InfoHub Logo

ءبىر ەنەدەن ۇلدان جالعىز بولعانىمەن، جۇرە جالعىز ەمەس جايىم بار. ءقازىر دە ۇيىمىزدەن بىرەۋ شىعىپ بارا جاتقاندا، بىرەۋ كىرىپ كەلە جاتادى. اسىرەسە مەنىڭ تۋىسقانىمنىڭ كوپ ەكەنىن بىلگەنىم كولحوز پرەدسەداتەلىنىڭ ورىنباسارى بولعاننان كەيىن. اندا-ساندا امانداسىپ كەتىپ تۇراتىندارمەن بىرگە مانسابىم جوعارىلاپ، الديارىم ارتقاننان كەيىن توڭىرەگىمە تالاي مارقاسقا پايدا بولعان ەدى. الدارىنا كەلگەن اسقا اتا سالتىن بۇزىپ قالتاسىنان قوس قاز مويىن شولمەك شىعارعاندار دا بولعان. «اعايىن ءبىر ولىدە، ءبىر تىرىدە» دەگەندى جاستايىنان جاتتاپ ەسكەن مەن بەيباق قايسىسىنىڭ ىشىنە كىرىپ شىعىپپىن، ءبارى قۋانىشىما ورتاقتاسىپ، وكپەسىن قولىنا الا جۇگىرىپ، جۇرەتىن جارا قۋانىش كەلگەن شىعار دەپ شاشىلىپ-توگىلىپ جاتىرمىن.

ويباي-اۋ، العاشقى كۇنى بارا الماي قالدىق، بالباق. «يگىلىكتىڭ ەرتە-كەشى جوق» دەگەن عوي دەگەندەر قانشاما. كادىمگى قىزمەتىم جوعارىلاعان كۇنى مەن شۇلەن تارقاتىپ، بۇلار سودان قۇر قالعانداي قينالىسادى، قاپالانىپ-قاپىلاتتاسادى.

— ءالى دە كەش ەمەس، كەلە بەرىڭدەر،— دەيمىن مەن ولاردىڭ سوزىنە كوپ ءمان بەرمەي:

— سوندا دا،— دەيدى اعايىندار ىشىندە ارامقارا اتانىپ كەتكەن ءىنىڭمىن دەپ جۇرگەن تىشقان كەز، جىلتىر قارا.— جاقسىلىققا جۇرتتان بۇرىن جەتپەسەك اعايىن بولعانىمىز قايسى.— ايتقانداي ۇمىتىپ بارادى ەكەنمىن، بۇل دا سوڭعى تابىلعان تۋىسقاننىڭ ءبىرى بولاتىن. مۇنداي جۇرەكجاردى سوزگە قالاي ەلجىرەمەي تۇرارسىڭ، قالاي ماي بولىپ ەرىپ كەتپەسسىڭ! بارىنەن دە ماعان وسى ارامقارا باسقالاردان جاقىنىراق كورىنىپ كەتەدى. شىعاردا عانا جانى باسقا بولىپ تۇرعان ادامدى قالاي جاقىن تۇتپاسسىڭ. مۇندايدى جاقىن تارتپاعاننىڭ جارىعى ءتۇسسىن داعى.

اسىرەسە كۇندى كۇن، ءتۇندى ءتۇن دەمەي ۇيگە سالىپ جەتىپ كەلىپ تۇراتىن تەرىكتى ايتساڭشى، ءبىزدىڭ ۇيگە كەلگەندە ماي بولىپ ەرىپ، جىبەك بولىپ ەسىلىپ ءبىر كەتەدى دەرسىز. كۇلدىرلەپ كەۋدەسىنەن شىعاتىن قوڭىر داۋسى قانداي. كورشى ۇيگە كىرىپ شىققان كوكەڭدى، ۇلكەن باستىقتىڭ جاقىنى توكەندى ايتىپ اۋزىنىڭ سۋى قۇريدى. ال ماعان سىرتىمنان قاقپان قۇرىپ، ءىن اۋزىنان شىعا كەلگەن سارشۇناقتاي شاقىلداتىپ ۇستاپ الماق بولىپ جۇرگەن بۇرگەندى، ۇرگەندى ايتقاندا ىزادان بۋلىعىپ، ءتىپتى جەتى اياز كورگەن كورى سەركەدەي قالشىلداپ كەتەدى. ماعان جانى اشيتىن ادامنىڭ ءبىرى وسىنداي-اق بولسىن دەپ باۋىرداي بىلقىلداپ، جۇرەكتەي سولقىلداپ ءجىبىپ-اق كەتەمىن.

تەرىك — بىلاي قاراعاندا باسقا ادامداردان ەشقانداي ايىرماسى جوق، سىپ-سىپا جىگىت. قوڭىرقاي وڭىنە قىر مۇرىنى قۇپ جاراسىپ، اسىرەسە ءمۇيىز كوزىلدىرىگى كوركەمدىكتىڭ كورمەسىنە قويارداي ەلەس تۋعىزادى. جاسىنان ەلدى قارا قۇرتتاي ارالاپ ءجۇرىپ، تۋعان-تۋىسقانىنىڭ قامىن كوپ جەگەندىكتەن ءتۇسىپ قالعان با، ءتۇسى قارا ەكەنى، الدە قولاڭ ەكەنى بەلگىسىز شاشى سيرەكتەۋ. اعايىننىڭ قامىن جەۋ، ولارعا قامقور بولۋ وڭاي دەيسىز بە، ولار تۋرالى دۇشپانداردىڭ نە ايتىپ جاتقانىن قانداي جولمەن بولسىن ەستىپ ءبىلۋ، ولاردىڭ ىشىنە كىرۋ، ولاردىڭ بالباقتىڭ توبەسىنەن قۇي قازباق بولعان بالە-جالاسىن تۇپ-تۇگەل، ءجىپ-شىرعىسىن شىعارماي ۇعىپ الۋ، ونى تەرەڭنەن الىپ جىپكە تىزگەن مارجانداي ەتىپ، ابدەن ءيىن قاندىرىپ، تىگىسىن جاتقىزىپ سەنەتىندەي ەتىپ جەتكىزۋ كەز-كەلگەن كىسىنىڭ قولىنان كەلەدى دەپ ويلاماڭىز. سوندىقتان دا بولار، «اقىلدى باسقا شاش شىدامايدى» دەگەندەي، ايتەۋىر قوڭىر قۇيقاسى شاشى اراسىنان سىعالاپ تۇرادى. قۇيقاسى كورىنىپ تۇر دەپ ايتقىزعىسى كەلمەي مە، شاشىن ءبىر جاعىنا قارا تاراپ، جابىستىرىپ تاستايدى. سوندا تەرىكتىڭ شاشى بۇزاۋ ارقاسىنا تۇسكەن سيىر ءتىلىنىڭ ىزىندەي تاراقتانىپ، كۇردەلەنىپ تۇرادى. مۇنداي كەزدە تەرىكتى «مەنىڭ تۋىسقانىم» دەپ الەمگە جار سالعىم كەلىپ كەتەدى.

ءبىر كۇنى ەندى جاتۋعا ازىرلەنىپ وتىرعانىمىزدا ەسىكتىڭ قوڭىراۋى باسقا ءبىر ەنەگە تەلىنگەن، بۇگىن قارىنى تويماي تۇلكى قۇرساق بولىپ قالعان جەتىم لاقشا بەزىلدەپ ءجۇرىپ بەرسىن. بەيمەزگىل جارىم تۇندە جۇرگەن كىم بولدى ەكەن دەپ ءبارىمىز دە ءۇرپيىسىپ قالدىق. كوبىنە مۇنداي جاعداي، ءبارىڭىز بىلەسىز، ەلىمنەن حابار ايتىپ جۇرگەندەر عانا بولار ەدى.

— ياپىراي، اعايىن-تۋعان امان بولعاي ەدى،— دەيدى ايەلىم. بالالاردىڭ دا پۇستىسى كەتىپ، ءتۇسى قاشتى.

ەسىك اشىلىپ، ۇيگە تەرىك كىردى. وڭىندە ابىرجۋ، جاماندىقتىڭ نىشانى بار ما دەپ انىقتاي قاراپ ەدىم، ونداي ەشتەمە بايقاي المادىم. قوڭىرقاي ءوڭى جىلتىراپ، اۋزى ءسال دوربالانىپ تۇر، سيرەك شاشى وڭ جاعىنا جىعا تارالعان كۇيى. دەگەنمەن دە بەيۋاقتا جۇرگەنىنەن ءالى دە ءىش جيىپ وتىرمىن.

— ياپىراي، تەرىك، تۇندەلەتىپ سۋىت ءجۇرىسىڭ ءبىزدى مازاسىزداندىرىپ بارادى، ەل-جۇرت امان بولعاي ەدى. ءۇي-ىشىڭ امان با؟

— امان، اعا، ءبارى جاقسى. انشەيىن قىدىرىپ كەلگەن جايىم بار. اماندىق ءبىلىپ، سالەم بەرە كەتەيىن دەگەنىم عوي.— پاي-پاي! مادەنيەتتى ادامداردىڭ جويا بولەك قوي. سونشا جەردەن ءتۇن ىشىندە سالەم بەرۋگە كەلىپ جۇرگەن ەرلىكتى ايتساڭشى! ۇلكەن اۋىلدىڭ تۇندە جۇرەتىن ادام جاراتىن ءيتى، تەلى-تەنتەگى بولماي تۇرمايدى. سولاردان ءتۇن ىشىندە قورىقپاي-ۇرىكپەي جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ كەلىپ جۇرگەن تەرىكتىڭ باسىن قالاي عانا كەمىتەرسىز.

كوڭىل جايلانعان سوڭ ايەلىم دە جايىلىپ جاستىق بولىپ، ساماۋىردى دالاعا الا جۇگىردى. تەرىك ويدى ورىپ، قىردى قىرىپ تالاي اڭگىمەنىڭ باسىن شالىپ، جوعارى شىعىپ، تەمەن ءتۇسىپ ماعان تور قۇرىپ، اياعىمنان شالىپ قالىپ، ىڭعايى كەلسە توڭقالاڭ اسىرعىسى كەلىپ جۇرگەندەر تۋرالى، ءتىپتى ماعان دەگەندە قىرىن كەلەتىندەردى ءتىزىپ، ولاردى ءسوز اراسىندا سىباپ تا الادى.

— الگى ارقابايدىڭ ۇيىندە ءبىر جيىن بولىپ جاتقان سوڭ، بىلە كەتەيىنشى دەپ ات باسىن بۇرعان ەدىم، ءاي وزدەرى، كوكشوقىلىقتار جينالىپ الىپ، ءاي اڭگىمەنى ماي پىسكەن كۇبىدەي كۇلدىرلەتىپ جاتىر ەكەن. مەنى كورىپ تىيىلا قالعان ساپ-سارى باستى، كوك كوز كىسىگە ءۇي يەسى ءوزىمىزدىڭ بالا دەۋى مۇڭ ەكەن، ول ءسوز اياعىن سىپىلداپ، ايرانداي اقتارىپ كەتە باردى. مەن ءازىم دە قۋمىن بۇرىشتا باسقالاردىڭ كوزىنە تۇسپەي، بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا بولىپ، بۇكشيدىم دە قالدىم.— وسى جەرگە كەلگەندە تەرىك مەنىڭ ءسوزىمنىڭ بۇلارعا اسەرى قالاي دەگەندەي ازىراق توقتاپ، ءبارىمىزدىڭ بەتىمىزگە ءبىر-بىر قاراپ شىقتى. سونان سوڭ قالتاسىنان ءتورت بۇكتەلگەن بەت ورامالىن الىپ ءسۇرتىندى دە، ءسال تاماعىن كەنەپ ادەمى قوڭىر داۋسىمەن قايتا سويلەپ جونەلدى.

— ءبىر كەزدە،— دەدى تەرىك مۇرنىن ءبىر تارتىپ قويىپ،— تەردە وتىرعان كەسپەكتەي قارا ءۇي يەسىنە قاراپ «ەي، تاڭمەرەي، مەن بىلسەم مىناۋ ءبىزدىڭ بالا ەمەس، وتىرىسىن قاراشى، ارامدىقتىڭ اسىعىن ۇرلاعانداي شۇكيىپ قالىپتى» دەمەسى بار ما، يمانىم ءزار تۇبىنە كەتىپ ەدى، ايتەۋىر كوزىڭ جاماندىق كورمەگىر ءۇي يەسى «ايتا بەر، ول ءوزىمىز» دەگەن سوڭ بارىپ قانا سويلەپ كەتتى.

ودان ءارى تەرىك كوك شوقىلىقتاردىڭ قۇرىپ جاتقان قاقپانىڭ الدىمەن جايساڭبايدى، سونان سوڭ جەڭىستى، دوڭەستى قۇرتپاق دەگەندى ءبىر شولىپ ءوتىپ، ءسوزىم قالاي اسەر ەتتى دەگەندەي ءبارىمىزدى قايتا تۇگەندەپ شىقتى. ايتەۋىر وسىلاي اڭگىمەنى ساپىرىپ بالالاردىڭ ءبارى ءار جەردە ۇيىقتاپ قالعانشا وتىرماسى بار ما؟

— وپىرماي، مىنا كوك شوقىلىقتارىڭ كوك سوققاندار ەكەن عوي، قىلمىسى جوق، ءوز جۇمىسىن ءبىلىپ قانا جۇرگەن ادامداردا نەسى بار؟— دەپ ايەلىمنىڭ تەرىك كەتكەننەن سوڭ دا كوپ ۋاقىتقا دەيىن سۇرى كىرمەي وتىردى.

— قىلمىسىمىز بولسا اياماسىن!— دەي سالدىم، ايەلىمدى جۇباتپاق بولىپ. سولاي دەمەگەندە نە دەمەكپىن، ونىمەن بىرگە قوسىلىپ الىپ قايعىرعاندا كوكشوقىلىقتار مەنى كورمەي قالادى دەيسىڭ بە.

ءسويتىپ كۇندى كۇن، ءتۇندى ءتۇن دەمەي ەسىگىمىزگە تىنىم بەرمەيتىن تەرىك ءبىر كۇنى كەلۋىن پىشاق كەسكەندەي تىيدى. اركىمنىڭ وت باسىنىڭ، وشاق قاسىنىڭ تىرشىلىگى بار، تەرىكتى دە ەستەن شىعارىپ الىپپىز.

— تەرىك ءىنىڭىز نەگە جوق بولىپ كەتتى، كەكە؟— دەيدى ءبىر كۇنى ۇلىم. ءوزى سىلق-سىلق كۇلەدى.

— جۇمىستان قولى تيمەي جۇرگەن شىعار، كەلەدى-داعى،— دەي سالدىم. شىنىمەن وعان ءمان بەرمەدىم. سويتسەم ۇلىم ونىڭ نەگە كەلمەي جۇرگەنىن سەزگەن ەكەن.

بريگاديردىڭ جۇمىسى كوپ، ونىڭ ءوزى كيىزى قۇرىمعا اينالعان ءۇي سياقتى، ءبىر جەرىن جاماساڭ، ەكىنشى جەرى تەسىلەتىنىندەي جۇمىستىڭ ءبىر جەرىن جوندەپ كەلسەڭ، ەكىنشى ءبىر جەرى اقساپ جاتادى. سونداي ءبىر اياعىنا قان تۇسكەن جىلقىنىڭ ءجۇرىمى قۇرىعانىنداي قوستاعى جۇمىسىم ءبىر ماندىماي قالعاندا كولحوز پرەدسەداتەلىنىڭ قىرىن قاراعان كەزى بولعان:

— بالباقتىڭ قوستاعى جۇمىسى ماندىمادى عوي، وسىلاي بارا بەرسە قالاي بولار ەكەن،— دەپتى ول مەن جوقتا كولحوز باسقارماسى وتىرىسىندا. وسى ءبىر سەز دابىرايىپ، ۇلكەيىپ، بىرەۋ قوسقا ايتىپ، بىرەۋ قوسارلاپ ايتىپ، بىرەۋ وڭدەپ ايتىپ، بىرەۋ جوندەپ ايتىپ، ايتەۋىر بالباقتى سۋ تۇبىنە كەتىرگەن جايى بار-دى. وسىدان كەيىن كوپ تۋىسقاننىڭ ءبىرسىپىراسى-اق ءبىزدىڭ ءۇيدى اينالىپ ءوتىپ، بالا-شاعانى، ايەلىمدى كورسە دە كورمەگەن بولىپ جۇرەتىندى شىعاردى.

ءتىپتى بەتپە-بەت كەلىپ قالعاندا عانا قاراقۇرت شاققان ادامدى وقىعانداي بولار-بولماس ەرنىن جىبىرلاتاتىن بولدى. بۇعان مەن پالەندەي ءمان بەرمەگەنمەن، ايەلىم بۇرىن قۇرت بەرگەن، ەندى سىرت بەرگەن تۋىسقاندارىمنىڭ جاڭاعى مىنەزىن كورىپ مۇقىراپ قالىپ ءجۇردى.

ەندى بۇگىن كولحوز پرەدسەداتەلىنىڭ ورىنباسارى بولىپ سايلانعان سوڭ تۋعان دا، تۋىسقان دا كوپ. ولاردىڭ ءبىرازى ۋاقىتشا تۋىسقان ەكەنىن دە بىلەمىن: انە، تاعى بىرەۋ ەسىك قاقتى. كۇن اشىقتا قوينىنا كىرەتىن، كۇن جابىقتا موينىڭا مىنەتىننىڭ ءبىرى بولماعاي. ءتىپتى ەسىكتىڭ ارعى جاعىنداعى جارقىن-جارقىن ەستىلگەن داۋىسقا قاراعاندا، اعىنان جارىلاتىن بىرەۋ تۇرعان سياقتى. شاماسى تەرىك بىلەم. جاعدايعا قاراي وزگەرىپ، شىركىن تۋىسقاننىڭ ءتۇرى دە كوبەيىپ بارادى. انە، قوڭىراۋ قايتا سىلدىرادى. شىنىمەن-اق ۋاقىتشا تۋىسقاننىڭ ءبىرى ەكەن. قالاي كورەسىزدەر، اشسام با ەكەن ەسىكتى، الدە اشپاسام با ەكەن؟!

1983

---