InfoHub Logo

انتاركتيدا – سىرلى ءارى عاجايىپ مەكەن. جەتى قۇرلىقتىڭ ىشىندە ادامداردىڭ مەكەندەۋىنە ەڭ قولايسىزى بولعاندىقتان ەڭ از زەرتتەلگەن قۇرلىق. نازارلارىڭىزعا ول جايلى 10 ەڭ قىزىقتى دەرەكتى ۇسىنامىز. 

10. ونىڭ كولەمى ءاردايىم وزگەرىپ وتىرادى

انتاركتيدادا تەڭىز مۇزىنىڭ قاباتى ءبىر ايماقتارىندا كەڭەيىپ جاتسا، باسقا جاعىندا كەمىپ جاتادى. مۇنىڭ ءبىر سەبەبى – ۇزدىكسىز جەل سوعىپ تۇرۋىندا. مىسالى، جەل سولتۇستىكتەن سوعىپ تۇراتىن بولسا، قۇرلىق وڭتۇستىككە قاراي كەڭەيەدى.
مۇنداي جىل سايىنعى اۋىتقۋلار ءار ماۋسىمدا بولىپ تۇرادى. قۇرلىقتىڭ جالپى اۋدانى شامامەن 11،7 ميلليون شارشى شاقىرىمدى قۇرايدى، ءار جاز سايىن ول شامامەن تاعى 2،85 ميلليون شارشى شاقىرىم مۇزبەن قورشالادى. قىستا قۇرلىق ءبىرشاما كەڭەيەدى. ونىڭ اۋدانى 18 ميلليون شارشى شاقىرىمعا دەيىن جەتەدى. بۇل سانداردى ەلەستەتۋ وڭاي بولۋ ءۇشىن – ەۋروپا قۇرلىعى 9،8 ميلليون شارشى شاقىرىمدى الىپ جاتقانىن ايتا كەتەيىك. دەمەك، ءار قىستا انتاركتيدانىڭ اۋماعى ەۋروپانىڭ اۋماعىنان اسىپ تۇسەدى.

 

9. مۇزدى قۇرلىق عارىش قوقىستارىن جيناۋعا قولايلى مەكەن

انتاركتيكا – مەتەوريتتەردى جيناۋعا وتە قولايلى ورتا. كەز كەلگەن باسقا جەردە عارىشتان تۇسكەن قارا ۇيىندىلەر جەر بەتىندە كورىنباي قالادى. مەتەوريتتەردىڭ قالدىقتارىن تاستان ايىرا المايدى، ال كەيدە ءتىپتى ەشكىم كورمەي دە قالادى. ءوز كەزەگىندە انتاركتيدا – مۇز بەن قارعا ورانعان اپپاق قۇرلىق. سوندىقتان ونىڭ بەتىنە قۇلاعان عارىش قوقىسىن بىردەن بايقاۋعا بولادى.
سونىمەن قاتار، مۇزدى ورتا مەتەوريتتەردى جاقسى ساقتايدى – كوپتەگەن تابىلعان زاتتاردىڭ جاسى ميلليون جىلعا جەتەدى. عالىمداردىڭ سولاردى ىزدەۋ ءۇشىن ساپارلاپ كەلەتىنى دە سوندىقتان. انتاركتيداعا مەتەوريت ىزدەۋ ماقساتىندا جاسالاتىن ساياحاتتاردىڭ شىعىنى وزگەلەرمەن سالىستىرعاندا از. ال ەۋروپا مەن امەريكادان ىزدەۋ يگى ءىس ەمەس. بۇل دەرەكتى مىنا ءبىر مىسالمەن دالەلدەي الامىز: 1976 جىلدان بەرى اقش عالىمدارى مەتەوريتتەردى ىزدەۋ بويىنشا باعدارلامالاردىڭ اياسىندا انتاركتيدادا 16 مىڭ داناسىن تاپقان.

 

8. جىل سايىنعى مارافوندار وتكىزىلىپ تۇرادى

تۇرعىلىقتى حالىقتىڭ جوقتىعى انتاركتيدادا سپورت جارىستارىن وتكىزۋگە كەدەرگى كەلتىرمەيدى. ەلسۋەرت بازاسىندا 2004 جىلدان باستاپ ەرەكشە مارافوندار وتكىزىلىپ كەلەدى. قاتىسۋشىلار وڭتۇستىك امەريكادان جەكە ۇشاقپەن اۋا تەمپەراتۋراسى -17°س -12°س ارالىعىندا بولاتىن جەرگە ۇشىپ كەلەدى. ال جەلدىڭ جىلدامدىعى سەكۋندىنا 5-12 مەتر. بۇل – سپورتشىلار وتكەرەتىن كوپ كەدەرگىنىڭ ءبىرى عانا. ايتپاقشى، مارافون تەڭىز دەڭگەيىنەن ورتاشا 1000 مەتر بيىكتىكتە وتەدى. 
تەرموستاعى شايىڭىز بىرنەشە مينۋتتا سۋىپ كەتپەۋىن قالاساڭىز – جەڭىلىرەك سانالاتىن ماك-مەردو جارىسىنا قاتىسا الاسىز. بۇل جارىس روسسا تەڭىزىندەگى مۇزدى قايراڭىندا وتەدى. بۇل مارافونعا «ماك-مەردو» (امەريكا قۇراما شتاتتارى) عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ جۇمىسشىلارى قاتىسادى. الايدا مارەگە بارلىعى بىردەي جەتە بەرمەيدى – اۋا رايىن بولجاۋ قيىن، ءتىپتى جازدا دا، سوندىقتان اۋا رايىنا تىكەلەي بايلانىستى.

 

7. مۇندا تۋريستەر كەلىپ تۇرادى

انتاركتيكادا ەكسترەمالدىق تۋريزمگە مۇمكىندىكتەر مول. پوليار شەڭبەرىن كەسىپ ءوتۋ، پينگۆيندەر وتارىن قيىپ ءوتۋ، قۇرلىقتى زەرتتەگەندەردىڭ جولىمەن ءجۇرۋ، سۋ استىنا ءتۇسۋ، عىلىمي-زەرتتەۋ بەكەتتەرىن ارالاۋ جانە ت.ب. ءبىراق مۇنىڭ ءبارىن انتاركتيكالىق تۇبەكتە جاساۋعا بولادى. وندا سالىستىرمالى تۇردە كليماتى جىلىلاۋ، ال جىلىنا دەنۆەردە سياقتى جاۋىن-شاشىن جاۋادى. ونى قۇرلىقتىڭ باسقا بولىگىمەن سالىستىرىپ، قالجىڭ تۇردە تروپيكالىق دەپ اتايدى. 
1300 شاقىرىمعا جالعاسقان بۇل تۇبەك شالعاي سولتۇستىكتە ورنالاسقان جانە قۇرلىقتاعى ەڭ ىلعالدى اۋماق. مۇندا، تاماشا قىسقى اسەم كورىنىستىڭ ورتاسىندا پينگۆيندەر، يتبالىقتار مەن جانۋارلار الەمىنىڭ باسقا دا وكىلدەرى مەكەندەيدى. ءار جازدا كرۋيز لاينەرلەرى انتاركتيكالىق تۇبەككە شامامەن 35 مىڭ ءتۋريستى جەتكىزىپ وتىرادى. ارينە، بۇل تانىمال كۋرورتتارمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا از، ءبىراق بۇل ساپار ەكزوتيكالىق بولىپ سانالاتىنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.

 

6. انتاركتيدا ءالى دە زەرتتەۋدى تالاپ ەتەتىن مەكەن 

بريتان كاپيتانى دجەيمس كۋك 1772 جىلى پوليار شەڭبەرىنە ءجۇزىپ بارعاندا جەردى كورە العان جوق، ءبىراق وراسان زور ايسبەرگتەر مەن وتە تومەن تەمپەراتۋرا قورشاعان ورتانىڭ قاھارلى ەكەنىنەن حابار بەردى. زەرتتەۋشىلەر قۇرلىقتى تاۋىپ، بارلاۋدى 1800 جىلدىڭ باسىندا باستادى. وسىلايشا، امەريكالىق كاپيتان دجو ديەۆيس انتاركتيكالىق تۇبەككە يتبالىق اۋلاۋ ءۇشىن 1821 جىلى اتتانادى. بالكىم، جاڭا قۇرلىققا العاش اياق باسقان ادام دا سول بولار. 
دەگەنمەن، وڭتۇستىك پوليۋسكە 1911 جىلعا دەيىن ەشكىم جەتە الماعان. ءبىرىنشى بولىپ بۇعان نورۆەگيالىق رۋال امۋندسەن قول جەتكىزدى. بۇعان دەيىن پوليۋسكە بريتان ەرنەست شەكلتون جەتۋگە تىرىسقان، ءبىراق نىساناعا 200 شاقىرىمداي قالعاندا قايتىپ ورالۋعا ءماجبۇر بولعان. اعىلشىن زەرتتەۋشىسى روبەرت سكوتت بۇل ورىنعا امۋندسەننەن كەيىن ءبىر ايدان سوڭ اياق باسادى، ءبىراق قاھارلى اۋا رايىنان ول قايتىپ ورالا الماي قالدى. ۇلكەن قاتەر زەرتتەۋشىلەردى توقتاتا العان جوق، قۇرلىقتىڭ كوپتەگەن جەرلەرىندە ءار ەلدىڭ تۋلارى تىگىلىپ جاتتى. ۋاقىت وتە كەلە ولاردىڭ سانى ارتتى. وسىلايشا قۇرلىقتى جەكەشەلەندىرۋ ماسەلەسى كوتەرىلە باستادى.

 

5. انتاركتيداعا بىرنەشە ەل كوز تىگۋدە

البەتتە، جاڭا مەكەندەردى اشقان سايىن ادامدار ونى يەمدەنگىسى كەلەدى. ءبىراق انتاركتيدا – جالعىز ەرەكشە مەكەن. الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن جينالعان عالىمدار قۇرلىقتىڭ قيىر وڭتۇستىگىندە جينالىپ، عىلىمي زەرتتەۋلەرىن جۇرگىزەدى. ءبىر كەزدەرى جەتى ەل قۇرلىقتىڭ ءار جەرىن ءبولىپ العىسى كەلگەن، ءبىراق بۇل ىسكە اسا قويعان جوق. تەك بىرنەشە مەملەكەت انتاركتيدانى ءوز شەكاراسىنا قوسۋعا سوڭىنا دەيىن كۇرەستى. 
ءۇش ەل – ارگەنتينا، چيلي مەن ۇلىبريتانيا – انتاركتيدا ءبىزدىڭ جەر دەپ جاريالادى. ءبىر ءبىرىنىڭ نارازىلىقتارىنا پىسقىرىپ تا قارامادى. ال اۆستراليا، فرانسيا، نورۆەگيا مەن جاڭا زەلانديا شەكارانىڭ كەيبىر جەرلەرىنە تالاپتاندى. ءبىراق 1959 جىلى 12 ەل انتاركتيدانىڭ حالىقارالىق شەكارا ەكەنىن راستايتىن كەلىسىمگە قول قويدى. كەيىن بۇعان باسقا دا ەلدەر قوسىلدى. قازىرگى تاڭدا بۇل شارتقا 51 مەملەكەت ءوز كەلىسىمىن بەرگەن. دەگەنمەن، بۇل قۇجات انتاركتيدانى يەلىك ەتكىسى كەلەتىن ەلدەردىڭ البىرتتىعىن باسىپ قانا قويدى. ولار ءالى دە بۇل قۇرلىقتى يەمدەنۋدى ارماندايدى.

 

4. بۇل قۇرلىقتىڭ ساحارامەن ۇقساس جەرلەرى كوپ

انتاركتيدا – ناعىز پوليارلىق قۇلا دالا. ول – جەر بەتىندەگى ەڭ بيىك (ورتاشا العاندا)، ەڭ جەلدى جانە ەڭ قۇرعاق مەكەن. 1983 جىلى “ۆوستوك” كەڭەستىك عىلىمي ستانسياسىندا جەردەگى ەڭ تومەن تەمپەراتۋرا بەلگىلەندى: -89،2°س. قۇرلىقتىڭ 98% اۋماعى الەمنىڭ 70% تۇششى سۋ قورىن قۇرايتىن مۇز قاباتىمەن قاپتالعان. ونىڭ ورتاشا قالىڭدىعى – 2200 مەتر، ال شىعىس انتاركتيكادا ول ءتىپتى 4800 مەترگە جەتەدى! 
بۇل كونتينەنتتى ساحاراعا ۇقساتاتىنى نە؟ ەڭ الدىمەن، ومىرگە قولايسىزدىعى جانە جاۋىن شاشىننىڭ ورتاشا دەڭگەيى تىم تومەندىگى. اۋا رايىنىڭ سۋىق بولعانى سونشا، جاڭبىر مۇلدە جاۋمايدى دەسە بولادى. كەيبىر اۋدانداردا جىلىنا 30 ميلليمەتردەن تومەن جاۋىن شاشىن جاۋادى. كەيبىر اۋماقتاردا، عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، جاڭبىر ميلليون جىلدان استام ۋاقىت جاۋماعان.

 

3. مۇندا قاندى سارقىراما بار

قۇرعاق القاپ ايماعىنداعى تەيلور انتاركتيكالىق مۇزدىعىنان اعاتىن، قىپ-قىزىل ءتۇستى سۋدىڭ اعىنىن زەرتتەۋشىلەر قاندى سارقىراما دەپ اتايدى. سارقىرامانىڭ مۇنداي تۇسكە بويالۋى سۋ قۇرامىندا تەمىر توتىعىنىڭ كوپ بولۋىمەن تۇسىندىرىلەدى. سۋ مۇز قاباتىنىڭ كىشىگىرىم جارىقشاعىنان اتىپ اعىپ جاتىر. مۇنىڭ قاينار كوزى 400 مەترلىك مۇز قاباتىنىڭ استىنداعى وزەن ەكەنى انىقتالعان. سارقىرامانىڭ وزىنەن ول بىرنەشە شاقىرىمعا الىستا جاتىر. وزەن قۇرعاق القاپتى تەڭىز سۋى باسقان كەزدە قۇرىلعان. شامامەن 2-4 ميلليون جىل بۇرىن سۋ قايتىپ، ال سۋايدىن مۇز قاباتىمەن بۇركەلىپ قالعان. ءبىر قىزىعى، بۇل قاينار كوزدەگى سۋدىڭ اششىلىعى مۇحيت سۋىنىڭ اششىلىعىنان 4 ەسە ارتىق. سول سەبەپتى ول –10°C-تا دا قاتىپ قالمايدى. 
سۋ اعىنىن زەرتتەگەن عالىمدار، تەرەڭدە ورنالاسقان وزەندە كوپتەگەن ميكرواعزالار مەكەندەيتىنىن دالەلدەگەن. ولار وتتەگىسىز، سىرتقى ورتادان الىناتىن ءنارلى زاتتارسىز جانە فوتوسينتەزگە قاجەتتى كۇن ساۋلەسىنسىز ءومىر سۇرە الادى. تابىلعان ەكوجۇيە استروبيولوگتارعا كۇن جۇيەسىندەگى وزگە پلانەتالاردا وسىعان ۇقساس جاعدايلاردا ءومىر سۇرەتىن ميكرواعزالاردىڭ بولۋى مۇمكىن ەكەنىن بولجاۋعا مۇمكىندىك بەردى. مىسالى، مارستىڭ پوليارلىق بورىگىنىڭ استىندا نەمەسە يۋپيتەر گاز الپاۋىتىنىڭ سەرىگى – ەۋروپانىڭ تەرەڭ مۇحيتتارىندا.

 

2. ءومىر قاھارلى جاعدايلارعا ءتوزۋدىڭ امالىن تابادى

جۇمىرت قۇرت، كەنە سياقتى ومىرتقاسىز ايۋاندار انتاركتيكالىق جەردە ءومىر سۇرە الادى، ال جەرگىلىكتى وزەندەردە ميكروبتار جەتەرلىك. كەيبىر ءتىرى اعزالار قاھارلى سۋىققا توزۋگە ماشىقتانعان. تەمپەراتۋرا ەڭ تومەنگە تۇسكەن كەزدە – جاسۋشالار «قاتىپ قالعان» سياقتى بولىپ، جىبىرلاۋدى توقتاتادى. ال جىلىعان سوڭ ولار قايتا تىرىلەدى. فاۋنا وكىلدەرىنىڭ توزىمدىلىگى تومەندەۋ، سوندىقتان ىزعىرىق جەلدەن تاسا، سۋعا جاقىن ايماقتاردا ءومىر قايناپ جاتىر. سونىمەن قاتار تەڭىز تۇبىندە دە ءومىر سۇرەتىندەر كوپ. 
پينگۆيندەر، يتبالىقتار، تەڭىز ارىستانى، الپامساداي كيتتەر، كالمارلار مەن كريلدەر – انتاركتيكالىق قاھارلى اۋا رايىنا شىداپ باعاتىن جانۋارلاردىڭ كەيبىرى عانا. سونىمەن قاتار وندا داۋىلپاز، الباتروس، قاراتۇمسىق سياقتى كوپتەگەن قۇستار دا مەكەندەيدى. قاراتۇمسىقتار ەكسپەديسيا وكىلدەرىنە كوپ كەدەرگى كەلتىرەدى. جىرتقىش قاراتۇمسىقتار جانۋارلار مەن ادامدارعا تاپ بەرەدى، قاراۋسىز قالعان ازىق-تۇلىكتەردى ۇرلاپ اكەتەدى.

 

1. انتاركتيدا بۇرىن تروپيكالىق بولعان

ەڭ سۋىق قۇرلىقتى زەرتتەپ جۇرگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ كوپعاسىرلىق مۇزدى تەرەڭ بۇرعىلاۋ ارقىلى پلانەتامىزدىڭ ۋاقىت وتە كەلە قالاي وزگەرگەنىن بولجاۋعا مۇمكىندىگى بار. ءبىر تاڭقالارلىعى، عالىمدار بۇرىنعى زاماندا انتاركتيكالىق جاعالاۋدا پالمالار مەن گۇلدەر وسكەنىن انىقتاعان، ال مۇحيتتاعى سۋ جىلى بولعان. ياعني، شامامەن 50 ميلليون جىل بۇرىن انتاركتيدا تروپيكالىق ايماق بولعان. 
قازىرگى كەزدە جاڭا زەلانديادا وسەتىن اعاشتار مەن وسىمدىكتەردىڭ تاسقا اينالعان قالدىقتارى تابىلعان. سونىمەن قاتار عالىمدار انتاركتيدادا افريكالىق باوبابتار وسكەنەنىنە دالەل تاپقان! بۇگىندە بۇل كونتينەنتتىڭ ميلليون شارشى شاقىرىمى پوليارلىق قۇلا دالاعا اينالعان. بۇل بولاشاقتا كليماتتىڭ قالاي وزگەرۋى مۇمكىن ەكەنىن ويلاندىرتادى – بالكىم، ساحارا جاڭا انتاركتيداعا اينالار، ال پوليار قۇرلىعىنىڭ ءوزى قايتادان جىلى، ءومىر سۇرۋگە قولايلى مەكەنگە اينالار؟

 

انتاركتيدا جايلى مالىمەتتەر اشىلعان سايىن جۇمباعى دا سوعۇرلىم كوپ. بۇل تاڭعاجايىپ اپپاق قۇرلىق وسى كۇنگە دەيىن از زەرتتەلگەن بولىپ سانالادى. قولايسىز اۋا رايى عىلىمي زەرتتەۋلەر مەن ەكسپەديسيالار جۇرگىزۋگە قيىندىق تۋدىرادى، ءبىراق قيىندىقتار ادامزاتتى توقتاتقان با ەدى؟

---