InfoHub Logo

بۇگىندەرى اتاۋلارى وزگەرسە دە، كەيبىر سالت-داستۇرلەردى قايماعىن بۇزباي ساقتاپ وتىرعان وڭىرلەر بار. اسىرەس قازاقستاننىڭ باتىس پەن وڭتۇستىك وبلىستارىندا قازاقتىڭ سالت-داستۇرلەرىن تاستاماي، كۇندەلىكتى تۇرمىستا ۇستانىپ ءجۇر. مىسالى، ات تۇلداۋ، اياققا جىعىلىپ كەشىرىم سۇراۋ، اقسارباس اتاۋ، اۋناتۋ، بايعازى بەرۋ، بوساعا بايلاۋ، ەنشى بەرۋ، ەرۋلىك بەرۋ، جىلۋ جيناۋ، قالاۋ ايتۋ، قازان شەگەلەۋ سياقتى داستۇرلەر ساقتالعان. سالت-داستۇرلەرىمىزدىڭ كەيبىرى حالىق اراسىندا كەڭىنەن پايدالانىلىپ جۇرگەن بولسا (ايدار تاعۋ، قوناق كادە، باستاڭعى جانە ت.ب.)، كەيبىرى ۇمىت قالىپ بارادى. اسىرەسە جاستارىمىز بىلە بەرمەيتىن سالت-داستۇرلەرىمىز جەتەرلىك. اتا-بابالارىمىزدان مۇرا بوپ قالعان سالت-داستۇرلەر ءاردايىم يگى ماقساتتار ءۇشىن قولدانىستا بولعان. سول سەبەپتى ولاردى بىلە ءجۇرۋ، كەي-كەيدە ومىردە ىسكە اسىرۋ دا ارتىق ەتپەس.

مىسالى، "ءبىز شانىشار" ءداستۇرىن الساڭىز، ودان قازاقتىڭ بالاعا دەگەن قامقورلىعى مەن ونىڭ بولاشاعى ءۇشىن جاسالاتىن قادامدارىن بايقاۋعا بولادى.

ءبىز شانىشار

ەرتەرەكتە قازاقتاردا قوناقتارىن اقى الماي كۇتكەن، ول ءۇشىن ارنايى جاتىن ۇيلەرىن، اس دايىندايتىن اسحاناسىن، كۇتۋشىلەردى، ءتىپتى كولىگىنە دەيىن الدىن الا سايلاپ قوياتىن بولعان. قوناقتىڭ جاعدايىن جاساپ، دۇرىس كۇتە الماسا سوگىس ەستىپ، ءتىپتى وندايدا ايىپقا دەيىن سالاتىن بولعان. ماسەلەن، تاباققا سالىنعان ەتتىڭ اق تامىرى نە قول ەتتىڭ بەزى الىنباي قوناعىنا تارتىلسا، ايىبىن قوسا تولەگەن.وسى كوپ تەگىن تاماقتىڭ ءبىرى – تۇستىك اس. قازاق تۇسكى اسىن جاز كەزىندە تاياقتىڭ كولەڭكەسى جوعالىپ، كۇن شاڭىراقتىڭ ۇستىنەن تۇسكەن كەزدە ىشكەن. وسى ۋاقىتقا تاپ كەلگەندەر ءۇي يەلەرىمەن بىرگە وتىرىپ، شايىن ءىشىپ، تاماعىن جەگەن سوڭ اتتانىپ كەتەدى. كوبىنە قونا بەرمەيدى. ال "ءبىز شانشۋعا" كەلگەندەر ەشكىممەن سويلەسپەي، اتتارىنىڭ ەر توقىمىن ءبىر جەرگە جيناپ، تۇسكى استان سوڭ دا كەتپەي قويادى. ءۇي يەسى قوناققا ارناپ مال سويادى. قونعان ادام ەرتەسىنە سيىر تۇستە ءۇن-تۇنسىز اتتتانىپ كەتەدى. ادەتتە مۇندايدا شالدار كەلەدى. قوناق كەتكەن سوڭ ۇيدەگىلەر بار گاپتى تۇسىنە قويىپ، دەرەۋ سىرماق قاعادى. قايراعىن ىزدەيدى. سودان سىرماققا شانشىلعان ءبىزدى كورىپ، قايراقتىڭ جوعالعانىن بىلەدى.

بۇل – "ۇل ەرجەتتى، قىز بويجەتتى. قوسقۇلاق بالا بىزدە دە بار. قاس سۇلۋ سىزدە بار. جەكجات بولايىق" دەگەنى. ەگەر قىزى بار ءۇي قايراقتى سۇراماسا، الگى قوناق بولىپ كەتكەن شالدار كەلىپ قۇدا تۇسەدى.

جالپى قايراق – ۇلدار قولداناتىن سايمان. ال ينە – قىزداردىكى. قايراق قايىرىمعا كەرەك، ينەسى كەستەگە، كيىم-كەشەككە كەرەك. شالداردىڭ سىرماققا ءبىز شانشۋى – بىزدە ءبىر ۇل بار، وسى شاڭىراققا ۇل بولسا دەگەندى تۇسپالداپ ءبىلدىرۋى. ال قايراقتى الىپ كەتۋى – قۇدا بولايىق دەگەنى، – دەيدى دانداي ىسقاق ۇلى.

بالدىز قالىڭ

بالدىز قالىڭ سالتى بويىنشا قالىڭدىعى قايتىس بولسا بولاشاق كۇيەۋ تولەگەن قالىڭ مالىن قايتارىپ الماي، سول وتباسىنىڭ ەكىنشى قىزىن الۋعا قۇقى بار. ەگەر ول ءۇيدىڭ باسقا قىزى بولماسا، تولەگەن مالدىڭ جارتىسى قايتارىلادى. جانە كۇيەۋ ۇرىن بارىپ، بالدىزىن الاتىن بولىپ، كەلىسسە، ۇستىنە "بالدىز قالىڭ" تولەيتىن بولعان. بۇرىنعى قالىڭ مالدىڭ ۇستىنە تۇيە باستاتقان ءبىر توعىز قوسىلادى. ەگەر ۇرىن كەلمەگەن بولسا، "بالدىز قالىڭ" تولەنبەيدى.

اۋشاديار ءداستۇرى         

ۇيلەنۋ تويى كەزىندە ايتىلاتىن ءداستۇرلى ولەڭ، جىر. جانە ءجاي ولەڭ ەمەس، وزىندىك ايتىلار ءانى، ەرەكشە ۇلتتىق تاربيەلىك ماڭىزى بار. مۇنى ىزدەپ تاپقان جازۋشى ۋاحاپ قىدىرحانوۆ. اۋشاديار دەپ اتاالتىن بۇل جىردىڭ ۇلگىلەرىن شەتەلدەگى قازاقتار ساقتاپ، بىزگە جەتكىزگەن. شىنىن ايتۋ كەرەك بۇل قازىرگى قازاقستان ەلىندە ايتىلمايدى، حالىق جادىنان مۇلدە شىعىپ كەتىپ ۇمىت قالعان.

اۋشاديار ءبىر بولار،

جاماننىڭ كوڭىلى كىر بولار.

اتا-اناسىن سىيلاعان،

اق شالمالى بي بولار.

اۋشاديار ەكى دەر،

ەرجەتكەننىڭ ەركى دەر،

ومىراۋى تولعان ون تۇيمە،

قىز بالانىڭ كوركى دەر…

اۋشاديار ءتورت بولار،

قىزدىڭ قوينى ءورت بولار.

ەكى جاقسى قوسىلسا،

ولە ولگەنشە سەرت بولار.

جىر جاڭا قوسىلعان جاستارعا ارنالادى. مۇنداي اقىل، ۇلگى، ونەگە، ءتالىم تاربيە تۋرالى تولعاۋدى سانامالاپ ايتۋ ءداستۇرى بار. ۇلتىمىزدىڭ ۇلاعاتتى سالتىنىڭ بۇل ءتۇرىن ومىرگە ەنگىزەتىن بولساق، مادەني قازىنامىز دا، ونەرىمىز دە وسە تۇسەر ەدى.

قازان شەگەلەۋ

جاقىن تۋىس، ءازىل-قالجىڭى جاراسقان ادامداردىڭ ۇيىنە ەكى-ۇش ادام بىرگە بارىپ: «وسى ءۇيدىڭ قازانىن شەگەلەي كەلدىك» دەيدى. بۇل ولاردىڭ تۇستەنىپ، ەت جەۋگە كەلگەندىگى. ءۇي يەسى وعان ازىلمەن جاۋاپ قايتارىپ: «جاقسى بولدى، قازان شەگەلەيتىن ادام تابا الماي وتىر ەدىك» دەپ قوناقجايلىق تانىتادى، ايەلى ەت اسىپ قوناقاسى بەرەدى.

سىرالعى

قازاقتا اڭ اۋلاۋ – ۇلكەن مەرەكە بولعان. ءبىراق اڭ اۋلاۋدىڭ قانشا قىزىعىنا تۇسكەنمەن، ەرەكشە بەلگىلەرى بايقالعان اڭداردى اتپاعان. اسىرەسە، مولا باسىنا جاقىن جەردە جۇرگەن جان-جانۋارلارعا تيىسپەگەن. ويتكەنى ءار اڭنىڭ كيەسىنەن قورىققان. ال قانجىعالارىن مايلاپ، اڭ اۋلاۋدان قايتقان اڭشى وزىنە "مايلانسىن" دەپ ايتقان ادامعا ويلانباستان اتىپ العان اڭىن سىيعا تارتقان. اڭشىنىڭ سىيىن "سىرالعى" دەپ اتاعان. ال قاقپانعا تۇسكەن اڭدى الۋ ۇرلىققا جاتپاعان. ءبىراق ورنىنا ءبىر زات قالدىرىپ كەتۋ كەرەك ەكەن.                        

موينىنا بۇرشاق سالۋ

ەرتەدە بالاسى جوق ادامدار موينىنا كوگەننىڭ بۇرشاعىن سالىپ قۇدايدان پەرزەنت سۇراپ جالبارىنعان، جىلاعان. مويىنعا بۇرشاقتى بالا تىلەگەندە عانا سالادى.

كوتەندەستىرۋ

قازاقتىڭ كەيبىر داستۇرلەرىنىڭ اتاۋى ەرسى بولعانمەن، تۇسىنە بىلگەن ادامعا بەرەر تالىم-تاربيەسى مول. سولاردىڭ ءبىرى – كوتەندەستىرۋ سالتى. سالت بويىنشا بالالارى قىرقىنان شىققانشا، ءبىر ۋاقىتتا بوسانعان ەكى ايەلگە بىر-بىرىمەن ارالاسۋعا، كورىسۋگە بولمايدى. وسىلايشا جۇقپالى اۋرۋلاردى جۇقتىرۋدىڭ الدىن العان ەكەن. سوندىقتان 40 كۇننەن كەيىن ەكى ايەلدى قوناققا شاقىرعان ءۇي يەسى ءبىرىنشى كەلگەنىن كەرەگە جاققا قاراتىپ وتىرعىزادى. ەكىنشى كەلگەندى ءبىرىنشى ايەلمەن ارقاسىن تىرەي وتىرعىزادى. ءۇي يەسىنىڭ بەلگىسىمەن ەكى ايەل سول قولىمەن اكەلگەن قوناق كادەسىن سول اياعىنىڭ استىنان وتكىزىپ، وڭ قولىمەن يىق تىرەسىپ وتىرعان ايەلگە بەرگەن. وسىلايشا قايتا قاۋىشىپ، ەركىن ارالاساتىن بولعان. ال سول سالتتى ۇيىندە وتكىزگەن ايەلگە سىيلىعىن بەرگەن.

دەڭگەنە

قازاقتا سايىس رەتىندە ۇيىمداستىرىلاتىن سالت-داستۇرلەردى دە كەزدەستىرۋگە بولادى. سولاردىڭ ءبىرى – "قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرى" كىتابىندا كورسەتىلگەن "دەڭگەنە" ءداستۇرى. كورشى اۋىلدان كەلگەن ءۇش-تورت جىگىت الدىمەن تۇسەتىن ءۇيىن سايلاپ الىپ، سول ءۇيدىڭ جانىنا بارىپ "دەڭگەنە! دەڭگەنە جەۋگە كەلدىك" دەپ ايعايلايدى. ال ءۇي يەسى بۇل ءسوزدى ەستىگەن سوڭ، سەمىز ءبىر قويدى سويىپ، ەتىن تۇگەل قازانعا سالدىرتادى. دەڭگەنە ءداستۇرى بويىنشا كەلگەن جىگىتتەر سول قويدىڭ ەتىن تۇگەلىمەن جەپ، سورپاسىن ىشۋلەرى كەرەك. ەگەر تاۋىسىپ جەمەسە، ءبىر قويدى ەكى قوي قىلىپ قايتارۋعا ءماجبۇر بولعان.

قازاق ءسالت-داستۇرىن زەرتەۋشىلەر ۇمىت بولعان سالتتاردىڭ قولدانىسقا قايتا ەنۋى ەكىتالاي دەيدى. سوندىقتان ساقتالىپ قالعان ءداستۇردى جوعالتىپ الماي، ونى جاستاردىڭ بويلارىنا ءسىڭىرۋ قاجەت. ال تاريح قويناۋىندا قالعان ەسكىرگەن داستۇرلەردىڭ نەگىزىن ساقتاي وتىرىپ، زاماناۋي ۇلگىگە وراي ۇستانسا، تەز قولداۋ تاباتىنى ءسوزسىز.

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ؛ فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتى؛ ءدىنتانۋ جانە مادەنيەتتانۋ كافەدراسى؛ مادەنيەتتانۋ ماماندىعى 2 كۋرس ستۋدەنتى الماحانوۆا نازەركە

Author: Almakhanova Nazerke

---