ۇلتتىق تاعىلىمدى ۇمىتپايىق
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ۇلتتىق تاعىلىمدى ۇمىتپايىق
ساباقتىڭ ماقساتى: ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەردى، ۇلتتىق مىنەز - قۇلىق پەن ادەت –
عۇرىپتى وقۋشىلارمەن بىرگە تەرەڭ زەرتتەۋ. يماندىلىق،
يبالىلىق، ۇلكەندى سىيلاۋ، ەڭبەكقورلىق،
قايىرىمدىلىق، ىزگىلىكتى سياقتى جاقسى قاسيەتتەردى
وقۋشىنىڭ بويىندا قالىپتاستىرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: سايىس ساباق.
كورنەكىلىگى: پلاكاتتار، كىتاپتار كورمەسى، قورجىن، اسىقتار، ۇلتتىق
مۋزىكالىق اسپاپتار، كارتوچكالار.
ساباقتىڭ ءجۇرىسى:
1) ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى. سىنىپتى ءۇش توپقا ءبولىپ، توپ جەتەكشىلەر سايلاۋ، توپتار اتاۋلارىن بەلگىلەۋ.
2) ءمۇعالىمنىڭ كىرىسپە ءسوزى.
ۇلتتىق سالت پەن ءداستۇردىڭ تۋۋى، ۇلتتىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىنا بايلانىستى قازىرگى عىلىمي دالەلدەۋلەر بويىنشا، ا قازاق ۇلتىنىڭ العاشقى پايدا بولۋى 13 - 14 عاسىرلاردا باستالدى دەپ ءجۇرمىز. ولاي بولسا سول داۋىردەن بەرى قاراي قازاقتىڭ كوپتەگەن ادەت - عۇرىپ، سالت - داستۇرلەرى قالىپتاسىپ، دامىدى. ونىڭ وزىق ۇلگىلەرى ۇرپاقتان ۇرپاققا كوشىپ، ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە جەتتى. ۆ. گ. بەلينسكيي سالت - ءداستۇردىڭ ومىرشەڭدىگى جونىندە: "ادەت - عۇرىپ زاماندار بويى سىننان وتەدى. ءوز داۋىرىندە ارداقتالىپ، اتا - بابادان اۋلەتكە مۇرا بولىپ اۋىسىپ، رۋدان - رۋعا، ۇرپاقتان - ۇرپاققا جەتەدى. ولار حالىقتىڭ سىرتقى بەينەسى بولىپ تابىلادى. ونسىز حالىق بەت الپەتسىز بەينە، بولىمسىز تاس ءمۇسىن ءتارىزدى"- دەيدى. ارينە، ءار حالىقتىڭ وزىنە ءتان سالت - داستۇرلەرى، ي ادەت - عۇرپى بولادى. ولار سول حالىقتىڭ ەرەكشە بەلگىسى بولىپ تابىلادى.
ۇلتتىق سالت - داستۇرلەر - تاريحي جانە پروسەسس. كوپتەگەن سالت - داستۇرلەر ۇلتتىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىنان بۇرىن پايدا بولعان. سوندىقتان ول كەيدە ءبىرتالاي ۇلتتارعا ورتاق ءماندى ءداستۇر بولىپ كەلەدى. مىسالى، اسار - قىرعىز، قازاق، وزبەك، تاجىك، تۇرىكمەن حالىقتارىنا ورتاق وتە ەرتەدە پايدا بولعان ءداستۇر.
سالت - ءداستۇر حالىقتاردىڭ تىرشىلىك كاسىبىنە، نانىم - سەنىمىنە، ومىرگە دەگەن كوزقاراسىنا بايلانىسىنا تۋىپ، قالىپتاسىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا اۋىسىپ، وزگەرىپ، جاڭارىپ وتىرادى. ونىڭ جاڭا قوعامدىق قاتىناسقا قايشى كەلەتىندەرى جويىلىپ، ومىرگە قاجەتتىلەرى دامىپ، جاڭا ماعىناعا يە بولادى. مىسالى، قازاقتار جاۋىنگەرشىلىك زامانىندا قوي سويىپ، قانىنا نايزاسىن مالىپ، ءبىر - بىرىمەن انتتاسىپ دوستاسقان. دوستىقتى بۇزعاندى انت اتسىن دەپ سەرتتەسكەن. بەرتىن جاڭا قوعامنىڭ دامۋىنا بايلانىستى انتتاسۋ سالتى مۇلدە جويىلدى. قازاق حالقىنىڭ سالت - داستۇرلەرى: بالا تاربيەسىنە بايلانىستى سالت - داستۇرلەر، تۇرمىس سالت - داستۇرلەرى، الەۋمەتتىك - مادەني سالت - داستۇرلەرى بولىپ ءۇش توپقا بولىنەدى.
بالا تاربيەسىنە بايلانىستى ادەپ - عۇرىپتارعا بالانىڭ دۇنيەگە كەلگەن كۇنىنەن بەرى جۇرگىزىلەتىن ءتالىم - تاربيەلىك داستۇرلەردەن (شىلدەحانا، بالاعا ات قويۋ، بەسىككە سالۋ، قىرقىنان شىعارۋ، ءتىل دامىتۋ، تۇساۋ كەسۋ، اتقا مىنگىزۋ، سۇندەت توي ت. ب.) باستاپ، قىز بالا مەن ۇل بالانى كەلەشەك وتباسى - جانۇيا قۇرۋعا، شارۋاشىلىققا، ومىرگە، ەڭبەككە بەيىمدەۋگە ارنالعان ازاماتتىق ءجون - جورالعىلار كىرەدى.
ال تۇرمىس سالت - داستۇرلەرىنە قازاقتىڭ كيىز ءۇي، كيىز ءۇي جيھازدارى، ۇلتتىق كيىمدەر مەن تاعامدار، مال باعۋ، ەگىنشىلىك، اڭشىلىق، بالىقشىلىق، باعبانشىلىققا قاتىستى كاسىپتەرگە ۇيرەتۋدىڭ تالىمگەرلىك تۇرلەرى ەنەدى.
سونداي - اق الەۋمەتتىك - مادەني سالت - داستۇرلەرگە: قازاق اۋىلى، اۋىل ادامدارىنىڭ تۋىستىق قارىم - قاتىناسى، شەشەندىك ءسوز ونەرى، قازاقتىڭ ۇلتتىق مۋزىكا اسپاپتارى، ۇيلەنۋ - ءۇي بولۋعا بايلانىستى سالت - داستۇرلەر، قوناق كۇتۋ، حالىقتىق - ۇلتتىق مەرەكەلەردى وتكىزۋ، ولىكتى جونەلتۋ راسىمدەرى ادەت - عۇرىپتارعا جاتادى.
3) سايىستىڭ ءجۇرىسى:
1. "ءداستۇردى بىلەسىڭ بە؟"
ا) بەسىككە سالۋ
ءا) تۇساۋ كەسۋ
ب) شىلدەحانا
2."اسىل ءسوزدى ىزدەسەڭ - ابايدى وقى، ەرىنبە"
اباي ولەڭدەرىن جاتقا وقىپ جارىسۋ.
3. "قازاق ىرىم ەتەدى"
قازاقتىڭ ىرىمدارى مەن تيىم سوزدەرىن ايتۋ.
4. "تۋىستىق اتاۋلار تۋرالى نە بىلەمىز؟"
ا) بولە، بالدىز
ءا) جيەن، باجا
ب) شوبەرە، ناعاشى
5. "كورگەننىڭ قىلىعى كوڭىل مارقايتادى"
ا) ۇلتتىق تاعامدار
ءا) ۇلتتىق مۋزىكا اسپاپتارى
ب) ۇلتتىق ويىندار
6. "ونەر الدى - قىزىل ءتىل". توپ جەتەكشىلەر اراسىندا ماقال - ماتەلدەر سايىسى.
ا) دەنساۋلىققا بايلانىستى
ءا) ءتىل تۋرالى
ب) وقۋ - ءبىلىم تۋرالى
7. سايىستىڭ جەڭىمپازدارىن قورجىنداعى اسىقتاردى ساناۋ ارقىلى انىقتاۋ.
4) تاربيە ساعاتىن قورىتىندىلاۋ
بۇگىنگى تاربيە ساعاتىمىزدا وسىنشاما حالىق مۇراسىنىڭ ىشىنەن ادام تىرشىلىگىنە بايلانىستى كونە جانە بۇگىنگى كۇننىڭ سالت - داستۇرلەرىنىڭ نەگىزدەر عانا ايتتىق.
سالت - ءداستۇر، ادەت - عۇرىپ حالىقتىڭ رۋحاني وزەگى، ءتىلىنىڭ تىرەگى، مادەنيەتتىڭ ارقاۋى. عاسىردىڭ عاسىرعا، ۇرپاقتان - ۇرپاققا اۋىسىپ كەلە جاتقان اتا ءداستۇرىنىڭ جەلىسىن ۇزبەي حالقىمىزدىڭ اسىل مۇراسى رەتىندە باعالى، ولاردى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، ىلگەرى دامىتىپ وتىرۋ وركەندى دە ونەگەلى ءىس.
ءداستۇر، سالت قاشان دا ادام قيالىنان تۋىنداپ، زامان اعىمىنا قاراي بايىپ، مازمۇنى تەرەڭدەپ وتىرادى. سوندىقتان بۇعان وسى تۇرعىدان قاراعان دۇرىس. اركىم كەرەكتىسىن، كوڭىلىنە ۇناعانىن، كوكەيىنە قونعانىن قابىلداپ، ءىس جۇزىندە قولدانسا، ونى ۇلتىمىزدىڭ وزىق سالت - داستۇرلەرىمەن بايلانىستىرىپ، بايىتىپ مازمۇنداندىرا تۇسسە، نۇر ۇستىنە - نۇر.
ساباقتىڭ ماقساتى: ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەردى، ۇلتتىق مىنەز - قۇلىق پەن ادەت –
عۇرىپتى وقۋشىلارمەن بىرگە تەرەڭ زەرتتەۋ. يماندىلىق،
يبالىلىق، ۇلكەندى سىيلاۋ، ەڭبەكقورلىق،
قايىرىمدىلىق، ىزگىلىكتى سياقتى جاقسى قاسيەتتەردى
وقۋشىنىڭ بويىندا قالىپتاستىرۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: سايىس ساباق.
كورنەكىلىگى: پلاكاتتار، كىتاپتار كورمەسى، قورجىن، اسىقتار، ۇلتتىق
مۋزىكالىق اسپاپتار، كارتوچكالار.
ساباقتىڭ ءجۇرىسى:
1) ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى. سىنىپتى ءۇش توپقا ءبولىپ، توپ جەتەكشىلەر سايلاۋ، توپتار اتاۋلارىن بەلگىلەۋ.
2) ءمۇعالىمنىڭ كىرىسپە ءسوزى.
ۇلتتىق سالت پەن ءداستۇردىڭ تۋۋى، ۇلتتىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىنا بايلانىستى قازىرگى عىلىمي دالەلدەۋلەر بويىنشا، ا قازاق ۇلتىنىڭ العاشقى پايدا بولۋى 13 - 14 عاسىرلاردا باستالدى دەپ ءجۇرمىز. ولاي بولسا سول داۋىردەن بەرى قاراي قازاقتىڭ كوپتەگەن ادەت - عۇرىپ، سالت - داستۇرلەرى قالىپتاسىپ، دامىدى. ونىڭ وزىق ۇلگىلەرى ۇرپاقتان ۇرپاققا كوشىپ، ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە جەتتى. ۆ. گ. بەلينسكيي سالت - ءداستۇردىڭ ومىرشەڭدىگى جونىندە: "ادەت - عۇرىپ زاماندار بويى سىننان وتەدى. ءوز داۋىرىندە ارداقتالىپ، اتا - بابادان اۋلەتكە مۇرا بولىپ اۋىسىپ، رۋدان - رۋعا، ۇرپاقتان - ۇرپاققا جەتەدى. ولار حالىقتىڭ سىرتقى بەينەسى بولىپ تابىلادى. ونسىز حالىق بەت الپەتسىز بەينە، بولىمسىز تاس ءمۇسىن ءتارىزدى"- دەيدى. ارينە، ءار حالىقتىڭ وزىنە ءتان سالت - داستۇرلەرى، ي ادەت - عۇرپى بولادى. ولار سول حالىقتىڭ ەرەكشە بەلگىسى بولىپ تابىلادى.
ۇلتتىق سالت - داستۇرلەر - تاريحي جانە پروسەسس. كوپتەگەن سالت - داستۇرلەر ۇلتتىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىنان بۇرىن پايدا بولعان. سوندىقتان ول كەيدە ءبىرتالاي ۇلتتارعا ورتاق ءماندى ءداستۇر بولىپ كەلەدى. مىسالى، اسار - قىرعىز، قازاق، وزبەك، تاجىك، تۇرىكمەن حالىقتارىنا ورتاق وتە ەرتەدە پايدا بولعان ءداستۇر.
سالت - ءداستۇر حالىقتاردىڭ تىرشىلىك كاسىبىنە، نانىم - سەنىمىنە، ومىرگە دەگەن كوزقاراسىنا بايلانىسىنا تۋىپ، قالىپتاسىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا اۋىسىپ، وزگەرىپ، جاڭارىپ وتىرادى. ونىڭ جاڭا قوعامدىق قاتىناسقا قايشى كەلەتىندەرى جويىلىپ، ومىرگە قاجەتتىلەرى دامىپ، جاڭا ماعىناعا يە بولادى. مىسالى، قازاقتار جاۋىنگەرشىلىك زامانىندا قوي سويىپ، قانىنا نايزاسىن مالىپ، ءبىر - بىرىمەن انتتاسىپ دوستاسقان. دوستىقتى بۇزعاندى انت اتسىن دەپ سەرتتەسكەن. بەرتىن جاڭا قوعامنىڭ دامۋىنا بايلانىستى انتتاسۋ سالتى مۇلدە جويىلدى. قازاق حالقىنىڭ سالت - داستۇرلەرى: بالا تاربيەسىنە بايلانىستى سالت - داستۇرلەر، تۇرمىس سالت - داستۇرلەرى، الەۋمەتتىك - مادەني سالت - داستۇرلەرى بولىپ ءۇش توپقا بولىنەدى.
بالا تاربيەسىنە بايلانىستى ادەپ - عۇرىپتارعا بالانىڭ دۇنيەگە كەلگەن كۇنىنەن بەرى جۇرگىزىلەتىن ءتالىم - تاربيەلىك داستۇرلەردەن (شىلدەحانا، بالاعا ات قويۋ، بەسىككە سالۋ، قىرقىنان شىعارۋ، ءتىل دامىتۋ، تۇساۋ كەسۋ، اتقا مىنگىزۋ، سۇندەت توي ت. ب.) باستاپ، قىز بالا مەن ۇل بالانى كەلەشەك وتباسى - جانۇيا قۇرۋعا، شارۋاشىلىققا، ومىرگە، ەڭبەككە بەيىمدەۋگە ارنالعان ازاماتتىق ءجون - جورالعىلار كىرەدى.
ال تۇرمىس سالت - داستۇرلەرىنە قازاقتىڭ كيىز ءۇي، كيىز ءۇي جيھازدارى، ۇلتتىق كيىمدەر مەن تاعامدار، مال باعۋ، ەگىنشىلىك، اڭشىلىق، بالىقشىلىق، باعبانشىلىققا قاتىستى كاسىپتەرگە ۇيرەتۋدىڭ تالىمگەرلىك تۇرلەرى ەنەدى.
سونداي - اق الەۋمەتتىك - مادەني سالت - داستۇرلەرگە: قازاق اۋىلى، اۋىل ادامدارىنىڭ تۋىستىق قارىم - قاتىناسى، شەشەندىك ءسوز ونەرى، قازاقتىڭ ۇلتتىق مۋزىكا اسپاپتارى، ۇيلەنۋ - ءۇي بولۋعا بايلانىستى سالت - داستۇرلەر، قوناق كۇتۋ، حالىقتىق - ۇلتتىق مەرەكەلەردى وتكىزۋ، ولىكتى جونەلتۋ راسىمدەرى ادەت - عۇرىپتارعا جاتادى.
3) سايىستىڭ ءجۇرىسى:
1. "ءداستۇردى بىلەسىڭ بە؟"
ا) بەسىككە سالۋ
ءا) تۇساۋ كەسۋ
ب) شىلدەحانا
2."اسىل ءسوزدى ىزدەسەڭ - ابايدى وقى، ەرىنبە"
اباي ولەڭدەرىن جاتقا وقىپ جارىسۋ.
3. "قازاق ىرىم ەتەدى"
قازاقتىڭ ىرىمدارى مەن تيىم سوزدەرىن ايتۋ.
4. "تۋىستىق اتاۋلار تۋرالى نە بىلەمىز؟"
ا) بولە، بالدىز
ءا) جيەن، باجا
ب) شوبەرە، ناعاشى
5. "كورگەننىڭ قىلىعى كوڭىل مارقايتادى"
ا) ۇلتتىق تاعامدار
ءا) ۇلتتىق مۋزىكا اسپاپتارى
ب) ۇلتتىق ويىندار
6. "ونەر الدى - قىزىل ءتىل". توپ جەتەكشىلەر اراسىندا ماقال - ماتەلدەر سايىسى.
ا) دەنساۋلىققا بايلانىستى
ءا) ءتىل تۋرالى
ب) وقۋ - ءبىلىم تۋرالى
7. سايىستىڭ جەڭىمپازدارىن قورجىنداعى اسىقتاردى ساناۋ ارقىلى انىقتاۋ.
4) تاربيە ساعاتىن قورىتىندىلاۋ
بۇگىنگى تاربيە ساعاتىمىزدا وسىنشاما حالىق مۇراسىنىڭ ىشىنەن ادام تىرشىلىگىنە بايلانىستى كونە جانە بۇگىنگى كۇننىڭ سالت - داستۇرلەرىنىڭ نەگىزدەر عانا ايتتىق.
سالت - ءداستۇر، ادەت - عۇرىپ حالىقتىڭ رۋحاني وزەگى، ءتىلىنىڭ تىرەگى، مادەنيەتتىڭ ارقاۋى. عاسىردىڭ عاسىرعا، ۇرپاقتان - ۇرپاققا اۋىسىپ كەلە جاتقان اتا ءداستۇرىنىڭ جەلىسىن ۇزبەي حالقىمىزدىڭ اسىل مۇراسى رەتىندە باعالى، ولاردى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، ىلگەرى دامىتىپ وتىرۋ وركەندى دە ونەگەلى ءىس.
ءداستۇر، سالت قاشان دا ادام قيالىنان تۋىنداپ، زامان اعىمىنا قاراي بايىپ، مازمۇنى تەرەڭدەپ وتىرادى. سوندىقتان بۇعان وسى تۇرعىدان قاراعان دۇرىس. اركىم كەرەكتىسىن، كوڭىلىنە ۇناعانىن، كوكەيىنە قونعانىن قابىلداپ، ءىس جۇزىندە قولدانسا، ونى ۇلتىمىزدىڭ وزىق سالت - داستۇرلەرىمەن بايلانىستىرىپ، بايىتىپ مازمۇنداندىرا تۇسسە، نۇر ۇستىنە - نۇر.
You Might Also Like
