InfoHub Logo

ۇلى موعولدار ءۇندىستانى 1770 جىلدارعا دەيىن اشتىق دەگەننىڭ نە ەكەنىن كورىپ-بىلگەن ەمەس. قۋاڭشىلىق نەمەسە استىق شىقپاي قالعان جاعدايدا ەل بيلىگى استىق ەكسپورتىن دوعارىپ وتىردى نەمەسە شارۋالاردى سالىقتان بوساتىپ وتىردى. بريتاندىق كولونيالىق رەجيم بۇل ەلدىڭ تاريحىنداعى جاڭا «قارا پاراقتى» باستاپ بەردى. 18 عاسىردىڭ وزىندە بەنگاليا نابابتىعى بۇرىن بولىپ كورمەگەن توناۋشىلىق وبەكتىسىنە اينالدى. سالىق كولەمى كۇرت ارتىپ، جەرگىلىكتى ساۋداگەرلەرگە سىرتقى ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىسۋعا تىيىم سالىندى. اعىلشىندار ىشكى كەدەن جۇيەسىن ەنگىزىپ، ەلدىڭ ىشىندەگى ساۋدا-ساتتىقتىڭ ماڭىزدى-ماڭىزدى دەگەن سالالارىن مونوپوليالاپ الدى. جۇزدەگەن مىڭ بەنگال قولونەرشىلەرى ءماجبۇرلى تۇردە كومپانيالاردىڭ فاكتوريالارىنا تارتىلىپ، ولار سول فاكتوريالارعا ءوز ءونىمىن وتە تومەن باعاعا وتكىزۋگە نەمەسە مۇلدەم تەگىن تاپسىرۋعا مىندەتتى بولدى. وسى توناۋدىڭ ناتيجەسىندە 1769-1773 جىلدارى العاشقى ۇلكەن اشتىق بولىپ، اشتىق كەزىندە 7 ميلليوننان 10 ميلليونعا دەيىنگى بەنگالدىقتار اجال قۇشتى. اشتىقتان قىرىلۋ قاسىرەتى 1780-1790 جج. قايتالانىپ، تاعى دا ميلليونداعان ادام ونىڭ قۇربانىنا اينالدى. ەسەسىنە بريتانياعا كۇنى ميلليارد فۋنتقا جەتە قابىل قازىنا اكەتىلىپ، بۇل باستالىپ كەلە جاتقان وندىرىستىك ريەۆوليۋسيانىڭ تابىستى بولۋىنا سەپتىگىن تيگىزدى.  

انگليالىق توقىما فابريكالارىنىڭ ارزان ءونىمى ءۇشىن ءۇندىستان نارىعىنىڭ اشىلۋى ءۇندى توقىما قولونەرشىلەرىنىڭ جاپپاي جۇتاۋىنا اپارىپ سوقتى. 1834 جىلى «ءۇندىستاننىڭ جازىق دالاسىنداعى توقىماشىلاردىڭ سۇيەگىنەن كوز سۇرىنەدى» دەپ بريتان گەنەرال-گۋبەرناتورى ۋيليام بەنتينك لوندونعا حابارلادى. 1800-1825 جج. ارالىعىندا 1 ملن. ادام اشتان ءولدى، 1825-1850 جىلدارى — 400 مىڭ، 1850-1875 جىلدارى — 5 ميلليون ادام كوز جۇمدى.  

19 عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا قايتىس بولعان ۇندىلىكتەردىڭ كوپ بولىگى دۇنيەجۇزىلىك نارىقتاعى استىق سپەكۋلياسيالارىنىڭ قۇرباندارى بولعان ەدى. كولونيزاتورلار سالعان تەمىر جول جەلىسى ەلدەگى ءداندى داقىلداردى تولاسسىز الىپ كەتىپ وتىرۋعا مۇمكىندىك بەردى. 1875-1900 جىلدار ارالىعىندا عانا ءۇندىستاننان جىل سايىن 3-10 ملن. توننا استىق اكەتىلىپ وتىردى. بۇل 25 ميلليون ادامدى تويدىرا تاماقتاندىرۋعا جەتەتىن ەدى. سول ۋاقىتتا بومبەي مەن مادراستاعى «ۇلى اشتىق» 1876-1878 جىلدارى 2،5 ميلليوننان 10 ميلليونعا دەيىنگى ادامدى جالمادى. استىقتىڭ سىرتقا شىعارىلۋىن شەكتەۋ شارالارىن ۇكىمەت اسا كەيىگەن كوڭىلمەن قابىلداماي تاستادى: «نەگە باي ۇلىبريتانيا كەدەي ءۇندىستان ءۇشىن ساۋداگەرلەرىن جازالاۋى كەرەك ەكەن!» دەپ لورد سولسبەري شاپتىعىپ شىقتى. 

 

20 عاسىردىڭ باسىنان باستاپ بريتان اكىمشىلىگى ءۇندىستانداعى اشارشىلىق قۇرباندارى جايىنداعى دەرەكتەردى بۇگىپ قالا باستادى. ونىڭ (اشارشىلىق) قۇرباندارى تىرىسقاق پەن وبا ەپيدەمياسىنان قايتىس بولعاندار رەتىندە حابارلاندى. مىسالى، 1896-1908 جىلدارى، رەسمي دەرەكتەر بويىنشا، 6 ميلليون ادام«وبا اۋرۋىنىڭ» قۇربانى بولىپ شىعا كەلدى. 1942-1943 جىلدارى بەنگاليادا، ءۇندىستاننىڭ سولتۇستىگى مەن شىعىسىندا اعىلشىندار جۇزەگە اسىرعان كۇرىش پەن استىقتى رەكۆيزيسيالاۋ ناتيجەسىندە 5،5 ميلليون ادام اشتان ءولىپ قالدى. كوپ ڭۇسقانىڭ ءبىرى بويىنشا بۇل اشتىقتى بيلىكتەگىلەر 1942 جىلعى ءۇندىستانداعى ازاتتىق قوزعالىسىن باسىپ-جانشۋ ءۇشىن ادەيىلەپ ۇيىمداستىرعان.  

بەنگالياداعى 182 جىلعا سوزىلعان بريتاندىق رەجيم كەزىندە بەنگاليادا 30-40 رەت اشتىق بولعان (اشتىق دەپ نەنى ايتۋعا بايلانىستى). بۇل دۇلەي اپاتتاردىڭ قۇربانى بولعانداردىڭ مولشەر سانىن راستايتىن سەنىمدى دەرەككوزدەرى جوق. ءبىزدىڭ قولىمىزدا بارى اعىلشىن كولونيستەرى ۇسىنعان سيفرلار عانا. ءبىراق، اشىق اقپاراتتىڭ شەكتەۋلى بولۋىن ەسكەرگەننىڭ وزىندە، ءۇندىستانداعى اعىلشىن كولونياليزىمىنىڭ بەت-بەينەسىن كورۋگە بولادى.

بەنگاليادا اشتىق سوڭعى مارتە 1942-1945 جىلدارى بولدى. وسى ءۇش جىل ىشىندە اشتىق، بەرى العاندا، ءتورت ميلليون ادامدى باۋداي ءتۇسىردى. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ول قۇربانداردىڭ سانى الدەقايدا كوپ بولعان دەپ شامالايدى (ءتورت ميلليون سانى بريتاندىق دەرەككوزدەرىنەن الىنعانىن ەستە ۇستاۋ كەرەك). اشتىق قۇرباندارىنىڭ سانى جونىندەگى كەلىسىم جوق بولعانىنا قاراماستان، زەرتتەۋشىلەردىڭ كوپشىلىگى ول اشتىقتىڭ قولدان جاسالعانىنا داۋلاسپايدى. نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى امارتيا سەن بۇل اشتىققا وندىرىستىك تاۋارلار ءوندىرىسىنىڭ قۇلدىراپ كەتۋى ەمەس، بريتان ساياساتىنىڭ ناق ءوزى سەبەپكەر بولعانىن نانىمدى تۇردە دادەلدەيدى.  

«تامىز ايىندا مەن مادراستان كالكۋتتاعا دەيىن تەمىر جولمەن ءجۇرىپ ءوتتىم… قالىپتى جاگدايدا «مادراس-كالكۋتتا» جولىنداعى كالكۋتتادان 50 كيلومەتر قاشىقتىقتاعى كحاراگپۋر ستانسياسىندا 1- جانە 2-كلاسس جولاۋشىلارىنا تاڭعى اس بەرۋ ءۇشىن پويىزعا ۆاگون-مەيرامحانا تىركەيتىن. مەن تويىمدى تاڭعى استان دامەتىپ، كەڭپەيىل كوڭىلمەن ۆاگون-مەيرامحاناعا بەت تۇزەدىم. بۇكىل پلاتفورما كالكۋتتاعا باراتىن پويىزعا ءمىنىپ كەتۋدەن ءۇمىتتى، ەركەك-ايەلى بار ءار ءتۇرلى جاستاعى شارشاپ-شالدىققان، قۇر سۇلدەرى قالعان ادامداردان اياق الىپ جۇرگىسىز بولىپ تۇردى. ولاردىڭ كوبى اۋپىرىمدەپ ارەڭ قوزعالادى. مەن جالىنىش پەن امالى قۇرىعاندىقتى بىلدىرەتىن توبىردىڭ اڭىراعان، سىڭسىعان دىبىسىن عانا ەستە ساقتاپ قالدىم… تاڭعى اس تاماعىمنان وتپەي، مەن كۋپەمە قايتىپ باردىم».   

«ءاردايىم، 1،5 ميلليون دەگەن تاريحي ساندى كوزىم شالعان سايىن، مەن ونىڭ سەبەبى بولعان جاعدايدى ەسىمە الامىن. ءقازىر مەن ول سان قاتتى تومەندەتىلگەن دەپ بىلەمىن، ونىڭ ۇستىنە جولداردا باقيلىق بولعانداردى ساناپ شىققان جوق. دەيتۇرساق تا، كوميسسيانىڭ جۇمىسىن سىناۋشىلاردىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ مالىمدەگەنىندەي، اشتىق قۇرباندارىنىڭ سانى 3-4 ميلليونعا جەتكەن جوق. ءبىراق ەڭ تومەنگى سيفردىڭ ءوزى قاسىرەتكە تولى». © «اشتىقتى ەڭسەرۋ» 1944 جىلعى شىلدەدە ءۇندىستان ۇكىمەتى قۇرعان اشتىق سەبەپتەرىن زەرتتەۋ جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيانىڭ مۇشەسى بولعان ۋ. ك. ەيكرويد.

---