تۇيمە قىز
ەرتەدە ءبىر پەرزەنت كورمەگەن ايەل بولدى. بالام بولسا دەگەن وي جاتسا-تۇرسا كوكەيىنەن شىقپادى. ءبىراق جوق بالانى قايدان الادى. كۇندەردىڭ كۇنىندە الگى ايەل ءوزى سيقىرشى، بالگەر كەمپىرگە كەلىپ:
– مەنىڭ جاتسام دا، تۇرسام دا ويلايتىنىم ءبىر پەرزەنت بولدى. ونى قايدان تابۋعا بولادى، سەن سونى ايتىپ بەرشى، – دەدى.
– نەسى بار، ايتسام ايتايىن! – دەيدى سيقىرشى كەمپىر. – ءما، مىناۋ ارپانىڭ ءدانى، بۇل جاي ءدان ەمەس. ديقان جەرگە سەۋىپ نەمەسە تاۋىعىنا بەرەتىن ارپا دەمە؛ مۇنى گۇل وسىرەتىن قۇمىراعا وتىرعىز، سوسىن نە بولاتىنىن ءوزىڭ-اق كورەسىڭ! ايەل سيقىرشى كەمپىرگە «راقمەتىن» جاۋدىرىپ، ون ەكى سكيللينگ بەردى دە، ۇيىنە كەلىپ، ارپانىڭ ءدانىن گۇل ەگەتىن قۇمىراعا ەكتى. سول سول-اق ەكەن، الگى داننەن قىزعالداققا ۇقساس عاجاپ گۇل ءوسىپ شىعا كەلدى. گۇلدىڭ جاپىراقشالارى ءالى اشىلا قويماعان گۇل قاۋىزى سياقتى جيىرىلىپ تۇرادى.
– قانداي عالامات گۇل! – دەدى دە ايەل ونىڭ سارعىلت جولاق تۇسكەن قىپ-قىزىل جاپىراقشاسىنان ءسۇيىپ الدى.
سول مەزەت بىردەمە تىرس ەتە قالدى دا، گۇل قاۋىزى اشىلىپ كەتتى. بۇل ناعىز قىزعالداق ەكەن. ونىڭ ناق ورتاسىنداعى جاسىل تەكشەدە تۇيمەدەي عانا قىز وتىر. ءوزى سونشالىق نازىك، ۇلكەندىگى تۇيمەدەي-اق. ونىڭ تۇيمە قىز اتى سودان شىعادى.
گرەك جاڭعاعىنىڭ جالت-جۇلت ەتكىزىپ لاك جالاتقان قاۋاشاعى وعان بەسىك بولسا، كوگىلدىر فيالكا گ ۇلى توسەنىشكە جارادى. ال رايحان گ ۇلىنىڭ ءبىر جاپىراقشاسىن كورپە ەتىپ جامىلدى. بەسىگىنە ول تۇندە عانا جاتاتىن. ال كۇن ۇزىن ستول ۇستىندە ويناپ جۇرەتىن. الگى ايەل ستول ۇستىنە تارەلكەمەن سۋ قويىپ، ونىڭ ەرنەۋىنە گۇل شوقتارىن سالىپ قويادى. گۇلدەردىڭ ۇزىن ساباقتارى سۋعا مالشىنىپ جاتادى. ال سۋدىڭ جيەگىندە قىزعالداقتىڭ ۇلكەن ءبىر جاپىراقشاسى قالقىپ جۇرەدى. تۇيمە قىز سول گۇل جاپىراقشاسىنا ءمىنىپ الىپ تارەلكەنىڭ ول شەتىنەن بۇل شەتىنە دەيىن ءجۇزىپ، ەسكەك ورنىنا ات قۇيرىعىنان جۇلىپ الىنعان ەكى تال اق قىلدى پايدالاندى. وسىنىڭ ءبارى قانداي كەرەمەت ەدى دەسەڭدەرشى! تۇيمە قىز سىزىلتىپ ءان دە سالاتىن. مۇنداي نازىك تە سۇيكىمدى داۋىستى بۇرىن-سوڭدى ءتىرى جان ەستىمەگەن ەدى! ءبىر كۇنى تۇندە تۇيمە قىز قاننەن-قاپەرسىز بەسىگىندە ۇيىقتاپ جاتقاندا، ءوزى سونداي ۇسقىنسىز، ءۇستى-باسى الپى-سالپى ۇلكەن باقا سىنعان تەرەزەنىڭ تەسىگىنەن كىرىپ كەلدى. ول ال قىزىل گۇل جاپىراعىن جامىلىپ، تۇيمە قىز ۇيىقتاپ جاتقان ستولدىڭ ۇستىنە سەكىرىپ ءتۇستى.
– مىنە، مىنە، بالاما ايەل دە تابىلدى! – دەدى دە باقا جاڭعاقتىڭ قابىعىن الدى دا، تەرەزەدەن باۋعا قاراي قارعىپ ءتۇستى.
ول جاقتا ۇلكەن، ەندى وزەن بار ەدى. ونىڭ جاعالاۋى ىلعي لايساڭ بولىپ، بالدىر باسىپ جاتاتىن. باقا مەن بالاسى وسى جەردە تۇرادى ەكەن. و-وي! بالاسى دا سونداي سيىقسىز دا جاعىمسىز ەكەن! تۋرا شەشەسىن سويىپ قاپتاپ قويعانداي.
جاڭعاق قابىعىندا وتىرعان قۇرتاقانداي سۇلۋدى كورگەندە ونىڭ:
– كواكس، كواكس، برەككە-كە-كەكس! – دەگەنگە عانا ءتىلى كەلدى.
– جاي سويلە! ايتپەسە ويانسا بىزدەن قاشىپ كەتەدى، – دەدى قارت باقا. – بۇل اققۋدىڭ جۇنىنەن دە جەڭىل! مۇنى وزەننىڭ ورتاسىنا ۇلكەن ءبىر قۇمىرا گۇلگە ءتۇسىرىپ جىبەرەيىك. بۇل ءۇشىن گۇل جاپىراعى ۇلكەن ءبىر ارالمەن تەڭ. ءارى ول جەردەن قاشىپ تا كەتە المايدى. ال وعان دەيىن ءبىز اناۋ، تومەندەگى ۇيامىزدى جيىستىرىپ كەلەمىز. ويتكەنى ەندى سەندەر سوندا تاماشا ءومىر سۇرەسىڭدەر عوي.
وزەندە قۇمىرا گۇل وتە كوپ وسەتىن. ولاردىڭ جايالىقتاي جالپيعان جاسىل جاپىراقتارى سۋ بەتىندە قالقىپ تۇرادى. سولاردىڭ ىشىندەگى جاعالاۋدان ەڭ ارىرەك جاتقانى ۇلكەن جاپىراق ەدى. باقا سول جاپىراققا ءجۇزىپ باردى دا، ۇستىنە ىشىندە قىز بار قابىقتى قويدى.
بەيشارا بولعان تيتىمدەي قىز تاڭەرتەڭ ءبىر-اق وياندى.
وياندى دا، ءوزىنىڭ قايدا تاپ بولعانىن كورگەندە ەڭىرەپ جىلاپ قويا بەردى. ويتكەنى توڭىرەگى تۇگەل تەلەگەي تەڭىز سۋ، قۇرعاققا شىعۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.
كارى باقا تومەندە، سۋ استىنداعى ۇياسىن جيىستىرىپ، جاس كەلىن ءۇشىن ءۇيىن قۇراقپەن، سارعىلت قۇمىرا گۇلمەن اشەكەيلەۋمەن اۋرەلەنىپ جاتتى. سودان كەلىپ ول ءوزىنىڭ ۇسقىنسىز ۇلىمەن بىرگە تۇيمە قىز وتىرعان جاپىراققا ءجۇزىپ كەلدى. ونداعى ويى قىزدىڭ ادەمى توسەگىن الىپ بارىپ قالىڭدىقتىڭ وتاۋ ۇيىنە سالۋ ەدى. كارى باقا سۋدا وتىرىپ قىزعا بارىنشا ەڭكەيە ءتۇستى دە:
– مەنىڭ بالام، سەنىڭ بولاشاق كۇيەۋىڭ، مىنە، مىناۋ! سەندەر ءبىزدىڭ ۇيىمىزدە قىزىقتى ءومىر ءسۇرىپ كەتەسىڭدەر.
– كواكس، كواكس، برەككە-كە-كەكس! – دەگەنگە عانا ءتىلى كەلدى بالاسىنىڭ.
ءسويتىپ ولار قىزدىڭ ادەمى توسەگىن الدى دا، جۇزە جونەلدى. ال جاسىل جاپىراقتىڭ ۇستىندە جاپادان-جالعىز قالعان قىز كوز جاسىن كول قىلدى. قىزدىڭ سۇمىرايداي باقانىڭ ۇيىندە تۇرىپ، ونىڭ جەكسۇرىن ۇلىنا مۇلدە كۇيەۋگە شىققىسى جوق ەدى. سۋ استىندا ءجۇزىپ جۇرگەن كىشكەنتاي بالىقتار باقانىڭ بالاسىمەن جۇرگەنىن دە، ولاردىڭ ايتقان ءسوزىن دە تۇپ-تۇگەل ەستىگەن. ويتكەنى قۇرتتاي قالىڭدىقتى كورۋ ءۇشىن ءبارى دە سۋدان باستارىن قىلتيتىپ قاراپ العان. ولار قىزدى كورىپ، مىناداي سۇپ-سۇيكىمدى كىشكەنتاي قىز ەندى سۋ استىندا قاۋساعان كارى باقانىڭ ىنىندە تۇراتىن بولدى-اۋ دەپ بەيشارانى قاتتى ايادى. بۇعان جول بەرۋگە بولمايدى.
بالىقتار تومەندە، گۇل ساباعىنىڭ توڭىرەگىنە توپىرلاپ جينالىپ الدى دا، ونى ءمۇجىپ-مۇجىپ تەز-اق قيدى. ءسويتىپ، ۇستىنە قىز مىنگەن جاپىراق اعىستىڭ ىعىنا قاراي ءجۇزىپ، ۇزاپ بارا جاتتى... ەندى باقا تىرناقتاي قىزعا قايتسە دە جەتە المايتىن ەدى!
تۇيمە قىز اسەم جاعالاۋلاردىڭ جانىمەن ءجۇزدى،بۇتالارعا قونىپ وتىرعان كىشكەنتاي تورعايلار ونى كورگەندە:
– قانداي جاقسى قىز! – دەپ اندەتتى.
جاپىراق سول جۇزگەننەن جۇزە بەرسىن. وسىلايشا تۇيمە قىز شەتەلگە ءوتىپ كەتتى.
سونداي كوركەم اق كوبەلەك قىزدى اينالىپ كوپ ۇشتى، اقىرى كەلىپ جاپىراققا قوندى. سەبەبى ول تۇيمە قىزعا قاتتى قىزىقتى. ال قىزدىڭ دا قۋانىشىندا شەك بولمادى. تىرباڭداعان تىرىق باقا ەندى وعان جەتە المايدى، توڭىرەك تۇگەل سۇلۋلىق! سۋعا تۇسكەن كۇن ساۋلەسى التىنداي جارقىرايدى! تۇيمە قىز بەلدىگىن شەشىپ الدى دا، ونىڭ ءبىر ۇشىن كوبەلەككە، ءبىر ۇشىن گۇل ساباعىنا بايلاپ ەدى، جاپىراق بۇرىنعىسىنان دا جىلدام جۇزەتىن بولدى.
جانىنان ۇشىپ ءوتىپ بارا جاتقان زاۋزا قوڭىز قىزدى كورە سالىپ، ونىڭ قىلدىرىقتاي بەلىنەن قاپسىرا قۇشاقتاعان كۇيى اعاشتىڭ باسىنا قاراي الىپ كەتتى. سوڭىنان كوبەلەك تە جونەلدى. ويتكەنى ونى جاپىراقتىڭ ساباعىنا بەلبەۋمەن تاڭىپ قويعان ەدى عوي.
ءوزىن قوڭىز اعاش باسىنا الا جونەلگەندە، بەيباقتىڭ زارە-قۇتى قالمادى. اسىرەسە ول ءوزى جاپىراقتىڭ ساباعىنا بايلاپ قويعان ادەمى كوبەلەكتى ايادى. ەندى ول بوسانىپ كەتپەسە اشتان ولەتىن بولدى. ءبىراق زاۋزا قوڭىز ۋايىم-قامسىز ەدى.
ول تىرناقتاي قىزدى كوتەرگەن بويى ۇشىپ ەڭ ۇلكەن جاسىل جاپىراققا قونىپ الدى دا، ونى گۇل شىرىنىمەن تاماقتاندىردى. سوسىن كىشكەنتاي قىزدىڭ زاۋزا قوڭىزعا مۇلدە ۇقساماعانىمەن سونداي اسەم ەكەنىن ايتتى.
سودان كەيىن بۇلارعا وسى اعاشتى مەكەندەيتىن باسقا زاۋزالار كەلىپ قايتتى. ولار قىزدى باسىنان اياعىنا دەيىن تۇگەل ءسۇزىپ قارادى. سوسىن بايبىشە قوڭىز مۇرتىن جىبىرلاتىپ بىلاي دەدى:
– مىنانىڭ ەكى-اق اياعى بار. وزىنە قاراۋدىڭ ءوزى ايانىشتى!
– قاراي گور، ءوزىنىڭ مۇرتى دا جوق!
– بەلى قانداي جىڭىشكە! في! ادامنان اۋمايدى. قانداي كورىكسىز! – دەدى ءبىر اۋىزدان ۇرعاشى قوڭىزدار.
تۇيمە قىز تەڭدەسى جوق سۇيكىمدى جان ەدى! ونى الىپ كەلگەن زاۋزا قوڭىز دا اۋەلدە ولەردەي ۇناتقان. ءبىراق توڭىرەگىندەگىلەردىڭ ءبارى دە ول سونداي بادەنسىز دەي بەرگەن سوڭ، ەندى ول دا تەزىرەك ۇيىنەن شىعارۋدى ويلادى. كەتسىن، قايدا بارسا وندا بارسىن. ول قىزدى تاعى دا قاپسىرا قۇشاقتاعان كۇيى ۇشىپ تومەن ءتۇستى دە، شىتىر گۇلىنە اپارىپ وتىرعىزدى. سول سول-اق ەكەن، تىرناقتاي قىز: «مەن سونداي كورىكسىز ەكەم، ءتىپتى زاۋزا قوڭىزدار دا بىرگە تۇرعىسى كەلمەيدى»، – دەپ ال جىلاسىن! ال شىندىعىندا ول اسا عاجاپ جاراتىلعان رايحان گۇلىندەي سونشالىق نازىك تە سۇيكىمدى ەدى.
تۇيمە قىز ورمان ىشىندە بۇكىل جاز بويى جاپادان-جالعىز ءومىر ءسۇردى. ول ءوزى ءۇشىن بەسىك توقىپ الدى دا، ونى ەتەكتەي تۇيە جاپىراقتىڭ استىنا ءىلدى. وندا جاڭبىر تيمەيتىن. تىرناقتاي قىز گۇلدىڭ ءتىل ۇيىرەتىن ءتاتتى توزاڭىن جەپ، كۇن سايىن جاپىراققا تۇرىپ قالاتىن شىقتان ىشەتىن. وسىلاي جاز بەن كۇز دە ءوتتى. ءبىراق قىلىشىن سۇيرەتىپ قىس تا كەلىپ قالدى. ءانشى قۇستار كەتىپ، گۇلدەر دە، بۇتالار دا سولدى. تۇيمە قىز پانالاپ جۇرگەن ۇلكەن تۇيە جاپىراق تا سارعايىپ، قۋراپ، تۇتىك سياقتانىپ شيراتىلىپ قالدى. ال تىرناقتاي قىز توڭعاندا جانىن قويارعا جەر تاپپادى. كويلەگى دە ابدەن توزدى. ءوزى دە كىپ-كىشكەنتاي، نازىك-اق ەدى. ايازعا قالاي توتەپ بەرسىن! قار ءتۇستى. جاپالاقتاپ جاۋعان قاردىڭ ءار تۇيىرشىگى ول ءۇشىن بىزگە ءبىر كۇرەك قار قالاي كورىنسە سولاي كورىنۋشى ەدى. ءبىز ۇلكەنبىز عوي. ال ول تۇيمەدەي عانا قىز! قاۋدىراعان قۇرعاق جاپىراققا ورانىپ الىپ ەدى، ونىڭ دا جىلۋى جوق ەكەن. تۇلا بويى قالتىراپ كەتتى. ول مەكەن ەتكەن ورماننىڭ جانىندا ۇلكەن ەگىستىك بار ەدى. ونىڭ ەگىسىن الدەقاشان جيناپ العان، تون بولىپ قاتقان اڭىزدان ەگىننىڭ قۋراعان ساباعى عانا قىلتيىپ كورىنەتىن. ال تۇيمە قىزعا بۇل بەينە نۋ ورمانداي ەلەستەر ەدى. ۋھ! سۋىق قانداي دىردەكتەتىپ بارادى دەسەڭدەرشى؟! بايعۇس قىز تىشقاننىڭ ىنىنە كەلدى. ول ەسىك ورنىنا قۇرعاق سابان مەن قىلتاناق ءشوپ پايدالانىپتى. تىشقاننىڭ تاماعى توق، جاتاق ورنى جىلى ەكەن. قۋىس-قۋىستى تۇگەل دانگە تولتىرىپ الىپتى. Ac ءۇيى مەن قامباسى اۋزى-مۇرنىنان شىققان ازىق! تۇيمە قىز تىشقاننىڭ تابالدىرىعىنا كەلىپ قايىرشى سياقتى ءبىر ءتۇيىر ارپا بەر – دەپ جالىندى. ەكى كۇننەن بەرى ءنار تاتقان جوق ەدى.
– وي، بەيشارا! – دەدى تىشقان. ول بولمىسىندا قايىرىمدى كەمپىر ەدى. – بەرى كىر، كىرە عوي. اۋەلى جىلىنىپ ال، سوسىن مەنىمەن بىرگە وتىرىپ تاماقتان!
تىشقانعا قىز ۇناپ قالدى. سوندا تىشقان:
– سەن وسى جەردە قىستاپ شىقساڭ دا بولادى. تەك مەنىڭ بولمەلەرىمدى تاپ-تۇيناقتاي ەتىپ جيناپ، ەرتەگى ايتىپ بەرىپ وتىرساڭ جەتەدى. مەن ءوزىم ەرتەگىگە كەرەمەت قۇمارمىن، دەيدى.
ءسويتىپ تۇيمە قىز تىشقاننىڭ ايتقاندارىن ەكى ەتپەي ورىنداپ، جايلى ءومىر ءسۇرىپ جاتتى.
– بىزگە جاقىندا قوناق كەلەدى، – دەدى بىردە تىشقان.
مەنىڭ كورشىم اپتاسىنا ءبىر رەت مەيمان بولىپ كەتەتىن ادەتى بار. ول مەنەن الدەقايدا اۋقاتتى. زالدارى دا ەرەسەن كەڭ، ءوزى عاجاپ بارقىت تون كيىپ جۇرەدى. ەگەر سوعان كۇيەۋگە شىعىپ الساڭ عوي، شىركىن! وندا كەرىم ءومىر سۇرەر ەدىڭ! بار كەمشىلىگى كورسوقىرلىعى، سەنى كورە المايدى. ءبىراق سەن بىلەتىن بار جاقسى ەرتەگىلەرىڭدى ايتىپ بەرەسىڭ عوي.
بۇل اڭگىمە قىزدىڭ قاپەرىنە دە كىرگەن جوق. ويتكەنى كورشى كورتىشقانعا تيسەم دەگەن وي ونىڭ تۇسىنە دە كىرىپ شىققان ەمەس. ايتسا ايتقانداي، ارتىنشا-اق كورتىشقان مەيماندىققا كەلدى. ونىڭ قاپ-قارا بارقىت تون كيىپ جۇرەتىنى، ءارى باي، ءارى ءبىلىمدى ەكەنى دە راس ەدى. ءۇي يەسى تىشقاننىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، كورتىشقاننىڭ قونىسى مىنا قىز تۇرىپ جاتقان ۇيدەن جيىرما ەسەدەي اۋقىمدى. ءبىراق ول كۇننىڭ شۋاعىن دا، اسەم گۇلدەردى دە جاراتپايتىن. ىلعي عايباتتاپ وتىراتىن. ويتكەنى ول كۇن ساۋلەسىن دە، اسەم گۇلدەردى دە عۇمىرىندا كورگەن ەمەس. ءان ايتۋىنا تۋرا كەلگەن سوڭ قىز «زاۋزا قوڭىز ۇشا عوي» جانە «موناح شىقتى شالعىنعا» دەگەن ەكى ءان سالىپ بەردى. ونىڭ ءاندى سونداي اسەرلى ايتقانى سونشا، كورتىشقان سول زاماتتا-اق عاشىق بولدى. ءبىراق ول بۇل جونىندە ءلام-ميم دەپ ءتىس جارمادى. سەبەبى ول وتە ۇستامدى دا سالاۋاتتى مىرزا ەدى.
كورتىشقان تاقاۋدا ءوز ۇيىنەن كورشى تىشقاننىڭ ەسىگىنە دەيىن جەر استى كوشەسىن قازدى دا، كورشىسى مەن اسەم قىز الاڭقايدا قانشا سەرۋەندەيمىن دەسە دە رۇقسات بەردى. كورتىشقاننىڭ بار ايتقانى وندا ءولىپ جاتقان قۇستان قورىقپاڭدار دەگەن ءسوز بولدى. بۇل قاۋىرسىنى دا، تۇمسىعى دا بار ناعىز قۇستىڭ ءوزى ەدى. بەيشارا قۇس، ءسىرا، ءۇسىپ ولسە كەرەك. قىز قۇستى قاتتى اياپ كەتتى. الا جازداي سان قۇبىلتىپ ادەمى ءان سالىپ بەرگەن سۇيكىمدى قۇستاردى قىز وتە جاقسى كورەتىن ەدى. ءبىراق كورتىشقان قۇستى مىرتىق اياعىمەن ءارى ىسىرىپ تاستادى دا:
– ەندى ىسقىرا قويماس! تىقىلداق بولىپ تۋۋ قانداي قورلىق! ايتەۋىر، مەنىڭ بالالارىمنىڭ ونداي بولماعانىنا قۇدايعا شۇكىر. تورعايدىڭ شىقىلىقتاۋدان وزگە بىلەرى بار ما؟ ءۇسىپ ولمەگەندە نەتسىن!
– ءيا، ءيا، ءسوزىڭىز اقيقات. دانالىق ءسوزدى تىڭداۋ دا عانيبەت، – دەدى كورشىسى. – سول شىقىلىقتاعاننان نە پايدا! قىستا اياز بەن اشتىققا ۇرىندىرادى. وزگە نە بەرەر دەيسىڭ. مەن باسقا جاقسىلىعىن كورىپ تۇرعانىم جوق!
تۇيمە قىز جۇمعان اۋزىن اشپادى. تەك كورتىشقان مەن كەمپىر تىشقان تەرىس اينالعان كەزدە قىز قۇستىڭ قاۋىرسىندارىن ولاي-بىلاي ىسىرىپ قويدى دا، ەڭكەيىپ بارىپ، جابىق تۇرعان كوزىنەن ءسۇيىپ الدى. «بالكىم، جازدا سونداي عاجاپ سايراعان قۇستىڭ تاپ ءوزى شىعار!دەپ ويلادى قىز. سەن مەنى قانشاما قۋانىشقا كەنەلتتىڭ، سۇيىكتى دە سۇلۋ قۇس!»
كورتىشقان ءىنىنىڭ توبەسىندەگى ساڭىلاۋدى تاعى دا تىعىنداپ تاستادى دا، قىز بەن كەمپىردى شىعارىپ سالدى. ءبىراق قىز ءتۇنى بويى كىرپىك ىلمەدى. ول توسەگىنەن تۇرىپ الدى دا، قۇرعاق قىلتاناقتان ۇلكەن ادەمى كىلەم توقىدى. سوسىن ونى جەر استى جولىنا الىپ بارىپ ولگەن قۇستى وراپ تاستادى. سودان كەيىن تىشقاننىڭ ۇيىنەن قۇستىڭ مامىعىن تاۋىپ الدى دا، سىزدى جەردە جاتقاندا جىلىلاۋ بولسىن – دەپ قارلىعاشتى قىمتاپ قويدى.
قوش بول، سۇيكىمدى قۇسىم، – دەدى تۇيمە قىز. – قوش! اعاش اتاۋلى جاپ-جاسىل بولىپ، كۇن سونداي جارقىراپ تۇرعان جاز ايىندا اسەم ءان سالىپ بەرگەنىڭ ءۇشىن راقمەت ساعان!
باسىن ءيىپ قۇستىڭ كەۋدەسىنە باستى دا، شورشىپ ءتۇستى. ونىڭ ىشىندە بىردەمە دۇرسىلدەپ تۇردى. بۇل قۇستىڭ جۇرەگى ەدى. ول ولگەن جوق ەدى. سۋىقتان جانى كەتىپ جاتقان. ەندى بويى جىلىنعان سوڭ جانى كىردى.
كۇزدە قارلىعاشتار جىلى جاققا ۇشىپ كەتەدى. ەگەر ءبىرلى-جارىمى كەشەۋىلدەپ قالسا سۋىققا شىداماي سىرەسىپ قۇلاپ تۇسەدى دە، جاۋعان قاردىڭ استىندا قالادى.
ۇرەيلەنگەن قىز قالش-قالش ەتەدى. ويتكەنى قۇس وزىمەن سالىستىرعاندا الىپ سياقتى ەدى. ءبىراق سوندا دا بار باتىلدىعىن جيىپ، قارلىعاشتى قىمتاي ءتۇستى. سوسىن جۇگىرىپ باردى دا، ءوزى كورپە ورنىنا جامىلىپ جۇرگەن جالبىزىن اكەلدى دە، قارلىعاشتىڭ باسىنا جاپتى.
كەلەر ءتۇنى تۇيمە قىز ۇرلانا باسىپ، تاعى دا قارلىعاشقا جەتتى. ول كادىمگىدەي ءتىرىلىپ قالىپتى، ءبىراق تۇك ال-دارمەنى جوق ەكەن. شام ورنىنا كىشكەنتاي كەسەكتىڭ سىنىعىن ۇستاپ، ناق الدىندا تۇرعان قىزدى كورەيىن – دەپ ەدى، كوزىن ازەر اشتى.
– مىڭ مارتەبە راقمەت ساعان، سۇيكىمدى كىشكەنتاي قىز! – دەدى ءالجۋاز قارلىعاش. مەن سونداي جاقسى جىلىندىم. ەندى كوپ ۇزاماي-اق وڭالارمىن. سوسىن تاعى دا كۇن كوزىنە ۇشىپ شىعامىن.
– اح، – دەدى قىز، – قار جاۋىپ تۇر، كۇن وتە سۋىق! ودان دا جىلى ورنىڭنان قوزعالما، كەرەگىڭدى مەن اكەلىپ تۇرايىن.
تۇيمە قىز وعان گۇل جاپىراقشاسىنا قۇيىپ سۋ دا اكەلىپ بەردى. سۋدى ءىشىپ العاننان كەيىن قارلىعاش ءوزىنىڭ قاناتىن بۇتاعا قالاي سوعىپ جاراقاتتاپ العانىن، سوندىقتان وزگە قارلىعاشتارمەن بىرگە جىلى جاققا ۇشىپ كەتە الماعانىن، سول قۇلاعان كۇيى جاتىپ قالعانىن ايتىپ بەردى. ول ودان ارعىسىن ەسىنە تۇسىرە المادى. تاپ بۇل جەرگە قالاي كەلگەنىن دە بىلمەيتىن.
قارلىعاش وسى جەردە قىستاپ شىقتى. ال تۇيمە قىز ونى كۇتۋمەن بولدى. مۇنى كورتىشقان دا، سۇر تىشقان دا سەزبەدى. ولاردىڭ قۇستى ولەردەي جەك كورەتىنىن بىلەسىڭدەر عوي.
كوكتەم كەلىپ كۇن جىلىنعان سوڭ، قارلىعاش تا قىزبەن قوشتاستى. تۇيمە قىز ول ۇشىپ شىعۋ ءۇشىن كورتىشقان تەسكەن ساڭىلاۋدى اشىپ بەردى.
كۇن جارقىراپ تۇر ەدى. قارلىعاش قىزدان: «مەنىمەن بىرگە ۇشقىڭ كەلمەي مە، – دەپ سۇرادى. –ۇشامىن دەسەڭ ءمىن، ارقاما. جاسىل ورمانعا تارتىپ وتىرامىز!»
ءبىراق تۇيمە قىز سۇر تىشقاندى تاستاپ كەتكىسى كەلمەدى. ويتسە ول كارى تىشقاننىڭ قاتتى كۇيىنەتىنىن جاقسى بىلەتىن.
– جوق، ولاي ەتۋگە بولمايدى! – دەدى قىز قارلىعاشقا.
– قوش، قوش بول، سۇيكىمدى قۇرتتاي قىز، – دەدى دە قارلىعاش كۇنگە قاراي سامعاپ ۇشا جونەلدى.
تۇيمە قىز ول ۇشىپ كەتكەن جاققا تەلمىرىپ قاراعان كۇيى قالدى. ونىڭ كوزىن جاس تورلادى. ول ءمۇساپىر بولعان قۇسقا ابدەن باۋىر باسىپ كەتكەن ەدى. قارلىعاش: «ۋبەي-بيت، ۇبەي-بيت!» – دەپ شىقىلىقتاپ قوشتاستى دا، جاسىل ورمانعا ءسىڭىپ كەتتى.
قىز قاتتى مۇڭايدى. ونىڭ كۇن كوزىنە شىعۋىنا مۇلدە رۇقسات بەرمەدى. ال ەگىستىككە جۇپ-جۋان ماساقتى ەگىن قاپتاپ شىقتى. بۇل بەيشارا قىز ءۇشىن مۇلگىگەن قالىڭ ورماننان ءبىر دە كەم ەمەس ەدى.
– جازدا ەندى سەن وزىڭە جاساۋ ازىرلەۋىڭ كەرەك! – دەدى وعان سۇر تىشقان.
سويتسە بارقىت تون كيگەن باي كورشىسى قىزعا قۇدا ءتۇسىپتى.
– سەنىڭ بار كەرەگىڭ جەتكىلىكتى بولۋى ءتيىس، ال سوسىن كورتىشقانعا كۇيەۋگە شىقساڭ جوقشىلىق دەگەن تۇسىڭە دە كىرمەس!
سودان باستاپ قىز بەيباق ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن ءجىپ يىرەتىن بولدى. ال كەمپىر تىشقان ءتورت بىردەي ورمەكشىنى جالداپ، كۇنى-تۇنى ورمەك توقىدى.
كورتىشقان سۇر تىشقاننىڭ ۇيىنەن شىقپايتىن بولدى. ءار كەش سايىن كەلىپ ايتاتىنى ءبىر-اق اڭگىمە جاقىندا جاز دا اياقتالادى. كۇن دە جەردى قازىرگىدەي شىجعىرمايتىن بولادى. ايتپەسە جەر تاستاي قاتىپ قالدى. ءبىز دە سول كەزدە تويىمىزدى جاسايمىز. ءبىراق قىز تۇك تە قۋانعان جوق. وعان ەنجار سوقىر تىشقان مۇلدە ۇنامايتىن. تۇيمە قىز ءار كۇن سايىن كۇن شىعاردا جانە كۇن باتاردا تىشقاننىڭ ءىنىنىڭ الدىنا كەلىپ تۇراتىن. كەيدە جەل تەربەگەن ماساقتار باسىن ءيىپ شايقالعان كەزدە، تۇيمە قىز دا الاقانداي اسپاندى كورىپ ۇلگەرەتىن. «دالا قانداي جاپ-جارىق، قانداي تاماشا!» – دەپ ويلادى قىز. ءسويتتى دە قارلىعاشتى ەسىنە الدى. ونىڭ قارلىعاشتى كورىپ، كەزدەسكىسى كەلىپ كەتتى. ءبىراق توڭىرەكتە قارلىعاش كورىنبەدى. ول، ءسىرا، سوناۋ الىستا، جاسىل ورماننىڭ ىشىندە ۇشىپ جۇرگەن شىعار – دەپ ويلادى قىز.
كۇزگە سالىم تۇيمە قىز بار جاساۋىن ازىرلەپ بولدى.
– ەندى ءبىر ايدان كەيىن تويىڭ بولادى! – دەدى قىزعا سۇر تىشقان. ءبىراق قىز جىلاپ جىبەردى دە، كەرەناۋ كورتىشقانعا تيگىسى كەلمەيتىنىن ايتتى.
– قوي، بوس ءسوزدىڭ كەرەگى نە! – دەدى كەمپىر تىشقان. قيقارلانبا. ايتپەسە تىستەپ الامىن، كوردىڭ بە، مەنىڭ اپپاق تىستەرىمنىڭ قانداي وتكىر ەكەنىن؟ سەنىڭ كۇيەۋىڭ تاماشا جان. ونىڭ تونىنداي بارقىت تون ءتىپتى كورولدىڭ ايەلىندە دە جوق! ءارى اس ءۇيى دە، ۇراسى دا ازىققا تولى! مۇنداي كۇيەۋ تاپقانىڭ ءۇشىن تاڭىرگە ءتاۋبا قىل!
ءسويتىپ توي بولاتىن كۇن دە جەتتى. كورتىشقان قىزدى الىپ كەتۋگە كەلدى. ەندى كورتىشقانعا ىلەسىپ سونىڭ ىنىنە بارىپ، ەشقاشان كۇن كوزىنە شىقپاي، تەرەڭ جەر استىندا ءومىر ءسۇرۋى ءتيىس. ويتكەنى كورتىشقاننىڭ كۇن ساۋلەسىنەن جەك كورەتىنى جوق. ال بەيشارا بولعان تىرناقتاي قىزعا قىپ-قىزىل كۇنمەن ءبىرجولا قوشتاسۋ قانداي قيىن! سۇر تىشقاننىڭ ۇيىندە جۇرگەندە اراگىدىك بولسا دا كۇن كوزىنە شىعىپ تۇرۋشى ەدى.
تۇيمە قىز كۇنگە سوڭعى رەت قاراپ الۋ ءۇشىن سىرتقا شىقتى. ەگىندى دە جيىپ الىپ كەتىپتى. باياعىداعى جەردە سيديىپ-سيديىپ قۋراعان سابان عانا كورىنەدى. قىز ءىننىڭ اۋزىنان ارىرەك باردى دا، كۇنگە قول سوزدى.
– قوش، جارىق كۇنىم، قوش بول!
سوسىن ناق جانىندا ءوسىپ تۇرعان كىشكەنتاي قىزىل گۇلدى قۇشاقتاپ الىپ، وعان:
– ەگەر كورە قالساڭ سول ءبىر سۇيكىمدى قارلىعاشقا مەن ءۇشىن باسىڭدى ءيشى، – دەپ ءوتىندى.
– ۇبەي-بيت، ۇبەي-بيت! – دەپ شىقىلىقتاعان تانىس داۋىس ەستىلدى كەنەت تاس توبەدەن.
تۇيمە قىز باسىن كوتەرىپ ەدى، تاپ قاسىنان ۇشىپ ءوتىپ بارا جاتقان قارلىعاشتى كوردى. قىزدى قارلىعاش تا كوردى، قاتتى قۋانىپ كەتتى. ال تۇيمە قىز ءتىپتى جىلاپ جىبەردى. سوسىن قارلىعاشقا ءوزىنىڭ جەكسۇرىن كورتىشقانعا ءتيىپ، ەشقاشان كۇن تۇسپەيتىن تەرەڭ جەر استىندا ءومىر سۇرگىسى كەلمەيتىنىن ايتىپ بەردى.
– ەندى كوپ ۇزاماي قاھارلى قىس كەلەدى، – دەدى قارلىعاش. – مەن ءتۇۋ الىستاعى جىلى جاققا ۇشىپ كەتەمىن. مەنىمەن بىرگە ۇشىپ كەتكىڭ كەلە مە؟ وندا سەن مەنىڭ ارقاما مىنەسىڭ. تەك ءوزىڭدى مىقتاپ بايلا. سوندا ەكەۋىمىز سيىقسىز كورتىشقاننان الىس ءتۇۋ كوك تەڭىزدىڭ ارعى جاعىنا، كۇنى جارقىراپ تۇرعان جىلى جاققا، ۇنەمى تەك جاز بولىپ تۇراتىن جانە عاجاپ گۇلدەر وسەتىن ولكەگە ۇشىپ جەتەمىز! ءجۇر، سۇيكىمدى كىشكەنتاي قىز، مەنىمەن ۇش! قاپ-قاراڭعى، سۇپ-سۋىق شۇقىردا جاتقانىمدا مەنى ولىمنەن اراشالاپ قالعان ەدىڭ، ءجۇر!
– جارايدى، جاقسى، مەن ۇشامىن سەنىمەن! – دەدى تۇيمە قىز. سوسىن قارلىعاشتىڭ ارقاسىنا ءمىندى دە، ەكى اياعىن ونىڭ قاناتىنا تىرەپ الدى. جانە ءوزىن بەلدىگىمەن قارلىعاشتىڭ ەڭ مىقتى ءبىر قاۋىرسىنىنا تاڭىپ تاستادى.
سول سول-اق ەكەن، قارلىعاش اسپانعا وقتاي اتىلىپ شىقتى دا، قارا ورماننىڭ، كوك تەڭىزدىڭ، قار باسقان زاڭعار تاۋلاردىڭ ۇستىمەن ۇشىپ ءوتتى. اسپاندا وتە سۋىق بولادى ەكەن. تۇيمە قىز قارلىعاشتىڭ جىپ-جىلى مامىعىنىڭ ىشىنە تىعىلىپ الدى. تەك جولشىباي كەزدەسكەن كەرەمەتتەردى كورىپ وتىرۋ ءۇشىن باسىن عانا قىلتيتىپ، جان-جاعىنا قاراپ وتىردى.
اقىرى جىلى جاققا دا جەتتى! بۇل جەردىڭ كۇنى دە الدەقايدا جارىق، اسپانى دا جوعارى بولادى ەكەن. ال جىرالار مەن شارباقتاردىڭ جانىندا جاپ-جاسىل جانە قارا ءجۇزىم ءوسىپ تۇر. باۋ تولى پىسكەن ليمون مەن اپەلسين، ميرتانىڭ حوش ءيىسى مۇرنىڭدى جارادى. ال جول ۇستىندە اپ-ادەمى بالالار تومپاڭ قاعىپ، ۇلكەن الاباجاق كوبەلەكتەردى قۋالاپ ءجۇر. ءبىراق قارلىعاش ءارى قاراي ۇشا بەردى، ۇشا بەردى. نەعۇرلىم ۇزاعان سايىن جەر كوركى دە قۇلپىرا ءتۇستى. ادەمى كوكپەڭبەك كولدىڭ جاعالاۋىنداعى بۇپ-بۇيرا جاسىل جەلەكتىڭ ورتاسىندا اق ءمارماردان سالىنعان ەسكى ساراي بار ەكەن. ونىڭ ەڭسەلى باعانالارىنا ورمەلەپ وسكەن ءجۇزىم اعاشىندا شوق-شوق ءجۇزىم، ال ودان ءسال جوعارىراقتا، شاتىردىڭ استىندا قارلىعاشتىڭ ۇياسى كورىنەدى. تۇيمە قىزدى الىپ كەلگەن قارلىعاشتىڭ ۇياسى دا وسىندا بولىپ شىقتى.
– مىنە، مىناۋ مەنىڭ ءۇيىم! – دەدى قارلىعاش. ال سەن تومەننەن ءبىر تاڭداعان اسەم گۇلىڭدى كورسەت. مەن سەنى سوندا الىپ بارىپ وتىرعىزايىن. ءسويتىپ، سەن دە تاماشا ءومىر ءسۇرىپ كەتەسىڭ.
– مەن قانداي قۋانىشتىمىن! – دەدى دە تىرناقتاي قىز شاتتانا قول سوعىپ جىبەردى.
تومەندە ۇلكەن-ۇلكەن ءمارمار سىنىقتارى جاتقان. وسىنداعى ءبىر باعانانىڭ جوعارعى جاعى قۇلاپ تۇسسە كەرەك. سول ءمارمار سىنىقتارىنىڭ اراسىندا ءىرى-ىرى اق گۇلدەر ءوسىپ تۇر ەدى. قارلىعاش تومەن ءتۇستى دە، قىزدى الگى گۇلدەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ەندىسىنىڭ بىرىنە وتىرعىزدى. مىنە، كەرەمەت! گۇل قاۋىزىنىڭ ناق ورتاسىندا اپپاق حرۋستالداي جالت-جۇلت ەتكەن ءموپ-مولدىر كىپ-كىشكەنە ادام وتىر ەدى. ونىڭ باسىنداعى التىن ءتاجى كوزدىڭ جاۋىن الادى. ال ارقاسىندا جىلتىراق كاناتى كورىنەدى. ءوزى تۇيمە قىزدان ۇلكەن دە ەمەس. بۇل ەلف ەدى. ءار گۇلدىڭ ءوز ەلفى بولادى. ول قىز نەمەسە ۇل بولۋى ىقتيمال. ال تۇيمە قىزدىڭ قاسىندا وتىرعان ەلفتەردىڭ كورولى بولاتىن.
– وي، مىناۋ قانداي كوركەم! – دەپ سىبىر ەتە قالدى تۇيمە قىز قارلىعاشقا.
كىشكەنتاي كورول قارلىعاشتى كورگەندە ۇرەيى ۇشتى.
Oل دا سونداي نازىك تە، كىشكەنتاي ەدى. قارلىعاش وعان الىپ بالەكەت سياقتى ەلەستەدى. ال ءبىزدىڭ تىرناقتاي قىزىمىزدى كورگەندە قۋانىشى قوينىنا سىيمادى. ول ناق مىناداي سۇيكىمدى قىزدى ومىرىندە كورگەن ەمەس! ول باسىنداعى ءتاجىن شەشىپ الدى دا، تۇيمە قىزعا كيگىزدى، ونىڭ اتىن سۇرادى. سوسىن ونىڭ وزىنە كۇيەۋگە شىعىپ، ەلفتەر كورولىنىڭ زايىبى، ياعني گۇلدەر پاديشاسى بولعىسى كەلەتىن-كەلمەيتىنىن بىلگىسى كەلدى. مىنە، كۇيەۋ – دەپ «سىنى ايتسا بولار! باقانىڭ بالاسى نەمەسە بارقىت توندى كورتىشقان ەمەس قوي بۇل! قىز كەلىسىمىن بەردى. سول سول-اق ەكەن، ءار گۇلدەن ۇلى بار، قىزى بار ءبىر-بىر ەلف ۇشىپ شىعا كەلدى. وزدەرى سونداي سۇيكىمدى، قاراساڭ كوز تويمايتىن! ولاردىڭ ءبارى دە تۇيمە قىزعا قۇشاق-قۇشاق سىيلىق الىپ كەلدى. سولاردىڭ ىشىندەگى قىزعا ەڭ ۇناعانى جالتىراۋىق شەگىرتكەنىڭ قوس قاناتى ەدى. ونى قىزدىڭ ارقاسىنا ورناتىپ بەرىپ ەدى، ەندى گۇلدەن گۇلگە ول دا ۇشىپ قونا الاتىن بولدى. قىزدىڭ قۋانىشىندا شەك جوق! ال جوعارىدا، ۇياسىندا جاتقان قارلىعاش تا شاماسى كەلگەنىنشە بىلگەن ءانىن ايتۋمەن وتىردى. ءبىراق ول وتە جابىرقاۋ ەدى. سەبەبى كىشكەنتاي قىزدى ول دا ولەردەي جاقسى كورگەندىكتەن عۇمىر بويى اجىراعىسى كەلمەيتىن.
– ەندى بۇدان بىلاي سەنى ەشكىم دە تۇيمە قىز – دەپ اتامايدى! – دەدى ەلف. – ول ات ساعان لايىق ەمەس. ويتكەنى سەن سونشالىق ادەمىسىڭ! ءبىز سەنى مايا – دەپ اتايمىز!
– قوش، قوش بول! – دەپ سىبىرلاعان قارلىعاش ەندى جىلى جاقتان سوناۋ الىس دانياعا ساپار شەكتى. ويتكەنى ونىڭ دانيادا ءبىر ءۇيدىڭ تەرەزەسىنىڭ ماڭدايشاسىندا كىپ-كىشكەنتاي ۇياسى بولاتىن. ال ءۇي يەسى وعان نەشە ءتۇرلى ەرتەگىلەر ايتىپ بەرەتىن. قارلىعاش ءوزىنىڭ بار سىرىن سول ادامعا ايتىپ بەرىپتى. ال ءبىز بۇل حيكايانى سول ەرتەگىشىدەن ەستىپ بىلدىك.
You Might Also Like
-
وتانىم مەنىڭ - قازاقستان، ىستىق قوي سەنىڭ توپىراعىڭ. ورمانىن، كولىن، باۋ-باعىڭ، قاستەرلەگەن قازاعىم.
-
انتاركتيدا – سىرلى ءارى عاجايىپ مەكەن. جەتى قۇرلىقتىڭ ىشىندە ادامداردىڭ مەكەندەۋىنە ەڭ قولايسىزى بولعاندىقتان ەڭ از زەرتتەلگەن قۇرلىق. نازارلارىڭىزعا ول جايلى 10 ەڭ قىزىقتى دەرەكتى ۇسىنامىز.&n...
