ۇلى ۇلىتاۋ، ۇلكەن جەزقازعان
— پاپا، ۇلىتاۋ الاتاۋداي بيىك ەمەس قوي. سوندا نەلىكتەن ۇلىتاۋ دەپ اتالادى؟
— ۇلىتاۋ... ۇلىتاۋ ءوڭىرى. وسى ءسوز ايتىلعاندا ەلەڭ ەتپەس قازاق بولماس، بالام. ۇلىتاۋ —ەرتە كەزدەن-اق بىرلىكتىڭ، تۇتاستىقتىڭ تەمىرقازىعى بولعان. قازاق دالاسىندا ۇلىتاۋدان الدەقايدا ۇلكەن، الدەقايدا بيىك تاۋلار كوپ. ءبىراق ۇلى دەگەن اتاۋعا يە بولعانى بىرەۋ-اق. سەبەبى ۇلىتاۋ — سارىارقانىڭ كىندىگى. ەلدىكتىڭ تۇتقاسى. بىرلىكتىڭ ءتۇپ قازىعى. ۇلىتاۋ وڭىرىندەگى "تاڭبالى تاستا" ۇلدارىنىڭ ىزگىلىك ءۇشىن، تاتۋلىق ءۇشىن، توپتاسۋ ءۇشىن، بىرىگۋ ءۇشىن ۇلى ماجىلىستە بەكىتكەن جۇرەك شەشىمىنىڭ شەجىرەسى قاشالىپ جازىلعان. ونداعى رۋ تاڭبالارى ءار رۋدىڭ قول جالعاسقاندىعىنىڭ كۋاسى بولىپ ءالى كۇنگە دەيىن تاڭ نۇرىمەن بويالىپ، جاڭبىر تامشىسىمەن جۋىلىپ، وشپەي، جوعالماي جارقىراپ تۇر.
ۇلىتاۋ — قازاق ەلىنىڭ دەربەس تاۋى. قىسىلعاندا سوعان كەلىپ، جان شاقىرعان. تارىلعاندا ۇلىتاۋعا كەلىپ كەڭشىلىك تاپقان. "ۇلىتاۋ" اتالۋى دا سودان بولسا كەرەك. ۇلىلىق — بىرىككەن تىلەكتە، ءومىر كوكسەگەن ۇمىتتە، تىنىشتىق اڭساعان ارماندا، ازاتتىق ىزدەگەن جۇرەكتە. سول ۇلىلىق حالقىڭنىڭ مەيماندوس جومارت قانىنا سىڭگەن، جاۋعا دەگەن وشپەندىلىگىنە دارىعان، دوسقا دەگەن مەيىرىمىنە ارالاسقان. ۇلىلىق — ۇلكەندى سىيلاعىش اتا سالتىندا، كىشىگە ىزەتشىل حالىق داستۇرىندە، تورىققان كوڭىلىن انمەن جۇباتىپ، كۇيمەن ەمدەگەن حالىقتىڭ قاناعاتشىل قاراپايىمدىلىعىندا، قاجەت كەزىندە حانعا دا باسىن يمەگەن قايسار تاكاپپارلىعىندا! انا سىيلاعان ادەبىندە! قارىنداس قۇرمەتتەگەن كەڭشىلىگىندە! ۇلان تاربيەلەگەن ومىرشەڭدىگىندە!
ۇلىتاۋ — تاريح شەجىرەسىنىڭ قويماسى. ءار تاسى سايراپ كەتسە، حالقىڭنىڭ سان جۇزدەگەن عۇمىر جولىنداعى قۋانىشى مەن ءسۇيىنىشىن، قايعىسى مەن قاسىرەتىن، تاپقانى مەن جوعالتقانىن جايىپ سالار ەدى. ءار توبەسى، ءار قىرقاسىنا ءتىل بىتسە، ەركىندىك ءۇشىن ارپالىسقان ۇلدارىنىڭ، ازاتتىق پەن تاۋەلسىزدىك ءۇشىن الىسقان ازاماتتارىنىڭ تالاي داستانعا جۇك بولار حيكاياسىن اشىپ سالار ەدى، ۇلىم.
ۇلىتاۋ توڭىرەگى تۇگەل ەستەلىك، تۇنعان بايلىق..
تابىسى سايراپ جاتىر. توبە، قىرقاسى ۇندەمەسە دە، دىبىرى تالاي ەلگە جەتىپ جاتىر.
ول — بۇگىنگى ۇلىتاۋدىڭ ۇلىلىعى. بۇگىنگى ۇلىتاۋدىڭ قۇدىرەتى. ونى ۇلى قىلعان دا، قۇدىرەتتەندىرگەن دە جاڭا زامان.
ۇلىتاۋ. ۇلىتاۋ توڭىرەگى دەگەندە اسىل قازىناسىن باۋىرىنا باسىپ جاتقان جەزقازعان ورالادى. قارساقپاي قىراتتارى كوك مۇناردا دىرىلدەپ قالقىپ شىعىپ، بايقوڭىر بەلەستەرى كوز تارتادى.
ۇلىتاۋ توڭىرەگى دەگەندە كەڭگىر سالاسى، اپاقاي — اقشي، جيدەلى — بارشىن قۇمدارى تىزىلە قالادى.
ۇلىتاۋ — جەزقازعان ءوڭىرى ەجەلدەن-اق باي كەنىمەن، قازبا قورىمەن بەلگىلى بولعان.
توپونيميكا — جەر اتاۋىن زەرتتەيتىن عىلىم. جەزدى، جەزقازعان، قورعاسىن دەيتىن اتاۋلار ەرتەدەن قويىلىپ، مال باققان حالقىمىزدىڭ جەر قازعانىن دا، جەز قازعانىن دا تاريحقا شەگەلەپ كەتكەن.
ۇلىتاۋ داڭقى روسسيا مەملەكەتىنە XVIII عاسىردا-اق نيكولاي رىچكوۆتىڭ 1772 جىلى سانكت-پەتەربۋرگ باسپاحاناسىندا باسىلىپ شىققان "1771 جىلى قىرعىز-قايساق دالاسىنا جاساعان ساياحاتىنىڭ كۇندەلىك جازبالارى" اتتى ەڭبەگىمەن جەتكەن.
ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورى كنياز گريگوريي سەمەنوۆيچ ۆولكونسكيي 1814 جىلى ترويسك كومەندانتى پودپولكوۆنيك فەوفيلاتوۆ پەن كەڭەسشى چكالوۆ باسقارعان اسكەري ەكسپەديسيانى جاساقتاپ، ۇلىتاۋ بويىن زەرتتەۋگە جىبەرەدى.
ەكسپەديسيا ترويسك قالاسىنان 689 شاقىرىم جەردەگى ۇلىتاۋ وڭىرىنەن بۇرىنعى كەن ورنىن تاۋىپ، ءجۇز پۇت رۋدا الادى. كەندى قورىتقاندا ونىڭ الپىس پروسەنتى قورعاسىن بولىپ شىعادى.
ۇلىتاۋ بايلىعى ءبىراق يگەرىلگەن جوق ەدى. "حالىقتار تۇرمەسىنە" اينالعان پاتشالىق سامودەرجاۆيە جەزقازعان بايلىعىن يگەرۋگە ونشا قۇشتارلىق بىلدىرە قويمادى. "حالىقتار دوستىعى" دەيتىن قۇدىرەت كەلۋ ءۇشىن وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنىڭ جەڭىسىن ءالى دە ءبىر عاسىردان استام ۋاقىت كۇتۋ قاجەت بولاتىن.
ءبىراق ۇلىتاۋ — جەزقازعان ءوڭىرىنىڭ تۇنىپ جاتقان قازىنا بايلىعى — سارى مىسى، قوڭىر قورعاسىنى روسسيانىڭ پايدا ىزدەگەن تالاي كوپەسى مەن چينوۆنيكتەرىنىڭ كوز قۇرتىنا اينالىپ، قازاق دالاسىنا اشقاراقتانعان الپاۋىتتارىنىڭ لەگىن كوبەيتتى.
ۇلىتاۋ قىرانىنىڭ ءۇنىن كۇشىگەن مەن قارعا-قۇزعىننىڭ قارقىلى باسىپ كەتتى. سولاردىڭ ءبىرى — ەكاتەرينبۋرگ كوپەسى — نيكون ۋشاكوۆ. ۋشاكوۆ 1840 جىلدارى ۇلىتاۋ وڭىرىنە ءجيى كەلگىشتەپ، ءنىلدى، سپاسسك، قاراعاندىعا جالاقتاعان پريكازچيكتەرىن ۇستى-ۇستىنە جونەلتىپ جاتتى. سولار ارقىلى توپىراعى تۇگەل اسىل تاس، قىزىل قازىناعا تۇنعان نىلدىدەن، سپاسسكىدەن، ۇلىتاۋدان ون سەگىز كەن ورنىنىڭ بارىن انىقتاپ، قازاق دالاسىنا قاپشىعىن ارقالاپ، لاپ قويدى.
ۇلىتاۋ ايماعى ۇرى-قارىنىڭ تالاپايىنا ءتۇستى. ۇلىتاۋ ايماعىندا مىس كەنى ورنالاسقان توڭىرەكتى نيكون ۋشاكوۆ شياق توقبەرگەن ۇلى دەگەن بي مەن باقانشى باتىردان بار-جوعى ءتورت ءجۇز سومعا ساتىپ الدى.
ۇلىتاۋ ۇندەگەن جوق. بەزەردى دە، بەدىرەيىپ جاتتى. قوينىن اشا قويمادى، قۇشاعىنا ەنگىزە قويمادى.
ۋشاكوۆتىڭ ۇلىتاۋ وڭىرىندەگى مىس كەنىن ءتيىستى ورىنعا تىركەتۋ جىلى — 1847 جىل — جەزقازعان كەنىنىڭ تۋۋ جىلى رەتىندە ەسەپتەلىپ، 1972 جىلى حالقىمىز كەن ورنى اشىلۋىنىڭ 125 جىلدىعىن اتاپ ءوتتى.
ءبىر جاماندىقتىڭ ءبىر جاقسىلىعى بار دەگەن وسى. ءبىراق ۋشاكوۆ كەن كوزىن پايدالانا المادى.
پاتشا ۇكىمەتى قيان شەتتەگى كەندى الۋعا قارجى بولمەدى. بولگىسى دە كەلمەدى. بۇراتانا حالىق دەپ ەسەپتەگەن قازاق ءۇشىن جاناشىرلىق جاساۋ پاتشالىق سامودەرجاۆيەنىڭ ساياساتىنا سىيمايتىن دا.
1850 جىلى ەكاتەرينبۋرگتىڭ ءتورت كاسىپكەرى بىرىگىپ كومپانيا قۇرعاندا، ۇلىتاۋ ءوڭىرى قالتالى ريازانوۆتىڭ تۇگەلدەي دەرلىك يەلىگىنە وتكەن ەدى.
ونىڭ بەر جاعىندا ريازانوۆ تا ساف التىن، سارى مىستى يگەرە العان جوق. ۇلىتاۋدىڭ ۇلىلىعىن الەمگە جاريا ەتە العان جوق. ۇلىتاۋ ۇلى دوستىقتى كۇتىپ، ۇلدارى مەن ۇلاندارىن توسىپ، مەلشيىپ جاتا بەرگەن.
اقىرى ريزانوۆتار 1904 جىلى بۇل ءوڭىردى تەگىنگە ەمىنىپ ۇمتىلاتىن شەتەلدىك جىرتقىشتار — اعىلشىن كاپيتاليستەرىنە ەكى ءجۇز الپىس مىڭ سومعا ساتىپ، پايداعا شاش ەتەكتەن كۇمپ ەتكەن.
— بايقايسىڭ با، بالام. سوندا ريازانوۆتار قانشا پايدا تاپقان؟
الماس تەز ەسەپتەدى:
— ۋشاكوۆ قازاقتاردان نەبارى ءتورت ءجۇز سومعا ساتىپ السا، ريازانوۆ، ۋشاكوۆتار اعىلشىندارعا التى ءجۇز ەلۋ ەسە قىمباتتاتىپ ساتقان ەكەن. — ۇلىم كۇرسىنىپ قالدى. كۇرسىنگەن جانىمدى جايلاندىردى.
— ۇيىمشىلدىقتىڭ ۇيتقىسى بولعان، بىرلىكتىڭ تۋىن كوتەرگەن، قازاق حالقىنىڭ الدەنەشە عاسىر تۇتاستىعىنىڭ تەمىر قازىقتاي كىندىگىنە اينالعان ۇلى تاۋى — ۇلىتاۋ ونداعان جىلدار بويى روسسيا كوپەستەرى مەن اعىلشىن كاپيتاليستەرىنىڭ ساۋدا-ساتتىققا اينالدىرعان مۇلكىندەي قولدان قولعا وتكەن عوي.
اعىلشىن كونسەسسيونەرلەرىنىڭ جالدامالى اگەنتتەpi جەرگىلىكتى جەردەن ەلدىڭ جىگىتتەرىن توپ-توپ قىپ ايداپ كەلىپ، تابيعات بايلىعىن ىسىراپ ەتە قازعىزىپ الىپ، ەڭ باي، مول تۇسىن جىرتقىشتىقپەن پايدالانا باستادى.
انگليا كاسىپكەرى جىراق دالاعا ءوندىرىس وشاعىن "ورناتايىن دەگەندى ويلاماعان. ءبىراق ءوندىرىسسىز تەگىن كوسىپ الۋدىڭ جولى دا جوق ەدى. سوندىقتان الىس تۇكپىرگە تۇكپىرگە قۇرال-جابدىق جەتكىزىپ، الىس تۇكپىردىڭ قازىپ الاتىن قازىناسىن تاسىپ اكەتۋ ءۇشىن، سول ماڭايداعى قازاقتاردىڭ تۇيەلەرىن پايدالانادى.
تۇيە... قازاق ءۇشىن ءتورت تۇلىكتىڭ قاسيەتتىلەرىنىڭ ءبىرى ەدى ول. دالا كەمەسى، ءشول پىراعى دەيتىن جانۋارلار ۇستىنە تەڭدەگەن ءاربىر پۇت جۇككە 2-4 تيىنداي يەسىنە ۇنەم كەلتىرىپ، قىردىڭ ءتوسىن شارلاپ، تاۋدى باۋىرلاپ، ءشولدى شيىرلاپ «اتباساردىڭ ازاپتى جولى"، «جوسالىنىڭ ءشولدى جولى»، «ءنىلدىنىڭ جەلدى جولى» دەگەن جاڭا سوقپاقتاردى ارقا جوتاسىنا تاسپالاي تارتقان ەدى. ۇباق-شۇباق شۇباعان تۇيە كەرۋەنى جەزقازعان كەنىنىڭ ەڭ جوعارى ساپالى كەسەكتەرىن ءتورت ءجۇز شاقىرىم جەردەگى جوسالى ستانسياسىنا ۇزدىكسىز تەمىر جول ارقىلى ەۆروپاعا جونەلتىپ جاتتى.
كوز الدىنداعى ىرىسى، دالاسىنىڭ بەرەكەسى وزىنە بۇيىرماي، وزگەگە بايلىق بوپ قۇيىلعاندا قىسقى قىزىل شۇناق ايازدا جۇزدەگەن قازاق تۇيەكەشتەرى سۋىققا ۇرىنىپ، ۇسىككە شالىنىپ، مۇگەدەك بولىپ قالعان.
"ۇسىگەن سول اياعىم مۇجىق بولدى،
سول قولىم جانى كەتىپ، و دا سولدى.
قۇماڭداي دومالانعان مەن ءبىر بەيباق،
تابارمىن كۇن كورەرلىك قايدان جولدى" —
دەپ زارلاعان ولار. قازاق كىرەشىلەرىنىڭ ۇسىنگەنى دە راس. قاتىپ ءولىپ قالعانى دا اقيقات. كۇن كورەرلىك جول تاپپاي، كۇنەلتەرلىك ىڭعايلى كاسىپ تاپپاي، اتقان تاڭ مەن باتقان كۇنگە مۇڭ شاققان كەدەي-كەپشىك ەرىكسىز اعىلشىن كاپيتاليستەرىنە جالدانىپ، ماڭداي تەرىن كول قىلىپ توككەن. كوز جاسىن سەل قىلىپ اعىزعان. اققان تەر مەن جوسىعان جاستى دالاسىنىڭ جەلى عانا سيپاعان، دالاسىنىڭ توپىراعى عانا ءسىڭىرىپ، ءسىمىرىپ العان.
ءوز ەلىندە وگەي ۇلداي كوزىن ساتىپ، قايماق تۇگىل قاسپاعى بۇيىرماعان ىرزىعىن باسقاعا ءوز قولىمەن قازىپ بەرىپ، تۇيەسىنە تەڭدەپ تاسىپ، الىس ەلدەرگە ۇزاتقان قازاقتىڭ كۇرسىنگەندە كوكىرەگى قارس ايرىلاتىن. شەرلەنگەندە كەۋدەسىنە شەمەن ۇيىرىلەتىن. ۇلىتاۋدى ۇلتاراقتاي ۇيپالاپ، ءبىرى تاۋىن، ءبىرى شوقىسىن، ءبىرى توبەسىن، ءبىرى وباسىن تىمىسكىلەپ، كەن بارلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەتىن اعىلشىن، فرانسۋز، يتاليان، امەريكان ينجەنەرلەرى جەرگىلىكتى اپاي ءتوس، اتپال ازاماتتارعا قۇرال-سايمانىن عانا كوتەرتىپ قوياتىن. جەردى قايلا-شوتپەن قازدىراتىن. وتىن تاسىتىپ سۋ اكەلگىزىپ، تاماعىن پىسىرتەتىن. اۋىر جۇمىستى، قارا جۇمىستى جوتاسىنىڭ تۇزىن شىعارتىپ، ماڭدايىنا تاسپالاپ تاڭىپ بەرگەن. ماماندىققا ۇيرەتۋ، بولاشاق وندىرىسكە باۋلۋ ويلارىندا دا بولماعان. قارا جۇمىسقا كۇش-كولىك قانداي قاجەت بولسا، قازاق جىگىتتەرى دە سولاي پايدالانىلعان. قيمىلداسا بولدى. تىندىرسا جەتتى. نەگە قيمىلداپ، نە تىندىرعانىن تۇيە سۇراي ما، بالام؟ Aت بىلە مە، ۇلىم؟ ەندەشە قازاق شارۋالارىنا دا ۇعىنۋدىڭ، ءتۇسىنۋدىڭ، ءبىلۋدىڭ قاجەتى شامالى. شەتەل ينجەنەرلەرى سولاي ويلادى. ماماندارى سونى بۇلجىتپاي ورىندادى.
بىر-بىرىمەن باسەكەلەسە جارىسىپ، تىمىسكىلەپ جورتۋىلداعان ءار ەلدىڭ ينجەنەرلەرى اقىرى جەزقازعاننىڭ ەسەپسىز قازبا بايلىعىنىڭ ۇستىنەن ءتۇستى.
سونىڭ ناتيجەسىندە جىلىنا بەس مىڭ توننا قىزىل مىس وندىرەتىن زاۆود پەن تاۋلىگىنە ەكى ءجۇز ەلۋ توننا كەپ ۇساتاتىن بايىتۋ فابريكاسىنىڭ جوباسى 1912 جىلدىڭ دەكابرىندە لوندوندا بەكىتىلەدى.
زاۆود پەن فابريكانىڭ قولايلى بولاشاق ورنى — ۇلىتاۋدىڭ وڭتۇستىك سىلەمىندەگى تۇششى سۋى جەتكىلىكتى، قۇرىلىستىق ماتەريالدارعا باي قارساقپاي اشاسى بەلگىلەنەدى. قارساقپايدى تاڭداۋدىڭ ەكىنشى ءبىر تيىمدىلىگى — كومىر شىعاتىن بايقوڭىر مەن كەن وندىرىلەتىن جەزقازعاننىڭ ءدال ورتاسىندا جاتۋى ەدى. ىشكى جاعى دا الپىس شاقىرىمنىڭ شاماسىندا. قارساقپايدا سۋى ءمولدىر، ءدامى بالداي قۋمولا وزەنى بار. قۋمولانى ساي قىسپاسىندا بوگەپ، سۋ توسپاسىن جاساسا ايدىنىنا شاعالا ۇيىرىلەر، توسىندە تولقىنى تۋلار كول جاساۋعا بولادى. ءسويتىپ وندىرىسكە اسا قاجەت سۋ ماسەلەسىن شەشىپ السا، وتىز شاقىرىم جەردەگى نايزاتاستان مىس قورىتۋعا قاجەتتى — تەمىر مەن اكتى تاسىمالداۋ تۇك ەمەس ەدى.
تابيعات-انانىڭ دالا مەن تاۋىن پانالاعان پەرزەنتىنە ادەيىلەپ دايىنداعانداي كەنى مەن سۋى، كومىرى مەن تەمىرى، اگى مەن ءسولى باسقانىڭ ەنشىسىنە بۇيىردى. شىعىنى از، شىعىمى مول تۇزدىقتى ولكەنىڭ ورتاسىنان ويىپ الىپ اعىلشىن كاپيتاليستەرى قارساقپاي ايماعىن جەرگىلىكتى رۋ باسىلارىنا از-ماز عانا جەم تاستاپ، وتىز جىلعا جالداپ الدى. ەل ىرىسى ەلدەن كەتتى. ەنشىدەن ءبولىندى. جەر بەتىنە تاقاۋ جاتقان كەندى الۋ — كوپ قاراجاتتى قاجەت ەتپەيتىندىكتەن، 1904-1915 جىلدار ارالىعىندا 234 سكۆاجينا بۇرعىلاپ، 17 شاحتا سالعان كاپيتاليستەر بايقوڭىر — قارساقپاي — جەزقازعان اراسىن قوساتىن تار تاباندى تەمىر جول سالىپ، شيكىزات تاسۋدىڭ ارزان دا جەڭىل ءتاسىلىن جەدەلدەتۋگە شۇعىل كىرىسىپ كەتەدى.
بەس پاروۆوز، ەكى ءجۇز قىرىق سەگىز ۆاگون، وتىز ەكى پلاتفورما، توعىز تەپلۋشكا مەن بىرنەشە ۆاگونەتكا 1914 جىلدىڭ جازىندا جوسالى ستانسياسىنا جەتكىزىلىپ، 10 نويابردە جولعا شىعادى.
بۇل — بىرىن-بىرىنە تىركەگەندە ۇزىندىعى ەكى جارىم كيلومەترگە سوزىلاتىن پاروۆوزدار مەن ۆاگوندار تىزبەگىن قارساقپايعا جەتكىزۋ ءۇشىن ون ەكى شاقىرىمدىق تەمىر جول سالىنىپ، سول جولعا ۇزىن سوستاۆ ءوتىپ وتىرعان. ەندى الگى ون ەكى شاقىرىمعا سوزىلعان رەلستەر قايتا الىنىپ، ىلگەرى توسەلگەن جول ءتورت ءجۇز شاقىرىم جەردەگى قارساقپايعا جەتۋگە ءتيىس بولعان.
تاسپالاپ جال ءۇيىپ، توپىراق توككەندەردىڭ دەنى قازاق، ورىس جۇمىسشىلارى ەدى. ەلسىزدىڭ ءشولى قيناپ، جەلى ازىناپ، بەينەتى تيتىقتاتىپ شاراسىزدىقتىڭ ازابىن تارتقىزعان. قياناتى كوپ، قايرىمى جوق تۇلدىر جوقشىلىق اتتىڭ قامىتىن موينىنا سالعىزىپ، ايازدا شىتىناعان تەمىر رەلسكە الاقانىن قارىتقان. اۋىر بالعامەن ارپالاستىرىپ، جۋان تەمىر قازىقتى قاققىزعان. جاسىمەن بىرگە جىگەرى سورعالاپ جەرگە سىڭگەن. جالىنى كەمىپ، جىلۋى جوعالىپ، سۇيرەتىلگەن قۇر سۇلدەرى ءىلبي وتىرىپ، بالا-شاعاسىنىڭ قارا قازاندا قاينار ىستىق سۋىن ۇزبەۋدى عانا كۇيتتەگەن.
وسىنداي اسا قيىن اۋىر ەڭبەك جۇمساپ، ارقالاپ تاسىعان تەمىر جول كەرۋەنىن جالدامالى جۇمىسشىلار 2 جىل 11 اي وتكەندە 1917 جىلدىڭ 8ء-شى وكتيابرىندە، ۇلى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنا اي قالعاندا قارساقپايعا جەتكىزەدى.
ۇلىتاۋ ءبىراق ۇلتاراق بولۋعا كونبەگەن. ۇلدارىنا سىڭىرگەن ۇلىلىقتى قاناۋشىلىققا قارسى وجەت قيمىلدارىمەن سىرتقا شىعارتقان. وجەتتىك پەن قايسارلىققا تولى تالاپتارىمەن ايتقىزعان. قۇلدىق پەن قورلىققا قارسى تۇرعىزىپ، تۇساۋلى اتتاي تەپىرەكتەگەن ۇيقىلى-وياۋ كۇيىنەن سەرگىتىپ، قازاق شارۋالارىن ورىس جۇمىسشىلارىمەن تابىستىرعان. ازاتتىق تاڭىنىڭ قاراڭعى قاپاستان لەپ بەرىپ، جاڭادان تۋىپ كەلە جاتقان شاپاعى ۇلىتاۋ — جەزقازعان وڭىرىنە دە ساۋلەسىن تۇسىرگەن. روسسيا پرولەتارياتىنىڭ قاناۋشىلارعا قارسى كۇرەس جولىنا قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ سۇرلەۋى جالعاستى. قارساقپايعا بەت العان "ازاپ كەرۋەنى" دەپ اتالعان تەمىر جولشىلار اراسىندا1915 جىلى ەكى رەت ەرەۋىل جاسالعان.
— ە، باسە! ەرەۋىل جاساماسا، ابدەن اسقىنار ەدى، — دەپ الماس قىزىندى.
— ارينە، باعىت-باعدارى، ماقسات-تىلەگى ايقىندالا قويماعان ستيحيالىق ەرەۋىلدەر ەدى ول. وكىنىشتى كۇيىنە، قايعىلى حالىنە جەڭىلدىك ىزدەپ، باقىتسىزدىققا دۋشار بوپ مۇگەدەككە اينالعان جولداستارىنا جاردەم بەرۋدى سۇراعان. ازىق-تۇلىكتىڭ جەتكىلىكتى بولۋىن تالاپ ەتكەن.
ەركىندىك جوق جەردە سەرپىلىس بولمايدى. ەرەۋىلدى پاتشا ستراجنيكتەرى مەن قارۋلى اعىلشىندار تەز باسىپ تاستاعان. ونداعان ورىس جۇمىسشىلارىن سول جەردە تۇتقىنداپ، ءبىرىنشى دۇنيە جۇزىلىك سوعىسقا ەرىكسىز سولدات قىلىپ اتتاندىرىپ جىبەرگەن.
ءبىراق كۇن كوزىن الاقانمەن جابۋ وڭاي ەمەس ەدى. دولدانعان داۋىلدى قىلىشپەن جايقاپ توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.
ۇلىتاۋ وڭىرىنە كەلەشەك تەندىك، بوستاندىق كۇنى مەن بولاشاق ريەۆوليۋسيا داۋىلىنىڭ العاشقى جارشىلارى كەلە باستادى. سولاردىڭ ءبىرى — ون ەكى جاسىنان ون التى جاسىنا دەيىن پومەششيكتە جۇمىس ىستەگەن، سول كۇيبەڭ تىرلىگىنە الاتىن كۇندىك اقىسى ون تيىننان اسپايتىن يۆان ۆاسيليەۆيچ دەيەۆ ەدى. ول ءومىر قازانىندا قايناپ، تۇرمىس تاۋقىمەتىندە شىڭدالعان جالىندى بولشيەۆيك بولاتىن.
شىڭدالۋ جولى — ۇزاق جول. ول — ادامدىعىن ءار كەزدە ساقتاي ءبىلۋ، سىن ساعاتتا ەرلىك قۇدىرەتىن تابا ءبىلۋ، حالىقتىق ازاتتىق سۇيگىش قاسيەتىن قادىرلەۋ.
دەيەۆ ون جەتى جاسىندا فابريكادا ىستەپ، جۇمىسشى تابىنىڭ قاجىرلىلىققا باۋليتىن مەكتەبىنەن وتكەن. ورىس-جاپون سوعىسىنا قاتىناسىپ، ريەۆوليۋسيالىق كۇرەس تۋىن كوتەرگەن.
دەيەۆ ءومىرى — سىن ساعاتتار تىزبەگى. تالاي سوققى توبەسىنەن تومپەشتەگەن — مايىسسا دا قايىسپادى. تالاي تاۋقىمەت جوتاسىن باسقان، كۇيىنسە دە يىلمەدى. تىك تۇرىپ قالىپ، ادىلەتكە باستار جولىن تۋرالاپ تارتا بەردى. ول جولى — 1905 جىلعى موسكۆاداعى قارۋلى كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرعان ازاماتتىق شامىرقانۋى. ول جولى — قىزىل پرەسنياداعى بارريكادا ۇستىندەگى قىزىل جالاۋ كوتەرگەن جۇمىسشىلاردىڭ بىرنەشە كۇنگە سوزىلعان جان اياماس قارسىلىعى. اقىرى وسى ادىلەت جولى ي. دەيەۆتى 1913 جىلى قازاقستانعا، بايقوڭىرعا اكەلدى.
يۆان ۆاسيليەۆيچ دەيەۆ.
امانكەلدى يمانوۆ.
وسى ەكى ەسىمدى بۇگىندە ەل بىلەدى، جۇرت جادىندا جاڭعىرادى. جالىندى ورىس ريەۆوليۋسيونەرى مەن قايسار قازاقتى ءومىر يىرىمدەرى جولىعىستىرعان. زامانا تولقىنى تابىستىرعان.
امانكەلدى يمانوۆ باستاعان قازاق شارۋالارىنىڭ كوتەرىلىسىنە دەم بەرگەن دەيەۆ كەيىندە اتباسار ۋەزىندە جاسىرىن بولشيەۆيكتىك ۇگىت تاراتىپ جۇرگەن سابىر ءشارىپوۆ جانە ادىلبەك مايكوتوۆتارمەن استىرتىن بايلانىسادى. سولار ارقىلى لەنيننىڭ "ءبىزدىڭ ۇيىمدىق مىندەتتەرىمىز تۋرالى جولداسقا حات" ماقالاسىن، ۇندەۋلەرىن الىپ، جەزقازعان جۇمىسشىلارىنا كەڭىنەن تاراتادى.
1915 جىلى بايقوڭىردا العاشقى ەرەۋىل بۇرق ەتە ءتۇستى. ول ۇلىتاۋ ۇلدارىنىڭ ورىس جۇمىسشىلارىمەن بىرىگىپ، ەزگىگە قارسى، قورلاۋعا قارسى، اۋىر تۇرمىسقا قارسى شيرىققان اساۋ جۇرەكتىڭ، ادال كوكىرەكتىڭ، ارمان اڭساعان سەرگەك تىلەكتىڭ باس كوتەرۋى ەدى. اسپاندى تەڭسىزدىك بۇلتى تورلاعان قاتىگەز زاماندا قارۋسىز جۇمىسشىلاردى پاتشا جاندارمدارى وق استىنا الىپ، ەرەۋىلدى تەز باسىپ تاستايدى. قىزىل شۇبەرەك — قىزىل تۋ وق تەسىپ شۇرق-شۇرق بولدى. كەۋدەسىن وق تەسىپ وتكەن جۇمىسكەر ەرجان ازاتتىق ءۇشىن قۇرباندىققا شالىندى. ازاتتىقتىڭ ارايلاپ اتار الاۋ تاڭى ءۇشىن قىزىل تۋ تۇستەس قىزىل قانىن تۋعان توپىراعىنا ءسىڭىردى. باقىتتى جىراقتان ەمەس، ۇيىنەن، ەلىنەن تابار ءۇمىت ءۇشىن كوز جۇمدى.
ءان ءاندى تابادى. ءان ءاندى تانيدى. ويتكەنى ول — جۇرەك ءۇنى، كوڭىل ءتىلى. قازاق ءانى "ەلىم-اي"-دان باستاپ ەركىندىكتى اڭساعان. ورىستىڭ "ەي، ۋحنەمى" كىرىپتارلىققا لاعىنەت اتقان. انمەن تابىسقان ەكى حالىق وكىلدەرى ەندى ءبىر مۇڭدى كەۋدەلەرىنە قۇيىپ الىپ، ءبىر ءاندى — ءبىر تاڭدى — ازاتتىق تاڭىن قوسىلا ىزدەۋدىڭ، بىرىگىپ اتقىزۋدىڭ ارماندى جولىنا، اسقار ماقساتىنا قاتارلاسا، يىق تۇيىستىرە بەت تۇزەگەن.
بايقوڭىر ەرەۋىلى سونىڭ ايعاعى ەدى، ۇلىم. قازاق دالاسىنىڭ كوگىندە حالىق كەگىنىڭ نايزاعايى جارق-جۇرق وينادى. ۇلىتاۋ وڭىرىندە قايسار رۋحتىڭ العاشقى ءدۇمپۋى لەپ بەردى. تۇنەكتى تۇرۋگە بولادى ەكەن. تۇماندى ىدىراتۋعا بولادى ەكەن. ول ءۇشىن تىزە قوسىپ، تىلەك بىرىكتىرىپ ورىس-قازاق ەڭبەكشىلەرى ورتاق قاناۋشىعا قارسى كۇرەسۋ قاجەت ەكەن. ارقا اتىرابى وسىنداي ءومىر مەكتەبىنىڭ ءبىرىنشى ساتىسىنان ءوتتى.
***
— كەيىن شە؟ وكتيابر كەلگەن سوڭ ۇلىتاۋ بىردەن دۇرىلدەدى مە، پاپا؟
— كونە ۇلىتاۋ — جاڭارعان، جاڭعىرعان ۇلىتاۋ اتانار ۇلى كەزەڭىنىڭ تابالدىرىعىندا تۇر ەدى.
جاڭا زاۆودتىڭ ىرگەسىن ەندى كوتەرەمىز، شاش ەتەكتەن كەنەلەمىز دەپ جۇرگەن شەتەل كونسەسسيونەرلەرىنىڭ كوكىرەگىنە نان پىسكەن پايداقور ەسەبىن وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنىڭ جەڭىسى بولدىرماي تاستادى.
ۇلىتاۋعا ازاتتىق تاڭى جەتتى. ۇلىتاۋدىڭ قار باسقان شىڭىندا تەڭدىك، ەركىندىك كۇنىنىڭ شۇعىلاسى جارقىرادى. ۇلىلىقتىڭ قاقپاسى اشىلدى.
جاۋىزدىق جاعالاسپاي جۇرە المايدى. ول قاتىگەزدىكپەن اۋىزدانىپ، زۇلىمدىقپەن قورەكتەنگەن. سوندىقتان دا كوز الدىنداعى بايلىقتان قول ۇزۋگە ەرىكسىز ءماجبۇر بولعان اعىلشىن كاپيتاليستەرى بولاشاق زاۆودقا جەتكىزگەن قۇرال-سايمانداردى قيراتىپ، بايقوڭىر مەن جەزقازعان شاحتىلارىن سۋعا تولتىرىپ كەتتى. ماشينالار مەن اگرەگاتتار اشىق اسپان استىندا قالىپ، سۋمەن شايىلىپ، توت باسىپ، ۇرلانىپ، تونالىپ قۇرۋعا اينالدى.
جالدانىپ كەلگەن قالاۋشىلار، بالتاشىلار، قۇرىلىسشىلار تۇس-تۇسقا ىدىراپ بوسىپ، قارساقپاي ءوندىرىسىنىڭ از عانا مەزگىل ءتۇتىنىن بويلاتا كوككە سوزعان كىرپىش زاۆودى جۇمىسىن توقتاتتى. قارساقپاي قاڭىراپ، قۇلازىپ قالدى.
ءبىراق ەل مۇلكىن، حالىق قازىناسىن ساقتاۋدى ويلاعان ريەۆوليۋسيالىق كوميتەت مۇشەلەرى ەندىگى كەڭەستىك زاماننىڭ زاۆودىنىڭ قۇرال-جابدىقتارىن بۇلىنۋدەن، تالان-تاراجعا تۇسۋدەن امان الىپ قالۋدى الەكساندر كوميسساروۆ پەن شەنەۋ دالابايەۆتارعا تاپسىردى.
1920-1924 جىلدار قارساقپاي، جەزقازعان، بايقوڭىر تۇرعىندارى ءۇشىن اۋىر كەزەڭ بولعان ەدى. جۇمىس توقتاپ، زاۆود سالۋ ماسەلەسى شەشىلمەي، كۇنكورىس قيىندادى. تۇرعىنداردىڭ حاتى مەن وتىنىشتەرى بويىنشا، ۇلىتاۋ وڭىرىمەن تانىسقان ورتالىق وكىلدەرى: « قيىر شەتتەگى تەمىر جولسىز شولەيت دالاعا زاۆود سالۋدىڭ پايداسى شامالى. سوندىقتان قارساقپايداعى قۇرال-جابدىقتى ورالعا جەتكىزىپ، ونداعى ەسكى زاۆودتاردى قايتا جوندەپ، مىس الۋعا بولادى"، — دەيتىن تەرىس پىكىرگە دە باردى.
ءبىراق بۇل شەت ايماقتاردى جەدەل يگەرىپ، ارتتا قالعان حالىقتاردى مادەني-وندىرىستىك ومىرگە تارتۋ كەرەك دەيتىنگە قارسى پىكىر ەدى. سول سەبەپتى لەنين دزەرجينسكييدەن "قارساقپاي وڭىرىنە ريەۆوليۋسيا ىسىنە شەكسىز بەرىلگەن، سەنىمدى، بىلىكتى ادامداردان ارناۋلى كوميسسيا جىبەرۋىن" وتىنەدى.
1924 جىلى س. دىبەس باستاعان ۇكىمەت كوميسسياسى قارساقپايدا زاۆود سالۋعا تولىق مۇمكىندىك بارىن، جانە بۇل كاسىپورىن ەكى-ۇش جىلدا ەلىمىزگە مىس بەرە الاتىنىن دالەلدەيدى.
ەڭبەك جانە قورعانىس كەڭەسى 1925 جىلدىڭ 10 يۋنىندە اتباسار ءتۇستى مەتالدار ترەسىن قۇرىپ، بۇل ترەسكە قارساقپاي كومبيناتىن سالۋدى مىندەتتەيدى.
"قارساقپاي كاسىپورنى قايتادان جۇرگىزىلەتىن بولىپتى" دەگەن حابار ماڭايداعى ەلگە تەز تاراپ كەتتى. ەندى قارساقپايعا قاراي كوشكەن ەل تۇس-تۇستان جولعا ءتۇستى.
بۇل بولاشاق كوشى ەدى.
بۇل ازات ەلدىڭ ارمان قۋعان ازاماتتارى ەدى.
بۇل ۇلىلىعىن تاعى دا تانىتقان كونە ۇلىتاۋدىڭ ىلگەرى كۇندەرگە قوينىنداعى اسىلى مەن بايلىعىن اشۋعا جار سالعان قۋانىشى ەدى.
بۇرىن ءنوپىر جۇرت نە اسقا، نە ۇلى ءماسليحاتقا، نە جارمەڭكەگە وسىلاي جينالاتىن.
ال مىناۋ قۋمولا وزەنىنىڭ جاعاسىنا تاياق تاستام جەر قالدىرماي ءيىن تىرەسە قونىستانعان اۋىلدار بولاشاق ءومىردىڭ ماڭگى تارقاماس جارمەڭكەسىن جاساۋ ءۇشىن قاپتاپ كەلىپ، تۇتاستىعى مەن قۇلشىنۋىنىڭ قۇدىرەتىن تانىتتى.
ءبىراق ءۇمىت بار دا، ءۇمىتتىڭ جۇزەگە اسۋى بار. ول ءۇشىن ماماندار قاجەت ەدى، مىڭداعان جۇمىسشىلار كەرەك ەدى. ماسەلەن، 1926 جىلى قارساقپايدا ءتورت-اق ينجەنەر، التى تەحنيك، بەس ءجۇز جۇمىسشى ىستەسە، زاۆودتى تەزىرەك ىسكە قوسۋ ءۇشىن ودان دا كوپ، ودان دا ارتىق ماماندار كەرەك بولدى. قازاقستان ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ باسشىلىعى ارقاسىندا سول جىلى-اق قىزىلوردا مەن قازالىدان، قازاقستاننىڭ باسقا وبلىستارىنان، ورتالىق روسسيادان كومەككە كەلۋشىلەر لەگى كوبەيدى.
ولار — تاس قالاۋشىلار ەدى.
ولار — بالتاشىلار مەن سىلاقشىلار ەدى.
ولار — قۇرىلىس ماماندارى مەن ينجەنەر-تەحنيكتەر ەدى.
ۇلىتاۋ ەندى دوستىق ايماعىنا اينالدى. ۇلىلىعىنىڭ جەمىسىن تاتتى. ۇلدارىنىڭ قۋانىشىنا ورتاقتاستى.
1926 جىلدىڭ ماي-وكتيابر ايلارىندا قارساقپايعا ءۇش ءجۇز قىرىق توعىز ورىس، ەكى ءجۇز جيىرما جەتى قازاق، ەكى ءجۇز قىرىق تاتار جۇمىسشىلارى كەلىپ، زاۆود قۇرىلىسىن بۇرىنعىدان دا گورى جانداندىرىپ اكەتتى.
قارساقپاي تاعدىرى — حالقىمىزدىڭ تاعدىرىنا اينالدى. ورتاق مۇددە وراسان سەرپىلىس تۋعىزدى. ۇلىتاۋ وڭىرىنە الۋان بۇتاقتى بايتەرەك تامىر بويلاتتى. ول — حالىقتار دوستىعى ەدى.
ۇلىتاۋ ۇلاندارىنىڭ قاۋىرسىنى قاتايىپ، توپشىسى بەكىدى. قيىرعا قاناتتانىپ ۇشتى. قازاقستان ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ تىكەلەي نۇسقاۋىمەن ورالداعى ءتۇستى مەتاللۋرگيا كاسىپورىندارىنىڭ جانىنان اشىلعان كۋرستارعا بولاشاق كاسىپورىندارعا ماماندار دايارلاۋ ءۇشىن قۇرىلىس جۇمىسىندا جىگەر كورسەتكەن، ازداپ ورىسشا سويلەي الاتىن الپىس جىگىت جونەلتىلدى.
ولار — راحىمبەك بايتاسوۆ، ءبىلال ابييەۆ، جاكەن شاحانوۆ، بودىق سارسەنوۆ، بالىقباي بايجانوۆتار.
التى ايدان كەيىن قارساقپاي ءوزىنىڭ مەتاللۋرگتەرىن، بايىتۋشىلارىن، بۇرعىشىلارىن توسىپ الدى. جاڭا، جاس ماماندار جۇزدەگەن جۇمىسشىلاردى ۇيرەتۋدىڭ، مامانداندىرۋدىڭ ۇيتقىسى بولدى.
1926 جىلى قارساقپايدا ەلەكتر ستانسياسى ىسكە قوسىلدى. سارىارقانىڭ قۇبا جونىنداعى كىشكەنە قالادا ەلەكتر شامدارى جارقىرادى. قاراڭعى تۇنەك قوينىنداعى دالاعا شىن مانىندە شامشىراق تۇتاندى. ءومىر شىراعى، يندۋستريا شىراعى، سوۆەتتىك ءداۋىر نۇرى ساۋلە شاشتى.
اعىلشىنداردان قالعان تار تاباندى تەمىر جولدى ەندى قازاقستاندىق قۇرىلىسشىلارى قولعا الىپ، قىسقا مەرزىمدە ءجۇز جيىرما كيلومەترلىك بايقوڭىر — قارساقپاي — جەزقازعان تەمىر جولىن دۇنيەگە اكەلدى.
ەندى جەزقازعاندىقتار مەن ۇلىتاۋلىقتار اراسىنان ماشينيست، كوچەگار، كوندۋكتور، ديسپەچەر ءتارىزدى ۇلى مارتەبەلى لاۋازىمى بار جۇمىسشى تابىنىڭ جاڭا وكىلدەرى شىعىپ، قالىپتاسا باستادى.
1926 جىلدىڭ كۇزىندە دوسسور مەن ريددەردە جانە قارساقپايدا جاڭا اۋداندار قۇرىلدى. وسىعان سايكەس 10-وكتيابردە قارساقباي اۋداندىق ءبىرىنشى پارتيا كونفەرەنسياسى اشىلدى. كونفەرەنسيادا قارساقپاي كومبيناتىنىڭ ديرەكتورى ي.ۆ.دەيەۆتىڭ قۇرىلىستى تەز ءبىتىرىپ، كاسىپورىندى بەلگىلەنگەن مەرزىمدە ىسكە قوسۋ تۋرالى بايانداماسى تالقىلاندى.
ەڭبەك قارقىنى ەندى جاڭا سەرپىنمەن دامىدى. 1926-1927 جىلدىڭ قاتتى قىسىنا، جول قاتىناسىنىڭ كۇرت اۋىرلاعانىنا قاراماستان، كومبينات قۇرىلىسىنداعى جۇمىسشىلار جانقيارلىقعىڭ ۇلگىسىن تانىتتى. سونىڭ ارقاسىندا ۇلىتاۋ ءوڭىرى ۇلى جەڭىسكە جەتتى. ۇلىلىقتى ۇلان دالاسىنا پاش ەتتى.
1928 جىلعى 19 وكتيابردە تۇنگى ساعات 11-دە وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنىڭ 11 جىلدىعى قۇرمەتىنە قارساقپاي زاۆودىنىڭ شارپۋ پەشىنەن تۇڭعىش مىس — قارا مىس اعىزىلدى.
بۇل — شىن مانىندە قازاقستان يندۋسترياسىنىڭ ەڭ العاشقى، ەڭ تۇڭعىش پەرزەنتى ەدى، بالام. العاشقى مىس — ۇلىتاۋ ايماعىنىڭ باي قازىناسىنىڭ تۇساۋكەسەرى ەدى. ويتكەنى بالقاش مىسىن الۋعا ءالى دە ون جىل كەرەك بولاتىن.
مۇرجاسىن كوككە كەۋدەلەي سوزىپ، قويۋ ءتۇتىنىن بۇرق-بۇرق ىتقىتقان قارساقپاي زاۆودى ءوزىنىڭ وسىناۋ مىسىمەن قازاق دالاسىنداعى الاۋلاپ جانعان ۇلكەن كاسىپورىن شۋاعىمەن قازاق پرولەتارياتىن دۇنيەگە اكەلدى.
دۇنيەگە الىپتاردىڭ، قازاقستان يندۋسترياسى الىپتارىنىڭ العاشقى كوشباستاۋشىسى، ءبىرىنشى فلاگمانى كەلدى. مەشەۋ ولكەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن گۋدوگىمەن، الاۋ اتقان جالىنىمەن، قىزارا بالقىعان تۇڭعىش مىسىمەن جار سالا كەلدى.
دۇنيەدەگى ەڭ ادەمى ءسوز — ماحاببات ءسوزى، سۇيىسپەنشىلىك ءتىلى. ول جۇرەك تۇكپىرىندە تۋىپ، جۇرەك لۇپىلىمەن مەرەيلەنگەن جۇزدەن توگىلەدى. ويتكەنى سۇيىسپەنشىلىك — بۇكىل سەزىمىڭنىڭ بۋىرقانعان ءساتى، بۇكىل قۋانىشىڭنىڭ توعىسقان شۋاعى، بارلىق ارمانىڭنىڭ ورىندالعان كەزەڭى. ۇلىتاۋ ۇلاندارىنىڭ العاشقى مىستى اعىزىپ، العاشقى ەڭبەك جەمىسىنە قانشالىق مارقايعانى، اپپاق قاردان شىڭدارىنا سالدە وراعان، قىرانىن ساڭقىلداتقان تاۋ مەن دالانىڭ سول ءبىر ەلجىرەگەن مەيىرىمى العاشقى مىس بالقىماسىنىڭ الىنۋىنا بايلانىستى اشىلعان سالتاناتتى ميتينگىدە سويلەگەن اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى قايىربەك داۋلەتبەكوۆتىڭ سوزىنەن دە، الماتىدان ارنايى كەلگەن قازاق اۆتونوميالىق سوۆەتتىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى پرەدسەداتەلىنىڭ ورىنباسارى ءالىبي جانگەلديننىڭ قۇتتىقتاۋىنان دا كورىنگەن. تۇڭعىش بالقىمانى قورىتقان بالقىتۋشى باتىربەك داۋىتبايەۆتىڭ تەبىرەنگەن لەبىزى مەن جۇمىسكەرلىك ۋادەسىنەن تانىلعان.
ۇلى دوستىقتىڭ قۇدىرەتىن، جاسامپاز ءومىردىڭ قاسيەتىن بايقايسىڭ با، بالام. اعىلشىن كاپيتاليستەرى قازاق شارۋالارىن تەك قانا قارا جۇمىسقا جەگىپ، ماماندىق الۋلارىنا كوڭىل بولمەگەن عوي. ەندى شە؟ كەڭەس ۇكىمەتى قازاق كەدەيلەرىنە كەڭ جول اشىپ، ولاردى مامانداندىرىپ، جاڭا بالقىمانى اعىزۋعا لايىقتاپ، سەنىم ءبىلدىردى. حالىقتار دوستىعىنىڭ جەمىسىن تانىتتى. ب.داۋىتبايەۆتى ۇيرەتكەن، باۋلىعان ورىس جولداستارى ەدى. قارساقپايدىڭ العاشقى مىسىن سوناۋ جيىرماسىنشى جىلدارى ورىس جۇمىسشىلارىمەن تىزە قوسا بىرلەسىپ بالقىتقان قازاق مەتاللۋرگى باتىربەكتىڭ ماقتانىشىن سەزىنۋ قاجەت. ءوز جۇرەگىڭنەن وتكىزىپ بارىپ، ۇعىنۋىڭ قاجەت. سوندا اتالار ءۇشىن، وتانداستار ءۇشىن، ەڭبەكتەگى ەرلىك باستاۋى ءۇشىن كەۋدەڭدى سۇيىسپەنشىلىك تولقىنى كەرنەمەي مە. ال دۇنيەدەگى ەڭ ادەمى ءسوز، ەڭ قۇرمەتتى ءسوز — ماحاببات ءسوزى، سۇيىسپەنشىلىك ءتىلى. ول ايتىلماي-اق ءبارىن جەتكىزەدى.ول — ريزا بولعان ۇرپاقتارىنىڭ بۇگىنگى مەرەيى. بۇگىنگى العىس — راقمەتى. مىسىن اعىزىپ، قازاقستان مەتاللۋرگياسىنىڭ شاڭىراعىن كوتەرگەن قارساقپايلىقتار داڭقىنا تۇگەل جانىڭمەن ءيسىنىپ، باسىڭدى ي، جاس دوس، دەر ەدىم مەن سەن سياقتى جاستارعا. 1928 جىلدىڭ 19 وكتيابرىن ماڭگى جادىڭدا تۇت. بۇل كۇن — ەلىمىزدى يندۋستريالاندىرۋ ساياساتىنىڭ قازاقستاندا العاشقى قادامى جۇزەگە اسىپ، جۇمىسشىنىڭ جەلبىرەگەن ال قىزىل تۋىنىڭ ارقا تورىنە تىگىلگەن كۇنى!
بۇل كۇن — كەشەگى تەڭدىگىن ارمانداپ، ارپالاسىپ جەڭىپ العان باتىراقتىڭ قازاقستاندىق پرولەتارياتقا — ايبىندى جۇمىسشى تابىنا اينالعان كۇنى!
ۇلىتاۋ — ۇلىلىق وتاۋى ەدى. ەندى شىن ۇلىلىق ورداسىنا اينالدى. حالىقتى اعارتۋ، حات تانىتۋ جۇمىستارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قارساقپاي كومبيناتىنىڭ قىزىل مۇيىستەرى مەن كەڭسەلەرى جۇمىستان بوس ۋاقىتتاردا مەكتەپ كلاسىنا اينالىپ، ساۋاتسىزدىق پەن قاراڭعىلىقتىڭ قۇرساۋىنداعى جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا وڭ-سولىن تانىتىپ، جازۋ-سىزۋعا ۇيرەتە باستادى. ەرەسەكتەردى وقىتىپ، ساۋاتىن اشقان ارداگەر ۇستازدار — ارىس ساقابايەۆ، سەيىتجان سمايىلوۆ، ماعزۇم دوستاۋروۆ، قاماش كارىبايەۆالاردىڭ ەسىمى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەل ەسىندە قۇرمەتپەن اتالادى.
ۇلىتاۋ — جەزقازعان ايماعى كادر دايارلاۋدىڭ ۇلگىلى ورداسى دا بولدى. تالاي كورنەكتى پارتيا جەتەكشىلەرى وسى ولكەدەن سامعاپ ۇشقان.
سولاردىڭ ءبىرى — قايسار ءتاشتيتوۆ.
قايسار ءتاشتيتوۆ قارساقپايدا اۋدان قۇرىلعاندا اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى بولىپ ىستەپ، كومبينات قۇرىلىسىنا جان-جاقتى كومەك كورسەتكەن ىسكەر باسشى ەدى. كەيىننەن ول قازاقستان ولكەلىك كومسومول كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى بولىپ قىزمەت اتقارعان.
1931 جىلدىڭ 7 نويابرىندە قازاق جانە ورىس تىلىندە شىعاتىن اۋداندىق "قىزىل كەنشى" جانە "زا مەد" گازەتتەرىنىڭ تۇڭعىش ساندارى جارىق كوردى.
"قىزىل كەنشىنىڭ" تۇڭعىش رەداكتورى — بۇگىنگى كورنەكتى اقىن اعامىز ءابدىلدا تاجىبايەۆ بولاتىن.
"قىزىل كەنشى" — ادەبيەت پەن ونەرگە تالپىنعان تالانتتى جاستاردىڭ ءوسۋ، ۇيرەنۋ، كەمەلدەنۋ مەكتەبىنە اينالدى.
كەيىننەن بۇكىل وتانىمىزعا ات-ەسىمى بەلگىلى بولعان اقىن جۇماعالي ساين، كورنەكتى جازۋشى مۇقان يمانجانوۆ، وتان سوعىسىندا قازا تاپقان باۋبەك بۇلقىشيەۆ، اقىن ءتاشىباي المۇحامەدوۆتار وسى "قىزىل كەنشىدەن" قاناتتانىپ ۇشىپ، تۋعان دالاسىنىڭ كوگىنەن تاماشا تۋىندىلارىن حالقىنىڭ يگىلىگىنە جۇرەك قازىناسى ەتىپ تاراتتى. جۇرەك جىلۋىنا وراعان سۇيىسپەنشىلىگىمەن ۇلى وزگەرىستەردى شابىتتانا جىرلادى.
***
وتىزىنشى جىلدارى ەلىمىزدە ءتۇستى مەتالداردى شاپشاڭ ءوندىرۋدىڭ قاجەتتىلىگىنە باسا نازار اۋدارىلىپ، سوعان بايلانىستى قارساقپاي كومبيناتىنىڭ وندىرىستىك قۋاتىن ەسەلەپ ارتتىرۋ جايلى ارنايى قاۋلى قابىلداندى. ەندىگى مىندەت — قارساقپاي مىسىن ءوندىرۋدى بۇرىنعىسىنان ەكى ەسە كوبەيتۋ.
قارساقپايلىقتار بۇل مىندەتتى قىزۋ قولداپ، ەڭبەك ونىمدىلىگىن ەسەلەۋگە قۇلشىنا كىرىسىپ تە كەتتى. كۇردەلى قارجى مەن جاڭا تەحنيكادان كومبينات ەشقانداي تاپشىلىق كورگەن ەمەس.
دەرەكتەردى كەلتىرە كەتەيىن، بالام.
1933 جىلى 12 ميلليون كۇردەلى قارجى بولىنسە، 1934 جىلى — 23،4 ميلليون، 1935 جىلى —31،3 ميلليون سومعا دەيىن وسكەن.
كومبينات تا، جەزقازعان رۋدنيگى مەن بايقوڭىر شاحتالارى دا جاڭا تەحنيكامەن جابدىقتالىپ، ەڭبەك قارقىنىن ەسەلەۋگە كوپ مۇمكىندىكتەر تۋعىزىلدى.
تاعى دا سالىستىرايىق.
1930 جىلى جەزقازعان شاحتالارىندا بۇرعىشىلار قايلامەن 700-800 كيلوگرامم كەن قوپارسا، ەندى پەرفوراتورمەن ءبىر سمەنادا 8-10 توننا رۋدا وندىرەتىن بولدى. ەڭبەك قارقىنىڭ ەسەلەپ تاسۋى وسى ەمەس پە!
قارساقپاي كاسىپورنىن بۇكىل ەل سالدى. حالىقتار دوستىعىنىڭ ارناسى وسى ارادا ءتۇيىستى.
ولار ورال مەتاللۋرگتەرى مەن كەنشىلەرى ەدى.
ولار لەنينگرادتىق ينجەنەرلەر مەن تاتاريادان كەلگەن تاس قالاۋشىلار، بالتاشىلار ەدى. ولار اتباسار شارۋالارى مەن قىزىلوردا ديقاندارى ەدى. ولار — سپاسسكىنىڭ تەمىر شەبەرلەرى مەن ارقانىڭ مالشىلارى مەن باتىراقتارى بولاتىن.
ۇلىتاۋ ءوڭىرىنىڭ ۇلىلىعىن تانىتقان قارساقپاي ىرىس بۇلاعىن وسىلاي اعىزعان. قازاقستان يندۋسترياسىنىڭ القىزىل تۋىن اسپانداتا كوتەرگەن. قازاق جۇمىسشى تابىنىڭ قالىپتاسۋىنا ۇيتقى بولىپ، ەرلىك پەن ەڭبەكتىڭ التىن شەجىرەسىنە ءوز اتىن ماڭگى وشپەستەي، جوعالماستاي قاشاپ جازعان.
"مىس تولعاتىپ، جەز تۋعان قارساقپايدىڭ" داڭقىنا باس ءيىپ، پەرزەنتتىك جۇرەگىمنىڭ العىسىن سەندەرمەن بىرگە بولىسكىم كەلەدى، جاس دوستار، دەر ەدىم سەنىڭ زامانداستارىڭا، بالام!
***
جەزقازعان... جەز قوڭىراۋداي سىڭعىرلاعان قانداي اۋەزدى ءسوز! اۋىز تولتىرىپ ايتقان سايىن كوز الدىڭا بۇگىنگى الىپ كومبيناتى بار، ۇلكەن قالا، مادەنيەت پەن ونەر وشاعى، وبلىس ورتالىعى — جاڭارعان، گۇلدەنگەن، كوركەيگەن جەزقازعان تۇرا قالىپ، الىپ شاحتالارىمەن، جاساندى كولىمەن، ءزاۋلىم ۇيلەرىمەن، قۋاتتى زاۆود، تەس-تەرىمەن، مادەنيەت سارايلارىمەن، ستاديوندارىمەن كەۋدەڭدى لۇپىلدەتكەن قۋانىشقا بولەيدى.
جەزقازعان... بابالارىمىزدىڭ مال عانا باقپاي جەز قازىپ، كەن ءوندىرىپ، مەتالل بالقىتقان كاسىپكەرلىگىنىڭ ادەمى ايعاعى. تاريح بەتتەرىنە الىس كۇندەردىڭ ارەكەتىن حالىق اتىنان شەگەلەپ، بەكىتىپ كەتكەن كەنشىلىگىنىڭ كۋاسى.
جەزقازعان... تۇرمىستىق قاجەتىن وتەپ، ەلىن قورعاۋدا ساداعىنىڭ جەبەسىن، نايزاسىنىڭ ۇشىن بەرىك قىلعان ايبىنى، قۇدىرەتى.
جەزقازعان اتى اتالعان جەردە قانىش ساتبايەۆتىڭ ەسىمى قابات ايتىلادى كەيدە. قاتار تۇرۋى ءلازىم. ويتكەنى 40 جىلعا جۋىق ءومىرىن ۇلىتاۋ — جەزقازعان ءوڭىرىنىڭ بايلىعىن زەرتتەپ، اسا مول قازىنا كەنىن اشىپ، سول ەسەپسىز بايلىقتى ەل يگىلىگىنە اينالدىرۋدىڭ ۇتىمدى تاسىلدەرىن كورسەتىپ بەرگەن اكادەميك قانىش ساتبايەۆتىڭ ەڭبەگى — ۇرپاققا ۇلگى.
1926 جىلى تومسك پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتىن بىتىرىسىمەن اتباسار ءتۇستى مەتالدار ترەسىنە قارايتىن جەزقازعان وڭىرىنە كەلگەن جاس ينجەنەر كەن بارلاۋ ىسىنە بەل سىبانا كىرىسىپ كەتەدى.
1928 جىلى قارساقپاي كومبيناتى جانىنان قۇرىلعان گەولوگيالىق كەن بارلاۋ ءبولىمىن ەندى قانىش ساتبايەۆ باسقارادى. زەردەلى جاس عالىم سودان ءبىر جىل بۇرىن جەزقازعاننىڭ زور بولاشاعىن باعدارلاپ، اسا باي كەنى بارىن عىلىمي تۇرعىدا تۇجىرىمداپ بەرىپ ەدى. سوندا-اق ول "قارساقپاي —ۇلكەن جەزقازعانعا باراتىن داڭعىل جولدىڭ العاشقى ساتىسى عانا.
ۇزاماي-اق بۇل ولكەدە ۇلكەن يندۋستريالىق ورتالىق ورنايدى"، — دەپ كەسىپ ايتقان-دى.
ۇلكەن جەزقازعان... ەكى سوزدەن عانا قۇرالعان عاجايىپ تىركەس. ول — قانىش يمانتاي ۇلى ساتبايەۆتىڭ كورەگەندىگىنەن تۋعان، عىلىمي بولجامىنان جاراتىلعان، كەن بارلاۋ جۇمىسىنداعى جانقيارلىق ەڭبەگىمەن دالەلدەنگەن.
ۇلكەن جەزقازعان ءۇشىن كۇرەسكەن گەولوگتار ءبولىمى وسى ءوڭىردىڭ تاۋىن شارلاپ، قىرىن كەزىپ، سايىن جاعالاپ، ەڭىسىنە ىلديلاپ تىنىم تاپقان جوق. شاعىن قانا توپ جەتكىلىكسىز قۇرال-جابدىققا قاراماستان ماڭايداعى اۋىلداردان جەرگىلىكتى جىگىتتەردى كەن بارلاۋ جۇمىستارىنا تارتىپ، ەلىكتىرىپ، ەرتىپ اكەتە دە ءبىلدى.
ءبىراق قيىندىقتار مەن كەدەرگىلەر كوپ بولدى. كەن بارلاۋ سالاسىنداعى ماماندانعان كادرلار جەتىسپەدى. وعان مويىعان ساتبايەۆ جوق — اۋىل اراسىنان ىرىكتەپ العان ونداعان قازاق جىگىتىن لەنينگراد پەن موسكۆاعا، ورتالىق وبلىستارداعى قىسقا مەرزىمدى كۋرستارعا جونەلتىپ جاتتى.
وندىرىستىك قۇرال-سايماندار تابىلمايتىن — ودان-بۇدان قۇراستىرىپ، بۇرعىلاۋ ستانوكتارىن ءبىر توقتاتقان جوق.
ول ول ما، جانار ماي دا، جاعار ماي دا تىم تاپشى ەدى. ولاردى تاسيتىن ترانسپورت تا جوق بولاتىن — وعان دا قاجىعان جوق، جەرگىلىكتى جەردەگى اۋىل ازاماتتارىمەن كەلىسىپ، ۇگىتتەپ، ۇمىتتەندىرىپ، سەنىمىمەن سەندىرە ءبىلىپ، سولاردىڭ كۇش-كولىگى — ات، تۇيەمەن تاسىتىپ العىزدى.
ينجەنەر مەن تەحنيكتەردى ايتپاعاندا، بۇرعىلاۋ ستانوگىن باسقاراتىن ماستەرلەر، الىنعان كەن رۋداسىنىڭ قۇرامىن تەكسەرەتىن كوللەكتورلار، لابورانتتار جوققا ءتان ەدى، — ونىڭ دا امالىن تاپتى. ءوز شاكىرتتەرىنە اۋىل جاستارىنا قامقورلىق جاساۋدى تاپسىرىپ، ولاردى الگى ماماندىقتارعا تەز ارادا باۋلىپ، ۇيرەتىپ شىعارۋلارىن تاپسىردى. ۇلكەن جەزقازعان ءۇشىن وسىنداي ۇلكەن دە ماڭىزدى ارەكەتتەرگە بارۋ قاجەت بولعان ەدى.
ۇلىنا ات قويا بىلگەن اكەدەن باقىتتى جان بولمايدى. ال بولاشاقتىڭ الىپ كومبيناتىنىڭ قۇدىرەتىن بولجاپ ءبىلىپ، زەرەكتىكپەن "ۇلكەن جەزقازعان" اتاعان ساتبايەۆتىڭ پەرزەنتتىك باقىتىن جۇرەكپەن عانا سەزىنۋ قاجەت شىعار. قانىش يمانتاي ۇلىنىڭ پاتريوتتىعىن قۇپتاعان، اسا اۋىر بارلاۋ جۇمىسىنىڭ قيىندىعىن قوسا كوتەرىسىپ، قول ۇشىن سوزعان جولداس، دوس، ارىپتەستەرى ينجەنەر-گەولوگتار — تايسيا الەكسەيەۆنا كوشكينا، يوسيف نيكولايەۆيچ بوگدانچيكوۆ، سايد سەيفۋلليندەر — سول باقىتتى بىرگە بولىسكەن جاندار.
تورت-بەس جىلدىڭ ىشىندە وسىناۋ شاعىن بارلاۋشىلار توبى 80-گە جۋىق ينجەنەر-تەحنيك قىزمەتكەرى مەن 400-گە تارتا جۇمىسشىسى بار ۇلكەن كوللەكتيۆكە اينالعان ەدى.
"كول — بۇلاقتان باستالادى" دەيتىن ناقىلدىڭ دۇرىستىعى وسى ەمەس پە. جۇمىلا كىرىسىپ، ۇيىمداسا قيمىلداپ، تاس ءتۇيىن بوپ ءبىراۋىزدىلىق تانىتقان كەن بارلاۋشىلار ەكسپەديسياسى ءتورت جىل ىشىندە 554 سكۆاجينا بۇرعىلاپ، جەزقازعانداعى شەكسىز مىس قورىنىڭ كولەمىن ناقتى سيفرمەن دالەلدەپ بەردى.
ەڭبەك قۋانىشىنان وتەر قۋانىش بولار ما!؟ "ەڭبەگىڭ جانسىن!" دەيتىن اتالار باتاسى وسىنداي قۋانىشتان تۇيىندەلگەن عوي.
ۇلكەن جەزقازعاننىڭ تاعدىرى مەن بولاشاعىنا ۇلكەن سەنىممەن قاراپ، باسا نازار اۋدارعان رەسپۋبليكالىق جوسپارلاۋ ورگاندارىنىڭ سەرپىلىسى ەكسپەديسيا ادامدارىن تاعى دا ءبىر كوتەرىپ تاستادى.
جۇمىس قارقىنى تولاستاعان جوق. ەندى بۇرعىلاۋ ستانوكتارى بۇرىنعىداي قىستا توقتاپ قالماي، جىل بويى جۇمىس ىستەيتىن بولدى.
ونىڭ دا امالىن ق.ساتبايەۆ تاپقان-دى. بۇرعىلاۋ ستانوكتارىن قازاقتىڭ كيىز ۇيىمەن قىسقى ىزعىرىق جەلدەن قورعاپ، ىشىنە تەمىر پەش قويىپ جۇمىستى قىستا دا جالعاپ اكەتتى. سول كيىز ۇيلەردى ماڭايداعى اۋىل اقساقالدارى وزدەرى جيناپ بەرگەن ەدى.
ەل ءۇمىتىن ەرى اقتايدى. ول ءۇشىن ەلىنىڭ سەنىمىنە كىرە بىلەتىن ىلگەرى تارتار قاجىر-قايراتىڭ، تاۋەكەلىڭ جانە دالەلىڭ مول بولسىن.
ءبىراق جۇمىسشىلار قۋانىشى كوپكە بارمادى. موسكۆادان كەن بارلاۋ ەكسپەديسياسىنا جايسىز تەلەگرامما كەلەدى. مىرزابەك تۇڭعىشبايەۆ، بۇرىنعى بۇرعىشى-ماستەر بىلاي دەيدى:
"باس مىس باسقارماسى (گلاۆسۆەتمەت) 1933 جىلدىڭ سمەتاسىندا جەزقازعان — ۇلىتاۋ اۋدانىندا كەن بارلاۋ جۇمىسىنا بولىنەتىن كۇردەلى قارجىنىڭ مولشەرىن بۇرىنعىسىنان ەلۋ ەسەدەي كەمىتىپ بەكىتىپتى" دەگەن تەلەگراممانىڭ حابارى بۇكىل كەنشىلەر اراسىنا لەزدە تاراپ كەتتى. كۇندىز-تۇنى ىستەيتىن 27 ستانوكتى جۇرگىزەتىندەر بار، باسقالارى بار، جەتى جۇزگە جۋىق جۇمىسشىلار مەن ينجەنەردىڭ بۇل قارجى ءبىر ايلىق جالاقىسىن تولەۋگە دە جەتپەيتىن ەدى. بارىنەن دە بۇرىن جەزقازعانداعى بارلاۋ جۇمىسىن ۇزاق مەرزىمگە توقتاتىپ قويۋ ءقاۋىپى ءتوندى. جاڭادان عانا ۇيىمداسقان ىسكەر كوللەكتيۆتى تاراتىپ جىبەرۋگە ءماجبۇر ەتەتىن شەشىم ەدى بۇل.
سول جىلدىڭ قىسى سونداي قاتاڭ بولدى. ىسقىرىپ جەلى، ازىناپ بورانى، جالانىپ ۇسكىرىگى كۇننەن كۇنگە ۇلاسىپ، ايدان ايعا سوزىلىپ بەردى دەيسىڭ. مۇنداي قىستىڭ اياعى بۇرىندارى جۇتقا اينالاتىن. مالىمىز دا، كۇن كورىس بەرىپ، ىرزىعىمىزدى ايىراتىن بارىمىز دا بۇرعىلاۋ ستانوگى بولعان بىزدەرگە بۇل قىس جۇتتان كەم تيمەدى. سەبەبى كۇنى-تۇنى باسى-قاسىنان شىقپاي تەتىگىن بۇراپ، بولشەگىن مايلاپ، بۇرعىسىن ساقىلداتىپ قويعان ستانوگىمىز ءۇي-ىشىمىزدى اسىراپ، ساقتايتىن جالعىز عانا جەبەۋشىمىز ەدى. ءبىزدى ستانوكتان اجىراتسا، جۇت ەمەي نەمەنە.
ءالى ەسىمدە. ءبارىمىزدى ءبىر كۇنى قارساقپايعا شاقىردى. جايدان جاي شاقىرتپايتىنى بەلگىلى. ءا دەگەندە ءۇرپيىسىپ قالدىق. دەگەنمەن تەگىن شاقىرىس ەمەستىگىن ۇعامىز با، ءارقايسىمىزدا ءىشتى بيلەگەن اۋىر كۇدىك بار. جۇمىستىڭ توقتاماۋىن قاتتى قاداعالايتىن قانەكەڭ (قانىش ساتبايەۆ) قاۋىرت كەزەڭدە ستانوكتاردى توقتاتقىزبايتىن.
امال نە، كەلدىك. كوردىك. اناۋ بايقوڭىردان دا، سوناۋ قياقتىدان دا تۇگەل جينالىپتى.
قانەكەڭ ەش نارسەنى بۇكپەستەن بارلىق سىردى جايىپ سالدى.
"وزدەرىڭىز دە ءبىلىپ كەلدىڭىزدەر، بارلىق بارلاۋ جۇمىستارى توقتايتىن بولدى. نەگە توقتاتقانى ماعان ءمالىمسىز. ءبىراق ۇلكەن جەزقازعاننىڭ باي قازىناسىن ەشبىر بۇيرىقپەن جاسىرۋعا بولماس".
قانەكەڭنىڭ قينالعانىن دا، بىزدەرگە سەنگەنىن دە، ءۇمىتىن ۇزگىسى كەلمەگەنىن دە ايتىپ جەتكىزۋ قيىن. قولدان كەلگەنشە كومەك-جاردەمىمىزدى بەرۋگە تىرىستىق. سەنىمىن اقتاۋعا ۇمتىلدىق. ءۇمىتىنىڭ ۇدەسىنەن تابىلۋىن تىلەدىك".
بىرلەسىپ باستاپ، ۇيىمداسا جالعاستىرىپ ۇلكەن جەزقازعاننىڭ باي بولاشاعىنا كوزدەرى جەتكەن سەرىكتەرى قانىش ساتبايەۆقا سول كەزدە ۇلكەن مەدەۋ بولعانى بۇگىندە كوللەكتيۆتىك ۇيىمشىلدىقتىڭ، ىنتالى جىگەردىڭ، ءوز ىستەرىنە دەگەن سەنىمنىڭ اقيقات ۇلگىسىندەي كورىنەدى. اقىسىز-پۇلسىز بارلاۋ جۇمىسىن جالعاستىرا بەرۋگە كەلىسكەن جەتپىس شاقتى بۇرعىشىلار مەن گەولوگتار ساتبايەۆتى موسكۆاعا شىعارىپ سالادى.
جان-جاقتان كەلىپ، جۇمىسشى بوپ ورنالاسقاندار ايلىعى توقتاعان سوڭ كەتە باستايدى. ال جەرگىلىكتى جىگىتتەر بولاشاق ۇلكەن ءوندىرىس ورنى بولار كەندى جەزقازعان ءۇشىن قولىنان كەلگەنىن اياماۋعا ۋادەسىن بەردى جانە سول ۋادەلەرىندە تۇرا دا ءبىلدى. تورت-بەس اي بويى ەش جالاقىسىز بارلاۋ جۇمىسىن جۇرگىزىپ، بۇرعىلاۋ ستانوكتارىن توقتاتقان جوق. لەزدە ساۋاتىن اشىپ، جاي جۇمىسكەردەن باستاپ بۇرعىشى-ماستەر ماماندىعىن يگەرىپ العان جىگىتتەر جانقيارلىق وتانشىلدىق تانىتتى.
"قانىش موسكۆاعا جۇرەر الدىندا، — دەيدى بۇرعىلاۋ ستانوگى تۇڭعىش ماستەرلەرىنىڭ ءبىرى، احمەديا تولەكبايەۆ قاريا، — جەزقازعان، بايقوڭىر توڭىرەگىندەگى بۇرعىلاۋ ستانوگىن ارالاپ كەلىپ، مەن كەن ماستەرى بولىپ ىستەيتىن ستانوك جانىنا ءبىراز ايالدادى. ول ءوزىنىڭ ەجەلگى كىشىپەيىل، يناباتتى ادەتى بويىنشا ۇلكەنمەن دە، كىشىمەن دە اتىن اتاپ، قول الىسىپ امانداسقاننان كەيىن:
— ال جىگىتتەر، ەڭبەكاقىسىز ءۇش-تورت اي ستانوكتا ىستەپ، سكۆاجينا بۇرعىلاۋعا شىدامدارىڭ جەتە مە، جوق، ۇشقان ۇيالارىڭدى تاستاپ، بوگدە كاسىپ ىزدەيسىڭدەر مە؟ ونداي ويلارىڭ بولسا، ەرتەرەك اشىپ ايتىڭدار، — دەدى ءازىل-شىنى ارالاس.
— ىستەيمىز، ءوزىمىزدى وسىرگەن ستانوكتان ءومىر بويى كەتپەيمىز، — جۇمىسشىلاردىڭ توقتامى وسى بولدى".
قانىش ساتبايەۆ موسكۆادان ءبىراز قارجى بولگىزىپ ورالدى. ءسويتىپ جەزقازعان — ۇلىتاۋ وڭىرىندە مىس قورىن زەرتتەۋ جۇمىستارى ودان ءارى جۇرگىزىلە بەردى.
وسى 1934 جىلدىڭ كۇزىندە كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ جانىنداعى قازاقستاندىق بازاسىنىڭ عىلىمي كەڭەسى ءوتىپ، اتاقتى عالىمدار، ينجەنەرلەر مەن گەولوگتار كەندى جەزقازعاننىڭ بۇگىنگىسى مەن ەرتەڭگىسىن ساراپقا سالادى.
سول كەڭەستە عالىمدار تومەندەگىدەي قورىتىندىعا كەلدى:
بىرىنشىدەن، جەزقازعان كەن قويماسى — بايلىعىمەن، عاجايىپ مول قورىمەن تابيعاتتا اسا سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىس.
ەكىنشىدەن، جەزقازعان كەنىن ءوندىرۋ ونشا قيىنعا تۇسپەدى. سەبەبى كەندى الۋ ءۇشىن قىمبات تىرەۋ قويىپ، بەكىتۋدىڭ قاجەتى شامالى.
ۇشىنشىدەن، كەن جىلعالارىنىڭ كەي تۇستاردا جەر بەتىنە وتە جاقىن جاتۋى اشىق ادىسپەن —كارەرمەن الۋعا وتە قولايلى.
تورتىنشىدەن، جەر استى سۋى بولماعاندىقتان، شاحتادان سۋ شىعاراتىن قۇرىلىس سالۋدى قاجەت ەتپەيدى.
بەسىنشىدەن، مىسپەن بىرگە جۇرەتىن قورعاسىن مەن كۇمىستى، موليبدەن مەن كۇكىرتتى، تاعى باسقا سيرەك مەتالداردى قوسىمشا شىعىنسىز وندىرۋگە جانە ءتيىمدى.
وسىنداي پايدالى جاقتارىمەن قوسا جەزقازعان كەنىن ءوندىرۋدىڭ ەڭ ءبىر قيىندىعى — جول قاتىناسىنان الىستا، قيان تۇكپىردە جاتۋى ەدى. وسى قيىندىقتى جەڭۋدىڭ نەگىزگى شارتى —جارىق-جەزقازعان تەمىر جولىن سالۋدى تەز ارادا قولعا الۋ.
عىلىمي كەڭەس ۇلكەن جەزقازعان قۇرىلىسىن كەشىكتىرمەي باستاۋ كەرەك دەپ ءبىراۋىزدان شەشىم قابىلداپ، بولاشاقتاعى الىپ كومبيناتتىڭ تۇساۋىن كەسكەن ەدى.
وسى جىلدىڭ 31 دەكابرىندە قانىش ساتبايەۆ كسرو اۋىر ونەركاسىپ حالىق كوميسسارى سەرگو وردجونيكيدزەنىڭ قابىلداۋىندا بولىپ جەزقازعان كەن ورنىنىڭ مول قورىن دالەلدەپ، وسى ءوڭىردىڭ مىسىن ءوندىرۋدىڭ ەكونوميكالىق تيىمدىلىگىنە كوزىن جەتكىزدى.
سەرگو وردجونيكيدزەنىڭ 1935 جىلدىڭ باسىنداعى ۆكپ (ب) ورتالىق كوميتەتىنە جازعان حاتىنا سايكەس كسرو حالىق كوميسسارلار سوۆەتى جەزقازعان-نىلدى تەمىر جولىن سالۋ تۋرالى ارنايى قاۋلى قابىلدادى.
تىڭ دالانى ەڭبەك دابىلى دۇبىرلەتىپ وياتتى. ۇشقان قۇستىڭ قاناتى تالاتىن، جۇگىرگەن اڭنىڭ تۇياعى توزاتىن الىستىقتى جاقىنداتاتىن تەمىر جول — ءومىر جولى باستالىپ تا كەتتى. ەڭبەك جارىسىن كۇندەلىكتى تىرلىكتىڭ مەرەكەسىنە اينالدىرعان تەمىرجولشىلار العاشقى كۇننەن باستاپ-اق جۇمىس قارقىنىن ەسەلەپ ۇدەتتى.
سونىڭ ارقاسىندا قىسقا مەرزىمنىڭ ىشىندە ءتورت ءجۇز قىرىق كيلومەترلىك جارىق — جەزقازعان تەمىر جولى سالىنىپ ءبىتتى. 1937 جىلدىڭ 11 نويابرىندە جەزقازعانعا العاشقى پاروۆوز ارقىراعان گۋدوگىمەن ەنىپ، بولات ماگيسترالدىڭ ەسىگىن اشتى. ورتالىق قازاقستاننىڭ ءۇش ونەركاسىپ الىبى — قاراعاندى، بالقاش جانە جەزقازعان تەمىر جول ارقىلى جالعاسىپ، تەمىر جول ارقىلى بىر-بىرىمەن قۇشاق ايقاستىردى.
1936 جىلدىڭ 25 مارتى — جەزقازعان ءۇشىن، جالپى ارقا ءوڭىرى ءۇشىن اسا ماڭىزدى كۇن. ويتكەنى بۇل كۇنى سەرگو وردجونيكيدزە جولداس ۇلكەن جەزقازعان كومبيناتىنىڭ قۇرىلىسىن باستاۋعا رۇقسات ەتىلگەن قاعازعا قول قويعان. كونە ۇلىتاۋدىڭ قازىناسىن قوينىنا كومگەن باۋرايىنا بۇگىندە الەمدەگى ەڭ ءىرى مىس الىپتارىنىڭ بىرىنەن سانالاتىن قانىش يمانتاي ۇلى ساتبايەۆ اتىنداعى جەزقازعان مىس كومبيناتى سولاي ورناپ، سوسياليستىك دامۋدىڭ وسكەلەڭدىگى مەن ورىستىلىگىنىڭ اقيقات شىندىعىنا اينالدى. كوممۋنيستىك پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتى مەن سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ كورەگەندىك ساياساتىنىڭ ارقاسىندا كەشەگى يەن دالادا كورىكتى قالا ورناپ، جەر قوينىندا جاتقان اسىل قازىنا ەل يگىلىگىنە اسىپ، وتانىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن باۋىرلاس حالىقتاردىڭ وكىلدەرى ورتاق مۇددە ءۇشىن تۋىستىق پەن ىنتىماقتاستىقتىڭ تۋىن كوتەرىپ، ەرلىك ەڭبەكتىڭ ادامزاتتى باقىتقا، تەندىككە، بىرلىككە، قۋانىشقا، جەڭىسكە باستاي بەرەتىن قۇدىرەتىن ايعاقتادى.
كەندى قازىنالى جەزقازعاننىڭ الىپ كومبيناتى ءۇشىن مول سۋ قورى قاجەت ەدى. 1934 جىلى 13 نويابردە وتكەن كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ عىلىمي كەڭەسىندە سۋ ماسەلەسى دە جان-جاقتى قارالدى. كەڭەستى دنەپروگەستىڭ باس قۇرىلىسشىسى، اكادەميك ۆەدەنيەۆ باسقاردى.
وسى عىلىمي كەڭەستە: "جوبالانىپ وتىرعان ۇلكەن جەزقازعان مىس كومبيناتىن تەحنيكالىق جانە ىشەتىن سۋمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن كەڭگىر وزەنىنە توعان سالۋ قاجەت" —دەگەن ۇسىنىس قابىلداندى. سودان كەيىن "ۆودوكانالپروەكت" قىزمەتكەرلەرى زەرتتەۋ جۇمىسىنا قىزۋ كىرىسىپ كەتىپ، اقىرى جاڭادان جاسالار سۋ قويماسىن دوسمىرزا سايىندا جاساۋدى لايىق دەپ تابادى. ويتكەنى بۇل ارا — ويپاڭدى، تەرەڭ ءتۇس.
تابيعاتتىڭ ءوزى ادەيى يكەمدەگەندەي ەكى توبەنىڭ اراسىنا سۇعىنا كىرىپ، استاۋلانىپ جاتىر. ۇزىندىعى 622 مەتر، بيىكتىگى 26 مەتر بولاتىن پلوتينانى تۇرعىزعاندا بۇل وڭىرگە 245 ميلليون تەكشە مەتر سۋ سىياتىن بوگەن پايدا بولادى ەكەن. سوندا ايدىننىڭ اۋماعى 37،5 شارشى كيلومەتر ايماقتى قامتىپ، جاعاسىندا سالىناتىن قالا مەن كومبيناتتى اۋىز سۋ مەن تەحنيكالىق سۋدان تارىقتىرا قويمايدى.
1936 جىلدىڭ جازىندا ناۋشابايداعى بەكبولات اۋلى نا ماشيناسىنىڭ شاڭىن كوش جەردەن شۇباتىپ ءبىر توپ قوناق ساۋ ەتە قالدى.
قوناق كەلمەسە قوڭىلتاقسىپ وتىراتىن قازاق ماشينالى مەيمانداردى سىرتقا شىعىپ قارسى الىپ، دابىرلاسىپ امانداسىپ جاتىر. اسىرەسە اۋىل يەسى ءابدىراحمان قانىش ساتبايەۆتى بۇرىننان تانيتىنىنا ناساتتانىپ، ۇيىنە قاراي باستاي جونەلدى.
قوناقتار اس ۇستىندە وزدەرىنىڭ نە جۇمىسپەن جۇرگەندەرىن — وسى ناۋشابايداعى جازىققا تەز ارادا قالا سالىناتىنىن، ول قالانىڭ قارساقپايدان ون ەسە ۇلكەن، ءارى ساۋلەتتى، ءارى بيىك، كوشەلەرى وقتاۋداي ءتۇزۋ سوسياليستىك جاڭا قالا بولاتىنىن ايتقاندا بەكبولات اۋلىنىڭ بار-جوعى جەتى ءۇيىنىڭ جەتى ازاماتىنىڭ — ءابدىراحماننىڭ سامەتتىڭ، ءالىمنىڭ، بالعىمبايدىڭ، بايسىماقتىڭ، ءجاندىلدانىڭ، اۋباكىردىڭ كوزدەرى كەڭ اشىلىپ كەتتى. العاش نانار-نانباس كۇيدە ءۇنسىز قالعانمەن، قانىشتىڭ وزدەرىمەن وينامايتىنىن دا، الدامايتىنىن دا ۇعىنىپ، باستارىن شۇلعىستى.
يەن دالاعا، كەڭ جازىققا قارساقپايدان دا ون ەسە ۇلكەن قالا ورنايدى دەگەنگە يلانار-يلانباس كۇيدە ءبىرى ناسىباي اتىپ، ءبىرى ءتىس شۇقىپ ويلاڭقىراپ قالعانمەن، كوڭىل تورىندە بولاشاققا دەگەن قۇمارتۋ دا، قىزىعۋ دا، اسىعۋ دا بار. ويتكەنى كوز الدىندا قىبىرسىز جاتقان ساحاراعا جان ءبىتىرىپ، بايقوڭىردى قايتا اشىپ، قارساقپايداعى زاۆودتان مىس اعىزىپ، جەزقازعان رۋدنيگىندە بارلاۋ-بۇرعىلاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، ماشينا ستانوك ۇندەرىمەن ەسكى ءوڭىردىڭ ءومىر كۇيىن جاڭعىرتىپ جىبەرگەن سوسياليستىك قۇرىلىس ۇلىتاۋ —جەزقازعان ايماعىنا كەۋدەلەپ ەنىپ كەلە جاتىر. ءبىر جۇتتىق بايدىڭ، ءبىر وقتىق باتىردىڭ تالايىن كورگەن تۋعان جەر، بۇگىندە قايتا تۇلەپ، ءيىسىنىپ، ەمىرەنىپ سالا بەرسە — ول قۇدىرەت پەن سيقىردىڭ، عاجايىپ تىلسىمنىڭ اسەرى ەمەس، قۇدىرەتتى جۇمىسشى تابىنىڭ، شارۋا ادامىنىڭ قامقورىن جەگەن ۇكىمەتتىڭ ارقاسى. ەندەشە، تاڭداناتىن نەسى بار. عالامات قالا ورنار. شالقىعان كول جاسالىنار. قاراايعىرى ءتۇتىنىن بۋداقتاتىپ، بۋىن اتقىلاپ تەمىر جولمەن جۇيتكىر. كوسەگەندى كوگەرتەم دەگەن وكىمەتىمە وندا مىڭ دا ءبىر العىس. اكەمنەن دە ارتىق تىلەۋلەسىم بولعان پارتياعا راقمەتتەن باسقا ايتارىمىز جوق دەگەن وي مەن قيالعا بەرىلگەن جەرگىلىكتى جىگىتتەر ەكى بىلەكتى سىبانىپ ءار ءتۇرلى جۇمىس ورنىنا ءتۇسىپ، سان الۋان ماماندىقتى يگەرىپ كەتتى.
جەزقازعان پروبلەماسى ءادىل شەشىمىن تاۋىپ، وسى ماسەلەنىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن العاشقى قازاق كەن ينجەنەرلەرىنىڭ ءبىرى قانىش ساتبايەۆتىڭ كوكەيكەستى ارمانى، ۇزدىكتىرگەن ءۇمىتى جۇزەگە اسا باستادى.
بولاشاق پرەزيدەنت، اسقان عالىم، تاجىريبەلى ۇستاز بۇل كەزدە وزىنە قانات-قۇيرىق بولاتىن جاستاردى تالماي ىزدەپ، ۇيرەتىپ، ءوسىرىپ، تاربيەلەپ قاناتتاندىرۋدان جالىققان جوق. سولاردىڭ ءبىرى — ينجەنەر-گەولوگ سايد سەيفۋللين. ەندى ق. ساتبايەۆ پەن سايد سەيفۋلليندەر كومىرلى قياقتىنى، تەمىرلى نايزاتاستى، مارگانەستى جەزدى ءوڭىرىن بۇرىنعىدان دا گورى تۇبەگەيلى زەرتتەپ، سونىڭ ناتيجەسىندە وسى كەن ورىندارىنان ءار ءتۇرلى مينەرال الۋعا بولاتىنىن دالەلدەپ بەردى.
— سوندا وسى ارامەن مىناۋ ساي، اناۋ بەلدە قانىش اعاي تالاي جۇرگەن-اۋ... — الماس جان-جاعىنا ويلانا كوز قىدىرتتى... — بۇگىندە قانىش اعانىڭ اتىن ەستىمەگەن ەل جوق شىعار.
— ءيا! ەڭبەك ەر داڭقىن شىعارادى. ەر داڭقى ەلىمەن بىرگە وسەدى. ەلى كوركەيگەننىڭ ەرى مارقايادى. ەلى ءۇشىن ايانباعان ازامات ەل اۋزىنا ءىلىنىپ، كوپتىڭ قۇرمەتىنە بولىنەدى. تۋعان جەردىڭ توپىراعىنان تورتا ايىرىپ، ءار تۇيىرشىگىن قىمبات مەتاللعا اينالدىرىپ، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق ءال-قۋاتىن ارتتىرۋعا ۇلەس قوسقان ۇلدارىن وتانى ءارقاشاندا ارداق تۇتقان. ءارقاشاندا ماقتانىش ەتكەن. ەڭبەگىن باعالاپ، باعىن جاندىرعان. ەل — انا. اناسىنا قىزمەت ەتكەن ۇلانعا ەمىرەنبەس انا بولمايدى. انا شىن ەمىرەنەدى. شىن تەبىرەنەدى. ايالى الاقانى وندايدا ماڭداي سيپاعىش. ازاماتىم دەپ مەيىرلەنىپ ارقادان قاققىش. جىلى الاقان جىگەر ەسەلەيدى. ىستىق مەيىرىم قانات بىتىرەدى.
العا ۇمتىلتىپ، ىلگەرى وزدىرادى. ويعا ءنار، بويعا قۋات قوسادى. ەل-انا — ەڭ ۇلى ەسىم. ەڭ ارداقتى ەسىم. ەل-انانىڭ بار قاسيەتىن جانىمەن ۇعىپ، ەل-انانىڭ قامقور قۇشاعىنىڭ ىستىق تابى ءۇشىن ءوزىن وتان الدىندا ماڭگى قارىزدار، بورىشتارمىن دەپ سەزىنگەن ازامات، ۇلكەن ارىپپەن جازىلاتىن ازامات ءاماندا سول بيىكتەن كورىنۋگە تىرىسادى. كورىنە دە بەرەدى.
قانىش يمانتاي ۇلى ساتبايەۆ سونداي اياۋلى ازامات ەدى. ۇلكەن جەزقازعاننىڭ مول قازىناسىن، باي كەن قورىن ىزدەپ، تالايلاردىڭ سەنبەۋشىلىك ءبىلدىرىپ، كەن قورى از، وندىرىستىك پايدالانۋعا جارامايدى دەيتىن كەرتارتپا پىكىرلەرىن ءىس جۇزىندە جۇزدەگەن تەرەڭ سكۆاجينالار جۇرگىزىپ جوققا شىعارعان ونىڭ تاباندىلىعى كوپكە ۇلگى. جەزقازعاننىڭ وتان كارتاسىنداعى الاتىن ەلەۋلى ورنىن نىق كورسەتىپ، وتىزىنشى جىلدارداعى العاشقى بەسجىلدىقتاردىڭ الىپ قۇرىلىسىنا اينالدىرىپ، وتان كوگىندە جارقىراعان جۇلدىزىن جاعىپ بەردى. ەلىمىز سونداي ءزارۋ بوپ وتىرعان ءتۇستى مەتالدىڭ جاڭا ءبىر وتاۋىن كوتەرىپ، قىرۋار بايلىقتى تەزىرەك يگەرۋگە قايرات-قاجىرىن ايامادى. وسىنداي ەلەۋلى ەڭبەگى ءۇشىن قانىش ساتبايەۆ ديسسەرتاسيا قورعاماي-اق گەولوگيا-مينەرولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى دەگەن عىلىمي اتاققا يە بولدى. جەزقازعان — ۇلىتاۋ پايدالى قازبالارى تۋرالى جازىلعان مونوگرافياسى ءۇشىن ول كسرو مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتاندى.
ءتورت رەت لەنين وردەنىمەن، ەكىنشى دارەجەلى وتان سوعىسى وردەنىمەن، بىرنەشە مەدالدارمەن ناگرادتالعان قانىش ساتبايەۆ ۇزاق جىلدار بويى قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى بوپ قىزمەت ىستەپ، تالاي مارتە كسرو جوعارعى كەڭەسىنە جانە قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنە دەپۋتات بولىپ سايلاندى.
جەزقازعان كەن مەتاللۋرگيا كومبيناتى بۇگىندە ساتبايەۆ اتىندا. قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ گەولوگيا ينستيتۋتىنا ساتبايەۆ ەسىمى بەرىلگەن. الماتىنىڭ ءبىر اسەم كوشەسىندە ساتبايەۆ دەگەن فاميليا جارقىرايدى.
***
سوعىس دۇربەلەڭىنىڭ قالاي كەلگەنىن بىلمەيمىن، بالام. كورگەن جوقپىن. ءبىراق 1941 جىلدىڭ ءدال 22 يۋن كۇنى ۇلى وتانىمىزداعى بۇكىل سوۆەت حالقىنىڭ پاتريوتتىق سەزىمىنىڭ كۇرت وسكەنىن وتە جاقسى سەزىنەم. ول جايىندا الدەنەشە كىتاپتاردان وقىعام. الدەنەشە ۇلت وكىلدەرىنىڭ اڭگىمەسىنەن ەستىگەم. جەرلەستەرىمنىڭ ءسابي كەزىمدە ەسىمدە قالعان جانقيارلىق ەڭبەك ەرلىكتەرىنەن ۇققام. سول كۇنى ءوزىم تۋعام.
ۇلىتاۋ ءوڭىرىنىڭ ۇلاندارى دا سوعىستىڭ العاشقى كۇنىندە-اق تاس ءتۇيىن بەكىگەن، ىزا-كەگىن كەۋدەسىندە قايناتىپ، مايدانعا ءوز ەركىمەن بارۋعا ءوتىنىش ءبىلدىرىپ، اسكەري كوميسسارياتقا تۇس-تۇستان اعىلعان.
"بارلىعى دا مايدان ءۇشىن"، "بارلىعى دا جەڭىس ءۇشىن" دەگەن پارتيانىڭ تاريحي نۇسقاۋىنا سۇيەنگەن قارساقپاي — جەزقازعان جۇمىسشىلارى مىس بالقىتۋدى سوعىسقا دەيىنگى كولەمىنەن 11 پروسەنت، كەن ءوندىرۋدى ەكى ەسە ارتتىرۋعا مىندەتتەمە قابىلدادى.
بارلىعى دا جەڭىس ءۇشىن!..
جەڭىس ءۇشىن قيىنشىلىقتاردى جەڭدى. ەكپىندى ەڭبەكتىڭ تاماشا ۇلگىسىن تانىتتى. جەڭىس ءۇشىن زاۆودتى كۇردەلى قارجىسىز قايتا جابدىقتاپ، جاراقتاپ شىقتى. جەڭىس ءۇشىن مايدانعا اتتانعان ەرلەرىنىڭ ورنىنا ايەلدەر تۇرىپ، شوفەر، تراكتورشى، مىس بالقىتۋشى ماماندىقتارىن تەز ارادا يگەرىپ اكەتتى.
تاعى دا سالىستىرا كەتەيىن.
سوعىسقا دەيىن قارساقپاي زاۆودىندا ىستەيتىندەردىڭ 7 پروسەنتىن قامتيتىن ايەل جولداستار ەندى جۇمىسشىلاردىڭ 40 پروسەنتىن قۇرايتىن بولدى. ال بايىتۋ فابريكاسىنداعى قىز-كەلىنشەكتەردىڭ ۇلەس سالماعى 70 پروسەنتكە جەتكەن ەدى.
جەڭىس ءۇشىن قارساقپايلىقتار اي سايىن ءبىر كۇندىك جالاقىسىن وتان قورعاۋ قورىنا اۋدارىپ تۇردى. جەڭىس ءۇشىن قارساقپاي زاۆودىنىڭ ەكىنشى شارپۋ پەشى 1943 جىلدىڭ سەنتيابرىندە ىسكە قوسىلدى. جەڭىس ءۇشىن جەزقازعان كەن باسقارماسىنىڭ كوللەكتيۆى 1941-42 جىلداردىڭ ءونىم وندىرۋدەگى مەملەكەتتىك جوسپارىن اسىرا ورىندادى. 1943 جىلى ءونىمدى جوسپاردان دا ارتىق تاپسىردى. بالقاش پەن ورال زاۆودتارى جەزقازعان شيكىزاتتارىن بۇرىنعىدان 4 ەسە كوپ كولەمدە الىپ وتىردى.
جەڭىس ءۇشىن ەرلىكپەن ەڭبەك ەتكەن جەزقازعاندىقتارعا 1943 جىلدىڭ وكتيابرىندە كسرو مەملەكەتتىك قورعانىس كوميتەتىنىڭ اۋىسپالى قىزىل تۋى العاش رەت بەرىلسە، كەيىننەن بۇل تۋدى ولار 16 رەت العان ەدى. وسى تۋ قازىردە كەنشىلەردىڭ قاھارماندىق ەڭبەگىنىڭ سيمۆولى رەتىندە جەزقازعان قالاسىندا ماڭگى ساقتاۋلى تۇر.
جەڭىس ءۇشىن...
جەڭىس ءۇشىن قان توگىلدى. جەڭىس ءۇشىن جەزقازعاندىقتار مەن قارساقپايلىقتار سوسياليستىك جارىستىڭ قارقىنىن ۇدەتتى. قايسار رۋحتىڭ قاجىرىن تانىتتى.
***
— الماس، الدىڭا قاراشى بالام. نە كورىپ كەلەسىڭ؟
— بيىك ادىرلار... ىركەس-تىركەس سوزىلعان قىراتتار، — دەپ ۇلىم كوك مۇناردا دىرىلدەگەن كوكجيەككە كوزىن ۇزاتتى. سالدەن سوڭ "سۇراعىڭىزدىڭ ءمانىسىن پايىمداي المادىم" دەگەندەي بەتىمە بۇرىلدى.
وسىنداي ولكە قاقاعان قىستىڭ اق قار، كوك مۇزىنىڭ استىندا جاتسىن. اناۋ تەمىر جول، مىناۋ اسفالت جول بولماسىن. شەتسىز-شەكسىز دالا دەيىك. ال وسى قىراتتى قوپارىپ رۋدنيك اشىپ، قالاشىق ورناتۋ قاجەت بولسىن. سوعان قانشا ۋاقىت كەتەر ەدى؟
الماس قينالىپ قالدى.
— ترانسپورت جوق... قىس كەزى دەيسىز، ءا؟ ەكى-ۇش جىلسىز بىتە قويار ما ەكەن...
مەن ۇندەگەم جوق. كابينا ىشىندە ۇزاق تىنىشتىق ورنادى. جۇيتكىگەن "جيگۋلي" سالدەن سوڭ كىشىگىرىم قالانى دوڭگەلەتىپ جاقىنداتا ءتۇستى.
بۇل — جەزدى رۋدنيگى ەدى.
ماشينانى رۋدنيك كەڭسەسىنىڭ الدىنا توقتاتىپ، سىرتقا شىقتىق. ۇلىمدى سوڭىمنان ىلەستىرىپ كەلىپ، كىرە بەرىستەگى ءمارمار تاستىڭ قاسىنا جاقىندادىم.
— وقىشى، بالام.
«ۇلى وتان سوعىسىنىڭ قاھارلى كۇندەرىندە جەزدىلىكتەر ەرلىكپەن ەڭبەك ەتىپ، رەكوردتى قىسقا مەرزىم، نەبارى 38 كۇن ىشىندە، 1942 جىلعى 12 يۋندە، مارگانەس رۋدنيگىن سالىپ ءبىتىردى»، — دەگەن تاسقا ويىپ جازىلعان سوزدەردى وقىعان بالامنىڭ ءجۇزى بال-بۇل جاندى. بال-بۇل جانعان جۇزدە ماقتانىش سەزىمى دە، تاڭدانىس كۇيى دە تۇنا قالدى. الدەنەنى ىشتەي كۇبىرلەيدى.
كەڭسە الدىنان ەكەۋمىز دە كوڭىلدى اتتاندىق.
جۇمىس ۋاقىتى ءبىتىپ، جۇرت تاراپ كەتكەنىنە وكىنسەك تە، رەنجىگەن جوقپىز.
جەرىنىڭ تاريحىن ۇلى بىلۋگە ءتيىس. ەلىنىڭ ەڭبەك شەجىرەسىن بىلگەن ۇرپاق اكەلەر مەن اتالار داڭقىنا ەمىرەنۋى ءتيىس.
ۇلىمنىڭ تولقىعان كوڭىل كۇيىنە قاراپ مەن سونداي تۇيسىكتى ىشتەي پايىمدادىم.
1942 جىل. نەمىس فاشيستەرىنىڭ العاشقى قارقىنمەن ۇلى وتانىمىزدىڭ ءبىراز جەرىن باسىپ الىپ، ەلگە، وتان قورعاۋعا قاجەتتى ءوندىرىس جانە كەن ورىندارىنان ءۇزىپ تاستاعان اۋىر كەزەڭ ەدى ول.
اسىرەسە نيكوپول پەن چياتۋرا مارگانەس رۋدنيكتەرىنىڭ جاۋ قولىندا قالۋى برون جاساۋ ىسىندە قيىندىقتاردى كوبەيتكەن.
— پاپا، مارگانەستىڭ برونعا قاجەتى قانشا؟
— سەبەبى مارگانەس — تەمىرگە قوسىلاتىن اسا قۇندى مەتالل. تەمىر مەن مارگەنەس قوسپاسىن مەتاللۋرگيادا فەررو-مارگانەس دەپ اتايدى. فەررو-مارگەنەس — تانكتىڭ ءبرونى، سامولەتتىڭ جاۋ وعىنا مويىماس بەرىك قالقانى، برون بۇزار سناريادقا تابىلماس ماتەريال.
وتان قورعاۋ ءۇشىن برون قاجەت. برون — وجەتتىك. سەنىمدىلىك. بەرىكتىك.
ءدال وسى كەزدە جەزدى كەن ورنى تۋرالى مەملەكەتتىك قورعانىس كوميتەتىندە شۇعىل ءسوز قوزعالدى.
جەزدى كەنىن سوعىسقا دەيىن قانىش ساتبايەۆ باستاعان گەولوگتار ەكسپەديسياسى اشقان بولاتىن. جەزدى كەنىنىڭ سوعىسقا اتتانار، سولدات بوپ ايقاسار كۇنى تۋدى. ۇيىقتاپ جاتقان الىپتىڭ ۇيقىسىنان ويانىپ، ءدۇر سىلكىنىپ، قانات-قۇيرىعىن قومدار ءساتى سوقتى.
جەزدى مارگانەس بوپ بالقىپ، برون بوپ تۇتاسىپ، سنارياد بوپ جارىلىپ، تانك بوپ جۇيتكىپ، سامولەت بوپ سامعاۋعا دايىندالۋ ءۇشىن جان-جاقتان ۇلاندارىن شاقىردى.
سول 1942 جىلدىڭ قىزىل شۇناق قىسىندا جەزدى وزەنىنىڭ جاعاسىنا اق شاتىرلار مەن قاراشا كيىز ۇيلەر جاپسارلاسا تىگىلە قالدى. ولاردا جەزدى رۋدنيگىن تەزدەتىپ ىسكە قوسۋعا اسىققان جۇمىسشىلار تۇردى.
قويىنعا قۇيىلعان قار، قاس-كىرپىككە قاتقان مۇز ەڭبەك قارقىنىن بوگەي العان جوق. ۇسكىرىك اياز ىشكى جالىندى، جۇرەك جالىنىن جەڭە العان جوق.
تاۋ بوپ ۇيىلگەن قاردى تازالاۋ — وڭاي دۇنيە ەمەس ەدى. ءبىراق وتان مۇددەسى، ەل قورعاۋ دەيتىن ەل تىلەگى قار ەمەس ونداعان مەتر تەرەڭدىككە كەتكەن تاۋ جىنىسىن دا بۇيىم قىلعان جوق. قار دا اشىلدى. توڭى قاتقان توپىراق تا قوپارىلدى. قابات-قابات ارشىلعان جەر استىنان — سول كەزدە قازىرگى التىننان دا الدەنەشە رەت قىمبات — مارگانەس رۋداسى دا كورىندى. اشىق كارەر دايىن بولدى.
العاشقى مارگانەس رۋداسى جەزقازعانداعى تەمىر جولعا ماشينالارمەن تاسىلىپ جەتكىزىلىپ، پوەزدارعا تيەلدى.
اۋىر سوستاۆتار ىڭىرانا قوزعالىپ، ىلە جەدەلدەتە سىرعىپ، سالدەن سوڭ ارىنداي جۇيتكىپ، مارگانەس كەنىن زاۆودتارعا تارتا جونەلدى.
جەزدى مارگانەسى مايدانعا سولاي سولدات بوپ اتتاندى. جەڭىس سولداتى بوپ اتتاندى.
مارگانەس قات ەدى. ماشينامەن تاسىپ ۇلگىرە المايتىن بولعاندىقتان ەندى تەمىر جول قۇرىلىسىن باستاۋعا تۋرا كەلدى.
جانقيارلىق ەڭبەك ۇلگىسىن كورسەتكەن قۇرىلىسشىلار جەزقازعان مەن جەزدى اراسىن كەشىكتىرمەي تەمىر ماگيسترالمەن جالعاستىرىپ، مارگانەس — سولداتتى بىردەن ۆاگونعا تيەپ، جونەلتىپ جاتتى.
ماگنيتوگورسك مەتاللۋرگيا كومبيناتى جەزدى كەنىنە قارىق بوپ قالدى.
ارادا ءبىر-اق جىل وتكەندە 1943 جىلى ماگنيتوگورسك كومبيناتى جەزدىدەن وزىنە قاجەتتى مارگانەستىڭ 60 پروسەنتىن الدى. ال كەلەسى جىلى جەزدىدە مارگانەس ءونىمى 4 ەسە ءوستى.
جەزدى كەنى ارداگەرلەرىنىڭ ەسىمىن ەلى ۇمىتپايدى، جادىندا ماڭگى ساقتايدى. جەزدىنى قاز تۇرعىزعان ءار حالىق وكىلىن ايالايتىن ۇرپاعى سەندەرسىڭدەر، جاس دوس، دەر ەدىم مەن سەنىڭ زامانداستارىڭا، ۇلىم.
تۋعان جەردىڭ تاسى مەن توپىراعى وق پەن قالقان بولىپ، ءبىرى جاۋ كەۋدەسىنە قادالعاندا، ءبىرى قاھارمان سوۆەت جاۋىنگەرىنىڭ كەۋدەسىن وقتان قالقالاپ قالعان.
سول تۋعان جەردىڭ تاسى مەن توپىراعىن وتان قورعاۋ ساپارىنا ساقاداي ساي عىپ اتتاندىرۋعا بۇكىل ەلدىڭ ۇلدارى جينالعان. ولاردى وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، ەل باسىنا تۇسكەن اۋىر قاسىرەت باستاپ كەلگەن. سوندىقتان سۋىققا ءتوزىپ، ايازدا بەتىن ءۇسىتىپ، بەلىن شويىرىلتىپ جۇرسە دە، بەرىكتىگى مەن دوستىعىن، ىنتىماعى مەن بىرلىگىن شىڭداعان قازاق، ورىس، ۋكراين، گرۋزين، ارميان ت.ب. حالىقتاردىڭ وكىلدەرىنە العىس-ريزاشىلىعىلىز ءاردايىم شەكسىز. قيىن كەزەڭدە ەڭبەك ەرلىگىن تانىتقان سول ازاماتتارعا سوعىلعان ماڭگى ەسكەرتكىشتەي — جەزدى قالاشىعىنىڭ وتتارى جارقىراپ تۇر.
ولار — رۋدنيكتىڭ تۇڭعىش ديرەكتورى نيكولاي فەدوروۆيچ ميحايلوۆ، ينجەنەر ءابدىراحمان توقتىبايەۆتار.
ولار — پروحودكاشىلار: بايماعانبەتوۆ، قىستاۋبايەۆ، بۇرعىشىلار: گريپاس، سەيتكەنوۆ، سۋحاريەۆ، لەنين وردەندى ارىستانبەك الىمبايەۆتار، شوفەرلار: ءدىلمانوۆ، روجنيەۆ، كوۆالەنكولار. ولار — اقەدىلوۆ، كوۆالەنكو، سارانوۆ سىندى ينجەنەرلەر. ءاشىم سارانوۆ وسى رۋدنيكتە بۇگىندە ديرەكتور بوپ ىستەيدى.
جەڭىس ءۇشىن جەزدىدە كارەر اشىلدى، شاحتالار قازىلدى. مۇنارالار بوي كوتەردى.
جەڭىس ءۇشىن اق شاتىردان باستالعان رۋدنيك كوپ كەشىكپەي اپپاق قالاشىققا اينالىپ ەدى، ەندى ءقازىر جەزدى اۋدانىنىڭ بەرەكەلى ورتالىعى بولىپ وتىر.
***
— "ءبارى دە مايدان ءۇشىن!" دەگەن ۇرانعا ۇلىتاۋ ءوڭىرى تاعى قانداي ۇلەس قوسقان، پاپا؟
— ۇلىتاۋ ايماعىنىڭ ۇلىلىعىن تانىتقان ءبىر كورىنىس وسى ۇرانعا ىلەسە ءۇن قوسۋى ەدى.
ءار جۇمىسشى سوۆەت ارمياسىنا كومەك بەرۋ ءۇشىن ءوز ەسەپتەرىن اشقان. سول اشقان ەسەپتەرىنە وتان قورعاۋ مۇددەسىنە ارنالعان جوسپاردان تىس ونىمدەرىن ماڭداي تەر، ىستىق جۇرەكتەرىمەن جازعان.
جەزقازعاندىق بۇرعىشى گيناتۋللين ءتورت مىڭ التى ءجۇز توننا قوسىمشا رۋدا وندىرگەن. بۇل — سەكسەن ۆاگون دەگەن ءسوز. سەكسەن ۆاگون قوسىمشا ءونىم. ءبىر جۇمىسشىنىڭ وتان قورعاۋ قورىنا ارنالعان جەكە ەسەبى وسىنداي بولعان.
ءپاتريوتيزمنىڭ بۇدان اسار ەسەبى، ءباسى، مولشەرى بار ما ەكەن؟ كاپيتاليستىك ەلدىڭ قاي ادامى وسىنداي وتانشىلدىعىمەن دارالانا الادى؟
ءتورت مىڭ توننا! بۇل — شاتاليۋكتىڭ ەسەبى.
ءۇش مىڭ بەس ءجۇز توننا! بۇل — اقشالوۆتىڭ ۇلەسى.
كوللەكتيۆتىك ۇلەس پەن قارجى قانشاما رەت جينالىپ، قانشاما رەت وتان قورعاۋ قورىنا قۇيىلدى دەسەڭشى.
جەزقازعان مەن قارساقپايدىڭ مەتاللۋرگتەرى مەن كەنشىلەرى "قازاقستان مەتاللۋرگى" اتتى تانك كولونناسى ءۇشىن سەگىز ميلليوننان استام قارجى جيناپ، جوسپاردان تىس مىڭداعان توننا كەن، ءبىر مىڭ توننا كومىر، ونداعان توننا مىس بەرگەن.
"قازاقستان مەتاللۋرگى" كۋرسك دوعاسىندا اتاقتى تانك شايقاسىنا قاتىناسىپ، جەڭىس كۇنىن جەدەلدەتكەن.
"قازاقستان مەتاللۋرگى" تانك كولونناسى پراگا، ۆەنا، سوفيا قالالارىن ازات ەتۋگە قاتىناسىپ، ازاتتىق سولداتتارى مىنگەن تەمىر تۇلپار سول قالا تۇرعىندارىنىڭ ىستىق ىقىلاسىمەن ۇسىنعان قۇشاق-قۇشاق گۇلدەرگە بولەنگەن.
جەزقازعاندىقتار بۇكىل سوۆەت حالقىمەن تىزە قوسىپ، مايدان مەن تىلدا دۇنيەنىڭ تىنىشتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن. الەمنىڭ بەيبىت تىرلىگى ءۇشىن شايقاسقان. ءسابي جۇزدەرىندەگى كۇلكىنىڭ جوعالماۋىن تىلەگەن. ۇلى وتاننىڭ اشىق اسپانى ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتكەن.
تاعى دا دەرەك كەلتىرەيىن. ءما، مىنا جازۋدى وقىپ جىبەرشى.
— "قازاقتار مايداندا جاۋعا قارسى جاقسى سوعىسادى. تىلدا ولاردىڭ اكەلەرى، انالارى مەن جۇبايلارى مايدان ءۇشىن جۇمىستى ايانباي جاقسى ىستەيدى. قازاقستان ءوز جەرىنىڭ بارلىق بايلىقتارىمەن، تاۋلارىنىڭ بارلىق اسىل كەندەرىمەن مايدانعا قۋاتتى تىرەك بولىپ وتىر"، — دەپ "پراۆدا" گازەتى 1943 جىلعى 8 فيەۆرالداعى باس ماقالاسىنا جازعان ەكەن.
— "تىرەك بولىپ وتىر"...
وتانىڭا ەڭبەگىڭمەن دە، جاۋىنگەرلىك ەرلىگىڭمەن دە تىرەك بولا بىلۋدەن ارتىق باقىت بولار ما، ۇلىم!
وتان الدىنداعى ازاماتتىق بورىشىڭدى اقتاۋدا ەل العىسىنا بولەنۋدەن ءقادىرلى سىيلىق بولار ما، ۇلىم!
كوپ تىلەگى — كول. جەڭىس كوپ تىلەگىمەن كەلگەن. كوپتىڭ ارقاسىندا كەلگەن. كوپتىڭ ەڭبەگىمەن كەلگەن. ءادىل ءىسىمىز، بەيبىت تىرلىككە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىمىز اكەلگەن.
275 ميلليون حالقىمىزدىڭ جۇرەگىنە جازىلعان جەڭىس جىرى ماڭگى جىرلانا بەرەدى.
***
— الماسجان، اكەڭ بىلەتىن شىعار. سەن جاقسىلاپ تىڭدا. ەڭبەكتەگى ەرلىك — ەلدىڭ، حالىقتىڭ ۇلەسى، — دەپ جەزقازعان قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى سەكرەتارى وشاقباي اسىلبەكوۆ سىر شەرتتى. ويلى، پىكىرلى، ادەبيەت پەن ونەردى تەرەڭ تۇسىنەتىن، ءوزى دە جانىمەن جازۋشى، جىگىت اعاسى ەكەن.
— ۇلى وتان سوعىسى اياقتالىسىمەن ۇلكەن جەزقازعان كەن-مەتاللۋرگيا كومبيناتىنىڭ قۇرىلىسى قىزۋ قولعا الىندى. №3 شاحتا مەن "پەتروسەنتر" شاحتاسى — سوعىستان كەيىنگى العاشقى بەسجىلدىقتىڭ ناتيجەسى. بۇل جىلدارى №51 شاحتا مەن بايىتۋ فابريكاسى سالىنىپ جاتتى.
1954 جىلى 20 دەكابردە ۇلكەن جەزقازعان پوسەلكەسىنە جەزقازعان قالاسى دەگەن اتاق بەرىلدى. ۇلىتاۋ ءوڭىرىنىڭ شىن مانىندەگى ءوندىرىس، مادەني ورتالىعى وتان كارتاسىنان ءوز ورنىن وسىلاي الدى. اسەم كوشە، ادەمى ۇيلەرمەن، كورىكتى كەلبەت، مادەنيەت سارايلارىمەن، كوك جەلەكتى كوركەم تۇرعىسىمەن الدى.
قارساقپاي زاۆودى قايتادان جابدىقتالدى. سونىڭ ارقاسىڭدا 1975 جىلى جۇمىسىن توقتاتقانشا بۇل زاۆود قارا مىس وندىرۋدە تاماشا جەڭىستەرگە جەتىپ، جىلدىق جوسپارىن ۇنەمى ورىنداۋمەن كەلدى.
جەر بەتىندە ىستەيتىن ءار ءتۇرلى قۋاتتى تەحنيكانى كورىپ ءجۇرسىڭ عوي، ال جەر استىندا وسى قۋاتتى تەحنيكانى جۇمىسقا قوسۋعا بولا ما؟ وعان ەرتەگىنىڭ ەرتوستىگى قاجەت دەيسىڭ عوي، الماسجان. ءبىراق ءبىزدىڭ ءداۋىر بولماستى بولدىرىپ، قيالداعانى شىندىققا اينالدىرعاندا ەرتەگى دە، سيقىر دا ىلەسە الماي قالاتىنىن ءبىلىپ قوي!
№ 44 شاحتانىڭ باستىعى تەمەش سادۋاقاسوۆ پەن باس مامان دالاباي ەشپانوۆ باستاعان توپ وزدىگىنەن جۇرەتىن العاشقى كەن بۇرعىلاۋ كارەتكاسىن جەر استىنا ءتۇسىرىپ، سىناقتان وتكىزدى. بايقاپ قاراساق، قۋاتتى تەحنيكا جەر استىندا دا جەر بەتىندەگىدەي ىستەي الادى ەكەن. كەيىن №51 شاحتاعا ەكسكاۆاتور ءتۇسىرىلدى. الىپ ساموسۆالدار جىبەرىلدى. ەڭبەك قارقىنى ۇستەمەلەپ ءوستى.
جەر استى ماشينالارى مەن جابدىقتارىن جەزقازعانداعى عىلىمي-جوبالاۋ ەكسپەريمەنتتىك لابوراتورياسى جاساعان بولاتىن.
قازىرگى جەزقازعاننىڭ الىپ شاحتالارى مەترودان ءبىر دە كەم ەمەس. جىلجىپ، قوزعالىپ، كەن رۋداسىن كەسەك-كەسەك قوپارىپ جاتقان كارەتكالار، رۋدانى ساموسۆالدارعا تيەپ جاتقان الىپ ەكسكاۆاتورلار، ەرسىلى-قارسىلى زىمىراپ، رۋدانى سكيدكە توگىپ، جوعارى جونەلتىپ جاتقان ساموسۆالدار بۇگىنگى عىلىم مەن تەحنيكانىڭ ىسكە اسقان، ەڭبەك ونىمدىلىگىن ەسەلەپ ارتتىرۋعا جەگىلگەن قۇدىرەتى.
ۇكىمەتىمىزدىڭ سوڭعى جىلدارداعى قاۋلى-قارارلارىنا بايلانىستى وبلىس بويىنشا اتقارىلىپ جاتقان ىستەر وتە كوپ، — دەپ وشاقباي اسىلبەكوۆ قولعا الىنىپ، تىندىرىلىپ جاتقان جۇمىستارعا نازار اۋدارا اڭگىمەسىن جالعاستىردى.
— ەڭبەكشىلەردىڭ ەڭبەك جانە تۇرمىستىق جاعدايلارىن جاقسارتۋ، مادەنيەت، دەنساۋلىق ساقتاۋ مەن ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن وركەندەتۋ جونىندە بەلگىلەنگەن شارالارعا سايكەس قىرۋار جۇمىس جان-جاقتى يگەرىلىپ جاتىر. سونداي-اق سوسياليستىك جارىستى ودان ءارى دامىتىپ، ءونىم ساپاسىن جاقسارتۋ جولىندا دا وبلىس جۇرتشىلىعى ساپالى ەڭبەك ەتۋدە.
وبلىس ەڭبەككەرلەرى ءوز مىندەتتەرىن مەجەلەپ الدى. ازىق-تۇلىك پروگرامماسىن ورىنداۋ بۇكىل حالىقتىق ءىس ەكەنىن جاس تا بولساڭ سەن جاقسى بىلەسىڭ، الماسجان. "جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل" دەيمىز عوي. ەندەشە، وتان قويماسىنا قۇيىلار استىقتا دا، جۇمىسشىلار مەن كولحوزشىلاردىڭ داستارقانىنا تۇسەر ەت پەن سۇتتە دە جەزقازعاندىقتاردىڭ وزىندىك ەسەلى ۇلەسى بولارىنا سەنىمدىمىز. ويتكەنى مەتاللۋرگتەرىمىز دە، كەنشىلەرىمىز دە، مالشى، ديقاندارىمىز دا بەلگىلەنگەن ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك پروگراممالاردى جۇزەگە اسىرۋدا ەلەۋلى ۇلەس قوسۋدا. "قاشاننان سالتىمىز سول" دەگەندەي، ءبىز ەرتەڭگى كۇندى دە مول ەڭبەك تارتۋلارىمەن قارسى الاتىنىمىزعا سەنىمدىمىز، الماسجان.
بۇل ساپارلارىندا جەزقازعان شاحتالارىن ءتۇسىپ كورۋىڭ كەرەك. جەر استى سارايلارىن ارالاپ، كەنشىلەردىڭ قاجىرلى ەڭبەگىن ءوز كوزىڭمەن تاماشالاۋىڭ كەرەك، الماسجان! ساپارىڭ ءساتتى بولسىن!..
كەن ءوندىرۋدىڭ الگىندە وشەكەڭ ايتقان ءتيىمدى ءتاسىلىن ۇسىنىپ، تەحنيكالىق پروگرەستى وركەندەتكەنى ءۇشىن كەن-مەتاللۋرگيا كومبيناتىنىڭ ديرەكتورى ۆ.ۆ.گۋرباعا، ديرەكتوردىڭ ورىنباسارى ت.م.ۋرۋموۆقا لابوراتوريا مەڭگەرۋشىسى يۋ.ب.باشيلوۆقا، شىعىس جەزقازعان رۋدنيگىنىڭ ديرەكتورى د.و.ەشپانوۆقا، رۋدنيك باسقارماسىنىڭ بۇرىنعى باستىعى م.ك.بوپەجانوۆقا، جەزقازعان شاحتا پروحودكالاۋ ترەسىنىڭ باستىعى گ.و وماروۆقا 1970 جىلى كسرو مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى دەگەن قۇرمەتتى اتاق بەرىلگەن، — دەپ اڭگىمەنى جول بويى مەن جالعاستىردىم. — ەڭبەك جاندى دەگەن وسى ەمەس پە؟!
ەڭبەك جانۋ ءۇشىن ءبىلىمىڭ مەن قاجىرىڭدى ايانباۋ قاجەت. مەن سول ۇعىمدى بۇگىنگى بالقاش كەن-مەتاللۋرگيا كومبيناتىنىڭ باس ديرەكتورى دالاباي ەشپانوۆتىڭ بويىنان ۇنەمى كورەمىن. ازامات اعانىڭ ىسكەرلىگى مەن قابىلەتى — ۇستاي بىلگەن، ۇيرەنە بىلگەن جانعا ۇلكەن مەكتەپ، ۇلگىلى ونەگە.
1971 جىلدىڭ ءبىرىنشى مارتى — جەزقازعاندىقتار ءۇشىن ۇمىتىلماس كۇن. بۇل كۇنى مىس زاۆودىنىڭ ءبىرىنشى كەزەگى ىسكە قوسىلدى. ال 1974 جىلى زاۆود ساپالى سارى مىس الاتىن تولىق سيكلمەن ىستەي باستادى.
99،99 پروسەنت تازا مىس — جەزقازعان مىسى لوندونداعى مەتالدار بيرجاسىندا ساقتاۋلى تۇر.
سەبەبى ول — تازا مىستىڭ دۇنيەجۇزىلىك ەتالونى دەگەن ءسوز.
بايقايسىڭ با، بالام، قازاقستان مىسى ۇلى وتان اتىنان سويلەپ، بۇكىل الەم الدىندا اسا ساپالى بەلگىسىمەن دۇنيەجۇزىلىك ارەناعا شىقتى.
جەزقازعان داڭقى التى قۇرىلىقتى ارالاپ كەتتى. الەم تۇكپىرلەرىندە بۇگىن بالقاش پەن جەزقازعان مىسى بەيبىتشىلىك ميسسياسىن اتقارىپ، ۇزاق تا باقىتتى ساپارعا اتتاندى.
بۇدان ارتىق مەرەي بولماس! بۇدان وتەر ەڭبەك قۋانىشى بولماس!
سوندىقتان دا مەن جەزقازعاندىقپىن دەپ كەۋدە كەرە ماقتانىش بىلدىرەم.
You Might Also Like
-
بالقاش قالاسىنا ات باسىن تىرەگەنىمىزدە (اتىمىز، ارينە، "جيگۋلي") كۇن قىزارا باتىپ، الاۋى تەڭىز بەتىندە ويناپ، جاعاسىنداعى الىپ كومبيناتتىڭ كونۆەرتورىنان بالقىما اعىزعان كەزىندەي جالقىندان...
-
دالا... ۇلان دالا. قانشا جۇرسەڭ تاۋسىلمايدى-اۋ. قانشا جورتساڭ بىتپەيدى-اۋ. الدىڭ جەتكىزبەي، ارتىڭ الىستاماي ۇزاق كۇن بويى قيمىلداعاندا، كوكجيەكپەن قويىنداسقان ميداي جازىقتىڭ كوز تالدىرار جەر ورتاسى...
