InfoHub Logo

ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ حالىق ءداستۇرى تۋرالى ۇعىمدارىن كەڭەيتۋ. قازاق حالقىنىڭ قانىنا سىڭگەن ىزگى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەرىنىڭ حالىقتىڭ سالت - داستۇرلەرىمەن ساباقتاستىعىن ءتۇسىندىرۋ؛ تاربيەلىك ءمانى بار سالت – داستۇرلەردى بويىنا ءسىڭىرۋ.
كۇتىلەتىن ناتيجەلەر: حالىق ءداستۇرىنىڭ ماڭىزدىلىعى تۋرالى تۇسىنەدى. حالىق ءداستۇرىنىڭ ءمانىن ءتۇسىنىپ، ونى قادىرلەپ، باعالاي ءبىلۋ داعدىلارى قالىپتاسادى. توپتىق جۇمىس ارقىلى وقۋشىلار ءوزارا پىكىر الماسىپ، ورتاق تۇجىرىمعا كەلەدى. تاقىرىپ بويىنشا ءوز ويلارىن ايتا الادى، وزدىگى - نەن قورىتىندى شىعارا الادى.
ساباقتىڭ ءتۇرى: تانىمدىق
ءادىس - تاسىلدەرى: سۇراق - جاۋاپ، پىكىرلەسۋ؛
كورنەكىلىگى: سالت – داستۇرگە بايلانىستى سۋرەتتەر، ماقال – ماتەلدەر، دانالاردان شىققان ءسوز، قولونەر بۇيىمدارى، ويۋ - ورنەك تۇرلەرى، ينتەراكتيۆتى تاقتا، سلايد، بۋكلەت؛
قاناتتى سوزدەر: «التى جىل اش بولساڭ دا، اتا سالتىڭدى ۇمىتپا.»، «سالتىن، ءتىلىن، ءدىنىن ۇمىتۋ – ماڭگۇرتتىككە باستار جول»، «اسپالى سوزگە ارسىز دا توقتايدى»، «انت بۇزعان وڭبايدى، سالت بۇزعان سورلايدى»؛ «اتا كورگەن وق جونار، انا كورگەن تون پىشەر»
«قازاقتار - ادەت - عۇرىپ، سالت - سانا، ءتىل جاعىنان ءبىرتۇتاس ۇلت» ۆ. ۆ. رادلوۆ، «التىن ەمەس، اتا سالتىم قىمبات»؛

ساباقتىڭ بارىسى: I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
ىنتىماقتاستىق اتموسفەراسىن قۇرۋ، پسيحولوگيالىق كوڭىل - كۇي قالىپتاستىرۋ.
II. كىرىسپە. قىزىعۋشىلىقتى وياتۋ.
«ميعا شابۋىل» ءادىسى
«قازاقى داستارحانىم» ءانىن تىڭداتۋ.
ءسوزىن جازعان ج. بورانبايەۆ
ءانىن جازعان م. ءىلياسوۆ
بۇگىنگى ەل ىشىندە
ءداستۇردى جالعاستىرعان.
تاتۋلىق بەلگىسى مە؟
جاعالاي مالداس قۇرعان.
قايىرماسى:
ەي، مەنىڭ اسقار تاۋىم!
قازاقى داستارقانىم.
ءوزىڭسىڭ ب ا ق - بەرەكەم،
اق قاينار باستاۋلارىم.
اناعا اق پەيىلدى
يىلسە كەلىن - بالاڭ.
ىقىلاس، ىزەت ەتكەن
سىيلاستىق ەلىن تابام.
قايىرماسى.
ءدام تاتار تالاي عاسىر،
ۇرپاقتار اباي بولسىن.
كىرلەتپەي تازا ۇستاسىن،
حالىقتىڭ شار ايناسىن!
قايىرماسى.
تولىقسىپ تۋعان ايىم،
ناۋرىزىم، اينالايىن.
ءوزىڭسىڭ ىرىس - قۇتىم،
قۋانىش، دۋمان - تويىم.
قايىرماسى.

ساباقتىڭ تاقىرىبىن اشۋ، ماقساتىن ايقىنداۋ.
- بالالار قالاي ويلايسىڭدار بۇگىنگى ساباعىمىزدىڭ تاقىرىبى نە تۋرالى بولادى،
- ءبىز قازاق حالقىنىڭ تۇرمىسى، سالت – ءداستۇرى تۋرالى اڭگىمەلەسەمىز.
داستارقان
داستارقان – قازاق سالتىندا پەيىلدىڭ، ىقىلاستىڭ، جومارتتىقتىڭ بەلگىسىن تانىتاتىن، ءۇي يەسىنىڭ نيەتىن كورسەتەتىن بەرەكەسى. قازاق ءداستۇرى بويىنشا ءار ادام قولىنان كەلگەنشە بارىن پەيىلمەن داستارقانعا ارناپ، ىقىلاسىن سەزدىرۋگە تىرىسادى. دالا تۇلەگى قازاقتار قاي مەزگىلدە بولسا دا ۇيىنە تۇسكەن كەز كەلگەن جولاۋشىنى جاتسىنبايدى. اشىق - جارقىن قاباقپەن قابىلدايدى. ىقىلاس ءبىلدىرىپ، تورگە شىعارادى. سودان كەيىن داستارقان جايىلادى. جولاۋشى تاماقتانىپ، سەرگىگەننەن كەيىن بارىپ، ءۇي يەسى ءجون سۇراپ، حال - جايىن، باعىت - باعدارىن، شارۋا جايىن ۇعادى. بۇل دا ەجەلگى سالت. ءتىپتى تانىمايتىن ادامدى دا «قىرىقتىڭ ءبىرى – قىدىر» دەپ، قۇت سانايدى. حالىقتىڭ وسىناۋ كەڭپەيىلدىلىگىن سالت رەتىندە بەرىك ساقتاۋى دا ۇرپاق ءۇشىن ءداستۇر جالعاسى بولىپ قالىپتاسقان.
(ينتەراكتيۆتى تاقتادان «قازاقتىڭ داستۇرلەرى» اتتى پرەزەنتاسيا كورسەتۋ)

III. نەگىزگى ءبولىم.
1. ماعىنانى اشۋ.
ءمۇعالىم ءسوزى: “قازاق حالقى سالت - داستۇرگە وتە باي ەل. بۇل - ونىڭ مادەنيەتتى ءارى تاربيەلى ەل ەكەندىگىنىڭ ايعاعى. ءبىزدىڭ حالقىمىز ۇرپاقتارىنا عاسىردان عاسىرعا ۇلت قاسيەتىن سالت - داستۇرمەن، ونەگەنى ادەت - عۇرىپپەن، ۇلگىنى ءجون - جوسىقپەن، ادەپتى ىرىم - تىيىممەن تاربيەلەپ، اسا سەنىمدى ءارى عاجايىپ جول ەكەنىن كورسەتتى. وتانشىلدىق، ەرلىك، مارتتىك، جومارتتىق، قايىرىمدىلىق، جوعارى ادامگەرشىلىك قاسيەتتەر دە وسى جول ارقىلى دارىعان.
ءداستۇردىڭ دە جاقسى - جامانى بولادى. جامانى جولشىباي قالىپ قويادى، جاقسىسى عاسىردان عاسىرعا كەتە بارادى. قازاق ءداستۇرى اتا - انانى، ۇلكەندى سىيلاۋعا باۋليدى. ۇلكەنگە سالەم بەرۋ، جول بەرۋ، الدىنان كولدەنەڭ كەسىپ وتپەۋ، قوناقتى قارسى الۋ، تورگە شىعارۋ، جاقسى قاباقپەن اتتاندىرىپ سالۋ، جولداس - جوراعا قايىرىمدى بولۋ سياقتى داستۇرلەر ءومىر بويى ەسكىرمەيدى. حالىقتىق جاقسى داستۇرلەردى ەشبىر ۇلى ادام اتتاعان ەمەس، ءاربىر جاس ءداستۇردى قورعاۋشى، ورىنداۋشى ءارى دامىتۋشى بولعاي - اق.
سۇراق - جاۋاپ:
(وقۋشىلار ءار داستۇرلەردى تاۋىپ اتايدى. مالىمەتتەر بەرەدى.)
1 سۇراق:
شىلدەحانا – ءسابي دۇنيەگە كەلگەن سوڭ ءبىر جەتى بويى انا مەن بالانى كۇتىپ، ونىڭ كوڭىلىن كوتەرىپ، ونىڭ قاسىنا داستارحان جايۋ ادەتى. قازاق ەلىنىڭ ءار تۇكپىرىندە بۇل ءراسىم ءار قالاي وتەدى. سول كۇنى بالانى شىلدە سۋىنا شومىلدىرىپ، سىڭعىرلاعان تيىندار سالادى، بالاعا دەنساۋلىقپەن بىرگە بايلىق تا تىلەيدى. شىلدەحانا وتكىزىلەتىن كۇنى انا ابدەن سورپالانىپ ءوزىنىڭ شىلدە تەرىن شىعارۋى ءتيىس.

2 سۇراق:
قىرقىنان شىعارۋ – بوبەك دۇنيەگە كەلگەن سوڭ 40 كۇننەن سوڭ ونىڭ العاش رەت شاشى مەن تىرناعى الىنىپ، بەسىككە سالۋ ءراسىمى ورىندالادى. 40 - كۇننىڭ ءوزى انانىڭ بوي كوتەرىپ، دەنساۋلىعى تۇزەلگەن كەزدە بولادى. جالپى وسى ۋاقىت ىشىندە انانىڭ دا، بالانىڭ دا دەنساۋلىعى وتە مىقتى كۇتىمدى قاجەت ەتەدى. اناعا كىندىك شەشە كومەك بەرۋى ءتيىس. بۇل داستارحان باسىنا تەك ايەل ادامدار كەلىپ قاتىسادى.

3 سۇراق:
ەسىمىن اتاۋ (ات قويۋ) – بۇل ءراسىم ۇلاعاتتى كىسىگە جۇكتەلەدى. قازاق اتتارىنىڭ كوپتىگى باسقا حالىقتاردان ەرەكشەلىگى. قىز بالالاردىڭ ەسىمدەرى ولاردىڭ كوركەمدىگى. ات قويۋ «كوز تيمەسىن» دەگەن ويمەن قويىلادى. ات تاڭدالعاننان كەيىن بالانىڭ قۇلاعىنا 3 قايتارا ايتىلادى.

4 - وقۋشى:
بەسىككە سالۋ – بۇل كىشىگىرىم توي رەتىندە وتەدى. كەلۋشىلەر تارتۋ، شاشۋ، جورالعىلارىن الىپ كەلەدى، بەسىككە سالۋ نەمەسە بولەۋ تاجىريبەلى اجەگە نەمەسە اناعا جۇكتەلەدى. بەسىك ءتى تۇبەگىمەن، جابدىعىمەن كىندىك شەشە الىپ كەلەدى، سۋمەن بالا شىلانادى، ىدىستارى وتىرعاندارعا تاراتىلىپ بەرىلەدى. بالانىڭ «يت كويلەگى» جۇگىرتىلەدى، ياعني ءتاتتى ءدام تولتىرىلعان كىشكەنە دوربا ءيتتىڭ مويىنىنا كويلەگىمەن بايلانادى دا جۇگىرتىلەدى، سوڭىنان قۋىپ جەتكەن بالا دورباعا يە بولادى. وسى جەردە جينالعان انالار بەسىك جىرلارىن ايتادى.

5 سۇراق
تۇساۋ كەسەر – ءبىر جاسقا تولىپ ەركىن جۇرە باستاعان بال بوبەكتىڭ باسقان قادامى قۇتتى بولىپ، ودان ءارى جانى جاماندىق كورمەي جاقسى ءجۇرىپ كەتۋىنە تىلەك ءبىلدىرۋ سالتاناتى رەتىندە وتەدى. بوبەكتىڭ تۇساۋىن اتا - انانىڭ قالاۋى كەسەدى. تۇساۋى كەسىلگەن بالانى «اق جول بولسىن» دەپ اق ورامالدىڭ ۇستىمەن جۇرگىزەدى.

6 سۇراق:
بالانى اتقا مىنگىزۋ سالتى – بالانىڭ بۋىنى بەكىپ، 4 - 6 جاسقا كەلگەندە ات ۇستىندە ءوزىن - ءوزى ۇستاپ وتىرا الاتىن جاعدايعا جەتكەندە، اتقا مىنگىزۋ سالتىن جاساپ، ات قۇلاعىندا وينايتىن دەنساۋلىعى زور، مىقتى، شىمىر جاۋىنگەر، ەڭبەكقور، قيىن شىلىققا ءتوزىمدى ۇرپاق تاربيەلەۋدىڭ ءبىر ءتۇرى. بالاعا ەر – تۇرماندارىن سىيلاپ (اشاماي، جانداربا، توقىم، جۇگەن، نوقتا)، اتقا مىنگىزىپ توي جاسايدى. بۇل ەر بالانىڭ ازامات بولۋعا دايىندالعانىنىڭ بەلگىسى بولىپ سانالادى.


يماندىلىق، يناباتتىلىقتىڭ كوزى بولىپ تابىلاتىن ۇلتتىق داستۇرگە دەگەن قۇرمەتتىڭ قازىرگى تاڭداعى ءحالى كىمدى بولماسىن الاڭداتارى ءسوزسىز. ۇلتتىق رۋحاني دۇنيەمىزدىڭ جاناشىرلارى – ۇستازدارىمىزدىڭ وقۋشىلارعا قويار سۇراقتارى بار ەكەن.
1 - سۇراق: ەرۋلىك بەرۋ دەگەنىمىز نە؟
جاۋابى:
اۋىل ورتاسىنا جاڭا ءۇي كوشىپ كەلسە، قونىستانسا، سول اۋىلدىڭ ادامدارى جاڭا ۇيگە «ەرۋلىك» دەپ اس ءپىسىرىپ تاباق تارتادى. بۇل - جاڭا ادامداردى بوتەنسىرەتپەي ءوز ورتاسىنا تارتۋدىڭ، سىيلاسۋدىڭ ۇلكەن بەلگىسى. مۇنىڭ الەۋمەتتىك، قوعامدىق ءمانى دە بار. مىسالى جاڭا كوشىپ كەلگەن ۇيگە وتىن، سۋ اكەلىسەدى. مىنە، كەڭ ويلاپ، تەرەڭ ويلايتىن قازاق سالتى مۇنى دا ۇمىتپاعان.
2 - سۇراق. جىلۋ جيناۋ دەگەنىمىز نە؟
جاۋابى:
ءبىر باقىتسىزدىققا ۇشىراعاندا، ءۇي مۇلكى، مالىنان ايىرىلعاندا اۋىل تۇرعىندارى، كورشىلەرى، تۋعان - تۋىستارى مال، دۇنيە، اقشالاي كومەك كورسەتەدى. مۇنى ءبىر ادام ۇيىمداستىرادى. بۇل جاردەم جىلۋ جيناۋ دەپ اتالادى. \جىلۋ قاي كەزدە جينالمايدى\
3 - سۇراق: ەنشى بەرۋ دەگەنىمىز نە؟
جاۋابى:
اتا - اناسى بالاسى بالالى بولعاننان كەيىن «ەندى ءوز كۇندەرىن وزدەرى كورە الادى» دەگەن سەنىمگە كەلىپ، وتاۋ تىگىپ بولەك شىعارادى. سوندا مالىنان - مال، مۇلكىنەن مۇلىك ءبولىپ بەرەدى. \اتا - اناسى قايتىس بولسا ەنشىنى كىم بەرەدى\

قازاق حالقى – سوزگە شەشەن حالىق. قاي كەزدە دە ءسوز قۇدىرەتىن ءتۇسىنىپ، ونى قاستەرلەپ وتىرعان. سوزگە شەشەن حالقىمىز ءار كەزدە تاپقىر سوزبەن ءسوز تاۋىپ كەتكەن. وسىنداي دانالىق پەن دارالىقتىڭ ءدانىن بويلارىنا سىڭىرگەن وقۋشىلارىمىز كەلەسى بولىمدە وزدەرىنىڭ سوزگە تاپقىر، تىلگە شەشەن ەكەندىكتەرىن دالەلدەيدى.
(مۇندا سايىسكەرلەر قورجىننان ءار ءتۇرلى ارىپتەرى بار اسىقتى تاڭداپ الادى دا، بەرىلگەن 2 مينۋتتىڭ ىشىندە قويىلعان سۇراقتارعا تاڭداپ العان ارىپتەرمەن جاۋاپ بەرۋى ءتيىس.)

1 - توپقا سۇراق:
سەن ءۇشىن ەڭ قۇرمەتتى نە؟
مەكتەپ ساعان نە بەرەدى؟
ۇيالعاندا نە ىستەيسىڭ؟
ءسىز ءۇشىن بايلىق نە؟
كىم سۇلۋ؟
قانداي ماقال بىلەسىز؟
سويلەي - سويلەي كىم بولاسىڭ؟
باقشادا نە وسەدى؟
قيىندىقتى قالاي جەڭەسىز؟
قانداي سالت ءداستۇردى بىلەسىز؟
نەدەن قورقاسىڭ؟

2 - توپقا سۇراق:
كىمگە سەنبەيسىز؟
كىمنىڭ قامىن ويلايسىڭ؟
اكە كورگەن نە ىستەر؟
ۇلكەندى قالاي سىيلايسىڭ؟
ارىس وزەنىندە نە كوپ؟
قازاق ۇعىمىندا ۇل بالا قانداي بالا؟
كىتاپ ساعان نە بەرەدى؟
ءتىل نە ءۇشىن كەرەك؟
سەن كىمسىڭ؟
ەڭ بيىك نە؟
قانداي سالت - ءداستۇردى بىلەسىز؟
قانداي اسپاپتا وينايسىڭ؟

3 توپقا سۇراق:
قانداي ماقال - ماتەل بىلەسىڭ؟
ەڭ كىشى نە؟
بازاردا نە بار؟
قيىندىقتى قالاي جەڭەسىڭ؟
ۇلداردىڭ ۇلىسى كىم؟
قانداي اقىن - جازۋشىنى بىلەسىڭ؟
قول نە ءۇشىن كەرەك؟
ءسىز ءۇشىن بايلىق نە؟
ەڭ جاقىن نە؟
كورە - كورە كىم بولاسىڭ؟
ومىرلىك ماقساتىڭ نە؟
نە ىزدەپ ءجۇرسىڭ؟

بۇل بولىمدە ەكى توپ ءبىر - بىرىنە كورىنىس ارقىلى سۇراق قويادى. توپ مۇشەلەرىنىڭ بەينەلەپ كورسەتكەن سالت - ءداستۇر كورىنىستەرىن كەلەسى توپ قالاي اتالاتىندىعى ونىڭ ءمان ماعىناسىن ءتۇسىندىرۋى قاجەت.
1 - توپتىڭ كورىنىسى
قاقپاندا تۇلكى جاتادى. تىماق كيگەن ەكى ادام كەلە جاتىپ قاقپانداعى تۇلكىنى كورەدى.
— مىناۋ تۇلكى عوي.
— يا، قاقپانعا ءتۇسىپ قالىپتى. وسى ماڭداعى اڭشىلاردىڭ قويعان قاقپانى عوي.
— الساق قالاي بولادى؟
— الساق الايىق. ءبىراق ىرىمىن جاساپ، قاقپانعا اقشا سالىپ كەتەيىك.

سۇراق: بۇل بەينەلەنگەن كورىنىستەگى سالت قالاي اتالادى ءمانى نەدە؟
جاۋابى: بۇل – «باۋتاعار» دەپ اتالادى. قاقپانداعى ولجانى نەمەسە اڭنان كەلە جاتقان اڭشى بايلاعان ولجانى، ياعني اڭدى العان ادام اڭشىعا العىس رەتىندە اقشا نەمەسە ءبىر زاتتى ۇسىنۋى كەرەك «باۋتاعار» بەرمەگەن ادامنىڭ مالى شىعىنعا ۇشىرايدى دەگەن سەنىم بولعان.

2 - توپتىڭ كورىنىسى
كىلەم ۇستىندە تىماق كيگەن اقساقال وتىر. ءبىر كەزدە جانىنا جاس جىگىت كەلەدى.
جاس جىگىت: - اسسالاۋماعالەيكۋم؟
اقساقال: - ۋاعالەكۋم! وۋ، جيەن كەلىپ قالدىڭ با؟ مال باسى، وشاق قاسى امان با؟
جاس جىگىت: امانبىز، ناعاشى
اقساقال: — ءيا، اڭگىمەڭدى ايتا وتىر. ەل امان، جۇرت تىنىشتا نە ءجۇرىس؟
جاس جىگىت: — باياعى سول قىرىق سەركەشتىڭ جىرى عوي بىتپەي جۇرگەن.
اقساقال: — جيەننىڭ قىرىق سەركەشىن بەرمەسكە بولماس. اۋەلى تورگى ۇيگە بارىپ، تىنىعىپ ال، قىرىق سەركەش ماسەلەسىن سودان سوڭ جايلاستىرامىز.
جاس جىگىت: جاقسى، ناعاشى. ءوزىمنىڭ ايتپاعىم دا وسى ەدى. ءجۇرىڭىز.

سۇراق: بۇل بەينەلەنگەن كورىنىستەگى سالت قالاي اتالادى ءمانى نەدە؟
جاۋابى: قىزدان تۋعان بالا «جيەن» دەپ اتالادى. حالىق ءداستۇرى بويىنشا جيەن ناعاشىلارىنان قالاعان زاتىن الۋعا ءتيىس. مۇنى «جيەنقۇرىق» دەپ اتايدى. حالىق ءجوندى رەنجىتپەي «جيەن نازاسى جامان» دەپ ەركەلەتىپ ۇستاعان.

3 - توپتىڭ كورىنىسى
اۋىل جاستارى كەزدەسىپ قالادى.
قانات: - اسسالاۋماعالەيكۋم؟
داۋلەت: - ۋاعالەكۋم! وۋ، قالاي قىستان امانسىڭدار ما؟
قانات: يا، امان. ەرتەڭ اياتتىڭ ۇيىندە باس قوسامىز.
داۋلەت: - نە سەبەپتى؟
اياۋلىم: - سەبەبى، ۇيدەگى ۇلكەندەر جولاۋشىلاپ كەتەدى ەكەن. ايات جالعىز ءوزى قالادى.
قانات: - ءبارىمىز باس قوسىپ، ويىن - ساۋىق وتكىزەيىك. اڭگىمە دۇكەن قۇرايىق.
داۋلەت: - جارايدى وندا بارىنە حابار بەرەيىك. جۇرىڭدەر.
حالىق ءداستۇرى – اسىل قازىنا جۇكتەۋ