دالاداعى وتتار
دالا... ۇلان دالا. قانشا جۇرسەڭ تاۋسىلمايدى-اۋ. قانشا جورتساڭ بىتپەيدى-اۋ. الدىڭ جەتكىزبەي، ارتىڭ الىستاماي ۇزاق كۇن بويى قيمىلداعاندا، كوكجيەكپەن قويىنداسقان ميداي جازىقتىڭ كوز تالدىرار جەر ورتاسىندا قالعانداي شەكسىزدىك اتتى ۇعىمدى ەرىكسىز ەسىڭە تۇسىرەرسىڭ.
دالا كەڭ. دالا — شالقار.
ساعىمى سۋسىعان قويناۋىنان كوگىلدىر شىمىلدىق كوتەرىپ، دىرىلدەپ قاپتالىندا قالىپ بارا جاتقان شوق-شوق سىلەمگە نازارىڭدى ۇزاق قادايسىڭ. سول كوگىلدىر پەردەنىڭ تاساسىنان ۇزىك-ۇزىك كورىنەتىن مۇلگىگەن ورمانىن، مولدىرەگەن كولىن ۇشىراتقاندا كەۋدەڭدى تۋعان جەردىڭ ۇلىلىعى مەن الىپتىعىنا دەگەن ماقتانىش كەرنەيدى.
سول دالا بىردە قاراعايلى تاۋلارعا شالقايا ءيىن ارتىپ، تىنىعىپ دامىلداپ كەتسە، بىرتە تالى مەن شىلىگى، مويىلى مەن تەرەگى، قايىڭى مەن قاراعاشى مول وزەندەرگە قۇلاپ، ءشول باسىپ الادى دا، قايتادان كوسىلەدى.
دالا. جاي دالا ەمەس، ماڭ دالا. ۇلان دالا. باتىسىندا جانتايا سوزىلىپ، ۇلىتاۋ مەن ارعاناتى، جەلادىر تاۋلارىنىڭ سىلەمدەرى ۇشتاسىپ كەتسە، سودان شىعىسقا قاراي ايعىرجالعا دەيىن جازىق بوپ جايىلىپ، ورتا تۇستاعى ۇساق شوقىلى ايماققا اياق باسادى. وڭتۇستىگىندە شۇناق، جەلدىتاۋلار سەرەيسە، اقتاۋ الىستان مەن مۇندالايدى. تاعىلى، بۇعىلىنى قاراۋىلعا قويعان قىزىلتاس پەن قىزىلاراي تاۋلارى شىعىسىن كومكەرىپ جاتىر.
وسى تاۋلاردان باستاۋ الاتىن وزەندەر كوپ. سارىارقانىڭ ەكى جاعىنا، ەكى تۇسىنا قاتارلاسا جارىسادى. ولار — بۇكىل وبلىستى كوكتەي وتەتىن سارىسۋ، سارىكەڭگىر مەن قاراكەڭگىر، جىلاندى مەن جەزدى، سارىتوعاي مەن تەرىساققان، اتاسۋ مەن شاجاعاي، قۇلانوتپەس، سارىبۇلاق پەن مويىنتى، ءجامشى مەن توقىراۋىندار.
تاۋلار وسى بايتاق دالانىڭ ءار تۇسىنان تىك شانشىلىپ، قويناۋ-قولاتىنا، ادىر، بەلىنە، ساي-جىراسىنا قونعان ەلىنىڭ ساقشىسىنداي كورىنسە، وزەندەر سول حالىقتىڭ ىرزىق-نەسىبەسىن تانىتىپ، جان-جاقتان تاسپالانا اعىپ، مالىنا قۇت، جانىنا ءنار بەرىپ جاتقان بەرەكەسى ىسپەتتى.
تاۋى جەلدەن، وزەنى شولدەن قورعاعان بۇل ءوڭىردىڭ ەجەلدەن نەگىزگى اتا كاسىبى — مالشىلىق بولعان عوي.
جەر ۇيىقتى الىستان ىزدەمەي اينالاسىنان تاپقان اتا-بابالارىمىز ءتورت تۇلىكتى تۇگەل وسىرە بىلگەندە، توبەدە وتىرىپ تومەنگە كوز جىبەرىپ، تابيعاتپەن تىلدەسىپ، كوشى-قون مەرزىمىن انىقتاپ، جايلاۋ، كۇزدەۋ، قىستاۋلارىن قامداعان. كوشپەلى ەل تابيعاتقا تەلمىرەدى. جىل ماۋسىمىنا تاۋەلدى بولادى. قىستا قىسىلسا، جازدا جادىرايدى. ءتولى تۇياقتانادى. ءورىسى تولادى. ءورىسى تولسا، ىرىسى ەسەلەنەدى. مالى — قويى، تۇيەسى، جىلقىسى، سيىرى بايلىعى، بارى. جۇنىنەن كيىم-بۇيىم تىگەدى، توقيدى. كيىز باسىپ، سىرماق سىرادى. تەرىسىنەن: يلەپ —تون، ىستاپ بىلعارى دا دايىندايدى. ەتى مەن ءسۇتى — قورەگى. ءمۇيىزى مەن سۇيەگىنەن ىدىسى مەن اشەكەيلىك، زەرگەرلىك بۇيىمدارىن جاسايدى. مىنسە — كۇلىگى، جەكسە — كولىگى.
ارقا ءوڭىرى مالشى قاۋىمدى الداعان ەمەس. قويناۋىندا شالعىندى بۇلاعى مول، جازىعىندا شابىندىعى مول. قىستا سايىن پانالاتقان، جازدا وزەگىن جاعالاتقان.
بۇگىنگى جەزقازعان وبلىسى مالشىلىق ءداستۇردى جاڭاشا جالعاستىرىپ كەلەدى. وبلىستىڭ جەر قورى وراسان. اۋىل شارۋاشىلىعىنا قولايلى 25 ميلليون گەكتاردان استام جەردىڭ جارتى ميلليون گەكتارىنا استىق ەگىلەدى. ونىڭ ءبىراز بولىگى سۋارمالى. وسى جەر قورىنىڭ كوپشىلىگى جايىلىم ءۇشىن پايدالانىلىپ، وبلىستى رەسپۋبليكانىڭ مال شارۋاشىلىعى وركەندەگەن ءىرى اۋدانىنا اينالدىرىپ وتىر.
سارىارقا وڭىرىندە ەگىن شارۋاشىلىعى، ەت پەن ءسۇت ءونىمىن بەرەتىن مال شارۋاشىلىعى دامۋ ۇستىندە. ءوندىرىس وشاقتارى كوبەيىپ، قالا سانى ارتقان سايىن، سول ءوندىرىس ورتالىقتارىن ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتەتىن قالا توڭىرەگىندەگى اۋىل شارۋاشىلىق ورىندارى — كولحوز، سوۆحوز، پودحوزدار كوبەيدى. اۋىلدى كوللەكتيۆتەندىرۋ كەزەڭىندە جەزقازعان وبلىسىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس اۋداندارىندا تەحنيكامەن جاقسى جابدىقتالعان ەگىن شارۋاشىلىعى قالىپتاستى.
وبلىس جەكە ءوز الدىنا شاڭىراق كوتەرگەن توعىزىنشى بەسجىلدىق كەزىندە اۋىلشارۋاشىلىعىنىڭ بارلىق سالاسىن وركەندەتۋگە ءجۇز قىرىق ميلليون سوم قارجى بولىنگەن ەدى. وندىرىستىك قور ەكى ەسە مولايعان بولاتىن. سوۆحوزداردىڭ ەنەرگەتيكالىق قۋاتى الدەقايدا ارتقان-دى. 1971-1975 جىلدارى شارۋاشىلىقتار ەكى مىڭ سەگىز ءجۇز تراكتور، توعىز ءجۇز استىق كومباينىن، ءبىر مىڭ ەكى ءجۇز اۆتوماشينا جانە باسقا دا كوپتەگەن تەحنيكالار الىپ، مينەرال تىڭايتقىشتارمەن قامتاماسىز ەتىلدى.
وسىنىڭ ارقاسىندا استىقتىڭ شىعىمى جاقسارىپ، ەڭبەك ونىمدىلىگى ارتتى، توعىزىنشى بەسجىلدىقتىڭ قورىتىندىسىندا اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرى سەگىزىنشى بەسجىلدىقپەن سالىستىرعاندا وتىز التى پروسەنتكە اسىپ ءتۇستى. وبلىستىڭ ەڭبەككەرلەرى استىق تاپسىرۋدىڭ بەس جىلدىق جوسپارىن ءۇش جىلدىڭ ىشىندە ورىنداپ، كارتوپ، كوكونىس، باقشا داقىلدارىن، ەت جانە جۇمىرتقا دايىنداۋدى مەرزىمىنەن بۇرىن ءبىتىردى.
اسىرەسە قوي شارۋاشىلىعى قاۋىرت ءوستى. زووتەحنيكالىق جانە ۆەتەرينارلىق جۇمىستار دۇرىس جولعا قويىلىپ، مال تۇقىمى جاقسارتىلدى. جەمدەۋ مەن سەمىرتۋدى ۇيىمداستىرۋ كۇشەيتىلىپ، جاس ءتولدىڭ قوسىلۋى كوبەيتىلدى.
جاقسىعا ۇمتىلۋ، ونەگەنى الۋ، تاجىريبەنى قابىلداۋ حالقىمىزدىڭ قانىنا سىڭگەن قاسيەت ەمەس پە، بالام؟ ۇيرەنەم دەگەندەرگە، ۇلگى تۇتارلىق شارۋاشىلىقتار بۇل وڭىردە كوپ-اق.
اسىل تۇقىم وسىرەتىن "پروستورنەنسكيي" زاۆودىنداعى سويىس مالدىڭ ساپاسىن جاقسارتۋدى ۇيرەنۋ قاي شارۋاشىلىققا كوپتىك ەتەر ەدى؟
نەمەسە "كوكتىڭكول" سوۆحوزىنداعى ءىرى قارا مالدىڭ ورتاشا تىرىدەي سالماعىن ءتورت ءجۇز ەلۋ-بەس ءجۇز كيلوگرامنان وتكىزەتىنىن ايتىپ ماقتانباسقا بولماس پا؟
ءسۇت بۇلاعىن اعىزعان "كراسنايا پوليانا" زاۆود-سوۆحوزى ءار سيىردان ساۋىلاتىن ءسۇت مولشەرىن ءۇش مىڭ ءۇش ءجۇز كيلوگراممعا جەتكىزگەنىن، "قىزىلاراي"، "قاراكەڭگىر" سوۆحوزدارى جىل سايىن ەدىلباي قويىنىڭ ءار ءجۇز ساۋلىعىنان جۇزدەن استام قوزى الاتىنىن، XXII پارتسەزد اتىنداعى سوۆحوز بەن "قىزىلاراي" سوۆحوزىنىڭ جىلقىشىلارى ءار بيەدەن قۇلىن الاتىنىن، بالقاش قۇس فابريكاسىنىڭ ءار تاۋىقتان ەكى ءجۇز جەتپىس جۇمىرتقا الاتىنىن نەگە ايتىپ كەتپەسكە؟
"پروستورنەنسكيي" اسىل تۇقىمدى مال وسىرەتىن زاۆود — رەسپۋبليكامىزداعى ەڭ الدىڭعى قاتارداعى شارۋاشىلىقتاردىڭ ءبىرى. كسرو جانە قازاق سسر اۋىلشارۋاشىلىعى جەتىستىكتەرى كورمەلەرىنىڭ كوپتەگەن ديپلومدارى مەن مەدالدارىن العان بۇل زاۆودتىڭ مالىن مونعول حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ شارۋاشىلىقتارى ساتىپ الادى.
مال شارۋاشىلىعىن وندىرۋدە وبلىسىمىزدا اتى ايگىلى مالشىلار دا كوپ قوي، بالام.
ولار — شوپاندار، سوسياليستىك ەڭبەك ەرى ساتان ىسقاقوۆ، ورىنباي رايىمبايەۆ، ۇمىتبەك سۇلتانبەكوۆ، مىڭباي بەردەنوۆ، تۇرماعانبەت الجىبەكوۆ، قالدىبەك ورىنبايەۆ، مۇرات يسين، ءابدىلدا حاسەنوۆ، ساۋىنشىلار پولينا يۋروچكينا، مارينا چەركاشينا، اننا پريستۋپا، باقتاشىلار نىعيمان جاقسىبەكوۆ، توكەن سۇلەيمەنوۆ، جىلقىشىلار سامەت يمۋحامەتوۆ، بولاتبەك مۇقاشيەۆ تاعى باسقالار.
وبلىستىق پارتيا كوميتەتى اۋىلشارۋاشىلىعىن ودان ءارى وركەندەتۋگە ۇلكەن كوڭىل ءبولىپ، استىق پەن مال شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن ءوندىرۋدى ارتتىرۋعا ۇنەمى قامقورلىق جاساپ كەلەدى.
ول قامقورلىق — اۋىلشارۋاشىلىعىن تەحنيكامەن جابدىقتاۋ.
ول قامقورلىق — سەمينار-كەڭەستەردە ىرىلەنگەن كومسومول-جاستار شوپان بريگادالارىنىڭ ۇلگىلى تاجىريبەسىن كوپكە تاراتۋ.
ول قامقورلىق — اسىل تۇقىمدى مالدى سۇرىپتاۋ جانە ۆەتەرينارلىق جۇمىستى العا شىعارۋ.
ول قامقورلىق — ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن مالشىلار جۇمىسىنداعى قيىندىقتاردى ازايتۋعا كۇش سالۋ، مالدى بورداقىلاۋ تەحنولوگياسىنىڭ پروگرەسسيۆتى ءادىسىن تابۋ.
وسىنىڭ ارقاسىندا "نۇراتالدى"، "كوكتىڭكول"، "بيدايىق"، "شەت"، "ۇلىتاۋ" سوۆحوزدارىندا مەحانيكالاندىرىلعان ءسۇت فەرماسى سالىنىپ، ىسكە قوسىلدى. "كەنشوقى" جانە "قاراكەڭگىر"' سوۆحوزدارىندا مەحانيكالاندىرىلعان قوي كومپلەكسى، "پۋت ك كوممۋنيزمۋ" سوۆحوزىندا سيىر بورداقىلاۋ كومپلەكستەرى سالىنىپ، جۇمىس ىستەپ جاتىر.
سوڭعى جىلدارى قوي سانىن ەكى ميلليونعا جەتكىزۋ ءۇشىن وبلىستا ەلۋدەن استام كومسومول-جاستار شوپان بريگادالارى قۇرىلدى، ولاردىڭ قاراۋىنا ءجۇز وتىز مىڭ قوي باعىپ، كۇتۋگە بەرىلدى.
***
— توقتاڭىزشى!
— جايشىلىق پا، الماس؟
— تورموز مايى قىزعان بولۋ كەرەك. انە، قىزىل شام جىپىلىقتاپ جانىپ، بەلگى بەرىپ كەلەدى.
— راس، ەي! قالاي بايقاماعام؟
ماشينانى توقتاتىپ، كاپوتىن شالقايتا اشىپ تاستاپ، ءۇڭىلىپ جاتىرمىز.
— مايى ازايىپتى. ءقازىر قۇيىپ جىبەرەيىن، — دەپ الماس ماشينانىڭ قوبديشاسىنان كىشىرەك قۇتىنى الدى. — ءپالى، مىناۋ بوس قوي. تۇك جوق.
ەكەۋمىز بىر-بىرىمىزگە اڭىرايا قاراپ قالىپپىز.
تەجەگىش مايىنسىز تاۋەكەلگە باسۋعا بولمايدى. ايدالادا ماي تابۋ — كوڭىلگە سىيمايتىن نارسە. كۇن بولسا ودان سايىن ىسىپ، كۇيدىرىپ بارادى.
— نە ىستەيمىز؟
الماسقا قاراپ، وزىمشە دالباسالاپ جاتقانىم بۇل. ارينە، كىنا مەنەن. جول جۇرگەندە ۇساق-تۇيەك، كەرەك-جاراقتى تۇگەندەپ الماساڭ — ماشاقات كورۋىڭ اياق استىنان. مەنىڭ شوفەرلىعىمنىڭ "مىقتىلىعى" وسىنداي.
— بىرەۋ-مىرەۋ كەزدەسىپ قالار، پاپا...
ءدال سونى كۇتىپ تۇرعانداي ارت جاعىمىزداعى اينالا تۇمسىقتان قىزىل "جيگۋلي" شىعا كەلدى.
قولدارىمىزدى ەربەڭدەتە كوتەرىپ، "داۋىس بەرىپ" تۇرمىز.
ماشينا قاتارلاسا بەرە ءجۇرىسىن باياۋلاتىپ، جول شەتىنە بۇرىلا توقتادى.
— اسسالاۋماعالەيكۋم! — ورتا بويلى، شىمىر دەنەلى ءجۇزى كۇنگە ابدەن توتىققان جىگىت قولىن ۇسىندى.
— الەيكۋمسالام. دىلگەر بوپ تۇرعانىمىز...
— ءا-ا... قاي جەرى؟
— تەجەگىشتىڭ مايى ازايىپ...
— ونىڭ جاراسى جەڭىل وندا. — جىگىت ماشينانىڭ باگاجنيگىنەن بوتەلكەسىن الىپ، ءبىزدىڭ كولىگىمىزگە جاقىندادى. مايدى قۇيدى. موتورعا ساۋساعىن تيگىزىپ كوردى.
— قىزىپ كەتىپتى. تاسولدارىڭىز دا مولشەرىنەن ءبىراز تومەندەپتى. الىس جولعا سايلانىپ شىعۋ كەرەك قوي.
— ونىڭىز راس... — كۇمىلجىگەننەن باسقا امالىم جوق.
بەيتانىس "جارىلقاۋشىمىز" بوتەلكەنى الماسقا ۇسىندى.
— قۇتىڭا تولتىرىپ قۇيىپ ال، — دەدى دە، اسىقپاي ادىمداپ بارىپ، ماشيناسىنان ون ليترلىك كانيستردى كوتەرىپ ورالدى.
— جەزقازعاننان ارەڭ تاۋىپ ەدىم. بۇگىندە تاسول — قاسقالداقتىڭ قانى عوي، — دەپ ىرجيا كۇلدى. — الماتىدان كەلە جاتىر ەكەنسىزدەر. قوناق سىيلايتىن داستۇرىمىزدەن جاڭىلمايىن.
ماشينامىزعا مايدى دا، تاسولدى دا قۇيىپ بەرگەن ازامات قايتادان قول الىپ قوشتاسىپ، ءجۇرىپ كەتتى. اكەلى-بالالى ەكەۋمىز قىزىل "جيگۋليدىڭ" سوڭىنان ءۇن-تۇنسىز قاراپ، ۇزاق تۇرىپ قالدىق.
— قانداي جاقسى كىسى ەدى!
بالامنىڭ جۇزىنە كوز تاستادىم. ريزالىق تۇنعان كوزدەردە ادامنىڭ ادامعا دەگەن ىشكى ەمىرەنگەن پەيىلى جارق ەتۋى كەرەك تە. ءوزىمنىڭ دە ەلجىرەگىش ءبىر جۇرەك قىلىمنىڭ كۇمبىرلەپ كەتكەنىن سەزىنگەندەيمىن. تۋعان جەر قانداي اياۋلى ەدىڭ! قۇدىرەتىڭدى ۇلدارىڭنىڭ كوكىرەگىنە قۇيىپ، ازاماتتىڭ قاسيەتىن ءار مىنەزىنەن كورسەتىپ، ءار ارەكەتىنەن تانىتىپ، وسىلاي باۋليسىڭ-اۋ. جاڭاعى جىگىتتىڭ ادامگەرشىلىگىن ۇلىم ۇمىتار ما. ونەگەسىن ءوزى دە ساباقتاماس پا.
— قاپ! اتىن دا سۇراماپپىز-اۋ.
وكىنگەننەن نە ءونسىن. ماشينانى "سۋىتىل"، باپتاپ العان سوڭ تاعى قوزعالدىق.
ەندىگى بەتالىسىمىز — جاڭاارقا اۋدانىنداعى ساكەن سەيفۋللين اتىنداعى سوۆحوز.
كوشەنىڭ شەتىندە قارسى كەزدەسكەن قارتتىڭ قاسىنا توقتاپ، امانداسىپ، ناريمان ىبراحيموۆتىڭ ءۇيىن سۇرادىق.
— ءا-ا. ناريمان ۇيىندە... الگىندە عانا كەلگەن. جولدارىڭ بولادى ەكەن. ايتپەسە، ناريماندى تابۋ قيىن. وتىرمايدى عوي ول، وتىرمايدى. قاشان كورسەڭ، جۇمىس دەپ جۇرگەنى.
قاريا ءجون سىلتەدى. سىلتەگەن باعىتپەن ەڭسەلى ءۇيدىڭ قاسىنا كەلدىك. كوزىمىزگە قىزىل "جيگۋلي" بىردەن شالىندى.
— اكە، ءدال جاڭاعى ماشينا. نومەرىن بايقاپ قالعام، — دەپ الماس ءماز.
سول ەكى ارادا بەيتانىس "جارىلقاۋشىمىز" دا شىعا كەلدى. كوپتەن كۇتكەن تۋىسىن توسىپ العانداي جايراڭداپ تۇر.
— ءا-ا، سىزدەر ەكەنسىزدەر عوي! ۇيگە كىرىڭىزدەر.
ىزدەگەن ناريمان ىبراحيموۆىمىز وسى جىگىت ەكەن.
ءشول باسىپ، ءسال دامىلداعان سوڭ ساپارىمىزدىڭ جون-جوسىعىمەن تانىستىردىم. ناريمان الماسقا كۇلىمدەي قارادى.
— الماسجان، تۋعان جەردى ارالاپ، ەلىڭنىڭ وي-قىرىن كوزىڭمەن كورمەك بولعان نيەتىڭ جاقسى ەكەن. كەلەشەك ۇرپاقتىڭ اكەلەر مەن اتالار ءداستۇرىن ىزدەۋى عانيبەت قوي. ۇرپاق پەن ۇرپاقتىڭ جالعاسى، بايلانىسى ءبىرىن-بىرى تۇسىنۋدەن، ۇعىنۋدان تۋىندايتىنى اقيقات. وسى ءوڭىردىڭ ىستىعىنا كۇيىپ، سۋىعىنا توڭىپ، دالاسىن دانگە، ءورىسىن مالعا تولتىرىپ جاتقان دا ەڭبەك ادامدارى. ولار — اناۋ مالشى، اناۋ ديقان، اناۋ مەحانيزاتورلار. ءبارىنىڭ تىلەگى — ەل ىرىسىن ەسەلەۋ، وتان بايلىعىن ارتتىرۋ، بەيبىت ءومىردى كوركەيتۋ.
...ءوزىم تۋرالى نە ايتايىن... كوپتىڭ ءبىرىمىن. جۇمىسشى سەمياسىندا تۋىپپىن. سودان دا ەڭبەككە ەرتە ارالاستىم. سەگىز كلاستى بىتىرىسىمەن "العاباس" كولحوزىندا جۇمىس ىستەدىم. ءبىراق ءبىر ماماندىقتىڭ تۇتقاسىن ۇستاۋدىڭ قاجەتتىگىن كوپ ويلاۋشى ەدىم. نەگىزگى كاسىبىڭ بولماعانى قيىن. اقىرى ساران قالاسىنداعى اۋىل شارۋاشىلىعىن مەحانيكالاندىرۋ ۋچيليششەسىنە ءتۇسىپ، ءبىتىرىپ شىقتىم. سودان سوڭ جاڭاارقا ماشينا-تراكتور ستانسياسى مەنى "العاباس" كولحوزىنا مەحانيزاتور ەتىپ جىبەردى.
ەڭبەك وتەۋى — قاجىر مەن جىگەردە. ىنتاڭ مەن پەيىلىڭدە. نە نارسەگە دە قۇشتارلىق پەن قۇلشىنىس قاجەت. مەحانيزاتور بولا جۇرە وقۋىمدى جالعاستىرىپ، ون جىلدىق ءبىلىم الدىم.
ناريمان كىدىردى. ءوزى تۋرالى كوپ ايتۋدى جاراتپاي ما، سۇراق قويىپ، قوزعاۋ سالماساڭىز كىبىرتىكتەي بەرەدى.
— اعا، تالىمگەر-مەحانيزاتور كورىنەسىز. جاستاردى باۋلۋ قيىن با؟ ولاردىڭ اراسىندا دا كەيبىر كەرەناۋ تارتاتىن جالقاۋلارى كەزدەسەدى عوي، — دەپ الماس اڭگىمەنى ۇشتاي ءتۇستى.
— ارينە، وندايلار دا بىرەن-ساران كەزدەسىپ قالادى. دەگەنمەن، ءبىزدىڭ مەحانيزاتورلار ءوز مىندەتتەمەلەرىن اسىرا ورىنداۋمەن كەلەدى. ەڭبەككە باۋلۋ دەپ مەن ءوز تاجىريبەڭمەن جىگەرلەندىرۋدى ايتار ەدىم. جاستار اسىرەسە الدىڭعى اعالار ارەكەتىن ارقا تۇتقىش. سولاردىڭ ءومىر تاجىريبەسىندەگى جەتىستىكتەرىن پايدالانىپ، وزدەرى دە ەڭبەكتەگى كورسەتكىشتەرىن ۇنەمى ءوسىرىپ وتىرۋعا تىرىسادى. كەيدە وزىپ ءتۇسىپ جاتاتىن كەزدەرى دە بار. ويتپەسە بولار ما، الماسجان. "ات تۇياعىن تاي باسار" دەيمىز. ەندىگى سۇيەنەرىمىز دە، سۇيىنەرىمىز دە سەنىڭ قۇربىلارىڭنىڭ اراسىنان شىعارى راس. اۋىل تۇتقاسى — جاستار. بولاشاق سولاردىكى. سوندىقتان جاستارعا دەگەن سەنىمىمىز زور.
— ءوزىڭىز، ناريمان اعا، جەزقازعان وبلىستىق پارتيا كونفەرەنسياسىنا ءۇش مارتە دەلەگات بولىپ قاتىسىپسىز. 1973 جىلدان 1978 جىلعا دەيىن وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنە مۇشە بولىپسىز. قوعامدىق جۇمىستارعا ۋاقىتتى قالاي تاباسىز؟
— ءوزىڭ مەن تۋرالى ءبارىن ءبىلىپ الىپسىڭ-اۋ، الماسجان. ءيا، وبلىستىق كونفەرەنسيالارعا دا، اۋداندىق كونفەرەنسيالارعا دا ۇزبەي قاتىسىپ تۇرام. اۋدان، وبلىس كولەمىندەگى ىستەر مەن ماسەلەلەردى بىرىگىپ، كەڭەسىپ شەشۋگە ازدى-كوپتى سەپتىگىم تيەر بولسا، وعان مارقايۋىما حاقىم بار عوي. ۋاقىت تاپپايتىندار — ۋاقىتىن بوسقا سارپ ەتەتىندەر عانا. قوعامدىق جۇمىستار-كوممۋنيستى شىڭداۋ مەكتەبى. ءوزىڭنىڭ ەلىڭە، حالقىڭا كەرەك ەكەنىڭدى جانىڭمەن ءتۇسىنىپ، سول ەل مۇددەسى ءۇشىن ەڭبەك ەتەتىنىڭدى ۇعىنساڭ — تاۋ قوپارارداي قۇلشىناتىنىڭ انىق. ويتكەنى رۋحاني بايلىق، رۋحاني قازىنا — ادامدارمەن، بۇكىل بەيبىتشىلىك سۇيگىش ازاماتتارمەن بىرلىگىڭدە، تۇتاستىعىندا. سوندا عانا ۇنەمى ىلگەرى ادىمداپ، بولاشاق كۇندەردىڭ جارقىن نۇر شۋاعى ءۇشىن ايانباي قىزمەت ەتەسىڭ.
ناريمان الماستىڭ يىعىنا قولىن سالدى.
— كوپ سويلەپ كەتتىك بىلەم. الماسجان، ءجۇر. ماشيناڭدى ەكەۋمىز ءبىر قاراپ، تەكسەرىپ وتەيىك. ماي اعۋىنا قاراعاندا، مانجەتى جىرتىلعان بولار.
— وندا نە ىستەيمىز؟
— ە-ە، مەحانيزاتور ەمەسپىن بە مەن؟ مانجەتىن اۋىستىرامىز. ساعان دا تالىمگەرلىك جاسايىن...
لەنين وردەندى اتاقتى مەحانيزاتور جاستاردىڭ تالىمگەر-ۇستازى، قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى ناريمان ىبراحيموۆ ەكەۋىمىزبەن تاعى دا قول ۇستاسىپ قوشتاستى.
ەڭبەكتە شىنىققان الاقاندى اكەلى-بالالى بىزدەر سۇيسىنە قىستىق.
كۇن تالما ءتۇس. ماشينامىزدىڭ ءىشى ىسىپ كەتتى.
— پاپا، الدىمىزدا كوپىر كورىنەدى. وزەن بار شىعار. ءسال ايالداپ، سۋعا ءبىر سۇڭگىپ شىقساق قايتەدى؟— دەپ الماس تەر جۋعان بەتىن الاقان سىرتىمەن ءسۇرتىپ تاستادى.
ۇندەگەم جوق. كوپىردى ءوزىم دە كورىپ كەلە جاتىرمىن. ءبىراق سول كوپىر استىنان سۋ تابارىمىزعا كۇماندىمىن. تاتاي كوپىردىڭ ۇستىنەن ءوتىپ، تالاي وزەننىڭ ەسكى ارناسىن قيىپ كەتسەك تە، جىلتىراعان ءنار كەزدەسپەپ ەدى. تاعى دا كەزدەسپەيتىنىنە سەنىمدىمىن.
جايلاپ، جول شەتىنە بۇرىلا توقتادىق. الماس ماشينادان شىققان بويدا جۇگىرە جونەلگەن، كوپىرگە جەتەر-جەتپەستە كىلت بۇرىلدى. ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ، رەنجىپ ورالدى.
— پاپا،بۇل وزەندەرگە نە بولعان؟! بالاما نە دەپ جاۋاپ بەرەرىمدى بىلمەيمىن.
ءيا، وزەندەر نەگە تارتىلىپ كەتكەن؟ ساي سايىن اعاتىن بۇلاق قايدا؟ شي ءتۇبىن ءتۇرتىپ قالساڭ، سىرعاناي جونەلەتىن كەز قايدا؟
"سۋدى جەر تارتىپ كەتەدى" دەگەندى ەرتەرەكتە ۇلكەندەردەن ەستۋشى ەم. شىنىمەن جەر تارتىپ كەتكەنى مە؟
وتىز جىلداي بۇرىن وسى وزەندەر مول سۋلى بولاتىن دەپ كوز كورگەندەر ايتادى. ءوزىم دە تالايىن كورگەم. تالاي وزەنگە شومىلعام. ال بۇگىندە تورعاي ىشەرلىك سۋى بولماي، تابانىنىڭ قۇمى تاقىرلانىپ كەۋىپ، كەبەرسىپ جاتقانى.
عالىمدار وسىناۋ جاپپاي قۇرعاپ بارا جاتقان وزەن-كولدەردىڭ ءمۇساپىر حالىنە قانداي سەبەپ ايتار ەكەن؟ عالىمدار سول ءمۇساپىر وزەندەردىڭ مۇشكىل حالىنە كومەكتەسۋدىڭ، سۋىن كوبەيتىپ، نۋىن كوگەرتۋدىڭ قانداي جولدارى بار ەكەنىن قاشان كورسەتەر ەكەن؟
جەزقازعان وبلىسىندا ەسكى ارنا كوپ-اق. كەيبىر عالىمداردىڭ ەسەپتەۋىنە قاراعاندا بۇل وبلىستى ءۇش مىڭنان استام وزەن مەن وزەن ساعالارى بار ەكەن. ال ۇلكەندى-كىشىلى كولدەرىنىڭ سانى دا 2-3 مىڭعا جەتىپ جىعىلاتىن كورىنەدى. ونى ءبىز قۇرعاق ارنادان، سورلانعان كول تاباندارىنان كورىپ تە كەلەمىز. ءبىراق سۋ جوق.
قايران سۋ!..
"سۋ!... سۋ..." دەپ تۇرعان دالانىڭ تاقىرى ءتىلىم-تىلىم. سورىنىڭ تۇزى بەتىنە تەۋىپ، بەتپاقتانىپ جاتىر. ءبىر كەزدەگى ات باۋىرىن سيپايتىن شالعىنى، تۇيە جاسىراتىن كوك ءشيى، قوي جاسىراتىن قاراعانى تاۋسىلىپ-اق بىتكەن.
بۇل وڭىردە تۇششى سۋلى ايدىن از. جەر استى سۋلارى مينەرال تۇزعا باي. الگى تاراۋ-تاراۋ وزەن ساعالارى كوكتەمدە عانا قار سۋىمەن ءبىر تولىپ قالادى دا، بەي-بەرەكەت تاسىپ، قوس جاعاسىن كەمىرە جۇلقىلاپ-جۇلقىلاپ بارىپ، اينالاسى ءبىر-اق ايدىڭ ىشىندە جۋاسىپ، جىڭىشكەرىپ سالا بەرەدى. وسى وزەندەردىڭ 70-80 پروسەنتكە دەيىنگى قورى قار سۋىمەن جينالادى ەكەن دە، جازعى ىستىق باستالىسىمەن بۋعا اينالىپ، جەرگە ءسىڭىپ، جىم-جىلاس جوعالادى ەكەن. ءتىپتى وبلىستاعى ەڭ ۇلكەن وزەن سارىسۋ دا ءار جەردە ءبىر مولدىرەيتىن دوڭگەلەنگەن قاراسۋلارعا اينالىپ، ءۇزىلىپ-ۇزىلىپ قالادى. بىر-بىرىنە جاپاق-جاپاق كوز سۇزگەن ەگىز بالاداي الگى قاراسۋلار اندا-ساندا جاۋاتىن جاڭبىردا جىلاپ كورىسسە، مويىنتى، توقىراۋىن، ءجامشى وزەندەرىنىڭ ءحالى ءتىپتى مۇشكىل. تورعاي جالداپ وتەردەي تارىلىپ، تارتىلىپ تاسپالانا جىڭىشكەرەدى.
سۋ!.. ول مالعا دا كەرەك، جانعا دا قاجەت. اسىرەسە وركەندەپ بارا جاتقان ءوندىرىس ورىندارىنا قاجەت. سۋ بولسا، ءالى كۇنگە دەيىن پايدالانىلماي جاتقان ارقانىڭ جايىلىمى مەن شابىندىعى كادەگە اسار ەدى. اقتىلى قوي، الالى جىلقى مىڭعىرىپ ءوسىپ، بايلىقتى ەسەلەر ەدى. ازىق-تۇلىك پروگرامماسىن جۇزەگە اسىرۋدا مول مۇمكىنشىلىك تۋعىزار ەدى.
سۋ!.. ول — ءومىر ءنارى، تىرلىك ءسولى.
سۋ قورىن كوبەيتۋ ءۇشىن وبلىس كولەمىندە قانشاما ارەكەتتەر جاسالمادى. قانشاما توعاندار بايلانىپ، بوگەندەر سالىنبادى. قانشاما سۋ قويمالارى جاسالمادى. ارتەزيان قۇدىقتارى قازىلىپ، شىڭىراۋلار شەگەندەلمەدى. ءبارىبىر سۋ پروبلەماسى تولىق شەشىلە قويمادى.
سۋ!.. وسى سۋىلداعان ءۇن جەل سۋىلىنان ەستىلگەندەي. سيرەپ بارا جاتقان شي شۋىلىنان ەستىلگەندەي. ءىن اۋزىندا قىلتيعان سارشۇناق پەن سۋىردىڭ ىسقىرىعىنان جەتەتىندەي. سارى ادىردىڭ قايقاڭىنان سارى باۋىرىن، جەز ساۋىرىن جالتىراتىپ، جىلت-جىلت كورىنىپ، جارق-جۇرق سەكىرگەن كيىكتەردىڭ سارسىلا جۇيتكىگەن الاساپىران تىرلىگىنەن سەزىلەتىندەي.
سۋ!. تاڭدايىمىز كەۋىپ، ءتىلىمىز اۋزىمىزعا سىيماي، جورتقان جولاۋشىنىڭ ايانىشتى ءحالىن كەشىپ كەلە جاتقانىمىزدا الدىمىزدان كول ايدىنى كوز تۇندىردى. "سۋ! سۋ!"— دەپ ۇلىم ەكەۋمىز قوسىلا ايقايلاپ جىبەرىسكەنىمىزدى دە بايقاماپپىز.
باسە! سۋ بولماۋشى ما ەدى! سۋ جارىقتىق قانداي اسەرلى ەدى! ماشينادان تۇسە قالىپ، سالقىن سۋعا باس قويدىق. بەتىمىزدى جۋىپ-شايىندىق.
— جەزقازعان جەرىنە سۋ كەلە جاتىر، — دەپ سالدەن سوڭ ۇلىما اڭگىمە باستادىم. — كارى ەرتىستىڭ قاسيەتتى سۋى ەندى ەرتىس — قاراعاندى كانالىنان بەرى قاراي جاڭا ارنا تاپپاق. ەندىگى كانال اتى — قاراعاندى — جەزقازعان. بۇل سۋ جولىنىڭ ۇزىندىعى سەگىز ءجۇز جەتپىس كيلومەتردەن استام بولماق. كانال سالىنىپ بىتكەن كەزدە سەكۋندىنا ءجۇز تەكشەمەتر سۋ بەرەدى ەكەن. ال ول ءۇشىن ەلۋ ميلليون تەكشەمەتر توپىراقتى تىسقا شىعارىپ، ءجۇز جەتپىس ءبىر ميلليون تەكشەمەتر بەتون مەن تەمىربەتون قالاپ، ءجۇز جەتپىس بەس مىڭ توننا قۇبىر سالۋ قاجەت.
ءقازىر اقتاستى سۋ قويماسى سالىنىپ جاتىر. بۇل قويمادا جەتپىس جەتى ميلليون تەكشەمەتر سۋ قورى جينالماق. اقتاستى سۋ قويماسى ايدىنىنىڭ اۋماعى ون التى شارشى كيلومەتر جەردى الىپ، اققۋ-قازى توسىندە قالقيتىن كۇن تاياۋ.
ارقاداعى الىپ قۇرىلىستىڭ جاعدايى وسىنداي. بۇل دا بۇگىنگى قۇدىرەتتى ءداۋىردىڭ جەمىسى عوي، بالام.
الىپتى الىپ تۋعىزعانىنا كوزىمىز جەتكەنى سونداي، مىنا كەڭ القاپتا ورنايتىن ونداعان كوكونىس پەن ءسۇت وندىرەتىن جاڭا سوۆحوزدارىنىڭ كەلەشەگىن قىزىعا ويلاپ، ءارى قاراي اتتانىپ كەتتىك.
— ارينە، قاراعاندى — جەزقازعان كانالى وبلىستاعى سۋارمالى جەردىڭ كولەمىن ەكى ەسەدەي وسىرگەنىمەن، شەكسىز، شەتسىز ۇلى دالانى جارىلقاي المايدى. وبلىستىق سۋ قۇرىلىسى ترەسى باسقا رەسۋرستاردى دا كەڭىنەن قاراستىرىپ جاتقانى بەلگىلى. سوڭعى جىلدارعا شەيىن وبلىس كولەمىندە تۇششى سۋ از دەگەن جورامال كوپ ايتىلىپ كەلگەن ەدى. ءبىراق گيدروگەولوگتاردىڭ جانقيارلىق ەڭبەگى ارقاسىندا بۇل پىكىردىڭ جاڭساقتىعى انىقتالىپ، الدەنەشە ارتەزيان قۇدىعى قازىلىپ، جەر استى تۇششى سۋىنىڭ مول باسسەيندەرى تابىلدى. وسى سۋلاردى دۇرىس پايدالانا بىلسەك — ونداعان ميلليارد تەكشەمەتر سۋ قورى بالانسقا كىرەدى ەكەن.
سارىسۋ، مويىنتى، ءجامشى، توقىراۋىن، تالدى سياقتى وزەندەردىڭ ساعاسىنداعى تۇنبا سۋلاردى بولاشاقتا كادەگە اسىرۋعا مۇمكىندىك مول. سونداي-اق زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىندە بەتپاقدالاداعى جايىلىمدىق جەرلەر مەن تورعاي ويپاتىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىسى جەر استى سۋىنا باي ەكەن. قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا وبلىستاعى جەر استى سۋىنىڭ جالپى قورى — ءجۇز ميلليارد تەكشەمەتر دە، ارتەزيان سۋىنىڭ قورى — ءجۇز وتىز ميلليارد تەكشەمەتر.
بايقاپ وتىرسىڭ با، وسى سۋدى ەل مۇددەسىنە دۇرىستاپ جاراتا بىلسەك، شولگە گۇل ءوسىپ، شولەيتكە ب ا ق ورناپ، قۇم نۋعا اينالىپ سالا بەرمەي مە؟!
***
— پاپا، قايدا بۇرىلدىق؟
— ءقازىر دالا پروفەسسورىمەن كەزدەسەمىز.
— پروفەسسور دەيمىسىز؟
— ءيا، بالام. بۇكىل عۇمىرىن ەل ىرىسىن كوبەيتۋگە جۇمساعان، دالانىڭ وي-شۇقىرىن بەس ساۋساعىنداي ءبىلىپ، تابيعاتپەن ءتىل تابىسقان ادام بار الدىمىزدا. ول — شوپان ساتان ىسقاقوۆ. پروفەسسورىمىز — سول كىسى.
تارام-تارام كۇرە تامىرداي جامىراعان دالا جولىنىڭ بىرىنەن بىرىنە اۋىسىپ توتەلەي تارتىپ كەلە جاتقان ماشينامىز ءبىر كەز شوقىراقتاپ جولسىزبەن تىكە سالدى. سالدەن كەيىن ساعىممەن مۇنارلانا كوتەرىلىپ، اق شاڭقان كيىز ءۇيدىڭ كۇمبەزى دىرىلدەپ كوزگە شالىندى.
سۋساپ كەپ سالقىن قىمىزعا مەيىر قاندىرعان سوڭ، تىسقا شىقتىق. وتارىن ناۋاعا جاۋىپ تاستاپ، قويلاردى بالالارىنا تابىستاعان ساتان اعا بىزبەن شۇيىركەلەسە امانداستى.
ۇشەۋمىز اڭگىمەلەسىپ وتىرمىز. قول باسىنداي بوزتورعاي كوككە شانشىلىپ الىپ، الدەبىر تاۋسىلماس ءانىن ۇزاق سايرادى. سودان كەيىن لاقتىرعان كەسەكتەي كىلت قۇلديلاپ، شەك-شەك شىرىلداعان قۇمنىڭ بوزىنا جاسىرىندى.
ساتان جازىق دالانىڭ اسپان مەن جەردىڭ بىروڭكەي سارعىلت بوياۋىمەن ۇشتاسقان كوكجيەگىنە قادالىپ، سويلەپ وتىر.
— مەن وتكەندى وراعىتىپ ءتىرىلتىپ، كەلەشەكتى ءتوندىرىپ اكەپ ساۋەگەيلىك بىلدىرۋدەن اۋلاقپىن. "جۇلدىز" بەتتەرىندە اقىن اعا ءابدىلدا "ەسىمدەگىلەر" دەگەن ەستەلىگىن بەردى عوي. مەنىڭ دە ايتارىم: ەسىمدە قالعاندار. شوپاندىق ەڭبەگىمدە ازدى-كوپتى تاجىريبەم مەن كورگەندەرىم. بىرەۋگە: "ءاي، شىركىن، سەن دە سونداي ەكەنسىڭ-اۋ!" — دەپ تىكىرەيگەن جەرىم جوق. بىرەۋدىڭ ماعان: "سەنى دە كورەرمىز!" دەپ كوڭىلى قالىپ نالىعانىن ەستىمەي كەلەم. اقىل-كەڭەسىم بولسا ايانبادىم. وزىمدە جەتپەگەندى ەلدەن الدىم. "ەل ءىشى — التىن بەسىك" دەيدى. سول راس. ۇيرەتەدى، وسىرەدى. تۇزەتەدى، ادام، ازامات قاتارىنا قوسادى. ەڭبەگىڭ سىڭسە، ەركەلەتپەس ەل دە، قادىرلەمەس حالىق تا بولمايدى. قۇدىرەتىن تانىپ، ءقادىرىن اقتاي بىلسەڭ، ابىرويىڭ دا اسپانداي بەرەدى ەكەن. الماس بالام، مىنا اكەڭە ايتىپ وتىرعان اڭگىمەمە سەن دە قۇلاق ساپ. ارتىق ەتپەيدى، قاراعىم...
1928 جىلى تۋىپپىن. الاساپىران كەز عوي. كامپەسكەنىڭ وندى-سولدى بالتا سىلتەپ، جاڭا تىرلىكتىڭ پارمەندى ەنە باستاعان ءداۋىرى.
اكە-شەشەم ەندى-ەندى ەسە تيگەن شاققا جەتكەندە ءبىرىنىڭ ارتىنان ءبىرى دۇنيە سالدى. مەنى ناعاشى اپام قاليما تاربيەلەدى. سول كىسىنىڭ قولىندا ءجۇرىپ سوعىسقا دەيىن جەتىنشى كلاستى ءبىتىردىم.
ءبىزدىڭ جەردى تۇگىسكەن دەپ اتايدى. تۋعان جەردەن ىستىق، تۋعان جەردەن ءقادىرلى دە قاسيەتتى ەش نارسە جوق. ۋكراين ءۇشىن — تەرەك، ورىس ءۇشىن — اق قايىڭ، قازاق ءۇشىن — دالا تۋعان جەر دەگەن ۇعىممەن ءبىر بولار. دالادا تۋىپ، دالادا وسكەن ماعان تۇگىسكەننەن ارتىق جەر جوق. تۇگىسكەن مەكەنىنەن ىستىق مەكەن جوق.
سوعىس باستالدى. حالىققا اۋىر سالماق ءتۇستى. اۋىرتپالىقتى اركىم ءار ءتۇرلى كوتەردى. بىرەۋ قينالدى، بىرەۋ قاجىرلاندى.
مايدان تۇگىسكەنگە جەتكەن جوق. ءبىراق تۇگىسكەننەن مايدانعا كەتكەندەر كوپ ەدى. تۋعان اعام الماتىدا ينستيتۋت ءبىتىرىپ، ەلگە ورالعان بولاتىن. سوعىستىڭ العاشقى كۇندەرىندە — اقمايدانعا اتتاندى. ستالينگراد شايقاسىندا حابارسىز كەتتى. ەسىمدە ەلەسى قالدى. مەيىرلى كۇلكىسى قالدى. كەتەردە ماڭدايىمنان سۇيگەن ەرنىنىڭ جىلى تابى قالدى.
ەردى ەل وسىرەدى. قيىندىق شىڭدايدى. سوعىس باستالىسىمەن مەنى فزۋ-عا — فابريكا-زاۆود ۋچيليششەسىنە شاقىردى. ءسويتىپ جەزقازعان قالاسىنداعى ون ءتورتىنشى فزۋ-دى ءبىتىرىپ، شاحتاعا جۇمىسقا كىردىم. كاسىبىم — بۇرعىشى.
ءقازىر قاراپ وتىرساق، ول كەزدە سوعىسپاعان جان بولماپتى. سولداتتار مايداندا سوعىسسا، ەلدەگى بالا-شاعا، قاتىن-قالاش، جاس وسپىرىمدەر تىلدا قاجىرلى ەڭبەك ەتتى. ىستىقتى دا، سۋىقتى دا كوردىك. توزدىك. حالىق بارىنە ءتوزدى. جەڭىستى دە حالىق قاجىرى تەزدەتتى...
موسكۆا تۇبىندەگى جەڭىس.
ستالينگرادتاعى جەڭىس...
ازات ەتىلگەن ادامدار...
قالالار...
وسى حابارلار قۋانتاتىن ءبىزدى.
مۇنداي حابارلارعا سول كەزدە ەلەڭ ەتە قۇلاق تۇرمەيتىن ەشكىم بولماسا كەرەك. ەل تىلەگى جەڭىس ۇستىندە شىرىلداعان كەزدى انا سۇتىمەن بىزدەر دە ءسىمىرىپ وستىك قوي. سودان دا بولار، ەس ءبىلىپ، ەتەك جاپپاعان شاعىمىزدىڭ سول ءبىر جەلپىنىسكە تولى ءۇمىت اۋلاعان كۇندەرى ءدال ءوز باسىمنان وتكەندەي سەزىنىپ، ىشتەي تولعاندىم مەن اعا اڭگىمەسىن تىڭداپ وتىرىپ.
— 1943 جىلى ەلگە ورالىپ، كولحوزدا جۇمىس ىستەي باستادىم. ءبىراق ەڭبەك مايدانىندا جۇمىسكەر جەتىسپەي، قاراعاندىعا شاقىرىلىپ، شاحتادا ناۆالووتبويششيك بولىپ ىستەپ ءجۇرىپ، جەڭىس كۇنىن قارسى الدىم.
سولداتتار قايتا باستادى.
قايتپاعاندار قانشاما...
مەن دە ەلگە ورالدىم.
"كوممۋنار" كولحوزىندا ءار ءتۇرلى جۇمىستى اتقارىپ ءجۇردىم.
سوعىس بىتكەنمەن، زاردابى بىردەن ارىلىپ، كەتە قويمادى. اۋىلدا استىق تاپشى، تۇقىم از. كولحوز باسشىلارى ءبىراز ادامدى نۇرا اۋدانىنان تۇقىم تاسۋعا جونەلتتى.
قىس قاتتى. ۇسكىرىك بەت-اۋزىڭدى جالاپ، تۇكىرىگىڭدى جەرگە تۇسكەنشە مۇزعا اينالدىرادى. ول كەزدە شارۋاشىلىق ءقايبىر جەتىسىپ تۇر ەدى. ەر-ازامات مايداندا بولىپ، جۇدەۋ حالگە ۇشىراعان كولحوزدىڭ ات-شاناسى دا جوق. تۇقىمدى تۇيەمەن تاسيمىز. جانۋار بوساسا بۇگىندەرى بوسادى عوي. ءقازىر ماشينا دا، تراكتور دا جەتكىلىكتى. ال ول كەزدىڭ بار كولىگى —تۇيە.
تۇيەگە استىقتى تەڭدەپ، كەرى قايتتىق. ۇباپ-شۇباپ كەلەمىز. شاپان جىرتىق، ەتىكتىڭ جۇلىق، وكشەسى تەسىك. ۇيتقىعان قار قويىن-قونىشىمىزعا كىرىپ سوقتالانىپ جاتادى. قىسقى جول قانداي ۇزاق. ءبىر بوران، ءبىر ۇسكىرىك...
سونىڭ ءبارى كورگەن تۇستەي وتە شىعىپتى-اۋ. قار سىنىپ، كوز قارىعىپ، وزەك تالىپ ءوزىڭ ارالاسپاعان سوڭ، وسىناۋ ارداگەر اعالاردىڭ باستان كەشكەن قيىندىعىن قايتا ەكشەپ، ءسال-سال اۋىرلاعانداي بولاسىڭ دا، بۇگىنگى شادىمان تىرلىكتىڭ دۇرمەگىندە لەزدە ۇمىتىپ شىعا كەلەسىڭ. وزدەرى دە ۇمىتتى ما ەكەن؟
ويىمدى وقىپ بىلگەندەي ساتان اعاي ءسوزىن مەنىڭ الگى ىشتەي عانا بۇلك ەتكىزگەن ساۋالىما جاۋاپ قايتارا ساباقتاپ اكەتتى.
— جوق! ءبىز ۇمىتا قويعان جوقپىز. ۇزاق تۇندەردە شويىرىلعان بەلدەر مەن سىزداعان بالتىر ۇمىتتىرمايدى. ءبىزدىڭ سولاي ەڭبەك ەتكەنىمىزدى كەيىنگى جەتكىنشەك ىنىلەرىم مەن بالالارىم بىلسە ەكەن دەيمىن.
بىرەۋلەر ەرلىك دەپ ايتار. ءبىراق ەل ىستەگەندى مەن دە ىستەپپىن. ەرەكشەلەنبەسەم، ەرىنبەسەم، باسقادان ارتىقپىن دەپ قالاي ماقتانايىن. ادامنىڭ كۇنى اداممەن. ادامگەرشىلىكتى دە سودان ۇيرەندىم. ازاماتتىقتى دا سولاردان الدىم. اجالدان دا ادامدار امان الىپ قالدى...
باسىمدى كوتەرىپ قاسىمداعى سەرىگىمە العاش رەت باجايلاي قارادىم. ات جاقتى قوڭىرقاي ءجۇزدىڭ ءسال قانىن ىشىنە تارتىپ، سۇرلانا بەرىپ، قايتا ساباسىنا تۇسكەنىن شالىپ قالدىم. كوكجيەككە ءۇنسىز تەلمىرگەن ەنجارلاۋ جاناردىڭ كىرپىكتەرى ءبىر-بىر يزەڭدەسىپ الدى دا، كەڭ ماڭدايداعى جالعىز سىزىقتى تەرەڭدەتىپ جىبەردى. ول ويلانىپ قالدى. الدەبىر قىم-قۋىت شاقتى قايتا ءتىرىلتىپ، ءبىراز ۇندەمەي وتىردى. ەڭكەيىپ ءبىر تال جۋساندى ءۇزىپ الىپ، الدەنەگە كوزىن توستى.
— ول ءبىر ەش ۋاقىتتا ەسىمنەن كەتپەيتىن وقيعا. ارقانىڭ قىسى قاتتى بولادى. كولحوز باسشىلارى قارۋلى جاس جىگىت دەپ مەنى جىلقى باعۋعا قوستى.
سول جىلدارى قاسقىر كوپ ەدى. ءتىپتى مازا بەرمەيتىن. ءبىر كۇنى ەرتەمەن قوستان شىعىپ، جىلقىنى تۇگەندەۋگە اتتاندىم. كەلسەم، ءبىر بايتالدى قاسقىر جەپ كەتىپتى. استىمداعى ات جارامدى. تابىننان تاعى ءبىر تىڭ ايعىردى ۇستاپ، جەتەگىمە الىپ، قاسقىردىڭ ىزىنە ءتۇستىم. Cap جەلدىرتىپ كەلەم. ءبىر قۇم توبەدەن اسىپ تۇسە بەرىپ، قاسقىردىڭ قاراسىن كورىپ قالدىم. ايقاي ساپ تۋرا قۋدىم. ۇستىمدە شولاق جىرتىق قارا تون. باسىمدا تەرى قۇلاقشىن. قولعاپسىز جالاڭاش قولمەن سويىلدى قىسا ۇستاپ، قوس اتقا كەزەك اۋىسىپ ءمىنىپ، قۋىپ كەلەم. الدە جاستىق، الدە جىرتقىشقا دەگەن وشپەندىلىك بويدى بۋدى ما، ايتەۋىر، شىعانداي بەرىپپىن. قاسقىردان قالماپپىن.
كۇن ۇياسىنا ەڭكەيە قاسقىردى سوعىپ الدىم. كەك قايتتى. سوندا بارىپ اڭعاردىم: تەرلەگەن سوڭ شولاق توندى ءبىر جەرگە، قۇلاقشىندى ءبىر جەرگە شەشىپ تاستاپ كەتىپپىن عوي.
اياز بۋىپ بارادى. تەر قاتىپ، بويىمدى سۋىق قىستى. ول از بولسا، سامايىما ساۋىستانىپ مۇز قاتىپ قالدى. ويپىرىم-اي، سونداعى جانتالاسقانىم-اي! ەكى شەكەمە قىل بۇراۋ سالىپ سىعىمداپ جاتقانداي.
كۇن ۇياسىنا قونىپ بارادى. كۇپ-كۇرەڭ. "جىلۋىڭ قايدا، جىلۋىڭ؟!" سولاي ويلاسام كەرەك.
ادامنىڭ ەڭ وسال جەرى — بەلى. ونى سۋىق الدى دەگەنشە، تۇلا-بويىڭداعى بۇكىل سۇيەك-سۇيەگىڭ سىرقىرايدى.
قايدان كەلىپ، قايدا تۇرعانىمدى دا بىلمەيمىن. ميداي مەڭىرەۋ دالا. كەشكى ىمىرتپەن كىشىرەيىپ، توقىمداي بوپ ءبۇرىسىپ بارادى ول دا.
جان دارمەن بەت-اۋىزدى، قۇلاقشەكەمدى ۋقالايمىن. بىردە سىرقىراپ اۋىرسا، بىردە تىزىلداپ اشيدى.
بەت الدى ءجۇرىپ كەلەم.
مۇمكىن ءومىر تۋرالى ويلاعان شىعارمىن. قىرشىن جاس ءومىردى وڭايلىقپەن قيار ما؟
مۇمكىن ءولىم تۋرالى ويلاعان شىعارمىن. ەشتەڭە تىندىرا الماعانىما وكىندىم بە ەكەن.
استىمداعى ات وقىراندى ءبىر كەزدە. قارايعان كورىندى. جىلقىشى ماقاجان ەكەن. مەنى اداسىپ دالادا ءۇسىپ ولەر دەپ ىزدەپ شىعىپتى. راسىندا دا، ماقاجان بولماسا، مەنىڭ سول تۇننەن امان قالۋىم ەكىتالاي ەدى. بار كيىمدى ءبولىپ كيىپ، دالادا تۇنەدىك.
انە، اجالدان وسىلاي امان قالدىم.
ماقاجان مارقۇمدى ءاردايىم قيماستىقپەن ەسكە الامىن. سول جولى ول مەنەن كەم توڭىپ، مەنەن كەم قينالماپ ەدى. ءوزىن-وزى ولىمگە تىگىپ، بىرەۋدى مەديەن دالادان ىزدەپ شىعۋ ناعىز ادامگەرشىلىك قوي.
جاقسىلىق ۇمىتىلمايدى.
جاتتاندى تىركەستەي جالپىلاما ەستي بەرگەن سوڭ ءمان بەرمەيدى ەكەنسىڭ. ءومىر تاجىريبەسىنەن تالاي رەت كەزدەستىرىپ بارىپ "ميدىڭ مىڭ گرادۋستىق دومناسىندا" قورىتىپ شىعارىپ، سول ىپ-ىستىق، ساپ-سالماقتى قالپىندا قۇلاعىڭا قۇيا سالعاندا، ەرىكسىز باس شۇلعيسىڭ. ەندەشە، جاقسىلىق ۇمىتىلمايدى. جاقسىلىق جاقسىلىققا باستايدى.
ال جاماندىق شە؟.. ونىڭ دا قارىمتا قايىرار ۇرىمتالىن اڭدىپ جۇرەتىن كەزى بولماۋشى ما ەدى؟ جاماندىقتى قالاي قابىلدادى ەكەن؟
تاعى دا وي ۇستىنەن ءدوپ تۇسكەندەي ساتان اعا بەتىمە جالت قارادى. كوزى كۇلىمدەپ تۇر ەكەن.
— جاماندىق... جوق، ءوز باسىم ەشكىمنەن جاماندىق كورمەدىم. بارلاپ وتىرسام، ءومىر جولىمدا ىزگى جاندار كوپ كەزدەسىپتى. سولاردىڭ ءبىرى — ىسقاق اقساقال. مەن ول كىسىگە 1948 جىلدان باستاپ كومەكشى شوپان بولدىم. ەشكىم ىشتەن تۋا شەبەر بولمايدى. جۇرە ۇيرەنەدى. ونىڭ ءوزى باۋلىعىش ۇستازعا دا بايلانىستى.
ىسقاق اقساقال قوي باعۋدىڭ سان الۋان سىرىن ۇيرەتتى. 1950-1956 جىلدارى ارقادان شۋعا قوي ايداعاندا ۇنەمى سول كىسىگە كومەكشى بولدىم.
قوي باقتىم. كۇزەتتىم. قىرىقتىم، ەمدەدىم. كۇيەككە سالدىم. تولدەتتىم.
كومەكشىلىكتەن ءارى اسپادىم.
كولحوز ىرىلەنگەن كەزدە تاعى دا ءارتۇرلى جۇمىسپەن اينالىستىم. ءشوپ شاپتىم. قورا جوندەدىم. ءۇي سالدىم.
ءار جەردە ءبىر ىستەگەنىم باز بىرەۋگە ۇنامادى. "ەرىنشەك، ۇشقالاق" دەگەندەر دە بولدى.
وزىمە دە ۇنامادى. ءار جۇمىستى ىستەپ، ءار ماماندىقتى يگەرگەنىمە باز بىرەۋلەر ريزا بولدى... ". ساتان — ناعىز جىگىت. بەساسپاپ. قولىنان ءبارى كەلەدى"، — دەيتىندەر دە تابىلدى.
ۇيرەنگەنىمە ءوزىم دە ىقىلاستىمىن.
كەيىننەن كولحوزىمىز سوۆحوز بولدى. شارۋاشىلىعىمىز ءىرى، ابىرويلى. جەزقازعان وبلىسىنىڭ جاڭاارقا اۋدانىنداعى "جەڭىس" سوۆحوزى شىنىندا دا تاماشا جەڭىستەردىڭ ورداسى.
بىرنەشە فاكتىلەرگە جۇگىنەيىك.
سوۆحوز 1966 جىلى سەگىزىنشى بەسجىلدىقتىڭ ءبىرىنشى جىلىن تابىستى اياقتاعانى ءۇشىن قازاقستان كومپارتياسى، قازاق كسر مينيسترلەر سوۆەتىنىڭ، قازاق رەسپۋبليكالىق كاسىپوداقتار سوۆەتىنىڭ، قازاقستان لKCM ورتالىق كوميتەتىنىڭ ەسكەرتكىش تۋى مەن اقشالاي سىيلىعىن الدى.
كولحوز 1967 جىلى دا، 1968 جىلى دا كسرو اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگىنىڭ اۋىسپالى قىزىل تۋىن جەڭىپ الدى.
سوۆحوزىمىز 1969 جىلى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ، قازاق سسر مينيسترلەر سوۆەتىنىڭ، قازاق رەسپۋبليكالىق كاسىپوداقتار سوۆەتىنىڭ، قازاق رەسپۋبليكالىق كاسىپوداقتار سوۆەتىنىڭ، قازاقستان لكCM ورتالىق كوميتەتىنىڭ ەسكەرتكىش تۋىن يەلىك ەتىپ، ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىمەن ناگرادتالدى.
سوۆحوز قۇرىلعان كەزدە ءبىرازعا دەيىن كومەكشى شوپان بوپ ءجۇردىم. ءالى دە ۇيرەنىپ، تاجىريبە جينايىن دەگەندىك ەدى ونىم. ءبىر كۇنى سول كەزدەگى سوۆحوز ديرەكتورى ىدىرىس جۇمابەكوۆ ءوز الدىما جەكە وتار الۋىم كەرەكتىگىن ايتتى. بۇل پىكىردى بولىمشە باستىعى ءتولباي اشىقبايەۆ دا قۇپتادى.
ولاي ويلاپ، بۇلاي ويلاپ — كەلىستىم. 750 ۇرعاشى توقتىعا جەكە ءوزىم يە بولدىم. بۇل 1966 جىلدىڭ كۇزى بولاتىن. جارعاق قۇلاعىم جاستىققا تيگەن جوق. قايتەر ەكەم، قىستان امان الىپ شىعا الام با دەگەن كۇدىك تە بار. ايتەۋىر، بەل شەشىپ، جايلانىپ ۇيىقتاعان كۇنىم از.
كوكتەمدە تۇساق قوزداتقاندا، جۇزىنەن 115-تەن قوزى الدىم. تۇساق قوزداعان قازاقى قويدان مۇنشاما ءتول الۋ رەكورد بولادى ەكەن. ماعان رەكوردى كەرەك ەمەس، مالىمنىڭ شىعىنسىز، امان بولۋى كەرەك. اركىم ماقتاي باستادى. دارىپتەي باستادى. ءالى دە توسا تۇرالىق، كەلەسى جىلى قانداي بولار ەكەن دەۋشىلەر تابىلدى. Meن دە سونى كۇتەمىن. سونىمەن 1968 جىلى جۇزىنە 119-دان قوزى الدىم.
سەنىم كۇشەيىپ، العىس مولايدى...
باسىمدى يزەي بەرەم. ادام عۇمىر بويى ءوز كوڭىلىنەن كەن ىزدەگەن گەولوگ سياقتى. "سەن دە ءبىر كىرپىش دۇنيەگە، كەتىگىن تاپ تا بار قالان" دەگەن اقىن ويى ومىردەگى ءوز ورنىڭدى الدانباي، تۋرا تاپ دەپ مەگزەگەن عوي. اركىمنىڭ تالابى مەن تالانتى ءدوپ كەلسە، قانداي ابزال. سوندايدا ءوز ورنىن تاپقانعا نە جەتسىن! تالاي قاينار كوزى اشىلماي، تالاي باستاۋ كۇن نۇرىنا شاعىلىسپاي كەتكەندە، سوناۋ ساتىنە ساي كەلەر ساعاتىن قاپى جىبەرگەنىنەن ەمەس پە ەكەن؟
جاۋاپكەرشىلىك ارتتى.
مۇددەدەن شىعۋ. مىندەت. پارىز. ءۇمىت. ءبار-بارى قات-قابات. ىشتەي شيرىعىپ، ىشتەي تۇلەگەندەي بولام.
بۇرىن كۇدىكتەنە قارايتىندار ەندى كۇلىمدەي قارايتىن بولدى. اقىل-كەڭەس بەرەتىن تاجىريبەلى ۇلكەندەر دە كوبەيدى.
قاي جۇمىس، قاي ماماندىقتىڭ بولسا دا باستى تىرەگى — ەڭبەك. جالقاۋلىق جاعاڭا جارماسسا، ەنجارلىق ەتەگىڭنەن الادى. ولاردى جۇلىپ تاستاپ قاعىپ كەتەتىن قۇدىرەت — ەڭبەك، تەك قانا ەڭبەك. "ەڭبەگى باردىڭ ونبەگى بار"، — دەيدى حالىق. سونى انىق ۇعىندىم. ۇعىندىم دا تىنشىمادىم.
1968-1969 جىلدىڭ قىسى بۇكىل رەسپۋبليكا ءۇشىن اۋىر جىل بولدى. نەسىن جاسىرايىق، وتارىن جۇتاتىپ، اق تاياعىن ۇستاپ قالعان شوپاندار دا بولدى. ال ءدال وسى قاتاڭ قىستى ارتقا تاستاپ، 1969 جىلدىڭ كوكتەمىندە مەن وتارىمدى شىعىنسىز امان الىپ شىعىپ، ساۋلىقتىڭ ءار جۇزىنەن 122-دەن ءتول الدىم. سەگىزىنشى بەسجىلدىقتىڭ قورىتىندىلاۋشى جىلى. 1970 جىلى جۇزىنە 140-تان اينالدىرىپ، وسى كورسەتكىشتەرىم ءۇشىن لەنين وردەنىمەن ناگرادتالدىم...
ناگرادا. قۇرمەت.
ەڭبەگىڭ ەلەنسە — قۇرمەتتە سول، ناگرادا دا سول. باسقادان ارتىق تۇرايىن، وقشاۋ، ەرەكشە كورىنەيىن دەگەن تىلەكپەن ەشكىم مۇراتقا جەتپەيدى. جەتپەك ەمەس. اركىمنىڭ ءوز جۇمىسى، ءوز تىرلىگى وڭدالىپ، قيسىنى كەلىپ، بابى تابىلسا، قانات بىتىرەدى. باعىن جاندىرادى. ول ءۇشىن سوعان قۇلاي بەرىلۋى كەرەك. ول ءۇشىن وعان اتاق، داڭققا بولا ەمەس، جۇرەگىڭنىڭ قالاۋىمەن ەڭبەك ەتۋىڭ كەرەك.
ناگرادا. قۇرمەت. قۇرمەت ءقادىرىن ەڭبەك ادامى جاقسى تۇسىنەدى. ويتكەنى ول ءوز ەڭبەگىنىڭ ىستىعىنا كۇيىپ، سۋىعىنا توڭىپ قولىنان كەلگەنشە قوعامدىق قازىنانىڭ مولايا بەرۋىنە بارىنشا ات سالىسادى.
ناگرادا — ەڭبەگىڭنىڭ جەمىسى، بولاشاق جۇمىسىڭا مىندەت تە جۇكتەۋشى. وسى تالاپتان تومەندەمەسە، ۇدەدەن ۇدايى شىعا بەرەرىنە كوڭىل توق.
شەكشەك شىرىلدايدى. بوز جۋساننان اتىلىپ اسپانداپ كەتكەن بوزتورعاي دىرىلدەگەن ۇنمەن تىنىمسىز سايرايدى.
— توعىزىنشى بەسجىلدىقتى مەرزىمىنەن بۇرىن ورىنداۋعا بۇكىلوداقتىق سوسياليستىك جارىسقا قاتىسىپ، مىندەتتەمە قابىلدادىم. سوعان وراي بەسجىلدىق جوسپاردى مەرزىمىنەن بۇرىن 3 جىل 8 اي ىشىندە ورىنداپ شىعىپ، رەسپۋبليكا وزات شوپاندارىنىڭ الدىڭعى لەگىنەن كورىندىم.
مەن 1970 جىلى قايتادان ءبىر وتار توقتىعا يە بولعانمىن.
1971 جىلى وتارداعى قويدىڭ ءار جۇزىنەن 115-تەن قوزى، 1972 جىلى —120-دان، 1973 جىلى —140-تان، ۇلى جەڭىستىڭ 30 جىلدىق مەرەكەسى قۇرمەتىنە 150-دەن قوزى الدىم.
جالاڭ سيفرلاردى ايتىپ كەتتىم بىلەم. ءبىراق تابىس ناقتى سانمەن ولشەنبەي مە؟ ەندەشە توعىزىنشى بەسجىلدىقتا كەلتىرگەن پايدامدى دا ايتايىن. وتارىمنان 3 مىڭ 853 قوزى امان ءوسىپ، مەملەكەتكە 53 مىڭ 222 كيلوگرامم قوي ەتى، 9 مىڭ 680 كيلوگرامم ءجۇن تاپسىرىلدى.
جەتكەن ۇستىنە جەتە بەرەيىن، تابىستى ەسەلەي بەرەيىن دەگەن جىگەر بولادى ەكەن. ول —قوجىراۋعا دا، ماسايراۋعا دا ەرىك بەرمەيتىن سەرىگىڭ. سونى ويلاعاندا بۇگىنىڭ ەرتەڭنىڭ باسى بوپ، بۇگىنگى بيىگىڭ كەلەشەك اسۋدىڭ ەتەگى بوپ ەلەستەيدى دە، ەرىكسىز ىلگەرى سۇيرەيدى. ەرتىپ كەتە بەرەدى.
"ساتان-اۋ، وسىنشا ناتيجەگە قالاي جەتتىڭ؟ سەنىڭ وسى قانداي سيقىرىڭ بار؟" — دەپ سۇراۋشىلار كەزدەسەدى.
مەنىڭ ولارعا ايتار جاۋابىم بىرەۋ-اق. ول — ەڭبەك! ەڭبەگىم جانسىن دەسەڭ، ەرىنبە. ەرتە تۇر، كەش جات. ەڭبەكتى قادىرلەسەڭ، ەلىڭ سەنى قادىرلەيدى.
مەنىڭ قىستاۋىمدى ارالقۇم دەپ اتايدى. جايلاۋىم — تەرەڭكول. وسى ەكى اتاۋ مەن ءۇشىن كۇندىز ويىمنان، تۇندە تۇسىمنەن شىقپايدى دەسەم، ءبىر وتىرىك ەمەس. ارالقۇم دا، تەرەڭكول دە قۇمدى جەر. جازىق جەر. قۇمدا الابوتا، بوز، شاعىر، يزەن، جۋسان مول. مۇنىڭ ءبارى — قوي مالى ءسۇيسىنىپ جەيتىن شوپتەر. قانداي قۋاڭشىلىق جىل بولماسىن، قۇمنىڭ ءشوبى ۇزىلمەيدى. تىربيىپ جۋسان ءوسىپ، الابوتا، شاعىر شىعادى. ال ەندى وسى شاعىر اۆگۋست ايىندا قويدى جاقسى سەمىرتەدى. قوي ءوسىرۋ وڭاي ەمەس. ىستىعىنا كۇيىپ، سۋىعىنا توڭىپ، قيىنىنا كونبەسەڭ، ءوسىمى از، شىعىنى كوپ.
باسىمنان كەشكەن ءبىر جايدى ايتايىن.
مەشىن جىلى قىس قاتتى بولىپ، كوكتەم شىعا جاۋىن قۇيدى دا تۇردى. ءبىر تولاستاعان ەمەس. ول كەزدە تەرەڭكولدەن ءۇش شاقىرىمداي جەردە — توعجان مولاسى باسىندامىن. جۇمىسشى قولى جەتپەي كومەكشىمدى الىپ كەتكەن.
كۇندىز-تۇنى جالعىز ءوزىم. كومەكشىمنىڭ جوقتىعى جانىما قاتتى باتتى. مايدىڭ 20-سىنان ءيۋننىڭ 5-نە دەيىن كۇنى-تۇنى جاۋعان جاڭبىردىڭ استىندا وتارمەن بىرگە بولدىم. جەرگە قاق تۇردى. ايتەۋىر، ءبىر ابىرويى وتى مول. تۇندە قويدىڭ قاسىندا بولىپ، كۇندىز ەكى مەزگىل ۇيگە كەپ، ىستىق شاي ءىشىپ ءجۇردىم.
ول دا ۇمىتىلدى...
ەسىمە مەتاللۋرگ بوپ ىستەگەن كەزىم ورالدى. وت-جالىننىڭ اراسىندا تۇلابويدى شىپ-شىپ جۋعان قارا تەردى كەۋدەڭدى قايتا-قايتا جەلدەتكىشتىڭ الدىنا توسىپ، ۇگىپ الىپ، تۇزدى سۋدى شەلەك-شەلەك سىمىرگەندە، جانىڭ ءدال مۇرنىڭنىڭ ۇشىنا كەلگەندەي كورىنۋشى ەدى. بايقاپ وتىرسام، ونىم شالالىق ەكەن. ويتكەنى قالجىراعان ءتۇرىمدى كورىپ قاپ، سمەنالىق دوستار ارەدىك كومەككە كەلىپ، تىنىس الدىرتاتىن. ال قاسىڭدا كولەڭكەڭنەن باسقا كومەكشىڭ بولماي، تىنىس الدىرتاتىن سمەنالىق دوستارىڭ دا جوق كەڭ دالادا جالعىز ءوزىڭ سىر بىلدىرمەي، قاجىرلىلىق بەلبەۋىن قاتايتا بۋىپ اپ، توزىمدىلىك كورسەتۋ، مەنىڭشە، ناعىز ەرلىك. باسقا بالاما ىزدەگىم كەلمەيدى.
— جوق! ۇمىتىلعان جوق. ۇيرەتتى. شىڭدادى. ءتوزىمدى ەتتى. باعۋىن بىلسە، كۇيىن تاپسا، قوي سەمىرگىش. اياقتى مال ورىستەپ جايىلعاندى ۇناتادى. ىستىق كۇندە سۋىق سۋ قوڭ بايلايدى. ءوزىم قولدان قازىپ العان قۇدىقتارىمنىڭ سۋى مول.
تاستاي سۋعا مەيىرىمى قانعان مال جاقسى وتتايدى. كۇنىنە ءۇش مەزگىل سۋارام. بۇل — ماشىقتى داعدىم. قول تيمەيدى، باپ كەلمەيدى دەپ تارتىنىپ قالعان كۇنىم جوق. ەرتەمەن، ازاندا، تۇستە ساعات 2-دە، كەشكە 10-11-دە ناۋاعا جاۋىپ، ابدەن قاندىرام.
قويدا اۋرۋ كوپ بولادى. اسىرەسە ءجيى كەزدەسەتىنى — وكپە اۋرۋى. قۇرعاقشىلىق جىلى شاڭ كوپ بولادى دا قويدىڭ وكپەسى كەتەدى.
وكپە اۋرۋىن بولدىرماۋ ءۇشىن مەن قوزىلاردى جەكە باعام. وسىندا كوپ شوپاندار قويدان ءتولدى بولۋگە ەرىنىپ بىرگە باعادى. ءتولدى قوي الىسقا ۇزاي المايدى. ەرىكسىز شاڭ قابادى. شاڭ جۇتقان قوي بوز وكپە بولادى.
Meن ءتولدى ازاننان بولەم. ايتپەسە قوي وتتان قالىپ قويادى. تاڭ قىلاڭ بەرە ۇي-ىشىمەن ويانامىز. تەزدەتىپ قوزىلاردى ايىرامىز. سودان دا قويلارىم دا، قوزىلارىم دا سەمىز بولادى.
از نارسەگە ەرىنىپ، كوپ نارسەدەن قۇر قالۋعا بولمايدى. جاڭا ايتتىم عوي، ازاننان تۇرىپ ءتول ءبولۋدىڭ ماشاقاتىن. ال ەندى وسى قوي، قوزى كۇيلى بولسا، قىستان شىعىنسىز امان شىعادى. ەڭبەك وتەۋى — سول.
كەيبىرەۋلەر قىستاۋىنىڭ ماڭايىنداعى جەردىڭ ءشوبىن ساقتاۋعا اسا ءمان بەرمەيدى. جەردىڭ ءشوبىن سونى ساقتاۋ — ءۇيىپ قويعان ماياڭنان ارتىق. قازاق "ەر قولىنان قۇس تويماس" دەيدى. اياقتى مالدى قاماپ قويىپ، ءشوپ شاشۋمەن سەمىرتۋ قيىن. ءوز باسىم ءۇيدىڭ قاسىنداعى سونى جەردى التىنداي ساقتايمىن. قار ءتۇسىپ بەكىگەنشە، قويدى تەبىنگە سالام. بۇنىڭ ەكى جاقتى پايداسى بار. بىرىنشىدەن، قوي جاقسى تويىنادى. ەكىنشىدەن، اياقتى مال جايىلىپ وتتاسا، سەمىرەدى.
بۇل ادەتتەن جاڭىلىپ كورگەن ەمەسپىن. ءتىپتى بوراندى، جاۋىن-شاشىندى كۇندەرى دە تولاس-تولاستا قورادان شىعارىپ، جەلگە قارسى ايداپ جايىپ، تويىندىرامىن.
ءبىر-اق رەت تۇسكە دەيىن شىعارا المادىم.
"كەلىسىپ پىشكەن تون كەلتە بولماس" اقىلداسىپ-كەڭەسىپ وتىراتىن دوستارىم بار. ماسەلەن، ءابدىلدا Xaسەنوۆ شوپان. كەزىندە مەندە كومەكشىلىك مىندەت اتقارعان ورازبايەۆ بەكتۇرسىن، مۇقانوۆ الداش، قاباروۆ بالاكەلەر دە بۇگىندە بەلگىلى ماماندار. مۇقانوۆ الداش قازاق كسر جوعارى كەڭەسىنىڭ گراموتاسىن الىپ، ەلەۋلى ەڭبەك ەتىپ ءجۇر.
وتىرىك، وسەككە قىبىم جوق. وتىرىككە بارمايمىن، وسەككە يلانبايمىن. اعىنان جارىلعانعا اق كوڭىلىممەن اشىلام. قولىمنان كەلگەنشە كوڭىلىنەن تابىلام. كومەك سۇراعانعا جاردەمىم، كەڭەسىم دايىن. وسى ءبىزدىڭ سوۆحوزدا ەكى كومسومول-جاستار بريگاداسى قۇرىلدى. ولارعا دا اقىلىمدى ايتىپ، تاجىريبەمدى ۇيرەتىپ جۇرەم. كەيدە ۇيرەنەم دە. ءار كۇننىڭ ءوز ساباعى، ءوز سالماعى، ءوز سىباعاسى بار. توقىپ، ءبىلىپ الىپ، كوتەرىپ كەتۋ كەرەك. ايتپەسە توقىراپ قالۋ وپ-وڭاي.
ءومىر ۇيرەنۋ، ىزدەنۋ مەكتەبى. قانشا جاساساڭ، سونشا ۇيرەن دەيدى. دۇنيەدە ەڭ جاراسىمسىز قىلىق — ەنجارلىق. "ءوز اقىلىم اقىل-اق، كىسى اقىلى — شوقىراق" دەيتىندەر قۇلشىنىپ قىرعا شىعا الماي، تەبىنىپ توبەگە كوتەرىلە الماي جول شەتى، جار جيەگىندە كۇڭىرەنىپ، بىقسىپ قالا بەرەتىنىن بىلە المايدى-اۋ.
شەكشەك شىرىلدايدى. بوزتورعاي سايرايدى. دالا ەڭبەك كۇيىن شەرتەدى.
— ادامعا قانات بەرەتىن — قامقورلىق. پارتيامىز بەن ۇكىمەتىمىزدىڭ ماعان كورسەتكەن سىي-قۇرمەتى دە كوپ.
حالىق شارۋاشىلىعى جەتىستىكتەرى كورمەسىنىڭ ءتورت مەدالىن الدىم. وسى كورمە ماعان "موسكۆيچ" ماشيناسىن سىيعا تارتتى.
تاعى دا ءبىر قۋانىشتى جاعداي بولدى. مالدان كەلسەم، جۇبايىم نەسىپبالا گۇل-گۇل جاينايدى. قولىما ءبىر گازەتتى ۇستاتا بەردى. توعىزىنشى بەسجىلدىقتاعى جوسپارىمدى مەرزىمىنەن بۇرىن ورىنداۋىما بايلانىستى قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتى مەن قازاق كسر مينيسترلەر سوۆەتىنىڭ حاتى ەكەن.
ەڭبەگىڭ جانعانى وسى ەمەس پە؟
"...ءوزىڭىزدىڭ سەمياڭىز بەن ەڭبەكتەس جولداستارىڭىز ساۋ-سالامات، زور باقىتتى بولىپ، 1975 جىل مەن الداعى ونىنشى بەسجىلدىقتا جاڭا جەتىستىكتەرگە جەتە بەرۋلەرىڭىزگە تىلەكتەستىك بىلدىرەمىز!" — دەلىنگەن.
...تىلەكتەستىك بىلدىرەمىز.
ەڭبەگىڭنىڭ ناتيجەسىنە مول سەنىممەن قاراپ، بۇكىل ەلىڭ، ۇكىمەتىڭ تىلەكتەستىك بىلدىرسە، ودان ارتىق باقىت بار ما؟!
سەمياڭىزعا باقىت تىلەيمىز...
راقمەت! زور باقىت!
ىشتەي قوسىلام. ىشتەي قايتالايمىن. العىس دەپ سوققان جۇرەكتىڭ تولقىنى ءار كەۋدەدە اۋناسا كەرەك. ول — عالامات. ءار تامشىسىنا كۇن ساۋلەسى ويناعان كەمپىرقوساقتىڭ جەتى ءتۇرلى بوياۋىنان باسقا، قۋانىش، ءسۇيىنىش، مەيىرىم، ىقىلاس، سەنىم ءتارىزدى مارقايعان مەزگىلدىڭ نازىك سەزىمدەرىن سىڭىرگەن العىس تولقىنى شىنىندا دا عالامات.
قويلاردىڭ الدى كوتەرىلىپ، ورىسكە بەت العان ەكەن. ساتان تۇرىپ بارىپ بالالارىنىڭ ءبىرىن اتقا قوندىردى. قايتا-قايتا قاي جاققا جايارىن قاداعالاپ ايتىپ، پىسىقتاپ جاتىر. شالعايىنا جارماسقان كىشكەنەسىن قۇشاقتاپ ماڭدايىنان ءسۇيدى دە ۇيىنە جىبەرىپ، قاسىمىزعا ورالدى.
اكە جانارىندا مەيىرىم مول. تاقىرلاتىپ شاشىن الدىرعان توبەسىن جايلاپ سيپاپ قويىپ جانە سويلەپ كەتتى.
— مەن سەميادا دا اسا باقىتتى جانمىن. جۇبايىم نەسىپبالا ەكەۋمىز ون ءتورت بالا ءوسىرىپ، تاربيەلەپ وتىرمىز. نەسىپبالا "ارداقتى انا" وردەنىن الدى.
تۇڭعىش بالام جەزقازعاندا ينستيتۋتتا وقىعان. التى بالا مەكتەپ قابىرعاسىندا ءجۇر. قالعاندارى جاس.
بالالى ءۇي — بازار. وسىلار كومەكشىلەرىم دە، كوز قۋانىشىم دا، قولعاناتىم دا.
ءبىزدىڭ "جەڭىس" سوۆحوزىندا ءجۇز مىڭ قوي بار. جەرىمىز بەتپاكدالامەن پۇشپاقتاسىپ جاتىر. اتتەڭ، سۋ تاپشى. وسى جەردى سۋلاندىراتىن بولسا، ناعىز قوي وسىرەتىن-اق جەر. سۋى مول بولسا، ءشوپ تە جەتەر ەدى. سوندىقتان دا سۋلاندىرۋ ماسەلەسى — بىردەن-بىر باستى ماسەلە.
سوۆحوزىمىزدىڭ باسشى ماماندارى — ىسكەر جىگىتتەر. سوۆحوز ديرەكتورى دا، پارتكوم سەكرەتارى دا تىندىرىمدى، ءبىلىمدار باسشىلار. ولار سوۆحوز ەڭبەكشىلەرىنىڭ مادەني دەمالىسى مەن تۇرمىس جاعدايىنا ايرىقشا كوڭىل بولەدى.
سوۆحوزىمىزدا كلۋب ءۇيى، كىتاپحانا، جاڭا جوبامەن سالىنعان ون جىلدىق مەكتەپ، مەن ەڭبەك ەتەتىن بولىمشەدە سەگىز جىلدىق مەكتەپ بار. ورتالىق مەكەن كوگالداندىرىلىپ، سۋ قۇبىرى تارتىلعان. گرەيدەرلى جول سالىندى.
ءوز باسىمنىڭ جەتىستىكتەرى دە، مەرەيلەرى دە كوپ. كسرو جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ ۋكازى بويىنشا 1975 جىلى 10 فيەۆرالدا ماعان سوسياليستىك ەڭبەك ەرى اتاعى بەرىلدى.
ەڭبەك ەرى... شەكسىز قۇرمەت. جاڭا مىندەت.
حالىق ءبىلدى، ەلىڭ ءبىلدى. ەندەشە ەڭبەگىڭدى ەسەلەي ءتۇس. مىندەتتەمەڭدى اسىرا ءتۇس. ەرلىك بيىكتەن كورىنە بەر، سوعان لايىق بولا ءبىل دەگەن ءسوز.
ارتىمدى شولسام — ۇزاق جول ءجۇرىپپىن. ۇزاق ەڭبەك جولىنان ءوتىپپىن. ءبىر ءتاۋىرى، جالتاقتاپ، جالتارىپ قالعان جەرىم جوق ەكەن. قيىندى جەڭىپ، قىزىق تا كورىپپىن. ەڭبەك ەتە ءجۇرىپ، زەينەتىن دە تاۋىپپىن. قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتتىعىنا لايىق كورگەن حالقىم بۇدان بىلاي دا ۇنەمى زور تالاپ قويا بەرەر. تالاپ كوبەيسە، مىندەت ارتادى، تابىس وسەدى. جىگەر ۇشتالادى.
ەكى كوزىن الىسقا قاداعان قارسى الدىمداعى ادامعا قىزىعا قارايمىن. ەڭبەك دەسە جانىپ تۇسەتىن شىن قايراتكەر وسىنداي بولسا كەرەك-اۋ. ساتان اعا اڭگىمەسىن جالعادى.
— قۇرمەت تەگىن بەرىلمەيدى. بەرىلگەن قۇرمەتتى ءاماندا اقتاپ وتىرۋعا تىرىسپاساڭ جانە بوساڭسىپ كەتەسىڭ. سونى مەن مىقتاپ ءتۇسىندىم. نامىس — جان قايراتى. جانىپ وتىرماساڭ نامىس تا مۇقالماق. بارىنەن دە بۇرىن ازاماتتىق پارىز كەۋدەڭدە شىراق ورناتۋى قاجەت. شىراعىن وشىرسەڭ-اق، اداسۋىڭ وڭاي. نامىس پەن پارىزدى قابات جەگىپ ونىنشى بەسجىلدىقتاعى مىندەتتەمەمدى ورىنداۋعا بارىمدى سالدىم.
ناتيجەم تومەندەگەن جوق. بەسجىلدىقتىڭ ءار جىلىندا ورتا ەسەپپەن ءار ءجۇز ساۋلىقتان 134 قوزى الىپ، جوسپارداعى 3175 قوزى ورنىنا 4528 قوزىنى امان ساقتاپ ءوسىردىم. ءار قويدان 4 كيلوگراممنان ءجۇن قىرقىپ، بەسجىلدىق جوسپارداعى 10210 كيلوگرامم ورنىنا، 14400 كيلوگرامم ءجۇندى مەملەكەتكە وتكىزىپ، پارىز ۋادەسىنەن شىققانىما قۋاندىم. وتارىمنان جوسپارداعى 137،4 مىڭ سومنىڭ ورنىنا 191،5 مىڭ سومنىڭ ءونىمى الىندى. وسى ەڭبەكتەرىم ءۇشىن قازاق كسر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى اتاندىم.
ون ءبىرىنشى بەسجىلدىقتىڭ العاشقى جىلىندا 916 قوزى الدىم. بۇل — جوسپارداعىدان 313 قوزى ارتىق. 1982 جىلى ءجۇز ساۋلىقتان 145 قوزى شىقتى. نامىستىڭ جانعانى وسى ەمەس پە؟!
تۇگىسكەن توپىراعىن جالاڭ اياق باسقان بالا ەدىم. ەر جەتتىم. مارقايدىم. بۇگىندەرى قاي جاقتا بولمايىن تۋعان جەر — تۇگىسكەنگە ساعىنىپ ورالام. ويتكەنى ەڭبەكپەن ەر اتىن شىعارعان اركىمنىڭ ءوز ەلى، ءوز مەكەنى، ءوز جەرى بار. مەنىڭ التىن بەسىگىم — تۇگىسكەن. بۇل ارادان قازىنالى جايرەمگە تاياق تاستام عانا. بۇل ارادان جەزقازعان مەن قارساقپاي دا الىس ەمەس. بۇل ارادان بايقوڭىردان عارىشقا اتتانعان باتىرلاردىڭ راكەتالارىنىڭ جارىعى كورىنىپ تۇرادى. ءيا، بۇل ارادان ۇلان-بايتاق وتاننىڭ بەيبىت ءومىرلى بارلىق تۇكپىر-تۇكپىرى كورىنىپ تۇر.
بار-بارىڭە سالەم! تۇگىسكەننەن سالەم دە.
ەندەشە ساتان اعاڭنىڭ سالەمىن جەتكىزگەنىمىز وسى بولسىن. جاس دوستار، اعا ۇلگىسىن جادىڭا تۇت.
جۇرەيىك دەپ تۇرمىز. ەستەلىك بولسىن دەپ اتاقتى شوپاننىڭ ۇي-ىشىمەن بىرگە سۋرەتكە تۇستىك. ساتان اعايدىڭ ومىراۋىندا قوس لەنين وردەنى مەن التىن جۇلدىز جارقىرايدى. جۇزىندە جارقىن كۇلكى تابى بار. ءدال وسى قالپىندا جۇمىر جەردىڭ ىزگى نيەتتى بار ازاماتىنا تۇگىسكەننەن سالەم جولداپ، وسى تۇگىسكەن توپىراعىندا قايىرا قاۋىشۋدى اڭساپ تۇرعانداي كورىندى.
شەگىرتكەلەر شىرىلداپ، بوزتورعاي انىنە باستى. دارقان دالانىڭ ەڭبەك كۇيىن توقتاۋسىز شەرتىپ جاتقانداي سەزىلدى.
دالا وتىنىڭ تاعى ءبىر الاۋلاعان جالىنى ارتتا قالىپ بارادى.
***
تال-شىلىگى ءالى دە ساقتالعان، ويدىم-ويدىم شوق ورمانى قويناۋ كۋالاعان ۇزىن اققان كەڭ سايدى ورلەپ كەلەمىز. "شىركىن، سۋ مول بولسا، مىنا سالا بۇدان دا گورى قۇلپىرىپ كەتەر ەدى-اۋ!"—دەگەن قۇشتارلىقپەن جان-جاعىمىزعا جالتاق-جالتاق كوز تاستايمىز. "ەرتەدە اناۋ ءتوستاباندا ءار تۇستا ءبىر مولدىرەيتىن وزەن ساعاسى تۇششى سۋعا مولدەكتەپ جاتقاندا،بۇل ارانىڭ شالعىنى بەلدەن كەپ، توعايى تۇنىپ تۇردى-اۋ. ناعىز جەر جانناتى بولعان عوي" دەيتىن قيالدى تامسانا جۇتىپ، ازدان سوڭ قابىرعاسىنىڭ جوباسى عانا قالعان ەسكى قىستاۋدىڭ قاسىنا توقتادىق.
— نەگە توقتادىق؟ مىناۋ ابدەن توزعان قىستاۋ عوي، پاپا!
— بۇل قىستاۋ — ساكەن سەيفۋلليننىڭ دۇنيەگە شىر ەتىپ كەلىپ، بولاشاق عۇمىر جولىنىڭ سان قيلى سوقپاعىن باستاتقىزعان كىندىك كەسكەن جەرى. اتاقتى ارداگەر اقىن، كورنەكتى قايراتكەر، قاجىرلى بولشيەۆيك، كەمەڭگەر جازۋشى ساكەننىڭ ءومىر قاقپاسىن اشقان مەكەن-جايى وسى قاراشىلىك.
الماس ەندى ەلەگزي قالىپ، قىستاۋدىڭ تاسىن الاقانىمەن سيپالادى. ءبىراق كوڭىلىندە قۇلازۋ مول. كوڭىلىمدە قۇلازۋ بار.
بارىمىزدى باعالاي الماي جۇرگەن قىرسىزدىعىمىزعا دەگەن وكىنىش الدە وسىناۋ سۇلۋ ولكەنىڭ سۇرقىن الارداي تاستان قاشاعان قابىرعانىڭ ابدەن جۇدەۋلەنگەن تۇرپاتىنا دەگەن وكپە مە، بالام ەكەۋمىز ءتىل قاتپايمىز.
ەلىم دەپ ەڭىرەگەن ەرىن ەلى ۇمىتۋعا بولار ما؟ مىنا ۇمىتىلماس جەردى جاڭعىرتىپ، بەلگى قويىپ، جۇرت جادىندا قايتا تىرىلتەر ەستەلىك "ساكەن سەيفۋللين ءبىزدىڭ اۋىلدا تۋعان"، "جوق، ءبىزدىڭ اۋداننىڭ تەرريتورياسىندا تۋعان"، — دەپ ءالى كۇنگە دەيىن تالاسىپ جۇرگەن جاڭاارقا مەن اقادىر اۋداندارىنىڭ باسشىلارىنا جەتەر مە؟ جەتپەسە، قۇلاققاعىسىمىز وسى بولسىن. ريەۆوليۋسيا سولداتى، اقمولا سوۆدەپىن قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى، اتامان اننەنكوۆتىڭ ازاپ ۆاگونىن باستاپ كەشكەن، ومبى تۇرمەسىنەن قاشىپ شىعىپ، بەتپاق ارقىلى تۇركىستان اسقان قازاقتىڭ اياۋلى ۇلى، اسا كورنەكتى اقىنى، رەسپۋبليكا حالىق كوميسسارلار سوۆەتىنىڭ پرەدسەداتەلى بولعان ساكەن سەيفۋليننىڭ قازىرگى اقادىر اۋدانىنىڭ تەرريتورياسىندا جاتقان، دۇنيەگە كەلگەن، كىندىك قانى تامعان قىستاۋىن جوندەپ، باسىنا بەلگى قوياتىن مەزگىل باياعىدا جەتكەن ەدى عوي...
— ساكەن — اقىن ەدى، بالام... .ساكەن — ازامات ەدى. ول اقىندىقتى ەلىنىڭ بولاشاعىنا ارنادى. كۇرەس جولىندا تۋ عىپ ۇستادى. اقىندىقتى ءوز ءداۋىرىن حالىققا ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن تاپتىرماس سەرىك ەتتى. اقىن ازاماتتى قالاي دارىپتەۋگە دە سىيادى.
— مۇقاتاي جانىبەكوۆ شە، پاپا؟ ول دا وسى ولكەنىڭ ازاماتى عوي.
— ءيا. اقىندى دا، باتىردى دا، جالىندى ريەۆوليۋسيونەردى دە تۋعىزعان ولكەڭ وسى، بالام. مۇقاتاي تۋرالى ەسكە جاقسى ءتۇسىردىڭ.
— و ل كىسىنى ۋگار دەپ تە اتايدى عوي.
— جاۋىنا قاتال، دۇشپانىنا قىرعيداي تيگەندىكتەن دوستارى سولاي اتاپ كەتكەن. "ۋگار" ياعني ۇلى گازداي، تۇتىندەي قاھارلى بولعان عوي. مۇقاتاي جانىبەكوۆتىڭ جاسىنان كورمەگەن قۇقايى از ەمەس ەكەن. ون جاسىندا-اق بايدىڭ جالشىسى بولسا، ارمان قۋعان اسقاق تىلەگى ومبىعا جەتەلەپ اپارعان. تەمىر جولدا ىستەتكەن. ون سەگىز جاسىندا 1905 جىلى چيتا ماڭىنداعى زامياتين شاحتاسىندا ىستەپ ءجۇرىپ جۇمىسشىلار ەرەۋىلىنە قاتىسقان. شاحتادان قۋىلعان سوڭ لەنا كەنىنە جۇمىسقا ورنالاسقان مۇقاتاي 1912 جىلعى اتاقتى جۇمىسشى قوزعالىسى — "لەنا قىرعىنىنا" ارالاسقانى ءۇشىن ون ەكى جىلعا جەر اۋدارىلعان. 1917 جىلى بوسانىپ شىعىسىمەن جانىبەكوۆ ومبىداعى سوۆدەپ جۇمىسىنا بەلسەنە ارالاسىپ، ازاتتىق تاڭىن تۋعان جەرگە تەزىرەك اتقىزۋعا كۇش-جىگەرىن اياماي جۇمساعان. قازاق جىگىتتەرىن قىزىل گۆاردياعا كىرۋگە قىزۋ ۇگىتتەگەن جاس كوممۋنيست ومبى ماڭىندا اق باندىلارمەن بولعان شايقاستا تۇتقىنعا الىنىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن. قاماۋدان قاشىپ شىعىپ، اقمولا وبلىسىنداعى استىرتىن بولشيەۆيكتىك ۇيىمنىڭ باسشىلارىنىڭ ءبىرى بولعان مۇقاتاي جانىبەكوۆ ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارىنا شەيىن ميليسيا بولىمدەرىندە قىزمەت ەتكەن.
— ءومىرى ەرلىك پەن كۇرەسكە تولى قانداي اياۋلى ازامات بولعان، پاپا!
— ءيا! ازاماتىن ارداقتاۋدى، اسىلىن قۇرمەتتەۋدى حالىق ەسكەرىپ وتىرعان عوي. ساكەن سەيفۋللين دە مۇقاتاي جانىبەكوۆتى قاتتى قادىرلەپ، ونىڭ ءومىرىن جاس ۇرپاققا ۇلگى قىلىپ ايتىپ تا، جازىپ تا كەتكەن. ال ساكەن قازاقستانداعى ساياسي-قوعامدىق جۇمىستارعا بەلسەنە ارالاسقان، جاۋاپتى قىزمەتكەرلەردىڭ كوبىنە ادامگەرشىلىك، مىنەز-قۇلىق جاعىنان قاتتى ىقپال جاساعان قوعام قايراتكەرى ەدى.
ساكەننىڭ ءومىر جولى — ادەبيەتىمىزدىڭ جولى عانا ەمەس، رەسپۋبليكامىزدىڭ ءوسۋ، ورلەۋ، كەمەلدەنۋ كەزەڭدەرى. ساكەننىڭ ولەڭدەرىن قايتالاپ وقىپ وتىرعاندا جانىڭ تەبىرەنەدى. ول مۇمكىن ونىڭ رومانتيكالىق پوەزياسىنىڭ اسەرىنەن دە شىعار. سول جىرلارىنداعى زاڭعار تاۋدىڭ شىڭىندا عانا ساقتار سىر ساندىعىنىڭ بارشاعا تەگىس اشىلعان وزەكتەس قۇپياسىندا شىعار. ساكەننىڭ "تار جول، تايعاق كەشۋىن" وقىعاندا، قازاقستاننىڭ العاشقى جىلدارىنداعى مادەني جانە قوعامدىق ءومىرى جاقىنداپ كەلىپ، قۇلاعىڭا ءتىل قاتىپ تۇرعانداي سەزىنەسىڭ. مۇمكىن ول ۇلى جازۋشىنىڭ جۇرەك قىلىمەن جۇرەك قانىن سيا ەتىپ جازعان وسيەتى مەن ونەگەسىنىڭ جۇرەكتەردە قالتقىسىز ساقتالۋىنان بولار.
ساكەندى كورگەندەر ءالى دە كوپ. كورمەگەندەر ول تۋرالى قانشاما اڭىز-ەستەلىكتەردەن بىلەدى. ءبىراق كورمەگەندەردىڭ وكىنىشىن، كورگەندەردىڭ ىنتىعۋىن ەسكەرۋ قاجەت قوي.
اۋىلىنىڭ عانا ەمەس ايماعىنىڭ ارداقتىسى ەدى. ول ۇنەمى كوش باسىندا ءجۇردى. جاڭاعا جول سالۋ وڭاي بولمايتىن. ۇكىمەت باسشىسى، گازەت رەداكتورى، جاڭا اشىلعان جاس جۋرنالدىڭ دا تۇڭعىش باس رەداكتورى بولعان جالىندى قالامگەردى ەل ەسىندە ماڭگى جاتتاتۋ — بارشامىزعا بورىش. وسىندايدا، الماسجان، اقىن اتىنداعى سوۆحوزدىڭ رەسپۋبليكا جازۋشىلار وداعىنا ايتا-ايتا ابدەن جالىققان ءبىر تىلەگى ويعا ورالادى. ول تىلەك — ساكەن سەيفۋللين اتىنداعى ادەبيەت سىيلىعىن سوۆحوزدىڭ ءوزى تاعايىنداپ، جىل سايىن سوعان لايىقتى لاۋرەاتتاردى وزدەرى بەلگىلەپ وتىرۋ. وسىنداي ىزگى تىلەكتەر وڭ قاباق كەزدەستىرەتىن بولسا، وندا ساكەن سىندى ادەبيەت الىبىنىڭ كىندىك قانى تامعان تۋعان جەرىندە دە، الماتىدا دا، ەسكەرتكىشتەر قويىلارىنا ەش ءشۇبالانباس ەدىك. جەزقازعان ءوڭىرى ءانشى مەن كۇيشىگە، اقىن مەن جىرشىعا ەشقاشاندا كەندە بولماعان. ول — جىر كەنى، كۇي كەنى، ءان كەنى.
اقىن تايجاندى بۇگىندە ەل بىلەدى. جىرىنان سۋسىندايدى. اقىن، ءانشى شاشۋبايدى حالقى ارداقتايدى. ءانىن اسپانداتا سالادى. ال ساكەن — جازبا ادەبيەتىمىزدەگى شىڭىمىز. قازاق سوۆەت ادەبيەتىنىڭ ىرگە تاسىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى.
شاشۋباي، تايجان — كومەكەيى بۇلكىلدەگەن، شاشاسىنا شاڭ جۋىتپاس جۇيرىكتەر.
ساكەننىڭ "تاۋ ىشىندەگىسىن" تاۋ ىشىندە كەلە جاتىپ ۇزىلتە، ۇزدىكتىرە سوزعانىندا ءوزىڭنىڭ ىشكى جان سارايىڭ كەڭىپ، دۇنيە اسقارلانىپ سالا بەرمەي مە؟ ارينە، سازىنا ءسوزى، سوزىنە سازى ساي انگە قالاي ەلجىرەمەسسىڭ؟
الدىڭنان اق قايىڭ جاسىل جەلەگىن بۇركەنىپ سىلاڭداپ شىعا كەلەدى سوندايدا. شاشۋبايدىڭ "اق قايىڭىن" قالاي ىڭىلداپ كەتكەنىڭدى بىلمەي قالاسىڭ. قامىعاسىڭ، مۇڭاياسىڭ. وتكەن ءومىر جولىنا زەردەڭمەن كوز جىبەرەسىڭ. قايتادان شيرىعاسىڭ. قاجىرلانا ءتۇسىپ، قايسارلىق جالىنا جارماساسىڭ.
ءان — قۇدىرەت.
تۋعان جىر تۋعان جەردىڭ جەبەۋشىسى ەكەن-اۋ. ول ۋايىم توكپەگەن، قايرات سەپكەن، قاجىر ەككەن. ولار — ساكەننىڭ ءانى مەن جىرىندا، شاشۋباي مەن تايجاننىڭ تولعاۋلارىندا.
جىر — كوڭىل كۇيدىڭ لىقسىپ، تۇيدەك-تۇيدەك توگىلگەن ىستىق شارپۋى. ءومىر تاجىريبەسىن تۇيىندەپ، وشپەندىلىك پەن كەكتى، سۇيىسپەنشىلىك پەن ارەكەتتى جۇرەك قانىندا بالقىتىپ، كەسەك-كەسەك مارجانىن حالقىنىڭ كەۋدەسىنە قۇيادى.
ەسكى ولەڭدە جاڭا مازمۇن بار. ەسكى اۋەندە جاڭاشا ءۇن بار. ولاردى ەل ۇلدارى تۋعىزعان. ولار قارا تۇنەكتەن جىلتىراتىپ شىراق جاققانداي كوڭىل كۇمبەزىنە ءانى مەن جىرىنان جارىق تۇسىرەدى.
ءان — ءومىر سەرىگى، جان ىڭكارى. جىلقىشى قۇرىعىنا سۇيەنىپ ايلى تۇندە ءان سالعاندا بەلەس-بەلەستىڭ استىنداعى اۋىلدىڭ اق بوز ۇيىندە تىپىرشىعان بويجەتكەننەن ۇيقى قاشاتىن. قوي كۇزەتكەن قويشىنىڭ قوڭىر اۋەنىندە ءۇمىت پەن كۇدىك ارپالىسى شارپىسىپ، تالايدىڭ جانىنا ەلەگىزۋ ەنگىزەتىن.
ءان مەن جىر — ارمانشىل حالىقتىڭ قوس قاناتى. تالىقسىپ جەر تۇبىنەن جەتكەن ءاندى جەتى قاراڭعى تۇندە كىرپىك قاقپاي تىڭداعان تالاي مۇڭلىقتار وتپەپ پە ەدى. ءبىراق ولاردى دا تىنشىتقان، قۇمار سۋسىنىنان قاندىرعان ءان اۋەنى عوي.
حالىقتىڭ ارمانىنان تۋعان ءان كوپ. ەرىننىڭ ەمىرەنۋىنەن باستالعان اۋەن كوپ. ول اسپانعا تىك شانشىلىپ، ەركىندىك اڭساعان. قازاق اندەرىنىڭ ءا دەگەننەن بيىك شىرقاۋعا باساتىنى سودان. تاكاپپارلىق — تەڭدىكتىڭ، بوستاندىقتىڭ اعايىنى. سوندىقتان شۋ اسۋداي اسپانعا شاپشيتىن ان-اۋەندەرىمىزدە ازاتتىقتىڭ بۇلقىنىسى باسىم.
ساعىنىش سازدارى دا بولەك بىتىممەن ومىرگە كەلەدى. ساكەننىڭ كوپ اۋەنى سول ساعىنىش سەزىمنىڭ مولدىرىنەن جارالعان. وندا اڭساۋ مول، زارىعۋ بار. ءبىراق بارىنەن بۇرىن نامىس شارپىسى الاۋلايدى. كۇيرەكتىكتى ەمەس، جىگەردى ۇشتاۋ كوپ. جاستىقتى ەمەس، جارعىلاسۋدى ۋاعىزدايدى. سودان دا بولار، ول اندەردى ايتقاندا ەرىكسىز شامىرقاناسىڭ، ەرىكسىز تەبىرەنەسىڭ. ويتكەنى تۋعان جەرگە دەگەن ماحابباتتان ەرلىك تۋىندايدى. ەرلىك ارەكەتكە باستايدى. ازاماتتىعىڭدى شىڭدايدى.
ءان — ادىلەت. كۇي — قۇدىرەت. ەكى ىشەكتە الەم ءۇنى توعىسقان. بوزداعان، بەبەۋلەگەن، ۋىلدەگەن، ۋھىلەگەن، اشىنعان، شامىرقانعان، ەلجىرەگەن، ەمىنتكەن، دىرىلدەتكەن، قالتىلداتقان، قۇرساتقان، قالشىلداتقان قۇدىرەت قوس جەلىدەي قاتار سۇلاعان قوس ىشەكتە.
تىڭداي بىلگەن، سەزە بىلگەن، تۇسىنە بىلگەن جانعا دومبىرا قاسيەتى كەرەمەت. ول — قۋ قاراعاي ەمەس، حالىق ءتىلى، شەجىرەسى، تاريحى. دومبىرا شاناعىندا عاسىرلار تىلسىمىن باۋىرىنا باسقان قۇپيا قويما بار. تيەگىن دۇرىس قويىپ، پەرنەلەرىن ورنىنا ورنالاستىرىپ، ون ساۋساقتى جۇيتكىتە بىلگەن ادام الگى تىلسىم قويماعا سۇڭگىپ كەتەدى. قۇپياسىن اشادى. قازىناسىنا ەنەدى. شەجىرەسىن ۇعادى، تاريحىن تانيدى. ءار كۇي سول سىردىڭ كىلتى ەكەن. اقتارىلىپ كەتەر شەشەن ءتىلى ەكەن.
كۇي — كۇندەر ەلەسى، جىلدار جازباسى، عاسىرلار كۋاسى. جازۋ-سىزۋى بولماعان حالقىمىز وتكەن عۇمىرلىق بايانىن ءانى مەن كۇيىنە سىيعىزعان. كۇيدى تىڭداعاندا كۇڭىرەنگەن ەلدىڭ كۇرسىنۋىن ەستۋىڭىز دە سوندىقتان. كۇيدى تىڭداعاندا ساپىرىلىسقان ەلدىڭ اتويلاعان ايباتىن ۇعىنۋىڭىز دا سوندىقتان.
كۇيدى كۇيشى تۋعىزعان. كۇيشىنى ەل كۇيى تۋعىزعان.
ءار ادام ءار ءتۇرلى شامىرقانادى. ءار ءتۇرلى سەس قىلادى. بىرەۋ كۇيرەيتىن جەردە بىرەۋ قۇدىرەتتەنەدى. قۇدىرەتتەنگەن كوڭىلدەن شابىت ەسەدى. شارق ۇرىپ كوككە ۇشادى، كەۋدەدە شارپىسادى. سودان ون ساۋساققا ورالىپ، قوس ىشەكتەن نامىس بوپ، كەك بوپ، ارمان بوپ، قيال بوپ، ءۇمىت قۋالاپ توگىلەدى. جىگەر ەگىپ، جۇرتىنىڭ الىس بولاشاعىنا تىلەك كوزىن قادالتادى.
جەزقازعان وڭىرىندە سونداي ۇلى كۇيشىلەر كوپ بولعان. ول — اتاقتى توقا كۇيشى. ولار —قىزىق ءۇشىن ەمەس، قىزدىرۋ ءۇشىن، قۇلشىنۋ ءۇشىن كۇي شالعان قىزداربەك پەن ابديلەر.
توقانىڭ ءتورت "قوسباسارىن" مۇحامەدجان تىلەۋحانوۆ شەرتكەندە، ءومىر يىرىمدەرىنىڭ قات-قاباتىنا جانىڭمەن، جۇرەگىڭمەن قالاي ارالاسىپ، قالاي ەلجىرەپ، قالاي شيرىعىپ، قالاي قامىعىپ، قايتادان قالاي بۋىرقانىپ شىعا كەلگەنىڭدى بىلمەي دە قالاسىڭ. تاتتىمبەت مەكتەبى — شەرتپە كۇي دەسەك، سەزىم قىلىندا وينايتىن جۇيرىك ساۋساقتار، توقا ساۋساقتارى ارقىلى كوڭىلىڭنىڭ نازىك پەرنەلەرىن تۇرتكىلەپ، شىمىرلاتىپ جاتپاي ما!
مۇحامەدجان تىلەۋحانوۆ — جاڭاارقا اۋدانىنىڭ ەكونوميسى اتاقتى توقانىڭ ءوزى بوپ، كوزى بوپ سەرگەك "قوسباسارلارمەن"، اقىل مەن سەزىم تۇيسىكتەرىن قوس-قوسىمەن مايدا سيپاي باسىپ، ەلجىرەگەن جانىڭدى كوز ۇشىندا دىرىلدەگەن جاسپەن الدەبىر ۇشپاققا شىعارىپ بارا جاتپاي ما!
انە، كۇي — قۇدىرەت دەگەندە مەن وسىنداي اسەرلەرگە جۇگىنەم. توقانىڭ "قوسباسارلارىنا" باس يەم. تىلەۋحانوۆتىڭ دومبىراشىلىعىنا تىزە بۇگەم. ماعان انشىلىك پەن كۇيشىلىك، جالپى اسەمدىك شىڭى — سەرىلىك وبلىستىڭ جاڭاارقا اۋدانىنا تۇراقتاپ، مەكەندەپ قالعانداي جارقىن وي قالدىرادى. ويتكەنى وسى اۋداننىڭ قاي سوۆحوز، قاي اۋىلىن ارالاماڭىز — ءانى مەن كۇيى، جىرى مەن جىرشىلىعى الدىڭىزدان توسادى دا وتىرادى. تاندايىنان بال تامعان شابال بەيسەكوۆا مەن كومەيىندە قوڭىراۋ سىلدىراتقان قايرات بايبوسىنوۆتاردىڭ وسى اۋداننان شىققانى سوزىمىزگە دالەل. انشىلىك ءداستۇر جاڭاارقالىكتاردىڭ باسقالاردان گورى باسىمىراق ەنشىلەگەن سىباعاسى سياقتى كورىنەدى دە تۇرادى. سودان با يگىلىك وماروۆتىڭ ءان شىرقاۋ مانەرى قازاقتىڭ دەربەس ونەرىن ساقتاپ قالعان ەرەكشەلىگىمەن ماعان قاتتى ۇنايدى.
قىزداربەك، ءابدي.
بۇلار — تاتتىمبەت شاكىرتتەرى. شەرتپە كۇي ساربازدارى. بۇلكىلدەپ جورعالاعان نازىك ءۇن قيالىڭا قانات بايلاپ، ءومىر — تىرلىكتىڭ قاي-قاي قيىرىنا جەتەكتەمەيدى. قىزداربەك پەن ءابدي كۇيلەرى سونداي. كەش ەستىپ، كەش ۇعىپ، كەش ىزدەپ، كەنجەلەپ جۇرگەنىمىز بولماسا، ءابدي مەن قىزداربەكتەردەن الاتىن قازىنا قانشاما. جەزقازعان ءوڭىرىنىڭ استى تۇنبا قازىنا بولسا، حالقى، حالقىنىڭ ۇلدارى سونداي ونەر قازىناسىنىڭ، ونەر كەنىنىڭ دارياسى عوي.
اۋىلدا ءان ايتىلماسا — ءسانى قاشادى.
ءانى شىرقالسا — ءسانى، سالتاناتى ورالادى.
"اۋىلدىڭ التى اۋىزى" مەن "قوناقكادەلەرى" ونەرپاز ەلدىڭ ونەرىن شىنداعان ءداستۇرى.
ول — انا الديىنەن باستالادى.
جەل سۋىلى انا ءالديىنىڭ قايىرماسىن كوتەرمەلەپ اكەتەدى. شي شۋىلى، بوران ىزىڭى، قامىس-قۇراق سىڭسۋى ان-اۋەنگە ۇلاسادى. دالا مەن قىردىڭ تابيعاتىنىڭ ءوزى-اق تۇنىپ تۇرعان ساز. ۇيرەنە ءبىلۋ قاجەت، ۇعىنا ءبىلۋ ءلازىم.
مايتالمان كۇيشى ابىكەن حاسەنوۆ اقادىر اۋدانىنان شىققان. ابىكەننىڭ كۇيشى، دومبىراشىلىعىنا ساكەن سەيفۋللين اسا ءتانتى بولعان.
ال ساكەننىڭ تالعامپازدىعىنا ءشۇبا كەلتىرۋ ارتىق شىعار.
ءان مەن كۇي ىلعي دا اسەم. اسەمدىككە ەلىتكەن كوڭىل ءاماندا سىرشىل. سىرشىل ساكەن ابىكەندى تۇسىنگەن. سىرباز كۇيلەرىنە ۇيىعان. سىرلى جۇرەگىنە تابىنعان. ون ساۋساعىنا ەلجىرەي تەلمىرگەندە، ءوز كوڭىلىنەن دە ومىرشەڭ جىرلارى اقتارىلعان. ءۇمىت پەن سەنىمنىڭ ءتىلى — كۇي. ول— رۋح پەن جاننىڭ ەلشىسى. "كۇيمەن اۋىزدانعان ءسابي قۇرىققا ۇمتىلماس" دەپ اكەم ايتاتىن. قۇرىق دەگەندە مال ۇستاپ، قاۋعا تارتاتىن شىبىقتى ەمەس، شەڭگەلدەپ قىسىپ، شەكە جاراتىن سويىلدى ەسكەرتەتىن. ءان شىعارعاننىڭ جانى نازىك بولاتىنىنا ەش كۇمانىم دە جوق.
بۇگىندە ەركىن ەلدىڭ ءانىن تاۋىمىز بەن دالامىز قوسىلىپ ايتادى. بۇگىندە ازات حالىقتىڭ قۋانىشتى كۇيىن كولىمىز بەن بەلىمىز قوسىلىپ شەرتەدى.
ويتكەنى شاتتانعان جۇرەكتەن وتەر شابىتتى جۇرەك بولمايدى. ءان — وكىنىش پەن قۋانىشتىڭ پەرزەنتى. كۇي — كۇيىك پەن شاتتىقتىڭ سىعىندىسى.
بۇرىن ءان جاس توككىزەتىن. كۇي كۇرسىنىس بەرەتىن. ال بۇگىن اندە كۇلكى كوپ، بۇگىن كۇيدە سەرپىن مول. ول بۇگىنگى جاسامپاز تىرلىگىمىزدىڭ اسەرىنەن.
ولەڭدى بۇكىل ەل تۇسىنسە عوي، بارلىق جۇرت، ءبۇتىن الەم حالقى تۇسىنسە عوي. سوندا "ەلىم-اي" ايتىلعان كەزدە جوڭعار شاپقىنشىلارى توقتار ەدى-اۋ. قىرعىن-سۇرگىن باسىلىپ،تۋىسقاندىق سەزىم ورنار ەدى-اۋ.
امال نە، قانجار قاقتىعىسى نايزاعايداي وت شاعىلىستىرىپ، نايزا شىڭىلى جۇرەكتەگى ءاندى قورلاعان كەزدەر كوپ بولعان. تالاي قىلىش تالاي باستى قيىپ ءتۇسىپ، الىستان ءۇمىت كۇتكەن تالاي اياۋلى ارماندى ءۇزىپ كەتكەن. كوكىرەككە كىرش ەتىپ قادالعان سەستى كوك سۇڭگى تالاي كەۋدەدەن قۇيىلار ءتاتتى اۋەندى بۇزىپ كەتكەن. سوعىس قاتىگەزدىگى دە سول.
ءبىراق جۇرەكتى جۇرەك ۇعىنادى ەكەن. جۇرەك ءۇنى — جۇرەك ءانىن ءان جاتىرقامايدى ەكەن. وكتيابردە تۋعان ريەۆوليۋسيا اۋەندەرى قازاق دالاسىنا كەڭ تارادى. ەركىندىك اڭساعان قۋاتىمەن، ازاتتىق كوكسەگەن سەرپىنىمەن قانات جايدى.
سول ءورشىل اۋەندەردىڭ كوشباسىندا "ينتەرناسيونال" تۇر.
"بۇل بولار ەڭ اقىرعى،
ەڭ كۇشتى زور مايدان"، —
دەپ اكەم قوڭىر داۋسىمەن ايتاتىن.
"ينتەرناسيونال" شىن مانىندەگى ينتەرناسيونالدى قازاق دالاسىنا جەتكىزدى.
ونەردىڭ نۇرى شۇعىلا شاشتى. سول نۇردىڭ ساۋلەسى كوپ جۇرەكتەردى جاڭاشا سايراتتى.
سول جاڭاشا سايراعانداردىڭ ءبىرى — ءانشى ماناربەك ەرجانوۆ. سول جاڭاشا سايراعانداردىڭ ءدۇرى — بالقاشتىق كۇلاش بايسەيىتوۆا. كوكشە تەڭىزدىڭ ماڭىندا تۋعان جاس ءبۇلدىرشىن جاڭا زاماننىڭ تاربيەسىنەن ءوتتى. جاڭا ءداۋىر كۇلاشتى بۇكىلوداقتىق ساحناعا شىعاردى. جيىرما ءتورت جاسىندا كسرو حالىق ءارتيسى اتاعىن العان كۇلاشتى — شىعىس بۇلب ۇلى دەپ ۇلى وتانىمىز ايالاپ الاقانىنا كوتەردى.
ءاندى ءان ۇعادى ەكەن. ءانشىنى ءانشى تۇسىنەدى ەكەن.
اتاقتى ورىس ءانشىسى بارسوۆا كۇلاشتىڭ داۋسىنا عاشىق ەدى. قىزىعۋىن، قۇرمەتتەۋىن، العىس سەزىمىن جاسىرماي، اشىق جازىپ وتىرعان. بۇل شىن تالانتتىڭ ءبىرىن-بىرى قولداۋى، كوتەرمەلەۋى، دەم بەرۋى. قىزعانىش جۇرگەن جەردە كۇيكىلىك قوسارلانا ىلەسەتىنىن سەزىنگەن ۇلكەن جۇرەكتىڭ رياسىز مەرەيلەنۋى.
كۇلاش قىردا تۋىپ، تۇزدە تالپىنىپ، الاتاۋدا قاناتتانىپ، الەم كوگىنە كوتەرىلگەن قازاقتىڭ تاماشا دارىندى قىزى.
جەزقازعان وبلىسىندا كۇلاشتىڭ ءىزباسارلارى كوپ. حالىق — قاينار كوزى. بۋىن-بۋىن ۇرپاق وكىلدەرى تولقىن-تولقىن كوتەرىلەتىن تالانتتارىن تۋعىزىپ تا جاتىر. ءالى دە تۋعىزا بەرمەك.
وبلىس قۇرىلىسىمەن-اق وبلىستىق فيلارمونيا شاڭىراعىن كوتەردى. حالىق تۆورچەستۆوسى ءۇيى مەن وبلسوفپروفتىڭ كوركەمونەرپازدار ءۇيى جۇمىس ىستەي باستادى. وبلىستىق كىتاپحانا، ەكى تاريحي ولكەتانۋ مۋزەيى اشىلدى. بۇگىنگى جەزقازعان وبلىسىندا ءۇش جۇزدەن استام كلۋب پەن مادەنيەت سارايلارى، 420 كىتاپحانا، 50 اۆتوكلۋب، 190-عا تارتا كينوقوندىرعى بار.
جەزقازعان ونەرىنىڭ جاڭا وتاۋى — وبلىستىق قازاق دراما تەاترى ۇيىمداستىرىلىپ، ءوز سپەكتاكلدەرىن جۇرت نازارىنا ۇسىنا باستاماق.
ونەر شاڭىراقتارى... تاعى دا دەرەككە جۇگىنەيىك. 1906 جىلعى "ۆەستنيك پروسۆەششەنيا" جۋرنالىنىڭ سارعايعان بەتتەرىن پاراقتاعانىمىزدا الگى جۋرنالدان مىنانداي ساۋەگەيلىكتى وقىپ، تاڭ قالعانبىز: " ... پري تاكيح تەمپاح وبرازوۆانيا وبششايا گراموتنوست ۆ روسسيي بۋدەت دوستيگنۋتا ك 2186 گودۋ، ا ۆ تۋركەستانسكوم كراە — ك 4600 گودۋ"...
تاڭ قالعانبىز. ارينە، بۇگىنگى ءداۋىردىڭ، سوسياليستىك قۇرىلىستىڭ قارىشتى قادامىمەن ولشەسەك، تاڭ قالماسقا شارامىز دا جوق. ال وسى عاسىردىڭ العاشقى جىلدارىندا پاتشالىق روسسيانىڭ تۇنەك قوينىندا قىبىرسىز جاتقانىن ەسكەرسەك، وندا روسسيادا جاپپاي ساۋاتتىلىقتىڭ پاتشا زامانىندا 2186 جىلى، ال تۇركىستان ولكەسىندە، ياگني بۇگىنگى ورتا ازيا رەسپۋبليكالارى مەن قازاقستاندا 4600 جىلدارى ورنايتىنىنا داۋىمىز جوق.
جاڭعىرعان ءومىرىمىزدىڭ قۇدىرەتىنىڭ ىقپالدى كورىنىسى دە وسى مىسالدان انىق اشىلماي ما.
ءبىزدىڭ جاپپاي ساۋاتتىلىقتى مىسە تۇتپاي، ونەر مەن مادەنيەتتىڭ جاپپاي داۋىرلەۋىنە قۇلشىنا كىرىسىپ جاتقانىمىزدى بۇكىل الەم بىلەدى.
— اتاقتى عالىمدار، اقىن-جازۋشىلار، بەلگىلى سپورتشىلار، ارتيستەر جەزقازعان وبلىسىنان كوپ شىققان عوي، پاپا، — دەپ الماس نامىسقا قىزدى.
— ءيا. عىلىم شىڭىنا كوتەرىلگەن بۇل ءوڭىردىڭ ازاماتتارى جەتكىلىكتى. ولار قازاق كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميكتەرى — ءومىرحان بايقوڭىروۆ پەن ورىنبەك جاۋتىكوۆ، كسرو پەداگوگيكالىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت مۇشەسى سەرىك قيرابايەۆ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى اسەت بولعانبايەۆ، بەلگىلى جازۋشىلار ءىسلام جارىلعاپوۆ، كامال سمايىلوۆ، جەڭىس قاشقىنوۆ، اقسەلەۋ سەيدىمبەكوۆتەر...
سپورتتان دا وبلىس تۇلەكتەرى ەل اۋزىنا ءجيى ءىلىنىپ ءجۇر. مۇندا، اسىرەسە جاڭاارقا اۋدانىنداعى "جاس سۇڭقار" سپورت مەكتەبىنىڭ ۇلەسى ەرەكشە. سامبو مەن قازاقشا كۇرەستەن بىرنەشە كسرو سپورت شەبەرىن دايارلاعان جاتتىقتىرۋشى ديقانباي بيتكوزيەۆ پەن مەكتەپ ديرەكتورى عازىمبەك جارىلعاپوۆتىڭ ەڭبەكتەرىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋ كەرەك.
— پاپا، كيىكتە تۋعان بەرىك نۇرماعانبەتوۆ شە؟
— ءيا، ەسىمە جاقسى سالدىڭ! ءىنىمىز بەرىك نۇرماعانبەتوۆ — ەلىمىزدىڭ ابىرويىن تالاي شەتەلدە قورعاعان ۇزدىك بوكسشىلاردىڭ ءبىرى. كيىك اتى تاعى اتالعان سوڭ قازاقتىڭ حالىق ءانىن دومبىرامەن اسا مانەرلەپ، قۇلپىرتىپ ايتاتىن ءلاززات سۇيىندىكوۆا اپايىمىزدى ۇمىتۋعا بولار ما؟ ول كىسى دە كيىك توپىراعىنىڭ، جەزقازعان وبلىسىنىڭ پەرزەنتى. كوردىڭ بە، الماس، ءبىلىم مەن ونەر شارىقتاعان جەردە ازاماتتارىنىڭ داڭقى قالاي قالىقتايتىنىن.
مۇنداي تابىستارىمىزعا قاستارىمىز كۇيىنەدى، دوستارىمىز قۋانادى. سول قۋانىشتى ەسەلەيتىن جەزقازعاندىق ونەرپازدار اراسىنان اسىرەسە ۇگىت بريگادالارى مەن اۆتوكلۋب جۇمىستارىن ەرەكشە اتاپ وتەر ەدىم. وبلىس قۇرىلعاننان بەرگى ۋاقىتتا كلۋبتاردا 500-گە تارتا كوركەمونەرپازدار ۇيىرمەلەرى جۇمىس ىستەيدى ەكەن. بۇلاردا جەتى مىڭنان استام ونەر اۋەسقويلارى بار. 1972 جىل مەن سالىستىرعاندا اۋىلدىق، سەلولىق وندىرىستىك تالاپكەر ارتيستەردىڭ سانى ءتورت ەسە ءوسىپتى. ون شاقتى ونەرپازدار كوللەكتيۆىنە حالىقتىق دەگەن قۇرمەتتى اتاق بەرىلگەن. مۋزىكالىق-حورەوگرافيالىق "ۇلىتاۋ" ءانسامبلى جانە اقتوعاي اۋدانىنىڭ "توقىراۋىن تولقىنى" اتتى ان-كۇي ءانسامبلى العاش رەت جەڭىستىڭ 30 جىلدىعىنا ارنالعان رەسپۋبليكالىق بايقاۋدا لاۋرەات اتانعان بولاتىن.
وسىنداي ماقتاۋلى انسامبلدەر: "بالحاشسكيە زوري"، "جەزدى جۇلدىزدارى" (جەزدى اۋدانى) "اقسۋ-ايۋلى" (شەت اۋدانى)، "ارقا سامالى" (اقادىر اۋدانى)، "جاڭاارقا" (جاڭاارقا اۋدانى) جانە قازاق حورى "تay گ ۇلى" كوپتىڭ ىقىلاسىنا بولەنگەن.
اسىرەسە "ۇلىتاۋ" ءانسامبلىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋدى ءلازىم كورەم. حالىقتىڭ ءدال ورتاسىنان شىققان ناعىز دارىنداردى ۇيىمداستىرا، ۇيىستىرا بىلسە، شىن ونەر قۇدىرەتى قۇلپىرىپ سالا بەرەدى. "ۇلىتاۋ" — سونداي انسامبل. اسىل ماتادان ەسكى ۇلگىمەن ولپى-سولپى كيىم تىگۋگە بولادى. ەتەگىڭ شۇباتىلىپ، جەڭىڭ تىزەڭدى سوعىپ، جاعاڭ جايلاۋعا كەتىپ، ۇسقىنىڭدى قاشىرماي ما وندايدا؟ اسىل ماتادان جاڭا ۇلگىمەن تىگىلىپ، دەنەڭە قۇيىپ كويعانداي قونىمدى ءارى لايىقتى، بەلى بۇرىلگەن، ەتەگى سىرىلعان، زەرى جۇرگىزىلگەن اسەم بەشپەنت، شاپان قانداي جاراسار ەدى!؟ ەسكى ءان جىردىڭ جاڭاشا مازمۇنىن تاۋىپ، ماعىناسىن كەڭەيتىپ، ۇلتتىق ءارىن تىڭ ناقىشپەن جەتكىزگەندە حالىق اۋەنى قالاي قۇلپىرماس ەكەن! ويتكەنى ءان مەن جىر — حالىقتىڭ جانى مەن سەزىمى. جانىن جايىپ سالىپ، جۇرەك سەزىمىن ان-جىرىمەن، كوڭىل-كۇيىمەن جەتكىزىپ جاتقان حالىقتى بۇكىل الەم تۇسىنسە كەرەك.
"ۇلىتاۋ" ءانسامبلى وسىنداي شەبەرلىككە جەتە بىلگەن. جۇرەك ءتىلىن قىل ىشەكتەر مەن كلاۆيشتەردە ويناتقان. جان سەزىمىن جاڭا ىشەكتەر ارقىلى جاڭاشا لۇپىلدەتكەن. ەندىگى اۋەندەرىندە مۇڭ جوق. مۇڭسىز تىرلىكتىڭ لەپىرگەن قۋانىشى عانا بار. ول — كوڭىل قوزدىرار تاماشا بيىندە. ەڭبەك مەرەكەسىن جىرلاعان شابىتتى انىندە. ون ساۋساقتىڭ سەزىمدى ۇشىنان توگىلگەن سەرگەك كۇيىندە.
"ۇلىتاۋ" ءانسامبلىنىڭ ارتيستەرى — قاراپايىم ەڭبەك ادامدارى — مالشى، ەگىنشى، تىگىنشى، ەسەپشى، ءمۇعالىم، دارىگەر — اۋەسقوي ونەرپازدار. ءبىراق "ۇلىتاۋ" ءانسامبلىنىڭ ءار مۇشەسى شىن مانىندەگى جانىمەن ارتيست جاندار. سەبەبى ۇلى ۇلىتاۋ ءوڭىرىنىڭ اتىن تاعى دا الدىمەن رەسپۋبليكاعا، سودان كەيىن وتانىمىزعا، ءتىپتى شەتەلدەرگە تانىتقان دا وسى "ۇلىتاۋ" ءانسامبلى.
ۇلىلىقتى ۇعىنا بىلگەن جان ۇلىلىق تۋعىزا الادى. "ۇلىتاۋلىقتار" — ۇلى ولكەسىنىڭ باي تاريحىن، جومارت مىنەزىن، كەڭ قۇشاعىن، قازىنالى قوينىن، ىرىستى ءوڭىرىن تۇسىنگەن جاندار. ويتكەنى ءبىرى استىعىن، ءبىرى مالىن، ءبىرى كەنىن ءوندىرىپ جۇرسە، كەيبىرى تاريحىن زەرتتەپ، ونەگەسىن ۇرپاقتاردىڭ زەردەسىنە قۇيىپ جۇرگەن ازاماتتار. قۋانىشىنا ورتاقتاسا الماسا، قۋانىشقا تولى سازدى سالا الار ما ەدى؟! تابىسىنا تاسىماسا، تاسقىندى كۇيدى قۇيقىلجىتا الار ما ەدى؟! "ۇلىتاۋ" ءانسامبلىنىڭ اۋىزعا ءىلىنۋىنىڭ ەڭ باستى سەبەبى دە تۋعان جەردىڭ قاسيەتتى قادىرىنە ءيسىنىپ، سول تۋعان جەردىڭ قاسيەتىن شارىقتاتقان ءان مەن كۇيدى جۇرەگىمەن جەتكىزە بىلۋىندە.
"ۇلىتاۋ" ءانسامبلىن العاش رەت الماتىدا قازاقستان كومسومولى XIII سەزىنىڭ دەلەگاتتارى تىڭداعان. تىڭداعان دا، شەبەرلىكتەرىنە اسا ءتانتى بولعان. قۇلشىنا قول سوققان.
ءبىر عانا جاعدايعا وي جىبەرەيىكشى.
جاس انسامبل. جاستار، كومسومولدار. ءبىرى — ورىنداۋشىلار. ءبىرى — تىڭداۋشىلار.
ومىردەگى سايكەستىك دەيسىڭ بە؟ ساتتىلىك دەيسىڭ بە؟ ايتەۋىر، جاس ءانسامبلدىڭ جۇلدىزى جانۋعا سونشاما ءدوپ كەلگەن اۋديتوريانى بايقايسىڭ عوي.
جاستىق اۋەن جاس كەۋدەلەرگە شىمىرلاپ قۇيىلىپ، ونەرگە تالپىنعان جاس شەبەرلەردىڭ قۋانىشىنا ورتاقتاستىرعان. ماقساتتارىنا جىگەرلەندىرگەن.
ارينە، "ۇلىتاۋ" ءانسامبلىن باسقا اۋديتوريا تىڭداسا دا ءدال سونداي ىقىلاسقا بولەنەر ەدى. دەگەنمەن جاس ءانسامبلدىڭ تۇساۋكەسەرىن جاساعان جاس قۇربى-قۇرداستاردىڭ كەزدەسكەنىن ءوز باسىم جاقسى ىرىمعا بالايمىن.
— "قانات قاققان سايىن قاتايادى" دەمەي مە، پاپا؟
— ءيا! بۇل ناقىلدى قانشا قايتالاساق تا ارتىق ەمەس. الماتىدان اسەرلەنىپ قايتقان انسامبلگە كوپ ۇزاماي ءسۇيىنىش حابار جەتەدى. ونەرپازداردىڭ شەبەرلىگىن بايقاعان رەسپۋبليكامىز ەندى جاس ءانسامبلدى موسكۆاعا جىبەرمەك بولىپتى.
"ۇلىتاۋ" ءانسامبلى استانا جۇرتشىلىعىنا تۆورچەستۆولىق ەسەپ بەرۋى ءتيىس ەكەن. بۇدان ارتىق سەنىم بولماس. ۇلىتاۋ شىندارىندا جاڭعىرعان ءان موسكۆا ساحناسىنان قايتا سامعاماق.
"ۇلىتاۋ" ءانسامبلى موسكۆالىقتارعا دا قاتتى ۇنادى. اسقاق انىمەن سارىارقا كوشىپ كەلگەندەي بولىپ ەدى سوندا. ءان قۇدىرەتى تالعامپاز استانالىق كورەرمەندەردى ءسۇيىنتىپ ەدى سوندا. كۇيقىلجىعان كۇي كوپ دومبىرانىڭ كۇمبىرلەگەن ىشەكتەرىنەن ۇيلەسە شىعىپ، ۇندەسە توگىلگەندە، جاڭارعان ولكەنىڭ جاسامپاز تامىرى تۋلاي سوعىپ تۇرعانداي بولىپ ەدى سوندا.
"جەزكيىك" ارمان ءار كەۋدەدە بۇلىقسىعان-دى. «جەزكيىك» جىلدامدىق ومىرشەڭدىكتى العا ۇستاعان.
ورنەگى مول، ءيىرىمى كوپ حالىق بيلەرى ۇلتتار دوستىعىنىڭ سيمۆولىن ماداقتاعان. دوستىق پەن تۋىسقاندىقتىڭ قۇدىرەتىن پايىمداتقان.
ۇلىتاۋلىقتار سوندا بۇگىنگى كۇننىڭ اسىل شۋاعىنا بولەنگەن جۇرەكتەرىنىڭ ءلۇپىلىن ءان-جىرى ارقىلى موسكۆالىقتارعا سىيلاعان. حالقىنىڭ جومارت جانىنىڭ كەمدىگىن، كەرەمەتتىگىن جەتكىزگەن.
موسكۆالىق جۇرتشىلىق جاس ءانسامبلدى جىلى قابىلداپ، تەبىرەنە ريزاشىلىق بىلدىرگەن-دى.
سول ساپاردا "ۇلىتاۋ" ءانسامبلى جۇلدىزدى قالاشىقتا كوسموناۆتار الدىندا كونسەرت بەرىپ، ۇلكەن ءىلتيپاتقا بولەنگەن-دى. ۇلىتاۋلىق — كوسموناۆتار ۇلىتاۋلىق جەرلەستەرىنە شىن كوڭىلدەن العىس ايتىپ، جاڭا تۆورچەستۆولىق تابىس تىلەگەن ەدى.
عارىشقا جول سالعان كوسموناۆتار ونەر ورىنە تالپىنعان شىن مانىندەگى جەرلەستەرىن سولاي قۋانا قارسى العان. سولاي تىلەكتەس بوپ قالعان. تىلەكتەس، دوس تىلەگىنەن وتەر دەمەۋ بولعان با؟! "ۇلىتاۋ" ءانسامبلى گەرمان دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ 25 جىلدىق تويىنا قاتىناسىپ، قازاق ءانى مەن كۇيىن نەمىس جەرىندە شالقىتقان. سوندا ءانپاز ارقانىڭ ءمانى مەن ءسانىن نەمىس حالقى ابدەن تۇسىنگەن. كۇي بوپ كۇمبىرلەگەن كەڭ دالانىڭ لەبىزىن انسامبل ارقىلى ۇعىنعان.
حالىقتار ءبىرىن-بىرى ءتۇسىنۋ ءۇشىن دە جىر تىلىمەن تابىسۋى كەرەك ەكەن.
ۇلى وتان اتىنان سايراعان "ۇلىتاۋدى" ۇلى ەلدىڭ ۇل-قىزدارى قۇشاقتارىنا قىسىپ، توسىنە باسقان. ونەرىمەن ءسۇيسىنتىپ، ونەگەلى ءىسىن ابىرويمەن اياقتاعان.
اۋىلدان شىققان "توقىراۋىن تولقىندارى" ءانسامبلىنىڭ دە جەتكەن جولى ۇزاق، العان بيىگى اۋقىمدى.
توقىراۋىن سۋىنداي سىڭعىرلاعان اسەم ءانىن، قىزىلاراي شاپاعىنداي اسقاردا دامىلدايتىن شىرقاۋ سازىن، بۋىرقانعان كۇيىن، مىڭ بۇرالعان ءبيىن بىرىنەن-بىرىن اسىرا ورىندايتىن بۇل ءانسامبلدىڭ مۇشەلەرى سايدىڭ تاسىنداي ىرىكتەلگەن مايتالمان ونەرپازدار.
ۇلى جەڭىستىڭ 30 جىلدىعىن تويلاۋ كەزىندە تۆورچەستۆولىق ەسەپپەن موسكۆا جۇرتشىلىعىنا كونسەرت قويعان، يسلاندياعا ەلىمىزدەگى انسامبلدەر ىشىنەن ەكىنشى بوپ بارعان "توقىراۋىن تولقىنى" ءانسامبلىنىڭ كەلەشەگى مول.
ارقا ەلى — ءان مەن جىر ەلى. ءان مەن جىر بۇل ءوڭىردى ەلىنە تانىتتى. الەمگە اتىن شىعارىپ، ءار ەلدەن تۋىس، دوس تاپقىزدى.
ۇلىتاۋ مەن قىزىلاراي شىڭدارىندا بۇگىنگى شاتتىق ءومىردىڭ ەكپىندى قايىرماسى جاڭعىرادى.
كوكشە تەڭىز — بالقاشتىڭ تولقىنى كۇي ىرعاعىمەن تولقيدى.
كەندى قوڭىراتتىڭ، كەنىشتى جەزقازعاننىڭ، جومارت جايرەمنىڭ، كىشكەنتاي كيىكتىڭ قىرى مەن قىرقاسى، توبەسى مەن بەلەسى جىر بوپ كەۋدەگە قۇيىلادى.
"ارقا ءوڭىرىنىڭ ماڭگى اياقتالماس ءان مەن كۇيىنىڭ كۇمبىرىن جۇرەكتەرىڭىزدىڭ دۇرسىلىنە قوسىپ الىڭىزدار، اعايىن! ارمانعا جەتكىزەر اۋەن از با ەدى!"— دەر ەدىم مەن بار داۋسىممەن.
You Might Also Like
-
— پاپا، ۇلىتاۋ الاتاۋداي بيىك ەمەس قوي. سوندا نەلىكتەن ۇلىتاۋ دەپ اتالادى؟
-
قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ كىندىك قانى تامعان توپىراعى، تۋعان مەكەن-جايى ەشبىر حات-شوتتا ساقتالماعان. دولبارمەن جوبالاپ داڭقتى بابامىزدى سىر بويىندا تۋىپتى دەپ ناقتىلاپ ايتا الماي، جالپىلاپ كورسەتىپ كە...
