حالىق سانىنىڭ ديناميكاسى
حالىق سانىنىڭ ديناميكاسى. حالىقتى زەرتتەۋ حالىق سانى، تۋۋ، ءولىم جانە تابيعي ءوسىمدى تالداۋدان باستالادى. بۇل سۇراقتار تولىق جانە ناقتى دەموگرافيامەن زەرتتەلەدى، ال حالىق گەوگرافياسى ولاردى كەڭىستىك، اۋماقتىق تۇرعىدان زەرتتەيدى.
ب.ز.د. I مىڭجىلدىق بويى حالىق سانى ءجيى جۇرگىزىلگەن سوعىستار مەن ەپيدەميالاردىڭ اسەرىنەن باياۋ ءوستى، بۇل تەندەنسيا XVI عاسىرعا دەيىن جالعاسقان. XIV عاسىردىڭ ورتاسىندا ەۋروپالىق ەلدەردىڭ حالقى وبا اۋرۋىنان كوپ زارداپ شەگەدى. تەك جاڭا كەزەڭدە شاپشاڭ ءوسىم بايقالىپ، ول XX عاسىردىڭ ءىى جارتىسىنا قاراي ودان ءارى كۇشەيە ءتۇستى.
دۇنيە ءجۇزىنىڭ قازىرگى كەزدەگى ادام سانى 6،3 ملرد.، بۇۇ (بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى) ساراپشىلارىنىڭ بولجامى بويىنشا 2015 جىلعا دەيىن جىلدىق ءوسىم 80 ملن. ادامدى قۇرايدى. بۇل از با، الدە كوپ پە؟ بۇل جونىدە عالىمدار اراسىنداعى پىكىرلەر ءار ءتۇرلى.
بۇۇ-نىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، 1 ملرد. ادام اشتىقتا، 500 ملن. ادام دۇرىس تاماقتانبايدى، كۇنىنە 35 مىڭ ادام اشتىقتان قايتىس بولادى. دۇنيە ءجۇزىنىڭ 36 ەلى (500 ملن. ادام) ءوز رەسۋرستارىن پايدالانا وتىرىپ، حالقىن ازىق-تۇلىكپەن تولىق قامتاماسىز ەتە المايدى
دۇنيە ءجۇزىنىڭ حالىق سانىن ايتا وتىرا، دۇنيە ءجۇزى حالىقتىڭ جارتىسى جەتى ەلدە تۇراتىنىن ايتا كەتۋ ءجون (2002 جىل، ملن. ادام): جۇڭگو – 1285، ينديا – 1025، اقش – 286، يندونەزيا – 215، برازيليا – 173، پاكىستان – 146، رەسەي – 145.
حالىقتىڭ ۇدايى ءوسىپ-ونۋى (تابيعي قوزعالىس) – ادام ۇرپاقتارىنىڭ جاڭارۋىن جانە اۋىسۋىن قامتاماسىز ەتەتىن تۋۋ، ءولىم جانە تابيعي ءوسىم پروسەستەرىنىڭ جيىنتىعى. تۋۋ، ءولىم، تابيعي ءوسىم نەگىزىندە بيولوگيالىق پروسەستەر بولىپ تابىلادى. دەگەنمەن وسى پروسەستەرگە اسەر ەتەتىن فاكتورلاردىڭ ءبىرقاتارى بار:
الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق فاكتورلار: حالىقتىڭ تۇرمىستىق دەڭگەيى، دەنساۋلىق ساقتاۋ ءىسىنىڭ دامۋى، حالىقتىڭ ءبىلىم جانە مادەني دەڭگەيى، ايەل ادامداردىڭ قوعامداعى ورنى، ءدىن، ت.ب.؛
تابيعي-بيولوگيالىق فاكتورلار: ايەل جانە ەر ادامداردىڭ قورشاعان ورتا جاعدايىنا ءار ءتۇرلى بەيىمدەلۋى، جىلى مەن سۋىق كليماتتىق اۋداندارداعى جىنىستىق دامۋدىڭ ءارتۇرلى ۋاقىتى، ولىمگە الىپ كەلەتىن اۋرۋلار (باتپاقتى جەردەگى مالەريا، ەپيدەميا، ت.ب.)؛
دەموگرافيالىق فاكتورلار: حالىقتىڭ جاس-جىنىستىق قۇرىلىمى، نەكە قيۋ، ايىرىلىسۋ. مىسالى: قارت ادامدار سانىنىڭ ءوسۋى («حالىقتىڭ قارتتانۋى») تۋۋدىڭ جالپى كورسەتكىشىنىڭ تومەندەۋىنە اكەلەدى.
بۇل فاكتوردىڭ تۋۋ مەن ولىمگە اسەرى كۇردەلى جانە قاراما-قايشىلىعى كوپ. ءبىر فاكتور قاراما-قايشىلىقتى باعىتتا اسەر ەتۋى مۇمكىن: ماتەريالدىق جاعدايدىڭ جاقسارۋى، ءبىر جاعىنان، ءولىمنىڭ تومەندەۋىنە (اسىرەسە بالالىق)، ەكىنشى جاعىنان، ورتاشا ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىنىڭ جوعارىلاۋىنا، حالىقتىڭ «قارتتانۋىنا»، ال بۇل بولسا ءولىمنىڭ جالپى كورسەتكىشتەرىنىڭ كوتەرىلۋىنە الىپ كەلەدى.
حالىقتىڭ دەموگرافيالىق ساناسى كوپ قاتپارلى، ول ۇلتتىق سانامىزدىڭ باستاۋ الار مايەگى جانە ونى وسىرە الاتىن باستى دانەكەرى. وتكەن عاسىرلاردا بىتىراڭقى حالىقتىڭ باسىن قۇراۋ، ونى ءبىر ورتالىققا تاس ءتۇيىن ەتىپ توپتاستىرۋ تايپالارمەن رۋلىق بىرلەستىكتەردى تۋىستاستىرىپ جاقىنداستىرۋدان، ولاردىڭ شەجىرە تاريحىن ماداقتاپ، قۇرمەت تۇتۋدان باستالعان. ال بۇگىنگى كۇنى بۇل قۇبىلىستا ءداستۇرلى تاريحي-ەتنوگرافيالىق ادەت-سالتتىڭ ماڭىزى تومەندەپ، ساياسي دەموگرافيالىق وي-سانانىڭ ءرولى ارتىپ وتىر.
بۇگىنگى كۇندە دەموگرافيالىق ساياسات سالاسىندا قالىپتاسىپ وتىرعان ماسەلەلەردى شەشۋ اسا ماڭىزدى ماسەلە. سوندىقتان ونىڭ اۋقىمى جانە حالىقتىڭ قونىستانۋى جوعارى كاسىبي دەڭگەيدە جان-جاقتى تالدانباعانى ابزال، ءارى ونىڭ ناتيجەلەرى وبەكتيۆتى تۇرعىدان اشىلىپ كورسەتىلۋى ءتيىس. تۋىنداعان ماسەلەلەردى شەشۋ قوعامداعى تۇراقتىلىق پەن ماسەلەلەردى شەشۋ قوعامداعى تۇراقتىلىق پەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بولاشاعىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان دەموگرافيالىق ساياساتتىڭ تابىستى جۇرۋىنە تىكەلەي بايلانىستى.
وسى مالىمەتتىڭ بارلىعىنا قاراي وتىرىپ، ءوز وبلىسىمىزدىڭ دا دەموگرافيالىق جاعدايىنى قىسقاشا توقتالا كەتۋدى ءجون سانايمىن.
پاۆلودار وبلىس ورتالىعى بولىپ تابىلادى، قالالىق جانە اۋىلدىق جەرلەرىندە 328،9 مىڭ ادام تۇرادى، ونىڭ اۋماعى 0،6 مىڭ شارشى مەتردى قۇرايدى. جالپى، پاۆلودار قالاسىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنىڭ قورىتىندىلارىن وڭ باعالاۋعا بولادى
دەموگرافيالىق جاعداي حالىقتىڭ تابيعي وسۋىمەن سيپاتتالادى، وسى كەزەڭ ىشىندە احاج ۇيىمدارىمەن 2506 تۋۋ تىركەلگەن، بۇل 2008 جىلعى وسى ۋاقىتقا قاراعاندا 8،2 % ارتىق. ءولىم سانى 11،1 % تومەندەدى، حالىقتىڭ تابيعي ءوسىمى 986 ادامدى قۇرايدى. نەكە قيۋ ورگاندارىمەن 868 نەكە جانە 557 اجىراسۋ تىركەلدى. پاۆلودار قالاسىنا كەلگەندەر سانى 45،1 % ازايدى، ال كەتكەندەر سانى 1،3 ەسەگە ءوستى.
XXI عاسىردىڭ باسىندا ءومiر ءسۇرiپ جاتقان بۇگiنگi ۇرپاق ءۇشiن قازiر قالىپتاسىپ جاتقان ەتنو-دەموگرافيالىق جاعداي قالىپتى نارسە سياقتى بولىپ كورiنەتiن شىعار. بiراق وتكەن XX عاسىر بارىسىندا وسى تۇرعىدان الىپ قاراعاندا، بiرنەشە رەت ءۇردiستi اۋدارىپ-توڭكەرەتiن كۇرت وزگەرiستەر بولعان. سوندىقتان بۇگiنگi ۇلتتىق دەموگرافيالىق جەتiستiككە بولا كولگiرسiپ، توقمەيiلسۋدiڭ قاجەتi جوق بولار. ودان دا وتكەننەن ساباق الىپ، اباي بولۋدى ەستەن شىعارماۋعا ۇيرەنەيiك.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. برۋك س.ي. ناسەلەنيە ميرا. ەتنودەموگرافيچەسكيي سپراۆوچنيك. – موسكۆا: ناۋكا، 1986 – 298 س
2. م.ءتاتىموۆ. قازاق الەمى. – الماتى: قازاقستان – اتامۇرا، 1993 – 160
3. قوجاحمەت م. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك گەوگرافياسى. - قاراعاندى: ە.ا. بوكەتوۆ اتىنداعى قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى»، 2006.
پاۆلودار قالاسى
№15 جالپى ورتا ءبىلىم بەرۋ مەكتەبىنىڭ
گەوگرافيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى: ءداۋىت جانار
You Might Also Like
