InfoHub Logo

قازىرگى زامان تالابىنا ساي، جان-جاقتى جەتىلگەن، بويىندا ۇلتتىق سانا مەن ۇلتتىق پسيحولوگيا قالىپتاسقان، يماندىلىق ادەبى، پاراساتى بار ۇرپاق تاربيەلەۋ، ءوسىرۋ، ءبىلىم بەرۋ، بۇگىنگى تاڭدا وتباسىنىڭ، بالاباقشانىڭ، بارشا ەلدىڭ، الىقتىڭ مىندەتى.

نۇرسۇلتان نازاربايەۆ

ماقساتى: حالىق اۋىز ادەبيەتى شىعارماشىلىعىمەن تانىستىرۋ. كوركەم ادەبيەتكە  قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ. بالالاردى حالىق اۋىز ادەبيەتى مەن تانىمدىق كوركەم ادەبيەت شىعارماشىلىعىمەن تانىستىرۋ. ادەبي شىعارما كەيىپكەرلەرىمەن سالىستىرا وتىرىپ اينالا قورشاعان الەم، ادامي سەزىمدەر مەن ادامي قارىم-قاتىناس تۋرالى پىكىرلەرىن بىلدىرۋگە، ويىن اشىق جەتكىزەگە  ۇيرەتۋ.

جوسپارى:

ءى. كىرىسپە

حالىق اۋىز ادەبيەتى – ءومىردىڭ ايناسى، تاربيەنىڭ تاپتىرماس قۇرالى.

ءىى. نەگىزگى ءبولىم

حالىق اۋىز ادەبيەتى – حالىقتىڭ رۋحاني اسىل قازىناسى.

ءىىى. قورىتىندى

قازاق حالقىنىڭ ەرتە زاماندا جاساعان مۇراسىنىڭ ءبىرى حالىق اۋىز ادەبيەتى. جازۋ – سىزۋ ونەرى بولماعان كەزدە – اق قازاق حالقى ءوزىنىڭ تۇرمىس تىرشىلىگى، قوعامدىق ءومىر، شارۋاشىلىعى مەن كاسىبى، قۋانىشى مەن كۇيىنىشى. قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتى ءوزىنىڭ كوركەمدىك – يدەيالىق نارىمەن، ەستەتيكالىق قۋات – تەگەۋرىنىمەن، ءتۇرى مەن جانرلارىنىڭ مولدىعىمەن، تاقىرىپتىق جانە سيۋجەتتىك بايلىعىمەن، قوعامدىق – الەۋمەتتىك جانە تاربيەلىك تەرەڭ ءمان – مازمۇنىمەن ەرەكشەلەنەدى.

حالىق اۋىز ادەبيەتى – تالاي عاسىرلاردان كەلە جاتقان مۇرا، سارقىلماس باي اسىل قازىنا. ودان حالقىمىزدىڭ وتكەنىن بىلەمىز، سول ارقىلى بۇگىنگى زامانىمىزدىڭ ۇلىلىعىن تانيمىز. قازاقتىڭ ماقال – ماتەلدەرى بولسىن، جۇمباق – جاڭىلتپاشتارى مەن ەرتەگىلەرى بولسىن – ءبارى دە بالالاردى وتانىن سۇيۋگە، ەرلىككە، ەلىن قورعاۋعا ۇندەيتىنى بەلگىلى. بالالار باقشاسىنىڭ تاربيەلەنۋشىلەرىن اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىمەن تانىستىرىپ، ولاردىڭ ءومىرىن بايىتا ءتۇسۋ تاربيەشىلەردىڭ مىندەتى بولىپ سانالادى. قيال دۇنيەسىنەن تۋعان عاجايىپ وقيعالى ەرتەگىلەر، ماقال – ماتەلدەر، ويعا تۇرتكى سالاتىن سىر ساندىقتى جۇمباقتار، قيىننان قيىستىرىلعان تاقپاق جاڭىلتپاشتار – بارىدە بالالار باقشاسىندا كەڭ پايدالانىلاتىن دۇنيەلەر. قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس – سالتىن، ارمان ءۇمىتىن، وتكەن ءومىرىن كەڭىنەن تانىتاتىن اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىنىڭ كولەمدى سالاسىنىڭ ءبىرى – ەرتەگىلەر. ەرتەگىلەر وتە ەرتە زاماندا، ءتىپتى جازۋ – سىزۋ بولماعان كزدىڭ وزىندە – اق تۋعان. بۇلاردى حالقىمىز كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇرپاقتان – ۇرپاققا اۋىزشا جەتكىزىپ كەلدى.

حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ باسقا تۇرلەرى سياقتى ەرتەگىلەردە ادام بالاسىنىڭ ەڭبەككە، تۇرمىس – تىرشىلىك جاعدايىنا بايلانىستى تۋعان. قازاق اۋىز ادەبيەتى نۇسقالارىجاس بوبەكتەردىڭ وي – ءورىسىن، دۇنيەتانىمىن كەڭەيتەدى. ولاردى ادامگەرشىلىككە، ەڭبەككە، تاپقىرلىققا، تۋعان ولكەگە سۇيىسپەنشىلىك سەزىمگە باۋلۋ ىسىندە شەشۋشى ورىن الادى.

حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى بالالاردى تاربيەلەۋدەگى باعىتتارى:

1. يماندىلىق پەن ادامگەرشىلىك
2. پاتريوتتىق
3. ەستەتيكالىق
4. تابيعاتقا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك
5. ونەر

اۋىز ادەبيەتىنىڭ تۇرلەرى:

1. ەرتەگىلەر
2. جۇمباقتار
3. جاڭىلتپاشتار
4. ماقال–ماتەلدەر
5. تىيىم سوزدەر

ەرتەگى – فولكلوردىڭ نەگىزگى جانرلارىنىڭ ءبىرى. ەرتەگى جانرى – حالىق  پروزاسىنىڭ دامىعان، كوركەمدەلگەن ءتۇرى، ياعني فولكلورلىق كوركەم پروزا. ەرتەگىلەرى جانرلىق ءارى سيۋجەتتىك قۇرامى جاعىنان ءار الۋان. ول ىشتەي بىرنەشە جانرعا بولىنەدى:

1) جانۋارلار ەرتەگىلەر؛
2)  قيال-عاجايىپ ەرتەگىلەر،باتىرلىقەرتەگىلەر؛
3)  حيكايالىق ەرتەگىلەر، ساتيرالىق ەرتەگىلەر؛

جۇمباق  – ادامنىڭ ءوي-ورىسىن، العىرلىعىن، ءبىلىمىن سىناۋ ماقساتىندا ناقتى ءبىر زات نەمەسە قۇبىلىس تۇسپالداپ سيپاتتالاتىن شاعىن ادەبي جانر.

جۇمباق جانرى دۇنيە ءجۇزى حالىقتارى ادەبيەتىنىڭ كوپشىلىگىندە بار. بۇل جانرعا اريستوتەل “جۇمباق – جاقسى جىمداسقان مەتافورا” دەپ انىقتاما بەرگەن. جۇمباق ادەبيەتتىڭ ەجەلگى ۇلگىلەرىندە، اۋىز ادەبيەتىندە ءجيى كەزدەسەتىندىكتەن ونى عىلىمدا “فولكلورلىق جانر”، “حالىقتىق پوەزيانىڭ شاعىن ءتۇرى” دەپ ساناۋ ورىن العان. الايدا، قازىرگى زامان ادەبيەتى وكىلدەرىنىڭ، اسىرەسە، بالالار ادەبيەتى اۆتورلارىنىڭ شىعارمىلىعىندا  جۇمباقتار توپتاماسى ءجيى كەزدەسەدى. سوندىقتان ونى  تەك فولكلورلىق جانر اياسىندا شەكتەۋگە بولمايدى.

ماقال–ماتەل — ناقىل ءسوز. ول ومىردەگى ءتۇرلى قۇبىلىستى جيناقتاپ، ءتۇيىپ، ىقشامداپ بەرىپ، ءبىر نە ەكى تارماقتان تۇراتىن، الدىڭعى جولدارىندا پايىمداپ، سوڭعى جولدارىندا قورىتىلعان وي ايتاتىن حالىقتىق بەينەلى پوەتيكالىق جانردىڭ ءبىر ءتۇرى، عاسىرلاردان ەكشەلىپ جەتكەن تەرەڭ مازمۇندى، تاقىرىپ اياسى كەڭ ءسوز مايەگى. ماقالدار كوبىنە ولەڭ ۇلگىسىندە كەيدە قارا سوزبەن دە ايتىلادى. 

تىيىم - تالىم-تاربيە، ۇلگى-ونەگە، اقىل-كەڭەس بەرۋدەگى تاربيە  قۇرالدارىنىڭ  ءبىرى. بۇل بالالاردى جامان ادەت، جات پيعىل، ەرسى قيمىل، ادەپسىز ىستەردەن ساقتاندىرۋدا ماڭىزدى قىزمەت اتقارادى. «ۇلعا وتىز ۇيدەن تىيۋ، قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيۋ» دەگەن ماقال وسىعان بايلانىستى شىققان. «ءبۇيىرىن تايانۋ –قايعىنىڭ، جاعىن تايانۋ - مۇڭ-شەردىڭ، جۇرەسىنەن وتىرۋ - ادەپسىزدىكتىڭ بەلگىسى» دەپ تانىپ، وعان تىيىم سالعان. دەمەك، تىيىم - حالىقتىق پەداگوگيكانىڭ قۇرامداس بولىگى. تىيىم ۇلگىلەرى مەن سوزدەرى ەل ىشىندە وتە كوپ.

جاڭىلتپاش — قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ شاعىن جانرى.  جاڭىلپاش  ويىن-ساۋىققا جينالعان جۇرتتى كۇلدىرۋ؛ جاس ۇرپاقتىڭ ءتىلىن ۇستارتىپ، ءار ءتۇرلى ءسوزدى شاپشاڭ ايتۋعا ۇيرەتۋ ماقساتىمەن پايدا بولعان. جاڭىلپاشتىڭ سوزدەرى ادامدى جاڭىلدىراتىنداي قيىن، كوبىنەسە، ۇياڭ جانە قاتاڭ داۋىسسىز دىبىستاردان قۇرالادى، قارا ءسوز نەمەسە ولەڭ تۇرىندە بولادى. جاڭىلپاش ويىن-ساۋىقتاردا ءان بىلمەيتىن، جاتقا تاقپاق ايتا المايتىن جاستارعا جازا رەتىندە دە قولدانىلعان. مۇنداي ۇياتتى جاعدايعا قالماس ءۇشىن ءار جاس جىگىت پەن قىز ءان-جىر ۇيرەنۋگە تالپىنعان. قازىرگى كەزدە جاڭىلپاش جاڭا مازمۇنعا يە بولىپ، ءتۇرى مەن مازمۇنى جاعىنان مولىعا ءتۇستى. جاس ۇرپاقتى دوستىققا، بىرلىككە، ادامگەرشىلىككە، ىزگى قاسيەتتەرگە تاربيەلەۋدىڭ ماڭىزدى قۇرالىنا اينالدى.

كۇتىلەتىن ناتيجە:

1. سىن تۇرعىسىنان ويلاۋى داميدى.
2. قىزىعۋشىلىقتارى ويانادى.
3. ماعىنانى اشۋدى (اجىراتۋدى) ۇيرەنەدى.
4. تىلدىك قورى داميدى.

قورىتىندىلاي كەلە حالىق اۋىزى ادەبيەتىمەن تانىستىرۋ، ارنايى وتىلەتىن وقۋ ءىس–ارەكەتتەرى مەن وقۋ ءىس–ارەكەتىنەن تىس جۇرگىزىلەتىن ويىن، ەڭبەك جۇمىستارىندا ىسكە اسادى جانە دە بالانىڭ سوزدىك قورىن مولايتىپ، ءار ءسوزدىڭ ماعىناسىن دۇرىس ءتۇسىنىپ، قولدانا ءبىلۋ كەرەك.

بالالاردىڭ ساناسىنا تۋعان ەلىنە، حالقىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى مەن ماقتانىش سەزىمى ۇيالادى. تاربيەشىنىڭ قيالداۋىنا قانات ءبىتىرىپ شىعارماشىلىق بەلسەندىلىگىن ارتتىرۋ ارقىلى جان–جاقتى دامىتۋ ءۇردىسىن ۇيىمداستىرۋدا ءاربىر پاندە سيۋجەتتى، كوركەم، ەرتەگى كەيىپكەرلەرىنىڭ سۋرەتتەرىن كورسەتۋ ارقىلى اۋىز ادەبيەتىنىڭ بالا تاربيەسىندەگى ماڭىزدى ورنىن كورسەتۋگە بولادى.

اۋىز ادەبيەتىمىزدە حالقىمىزدىڭ تۇسىنىك، پايىمى، ءتالىم تاربيەسى بار. وسىدان ۇلگى–ونەگە الىپ، اتا–بابامىزدىڭ اماناتتاپ كەتكەن اسىل قازىناسىن جوعالتپاي، مىنا جاھاندانۋ زامانىندا قۇندىلىعىن ارتتىرا بەرەيىك. 

ەلباسى ن.ءا.نازاربايەۆتىڭ «سىزدەرمەن بىزدەر تەك بولاشاق بۋىندى عانا ەمەس جالپى ادامزاتتىق، قادىر-قاسيەتتەردىڭ ءمان ماڭىزىن تۇسىنەتىن جانى دا، ءتانى دە تازا، ءبىلىمدى پاتريوت ازاماتتار بۋىنىن تاربيەلەۋگە مىندەتتىمىز»- دەپ ايتقانداي بالا ءبىزدىڭ بولاشاعىمىز، بالا تاربيەسى ەلىمىزدىڭ  الەۋمەتتىك دامۋىنىڭ، قۇرىلىمىنىڭ كەلەشەگىن ايقىنداۋشى دەپ ەسەپتەيمىن. ەگەمەن ەلىمىزدىڭ كوك تۋىن جەلبىرەتەر ەرتەڭگى بولاشاق، ياعني بۇگىنگى بۇلدىرشىندەر، تاربيەسى اسا اۋقىمدى، نازار سالاتىن باستى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. بالا تاربيەسى انا سۇتىنەن باستالىپ، بىرەۋدىڭ بىرەۋگە ىقپالى ارقىلى ءومىر بويى قالىپتاساتىن كۇردەلى قۇبىلىس. تاربيەنىڭ ەڭ العاشقى باستاماسىن وتباسىندا السا، جالعاسى بالاباقشامەن بايلانىسادى، ياعني بالا تاربيەلەنە وتىرىپ ءبىلىم الادى. بولاشاقتىڭ بازارى دا، كەلەشەكتىڭ-كەمەڭگەرلەرى دە بالالار ەمەس پە؟ سانالى، وسكەلەن ۇرپاق تاربيەلەۋ-اربىرتاربيەشىنىڭ مىندەتتى. بالانىڭ ءوي-ورىسىن دامىتۋعا، ولاردىڭ قيالىنا قانات ءبىتىرىپ، ءتىل بايلىقتارىنىڭ  مولايۋىنا بالاباقشا  تاربيەشىلەرىنىڭ سىڭىرەر ەڭبەگى وراسان زور. كەشە عانا اياعىن اتتاپ باسقان جاس ءسابيدىڭ العاشقى رەت قوعاممەن ارالاسۋى بالاباقشادان باستالادى.

تاربيەشى وقۋ تاربيە جۇمىسىنا شىعارماشىلىقپەن قاراپ، وزىق ءداستۇر ۇلتتىق رۋحىندا تاربيەلەپ ساباقتى تۇرلەندىرۋ ماقساتىندا وقىتۋدىڭ ءداستۇرلى ءادىس – تاسىلدەرىن پايدالانىپ، يگى ناتيجەگە جەتۋ. پەداگوگيكالىق ۇردىستە بالا جانىنىڭ قوزعالىسى پەداگوگ جانىنىڭ ۇيلەسىمىن تاپقان كەزدە بالا ءوز بويىنداعى تابيعي دارىنىن اشادى.

بالا – كەلەشەك، بالا – ءۇمىت، بالا – ءومىردىڭ جالعاسى. سول سەبەپتى دە بالانى تاربيەلەۋ – بارشانىڭ ءىسى.

ەلىمىزدىڭ كوركەيىپ بولاشاقتا وركەنيەتتى ەلدەر قاتارىنا قوسىلۋى بۇگىنگى ۇرپاق بەينە سىنەن كورىنەدى. سوندىقتان دەنى ساۋ، جانى تازا، تاربيەلى، ءبىلىمدى ۇرپاق تاربيەلەۋگە ۇلەس قوسۋ مەنىڭ باستى ماقساتىم دەپ بىلەمىن.

دجۋماگازييەۆا جادىراسىن نۋروۆنا

---