حالىق اندەرى جانە ولاردىڭ جانرلىق ستيلدىك ەرەكشەلىكتەرى
حالىق اندەرى جانە ولاردىڭ جانرلىق ستيلدىك ەرەكشەلىكتەرى. تاريحي، ليريكالىق اندەر، ايتىس ونەرى، ونىڭ مۋزىكالىق - پوەتيكالىق قۇرىلىمى
كەز كەلگەن حالىقتىڭ عاسىرلار بويى جاسالعان مادەنيەتى بولادى. ونىڭ ءبىر سالاسى تاريح بولسا، كەلەسى ءبىر ارناسى — ادەبيەت پەن ونەر.
ءوز كەزەگىندە ونەر دە سالا - سالاعا جىكتەلەدى. ولاردى قول ونەرى، سۇرەت ونەرى، ساۋلەت ونەرى جانە ساز ونەرى دەيمىز.
حالقىمىزدىڭ عاسىرلار تەرەڭىنەن جەتكەن ساز ونەرى ۇلكەن ەكى ارنادا كورىنەدى. ولار: ءان جانە اسپاپتىق ءداستۇر. زەرتتەۋشىلەردىڭ انىقتاۋىنشا، بۇل ەكەۋىنىڭ ەرتە تۋعانى — ءان.
ءان — حالىق مۇراسى. حالىق اندەرى — سارقىلماس قازىنا. ونى جاي عانا ءان سالۋ، كوڭىل كوتەرۋ دەپ تۇسىنۋگە بولمايدى. سەبەبى ءاننىڭ تولىپ جاتقان وزگە قاسيەتتەرى دە بار. ەڭ الدىمەن، ءان — ونەر. ءان — ادامنىڭ كوڭىل - كۇيى، تەبىرەنىسى مەن تولعانىسى، قۋانىشى مەن جۇبانىشى. ءان — تابيعات سۋرەتتەمەسى. ءان – حالىقتىڭ ءومىر ايناسى. ولاي بولسا، بىزگە اسەر ەتكەن ءومىر قۇبىلىستارىنىڭ بارلىعى دەرلىك ءان ارقاۋىنا اينالىپ وتىرعان.
ەرتە داۋىرلەردە ءان، ولەڭ جانە بي بولىنبەي، ءبىرتۇتاس كۇيىندە بولعان. ونىڭ ءىزى قازاق حالقىنىڭ باقسىلىق داستۇرىنەن XIX عاسىرعا دەيىن كورىنىس تاۋىپ كەلدى. ونداعى باقسى ءارى ءانشى، ءارى اقىن، ءارى ءبيشى. ول ءوزى تارتىپ وتىرعان قوبىز سارىنىنا قوسىلىپ ءان سالادى، بي بيلەيدى جانە ارۋاقتارعا باعىشتاپ ولەڭ ايتادى. ءسويتىپ ءبىر ءوزى ونەردىڭ ءۇش ءتۇرىن قاتار اتقارادى. مۇنى ونەردىڭ ءبىرتۇتاستىعى نەمەسە سينكرەتتىك بەلگىسى دەيمىز.
ۋاقىت وتكەن سايىن ونەر دە دامىپ، جەتىلىپ، جىكتەلىپ وتىرعان. ەندى ءان، بي، ولەڭ جەكە - جەكە ونەر تۇرىندە قالىپتاسادى. ونىڭ ءبىر عانا سالاسىمەن
شۇعىلداناتىن ورىنداۋشى ماماندار تۋادى. ءسويتىپ ونەردىڭ ءار سالاسى كاسىبي سيپاتقا يە بولا باستايدى. سولاردىڭ ءبىرى — ءان ونەرى.
ءاربىر ءداۋىردىڭ، ءاربىر تاريحي كەزەڭنىڭ ءوز ءۇنى، ءوز اۋەنى، ءوز ماقامى بولعان. سول سيپاتىنا قاراپ كەز كەلگەن ءاننىڭ تۋعان كەزەڭىن ءدوپ باسىپ انىقتاۋعا بولادى. ءان — ءومىر ايناسى دەگەنىمىزدىڭ ءمانىسى وسىندا. مۇنى ءاننىڭ تاريحي سيپاتى دەيمىز،
ءاننىڭ كەلەسى ءبىر قاسيەتى — اۋەزدىلىگى، اسەرلىلىگى، كوركەمدىلىگى. بۇل ۋاقىت سىنىنان مۇدىرمەستەن ءوتىپ، ءبىزدىڭ زامانىمىزعا كەلىپ جەتكەن حالىق اندەرىنىڭ بارلىعىنا دەرلىك ءتان بەلگى. جازبا مادەنيەتى تۋا قويماعان دالا جاعدايىندا ناعىز كوركەم، تىڭداۋشىسىنا تەرەڭ اسەر ەتەتىن اۋەزدى ساز عانا ەل اۋزىنا ىلىگىپ، ۇزاق مەرزىم ءومىر سۇرە العان.
حالىق اندەرىنە ءتان تاعى ءبىر بەلگى — ءاننىڭ مازمۇندىلىعى، ەلدىڭ ءومىرى، تۇرمىس - تىرشىلىگىمەن ساباقتاستىعى. كەز كەلگەن ءان بەلگىلى ءبىر وقيعاعا قۇرالادى. سوعان وراي ونىڭ ايتايىن دەگەن وي - مازمۇنى دا بولادى. سول وي تەرەڭ سەزىم ارقىلى تەربەلىپ، كوركەم كەستە — ولەڭ تۇرىندە سىرتقا شىعىپ وتىرعان. مۇنى ءاننىڭ پوەزيالىق ارقاۋى نەمەسە ادەبي سيپاتى دەيمىز.
وسى ءۇش بەلگى جوق جەردە ونى ءان جانرىنا جاتقىزۋ قيىن. ۋاقىت پەن كەڭىستىكتەن تىس ءومىر سۇرەتىن ءان بولمايدى.
ءاننىڭ وسى اتالعان ءۇش سيپاتىنا وراي تاريحشى، اقىن جانە سازگەر قىزمەتىنە دە توقتالا كەتكەنىمىز ورىندى. ءاندى تۋدىرۋداعى بۇلاردىڭ قىزمەتى قانداي؟ ءوزارا ەرەكشەلىگى نەدە؟
تاريحشى — شەجىرەشى. ادەتتە ول ناقتى ءبىر وقيعانى قارا سوزبەن باياندايدى. ولەڭ كەستەسىن، پوەزيا تاسىلدەرىن قولدانبايدى. سوندىقتان ونىڭ تىلىندە ولەڭگە ءتان ىرعاق، ولشەم، ۇيقاس بولا بەرمەيدى. ەگەر الگى شەجىرەشى بايانداعان تاريحي وقيعانى ولەڭ كەستەسىنە تۇسىرەر بولساق، ونىڭ مازمۇنى وزگەرەر مە ەدى؟ وسى ماسەلەگە توقتالعان جەردە تاريحشى مەن اقىننىڭ ايىرماسى ولاردىڭ ءبىرى بولعان وقيعانى، ەكىنشىسى بولۋى مۇمكىن وقيعانى بايانداۋىندا، دەپ كورسەتەدى اريستوتەل. ءسويتىپ پوەزيانىڭ تاريحي شەجىرەدەن گورى ماڭىزدى ءارى كۇردەلى جانر ەكەنىن ايتادى.
تاريح جەكە ءبىر وقيعانى بايانداسا، پوەزيا سول وقيعانى جالپىلاي جىرعا قوسادى. وعان ءان اۋەنىنىڭ دە قاتىسى زور. دەمەك پوەزيا سياقتى ءاننىڭ دە الەۋمەتتىك ماڭىزى ەلەۋلى. ءان — حالىقتىڭ كوركەم وي - ساناسى دەگەن ءسوزىمىزدىڭ ءمانىسى وسىندا.
قازاق حالقىنىڭ ءان ونەرى سان - سالالى. كونە داۋىرلەردەن كەلىپ جەتكەن بۇل مادەنيەت سالاسىن بىرنەشە ارناعا بولۋگە بولادى. ولار: باقسى سارىنى، جىراۋلىق ءداستۇر، ەرتەگىلىك، تاريحي جانە ليريكالىق اندەر.
ءان — ۆوكالدىق جانر. حالىق اندەرىنە ءتان مىناداي بەلگىلەردى كورسەتۋگە بولادى:
1) ءاننىڭ مازمۇنى، ياعني ادەبي ءماتىنى.
2) ءاننىڭ اۋەنى، ياعني مۋزىكاسى.
3) ءاننىڭ جانرلىق ەرەكشەلىگى.
ءاننىڭ العاشقى سيپاتىنا وراي ۆ. ە. گۋسيەۆ:.»پەسنيا پوەتسيا، ي ەە سودەرجانيە ۆىراجاەت نە تولكو سلوۆو، نو ي مەلوديا، ي ريتميچەسكيي ەە ستروي، پەسەننىي وبراز نە توجدەستۆەن وبرازۋ ستيحوتۆورنومۋ» (ەستەتيكا فولكلورا.- ل.، 1967، 88 - ب -)،- دەپ جازعان بولاتىن. حالىق اندەرىن ءبىز تاقپاق سازدى رەچيتاتيۆتىك، تاريحي جانە ليريكالىق دەپ بىلەمىز. بۇل ەرەكشەلىكتەر بىردە اندەردىڭ مۋزىكالىق ينتوناسيالىق جۇيەسىنە قاتىستى بولسا، ەندى ءبىردس جانرلىق سيپاتىن بىلدىرەدى.
ۆ. يا. پروپپ مۋزىكالىق شىعارمانىڭ جانرى ونىڭ تاريحي شىندىقتى بسينەلەۋ نەمەسە كورسەتۋ دارەجەسىنە بايلانىستى دەگەن پىكىر ايتقان. وسى تۇرعىدان كەلگەندە حالىق اندەرىن تاريحي، ليريكالىق دەپ بولۋگە ابدەن بولادى. تاريحي ءاننىڭ ەل اۋزىندا ساقتالعان ۋلگىلەرى از ەمەس. بىزگە جەتكەن كوركەم ءبىر نۇسقاسى — «ەلىم - اي» XVIII عاسىردىڭ باس كەزىندەگى جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا بايلانىستى تۋعان شىعارما.
كەز كەلگەن حالىقتىڭ عاسىرلار بويى جاسالعان مادەنيەتى بولادى. ونىڭ ءبىر سالاسى تاريح بولسا، كەلەسى ءبىر ارناسى — ادەبيەت پەن ونەر.
ءوز كەزەگىندە ونەر دە سالا - سالاعا جىكتەلەدى. ولاردى قول ونەرى، سۇرەت ونەرى، ساۋلەت ونەرى جانە ساز ونەرى دەيمىز.
حالقىمىزدىڭ عاسىرلار تەرەڭىنەن جەتكەن ساز ونەرى ۇلكەن ەكى ارنادا كورىنەدى. ولار: ءان جانە اسپاپتىق ءداستۇر. زەرتتەۋشىلەردىڭ انىقتاۋىنشا، بۇل ەكەۋىنىڭ ەرتە تۋعانى — ءان.
ءان — حالىق مۇراسى. حالىق اندەرى — سارقىلماس قازىنا. ونى جاي عانا ءان سالۋ، كوڭىل كوتەرۋ دەپ تۇسىنۋگە بولمايدى. سەبەبى ءاننىڭ تولىپ جاتقان وزگە قاسيەتتەرى دە بار. ەڭ الدىمەن، ءان — ونەر. ءان — ادامنىڭ كوڭىل - كۇيى، تەبىرەنىسى مەن تولعانىسى، قۋانىشى مەن جۇبانىشى. ءان — تابيعات سۋرەتتەمەسى. ءان – حالىقتىڭ ءومىر ايناسى. ولاي بولسا، بىزگە اسەر ەتكەن ءومىر قۇبىلىستارىنىڭ بارلىعى دەرلىك ءان ارقاۋىنا اينالىپ وتىرعان.
ەرتە داۋىرلەردە ءان، ولەڭ جانە بي بولىنبەي، ءبىرتۇتاس كۇيىندە بولعان. ونىڭ ءىزى قازاق حالقىنىڭ باقسىلىق داستۇرىنەن XIX عاسىرعا دەيىن كورىنىس تاۋىپ كەلدى. ونداعى باقسى ءارى ءانشى، ءارى اقىن، ءارى ءبيشى. ول ءوزى تارتىپ وتىرعان قوبىز سارىنىنا قوسىلىپ ءان سالادى، بي بيلەيدى جانە ارۋاقتارعا باعىشتاپ ولەڭ ايتادى. ءسويتىپ ءبىر ءوزى ونەردىڭ ءۇش ءتۇرىن قاتار اتقارادى. مۇنى ونەردىڭ ءبىرتۇتاستىعى نەمەسە سينكرەتتىك بەلگىسى دەيمىز.
ۋاقىت وتكەن سايىن ونەر دە دامىپ، جەتىلىپ، جىكتەلىپ وتىرعان. ەندى ءان، بي، ولەڭ جەكە - جەكە ونەر تۇرىندە قالىپتاسادى. ونىڭ ءبىر عانا سالاسىمەن
شۇعىلداناتىن ورىنداۋشى ماماندار تۋادى. ءسويتىپ ونەردىڭ ءار سالاسى كاسىبي سيپاتقا يە بولا باستايدى. سولاردىڭ ءبىرى — ءان ونەرى.
ءاربىر ءداۋىردىڭ، ءاربىر تاريحي كەزەڭنىڭ ءوز ءۇنى، ءوز اۋەنى، ءوز ماقامى بولعان. سول سيپاتىنا قاراپ كەز كەلگەن ءاننىڭ تۋعان كەزەڭىن ءدوپ باسىپ انىقتاۋعا بولادى. ءان — ءومىر ايناسى دەگەنىمىزدىڭ ءمانىسى وسىندا. مۇنى ءاننىڭ تاريحي سيپاتى دەيمىز،
ءاننىڭ كەلەسى ءبىر قاسيەتى — اۋەزدىلىگى، اسەرلىلىگى، كوركەمدىلىگى. بۇل ۋاقىت سىنىنان مۇدىرمەستەن ءوتىپ، ءبىزدىڭ زامانىمىزعا كەلىپ جەتكەن حالىق اندەرىنىڭ بارلىعىنا دەرلىك ءتان بەلگى. جازبا مادەنيەتى تۋا قويماعان دالا جاعدايىندا ناعىز كوركەم، تىڭداۋشىسىنا تەرەڭ اسەر ەتەتىن اۋەزدى ساز عانا ەل اۋزىنا ىلىگىپ، ۇزاق مەرزىم ءومىر سۇرە العان.
حالىق اندەرىنە ءتان تاعى ءبىر بەلگى — ءاننىڭ مازمۇندىلىعى، ەلدىڭ ءومىرى، تۇرمىس - تىرشىلىگىمەن ساباقتاستىعى. كەز كەلگەن ءان بەلگىلى ءبىر وقيعاعا قۇرالادى. سوعان وراي ونىڭ ايتايىن دەگەن وي - مازمۇنى دا بولادى. سول وي تەرەڭ سەزىم ارقىلى تەربەلىپ، كوركەم كەستە — ولەڭ تۇرىندە سىرتقا شىعىپ وتىرعان. مۇنى ءاننىڭ پوەزيالىق ارقاۋى نەمەسە ادەبي سيپاتى دەيمىز.
وسى ءۇش بەلگى جوق جەردە ونى ءان جانرىنا جاتقىزۋ قيىن. ۋاقىت پەن كەڭىستىكتەن تىس ءومىر سۇرەتىن ءان بولمايدى.
ءاننىڭ وسى اتالعان ءۇش سيپاتىنا وراي تاريحشى، اقىن جانە سازگەر قىزمەتىنە دە توقتالا كەتكەنىمىز ورىندى. ءاندى تۋدىرۋداعى بۇلاردىڭ قىزمەتى قانداي؟ ءوزارا ەرەكشەلىگى نەدە؟
تاريحشى — شەجىرەشى. ادەتتە ول ناقتى ءبىر وقيعانى قارا سوزبەن باياندايدى. ولەڭ كەستەسىن، پوەزيا تاسىلدەرىن قولدانبايدى. سوندىقتان ونىڭ تىلىندە ولەڭگە ءتان ىرعاق، ولشەم، ۇيقاس بولا بەرمەيدى. ەگەر الگى شەجىرەشى بايانداعان تاريحي وقيعانى ولەڭ كەستەسىنە تۇسىرەر بولساق، ونىڭ مازمۇنى وزگەرەر مە ەدى؟ وسى ماسەلەگە توقتالعان جەردە تاريحشى مەن اقىننىڭ ايىرماسى ولاردىڭ ءبىرى بولعان وقيعانى، ەكىنشىسى بولۋى مۇمكىن وقيعانى بايانداۋىندا، دەپ كورسەتەدى اريستوتەل. ءسويتىپ پوەزيانىڭ تاريحي شەجىرەدەن گورى ماڭىزدى ءارى كۇردەلى جانر ەكەنىن ايتادى.
تاريح جەكە ءبىر وقيعانى بايانداسا، پوەزيا سول وقيعانى جالپىلاي جىرعا قوسادى. وعان ءان اۋەنىنىڭ دە قاتىسى زور. دەمەك پوەزيا سياقتى ءاننىڭ دە الەۋمەتتىك ماڭىزى ەلەۋلى. ءان — حالىقتىڭ كوركەم وي - ساناسى دەگەن ءسوزىمىزدىڭ ءمانىسى وسىندا.
قازاق حالقىنىڭ ءان ونەرى سان - سالالى. كونە داۋىرلەردەن كەلىپ جەتكەن بۇل مادەنيەت سالاسىن بىرنەشە ارناعا بولۋگە بولادى. ولار: باقسى سارىنى، جىراۋلىق ءداستۇر، ەرتەگىلىك، تاريحي جانە ليريكالىق اندەر.
ءان — ۆوكالدىق جانر. حالىق اندەرىنە ءتان مىناداي بەلگىلەردى كورسەتۋگە بولادى:
1) ءاننىڭ مازمۇنى، ياعني ادەبي ءماتىنى.
2) ءاننىڭ اۋەنى، ياعني مۋزىكاسى.
3) ءاننىڭ جانرلىق ەرەكشەلىگى.
ءاننىڭ العاشقى سيپاتىنا وراي ۆ. ە. گۋسيەۆ:.»پەسنيا پوەتسيا، ي ەە سودەرجانيە ۆىراجاەت نە تولكو سلوۆو، نو ي مەلوديا، ي ريتميچەسكيي ەە ستروي، پەسەننىي وبراز نە توجدەستۆەن وبرازۋ ستيحوتۆورنومۋ» (ەستەتيكا فولكلورا.- ل.، 1967، 88 - ب -)،- دەپ جازعان بولاتىن. حالىق اندەرىن ءبىز تاقپاق سازدى رەچيتاتيۆتىك، تاريحي جانە ليريكالىق دەپ بىلەمىز. بۇل ەرەكشەلىكتەر بىردە اندەردىڭ مۋزىكالىق ينتوناسيالىق جۇيەسىنە قاتىستى بولسا، ەندى ءبىردس جانرلىق سيپاتىن بىلدىرەدى.
ۆ. يا. پروپپ مۋزىكالىق شىعارمانىڭ جانرى ونىڭ تاريحي شىندىقتى بسينەلەۋ نەمەسە كورسەتۋ دارەجەسىنە بايلانىستى دەگەن پىكىر ايتقان. وسى تۇرعىدان كەلگەندە حالىق اندەرىن تاريحي، ليريكالىق دەپ بولۋگە ابدەن بولادى. تاريحي ءاننىڭ ەل اۋزىندا ساقتالعان ۋلگىلەرى از ەمەس. بىزگە جەتكەن كوركەم ءبىر نۇسقاسى — «ەلىم - اي» XVIII عاسىردىڭ باس كەزىندەگى جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا بايلانىستى تۋعان شىعارما.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
