەن. اڭىزاق ىستىققا، ۇسكىرىك ايازعا توزىمدىكەلەدى. ماڭعىستاۋ، اتىراۋ، باتىس قازاقستان، اقتوبە، قىزىلوردا، جامبىل، الماتى، شىعىس قازاقستاننىڭ كەيبىر اۋداندارىندا وسىرىلەدى. سىڭار وركەشتى تۇيەنى عىلىمي تۇردە «درومادەر» دەيدى. قازىرگى كەزدە قولدا ارۋانا دەپ اتالاتىن قولتۇقىمى وسىرىلەدى. جابايى ءتۇرى جويىلىپ كەتكەن. ونىڭ جالپى اتى - «نار». ۇرعاشىسى - «مايا» نەمەسە «ارۋانا»، ەركەگى - «ۇلەك». سىڭار وركەشتى تۇيە ىستىققا ءتوزىمدى، ءبىراق قاتتى ايازعا شىدامايدى. ورتا ازيا مەن كازاقستان جەرىندە عاسىلار بويى حالىقتىڭ سۇرىپتاۋ ادىسىمەن ءوسىرىلىپ كەلەدى. ءقازىر تۇيەنى كولىك رەتىندە پايدالانۋدان گورى، ەتى، شۋداسى، ءسۇتى ءۇشىن ءوسىرۋ پايدالى. مامانداردىڭ پىكىرى بويىشا، ءبىر تۇيەنىڭ بەرەتىن ءونىمى 15 قويدىڭ بەرەتىن ونىمىنە تەڭ.
2.3 تۇيە ونىمدەرى
تۇيە ادام ومىرىندە ۇلكەن ءرول اتقارادى. سونىڭ ىشىندە تۇيە ءسۇتى كوپتەپ قولدانىلادى. تۇيە ءسۇتىنىڭ پايداسى ونىڭ قۇرامىنداعى ءنارۋىزداردا. تۇيە ءسۇتىنىڭ ەرەكشەلىگى ماي، بەلوك، مينەرالدىق زاتتارى جانە باسقا قۇرامدىق ەلەمەنتەرىنىڭ مولشەرى كوپ بولىپ كەلەدى؛ ونىڭ ۇستىنە اسا ءنارلى. تۇيەنىڭ ءسۇتى، ەتى، ءجۇنى پايدالانىلادى. سۇتىنەن ەمدىك قاسيەتى بار شۇبات، ماي، قۇرت، بالقايماق دايىندالسا، ەتى تاعامعا قولدانىلادى، ال جۇنىنەن 85%تازا، وتە باعالى ءتۇبىت. ونىڭ مۇنداي قاسيەتتەرىن وتە ەرتەدەن-اق بىلگەن. مىقتى شارشامايتىن ءمىنىس اتىن ءوسىرۋ ءۇشىن، مىسالى، قۇلىنعا تۇيە ءسۇتىن بەرگەن. تۇيە ءسۇتىنىڭ ءتۇسى ادەتتە اپپاق بولادى، ءدامى ءتۇششىلاۋ-تاتتى نەمەسە تاتتىلەۋ –تۇزدىلاۋ بولىپ كەلەدى، كونسيستەنسياسى قويۋ، ءبىر ىدىستان ەكىنشى ىدىسقا قۇيعاندا قاتتى كوپىرەدى.
تۇيە سۇتىندەگى بەلوكتىڭ قۇرامى.
|
تۇيە ءتۇرى |
بەلوك % |
كازەين% |
البۋمين% |
گلوبۋلين% |
|
باكتريان |
4،45 |
3،22 |
0،71 |
0،46 |
|
درومەدار |
3،6 |
2،8 |
|
|
|
قوسپاق |
3،7 |
2،8 |
0،87 |
0،9 |
تۇيە ءسۇتى بەلوكتارىنىڭ ساپالىق قۇرامىنىڭ بيە مەن سيىر ءسۇتى بەلوكتارىنىڭ ساپالىق قۇرامىنىڭ ەلەۋلى ايىرماشىلىقتارى بار.
ءتورت تۇلىكتىڭ سۇتىندەگى بەلوكتىڭ قۇرامى
|
جانۋار ءتۇرى |
بەلوك% |
كازەين% |
البۋلين،گلوبۋلين% |
|
تۇيە |
4،45 |
3،22 |
1،23 |
|
سيىر |
3،4 |
2،7 |
0،7 |
|
بيە |
2،2 |
1،25 |
0،95 |
باكترياندار سۇتىندە ساۋىلۋ مەرزىمىندە امينقىشدارى كوپ بولادى. جىلدىڭ ءىر ءتۇرلى ماۋسىمىندا امينقىشدارى مولشەرى بىردەي بولمايدى. بيولوگتاردىڭ زەرتتەۋلەرىندە تۇيە سۇتىندە قاننىڭ قىزىل فورمالى ەلەمەنتتەرىن تۇزۋگە كومەكتەسەتىن امين قىشقىلدارى بولعاندىعى انىقتالدى. تۇيە سۇتىندەگى ماي مولشەرى ونىڭ تۇقىمىنا، تۇرىنە جىل مەزگىلىنە، ازىقتاندىرۋعا جانە باسقا فاكتورلارعا بايلانىستى. قازاق باكترياندارىنىڭ ءسۇتىنىڭ مايلىلىعى ءسۇت شىعاتىن كەزدە ۋىتقيدى. ءسۇتى سۇيىق ىنگەندەردىڭ سۇتىندە 3،6-3،8%، ال ءسۇتى قويۋ ىنگەندەردىڭ سۇتىندە 8% دەيىن بولادى. ءبولىپ-بولىپ ساۋىلعان تۇيە ءسۇتىنىڭ مايلىلىعى بۇدان دا گورى اۋىتقيدى. مىسالى العاشقى ساۋىمنىڭ مايلىلىعى 3،5%-4%دەيىن، نەگىزگى ساۋىمدىكى -5،5-6،0% دەيىن جانە سوڭعى يدىرىمدىكى 8%-12% دەيىن.
شۇبات اسقازان، ىشەك، وكپە، راك اۋرۋلارىنا بىردەن-بىر ەم. شۇبات ادامنىڭ دەنساۋلىعى ءۇشىن ماڭىزدى ءرول اتقارادى. قۋاتى مەن دارۋلىق قاسيەتى قىمىزدان كەم ەمەس. قىمىزدا 499-528 ككال بولسا شۇباتتا 789-991ككال بولادى. شۇبات قۇرامىندا ماي، ءارتۇرلى ۆيتاميندەر مەن تۇزدار كوپ بولادى. شۇباتتى ماڭعىستاۋ وبلىسى تۇشىبەك بۇلاعىنداعى ەمدەۋ ورنىندا وكپە اۋرۋلارىن ەمدەۋگە پايدالانعان. بۇرىن قازاقتار قويۋ تۇيە ءسۇتىن ءشايعا قوسىپ ىشكەن، ونىڭ ۇستىنە تۇيە ءسۇتىن ولار سيىر ءسۇتى رەتىندە پايدالانادى. شۇباتتان باسقا، قازاقتار تۇيە سۇتىنە باسقا دا جانۋارلاردىڭ ءسۇتىن قوسا وتىرىپ ءتۇرلى ءسۇت تاعامدارىن ءوندىرىپ شىعارعان. مىسالى: قۇرت، بالقايماق، ت.ب.
|
|
تۇيەنىڭ ءسۇتى |
شۇبات |
|
قىشقىلدىق |
18% |
28% |
|
مايلىلىق |
4،3% |
4،3% |
|
لاكتوزا |
2،75% |
1،32% |
|
قۇرعاق زاتى، مايدىڭ باسقاسى |
8،2% |
6،6% |
|
مينەرادى زاتتار |
0،86% |
0،75% |
|
ەتيل ءسپيرتى |
|
1،1% |
|
اسكوربين قىشقىلى |
5،6% |
4،8% |
شۋداسى
تۇيەنىڭ شۋداسى دا قىمبات باعالانادى. ونى بۋىن، قۇياڭ،بۋيرەك اۋرۋلارىنا رادياسيا ساۋلەلەرىنە قارسى ەم رەتىندە پايدالانادى. شۋدادان باعالى توقىما بۇيىمدار جاسالىنادى. تۇيە تۇلىگى كۇي تاڭدامايدى، باسقا مال جەمەيتىن قاتتى تىكەندى وسىمدىكتەرمەن قورەكتەنە بەرەدى. تۇيە كۇندىز جايىلىپ، تۇندە جاتىپ كۇيىس قايىرادى. بىرنەشە تاۋلىك سۋ ىشپەۋگە شىدايدى. بۇل كەزدە وركەش مايلارىنان بولىنگەن سۋدى پايدالانادى.
ءىV. ادەبيەتپەن ۇشتاسۋى
• جىلقى - مالدىڭ پاتشاسى، تۇيە - مالدىڭ قاسقاسى.
• اتتىڭ اتاعى، تۇيەنىڭ تابانى ۇلكەن.
• ءبىر تۇيەنىڭ ەكى وركەشى، ءبىر كەتسە - كۇشى جوق،
ءبىر بيەنىڭ ەكى ەمشەگى، ءبىرى كەتسە - ءسۇتى جوق.
• تۇيە قاشىپ، جۇكتەن كەتە الماس.
• تۇيە كوپ بولسا، جۇك سىيمايدى.
• تۇيە ولگەن جەردە جۇك قالادى.
• قونىس اقىسىن تۇيە قايتارادى.
• الىستان شابىنعان بۋرانىڭ كۇشى قايتادى.
• وتكەلدەن وتكەندە تۇيەنىڭ ۇلكەنى تاياق جەيدى.
• ات بيەدەن، ارۋانا تۇيەدەن تۇيەدەن تۋادى.
• ءتورت اياقتىدا بوتا، ەكى اياقتىدا قۇرداس (باجا دەپ تە ايتادى) تاتۋ.
• تۇيە بالاسى تورە بالاسى.
• تۇيە بايلىق، جىلقى مىرزالىق.
• تۇيە جامانى – كورت، ءشوپ جامانى كەرت.
جۇمباق
ءيىر-يىر دەنەسى،
شارۋانى تولتىرسىن!
ساحارانىڭ كەمەسى.
كوزى جارىق جۇلدىزداي
مويىنى ءيىر قوبىزداي،
قۇيرىعى ۇزىن قامشىداي،
شۋداسى بار جامشىداي.
اششى شوپتەر-تاماعى،
شولگە شىداپ باعادى.
(تۇيە)
كەزىكتى ءبىر جانۋار،
ۇستىندە ەكى تاۋى بار.
(تۇيە)
ماڭ-ماڭ، ماڭ باسقان
شۋدالارىن شاڭ باسقان.
(تۇيە)
ولەڭ جولدارى
يت-قۇس، پالە، ىندەتتەن امان ساقتاپ،
توپ-توپ قىلىپ بوتالات، ارۋانا
جانە ءبىر تىلەك تىلەيىن،
بەرگەنىڭدى بىلەيىن،
قوتانعا سىيماس تۇيە بەر،
تۇيە بەرسەڭ ۇيە بەر!
جاتقان جەرى دالاداي،
ازۋ ءتىسى قالاداي،
ەكى وركەشى بالاداي،
قارشىلداعان بۋراسى،
جالبىراعان شۋداسى،
جىبەكتەن بولسىن بۇيداسى.
اڭىز اڭگىمەلەر
تۇيە-تاۋ - تابيعات-انانىڭ اسقان شەبەرلىگىنىڭ ناتەجيەسىندە پايدا بولعان ءمۇسىن. ءتىپتى، كەيبىر ساياحاتشىلار تاۋدى - «تابيعات كەشەنىنىڭ نىشانى» دەپ اتاپ جاتادى.
رەسەيدەگى ورىنبور جەرىندە ورنالاسقان وسى ەرەكشە تاۋ تۋرالى ەل اۋزىندا بىرنەشە اڭىزدار بار.
ەرتە ەرتە ەرتەدە، ەستە جوق ەسكى زامانداردا ءبىر الىپ تۇيە ورال جوتالارىمەن كۇش سىناسپاق بولىپ، ساپارعا اتتانادى. تابيعاتتى جەڭگەن تىرشىلىك يەسى بار دەيسىز بە؟ تۇيە دە تابيعاتقا توتەپ بەرە الماي، قىردىڭ ەڭ بيىك جەرلەرىنىڭ بىرىنە كەلگەندە تاس بولىپ قاتىپ قالعانەكەن. سول ۋاقىتتان بەرى بىرنەشە عاسىر وتسە دە، تۇيە ءالى ءوز ورنىندا جاتىر...
كەلەسى ءبىر ادەمى اڭىز بىلاي دەپ سىر شەرتەدى ءبىر كەزدەرى ءدال وسى جەرلەرمەن اتاقتى ساۋدا كەرۋەنى ءجۇرىپ وتەتىن بولىپتى. بۇل كەرۋەندەگى ادامدار شارۋاعا جايلى جەر ىزدەپ جۇرگەن كورىنەدى. تۋرا ءشول دالاعا كەلگەندە ولاردىڭ سۋلارى مەن تاماقتارى تاۋسىلىپ، بارلىق ادامدار مەن تۇيەلەر قىرىلىپ قالادى. تەك قانا ءبىر تۇيە عانا امان قالىپ، جول ءجۇرۋىن جالعاستىرا بەرەدى. ۇزاق جول ءجۇرىپ، ءبىر قىردىڭ باسىنا ايالداعاندا ءولىپ كەتەدى. سول تۇيە بۇگىندە تاۋعا اينالعان...
قورىتىندى
ءبىز وسى جوبانى قورىتا كەلە، ماڭعىستاۋ جەرىنىڭ كليماتىنا بەيىم جانۋار تۇيەنى زەرتتەدىك. زەرتتەۋدەگى ماقساتىمىز تۇيەنىڭ قانداي تۇرلەرى كەزدەسەدى، ونىڭ قانداي پايدالى قاسيەتتەرى بار. وسى ماقساتتا جۇمىس جاسادىق. زەرتتەۋ بارىسىندا تۇيە ءسۇتىنىڭ، شۇباتىنىڭ ەمدىك قاسيەتتەرىن زەرتتەپ ونىڭ قۇرامىنداعى ادام اعزاسىنا پايدالى ءنارۋىزداردى انىقتاپ كەستەگە تولتىردىق.
تۇيە شارۋاشىلىعى، تۇيە ءوسىرۋ – مال شارۋاشىلىعىنىڭ ءداستۇرلى سالالارىنىڭ ءبىرى. رەسپۋبليكاداعى بارلىق جايىلىمدىق جەردىڭ 64%-دان استامىن (116 ملن. گا) تۇيە شارۋاشىلىعى ارقىلى بارىنشا ءتيىمدى پايدالانۋعا بولاتىن، ءشول جانە شولەيت القاپتاردىڭ الىپ جاتۋى وسى سالانى وركەندەتۋگە كەڭ جول اشادى. قازاق حالقى ەتى مەن ءسۇتى ءارى تاعام، ءارى شيپالى ءدارۋ، ءجۇنى – كيىم، ءوزى سەنىمدى كولىك بولعان قاسيەتتى جانۋاردى ءتورت تۇلىكتىڭ تورەسى ساناعان.
ەلىمىزدىڭ ازىق-تۇلىك كەشەنى جۇيەسىندە مال شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن ءوندىرۋدى ۇلعايتۋ اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ باسىم باعىتتارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. وسى ورايدا جوعارى ساپالى، ەكولوگيالىق تۇرعىدا تازا جانە باسەكەگە قابىلەتتى ءونىمدى (ەت، ءسۇت جانە ءجۇن) ءوندىرۋدىڭ قوسىمشا قورى بار مال شارۋاشىلىعىنىڭ ءداستۇرلى سالاسىنىڭ ءبىرى – تۇيە شارۋاشىلىعى.
وزىڭىزگە بەلگىلى، ەلىمىزدىڭ تۇرعىلىقتى حالقى ىقىلىم زاماننان بەرى تۇيە شارۋاشىلىعىمەن اينالىسادى. ءتورت تۇلىكتىڭ ىشىندە تۇيە مالىن بايلىق رەتىندە دە، كولىك رەتىندە دە، ازىق رەتىندە دە قاتتى قاستەرلەگەن.
سوڭعى جىلدارى تۇيە سانىنىڭ تۇراقتى ءوسۋى بايقالۋدا. مىسالى، 2004 جىلى رەسپۋبليكادا 125، 7 مىڭ باس تۇيە بولسا، 2010 جىلى بۇل كورسەتكىش 158، 6 مىڭعا جەتكەن، ياعني 6 جىلدا 26، 1%-عا كوبەيىپ وتىر. ايتا كەتۋ كەرەك، رەسپۋبليكاداعى تۇيە سانىنىڭ 80% ماڭعىستاۋ (46، 5 مىڭ باس)، اتىراۋ (31، 4 )، قىزىلوردا (28، 1)، اقتوبە (16، 6) وبلىستارىندا وسىرىلۋدە. مەملەكەتىمىزدىڭ كەيبىر وڭىرلەرىندە بيىلعى ۇزاققا سوزىلعان قۋاڭشىلىققا بايلانىستى قالىپتاسقان جاعداي ەكونوميكالىق تۇرعىدان تاۋەكەلگە بەل بۋىپ، جەر شارۋاشىلىعىن دامىتقاننان گورى، مال شارۋاشىلىعىن، ونىڭ ىشىندە وسى ايماققا بەيىم تۇيە شارۋاشىلىعىن دامىتۋعا ەرەكشە نازار اۋدارۋ قاجەتتىگىن كورسەتتى. سونداي-اق، تۇيە سۇتىنەن وندىرىلەتىن ءداستۇرلى ءونىم مەملەكەتىمىزدىڭ ەرەكشەلىگى رەتىندە تابىلادى جانە ول دۇرىس دامىپ، مەملەكەتتىك قولداۋ تاپسا حالىقارالىق نارىقتا ءبىزدىڭ ۇلگى بولارلىق مىقتى تۇسىمىز (ۆيزيتنايا كارتوچكا) نە جاڭا تابىس كوزىنە اينالارى انىق.
ۇسىنىس:
ولكەمىزدە تۇيە شارۋاشىلىعىن دامىتۋ؛
ارنايى جايىلىم
فەرمالار اشۋ
ساۋىنشىلار
ءسۇت، شۇبات وندىرەتىن زاۋىتتار؛
مال دارىگەرىنىڭ سانىن ارتتىرۋ
مال ازىعىنا قارجىلاي كومەك.
V. پايدالانعان ادەبيەتتەر
1. سەيىلحان ۇلى ق. «وسكەن وردا»، «زەردە»، 2003.
2. «ماڭعىستاۋ ەنسيكلوپەدياسى»، «اتامۇرا»، 1997.
3. «101-جۇمباق»، «اتامۇرا»، 1998.
4. «جانۋارلار الەمى»، «مەكتەپ»، 2008.
5. www.google.kz
6. www.aktau--bicnes.com
7. لينەي ك. «جانۋار بيولوگياسى»، «IDEN». 2010.
8. قازاقتىڭ سالت-داستۇرلەرى مەن ادەت عۇرىپتارى، «اتامۇرا»، 2013.
You Might Also Like
-
باتىس قازاقستان وبلىسى اكىمدىگى ءبىلىم باسقارماسى كازتالوۆ اۋدانىنىڭ «پسيحولوگيالىق-پەداگوگيكالىق تۇزەۋ كابينەتى» «پسيحولوگيالىق-پەداگوگيكالىق تۇزەۋ كابينەتىنىڭ» تاربيەلەن...
-
ەمتيحان – بارشامىزدىڭ جۇيكە جۇيەمىزگە، دەنساۋلىعىمىزعا اۋىر تيەتىن سوققى ءتارىزدى. ال وقۋداعى ۇلگەرىمى بويىنشا الەمدىك رەيتينگتە ۇدايى ءتىزىمنىڭ الدىڭعى قاتارىنان كورىنەتىن شىعىس ازيا ستۋدەنتتە...
