حالىقتاردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋى
6 - سىنىپ. ەجەلگى قازاقستان تاريحى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: حالىقتاردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
● حالىقتاردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋى، عۇن جورىقتارىنىڭ ماڭىزى، تاريحتاعى عۇنداردىڭ ورىن تۋرالى ايتا وتىرىپ، اتتيلانىڭ ومىرىنە توقتالۋ، ءفيلمىن كورسەتۋ.
● بەلسەندى، ىزدەنىمپاز، جان - جاقتى ءبىلىمدى اششزامات تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس
ءادىسى: ينتەراكتيۆتى
كورنەكىلىك: كارتا، سۋرەتتەر
ساباقتىڭ جوسپارى
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
II ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ
III جاڭا ساباق
IV جاڭا ساباقتى بەكىتۋ
V قورىتىندىلاۋ، باعالاۋ
VI ۇيگە تاپسىرما.
ساباقتىڭ بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
• وقۋ قۇرالىن تەكسەرىپ تۇگەلدەۋ
• وقۋشىلار زەيىنىن ساباققا اۋدارۋ
• كوڭىل – كۇيلەرىن سۇراۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ:
1. عۇندار تۋرالى قانداي دەرەكتەردە ايتىلادى؟
2. عۇندار باعىندىرعان تايپالاردى كارتادان كورسەت.
3. وقۋلىقتى پايدالانىپ، قۇدىرەتتى عۇن مەملەكەتى تۋرالى اڭگىمەلە.
4. قىتايلار عۇندارمەن نەگە سوعىستى، عۇندار نەلىكتەن جەڭىلدى، سوعىستىڭ سالدارىن ايت.
جاڭا ساباقتىڭ جوسپارى:
قىسقاشا مالىمەت: ساقتاردان سوڭعى قازاقستان اۋماعىندا جانە كورشى ايماقتاردا ۇلكەن مەملەكەت قۇرىپ داۋىرلەگەن حالىق — عۇندار ەدى. ب. ز. د. IV عاسىردا - اق جۇڭگو مەملەكەتى عۇنداردى وزدەرىنىڭ "سولتۇستىك - باتىستاعى كۇشتى باسەكەلەسى، جاۋى" دەپ ەسەپتەگەن. بۇل كۇندەرى تۇركى تىلىندە سويلەگەندىگى دالەلدەنىپ وتىرعان عۇندار باسىندا تايپالىق وداق بولىپ، ودان كۇشتى مەملەكەت قۇردى. عۇنداردىڭ مەملەكەتتىك تاريحى جونىندە جازبا دەرەكتەر جەتكىلىكتى. ولاردىڭ ساياسي - قوعامدىق قۇرىلىسى جونىندەگى دەرەكتەر، نەگىزىنەن، جۇڭگو جىلنامالارىندا مول ساقتالعان. عۇنداردا مەملەكەتتىلىكتىڭ نەگىزى ب. ز. د. III عاسىرلاردان باستادى. عۇندار مەملەكەتتىلىگىن تولىق قالىپتاستىرىپ، ونىڭ ساياسي جۇيەسىن قۇرۋشى ءىرى ساياسي تۇلعا — مودە
1. حالىقتاردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋى.
♦ عۇن قوعامى ۇشى - قيىرى جوق كەڭ - بايتاق جەردى جايلاپ، كوپتەگەن تايپانىڭ باسىن بىرىكتىردى، اسكەري سوعىس قۋاتى وراسان زور قۇدىرەتتى مەملەكەتكە اينالدى. ەدىلدىڭ (اتتيلانىڭ) جەڭىمپاز جورىعى ونىڭ اتىن بۇكىل الەمگە ايگىلى ەتتى.
2. عۇن جورىقتارىنىڭ ماڭىزى.
♦ اتتيلا (ەدىل) شامامەن 400 - 453 جىلدارى ءومىر سۇرگەن.
♦ كوپتەگەن حالىقتاردىڭ جادىندا ۇلى عۇنداردىڭ بەينەسى ساقتالىپ قالعان. اتتيلا تۋرالى ەڭبەكتەر 6 عسىردان باستاپ ءالى كۇنگە دەيىن جازىلىپ كەلەدى. نەمىس، فرانستۋز، جانە يتاليان تىلىندە بىرنەشە تۋىندىلار شىقتى. يتاليانىڭ اتاقتى كومپوزيتورى دجۋزەپپە ۆەردي «اتتيلا» وپەراسىن جازدى. اتتيلا بەينەسى ءبىزدىڭ حالىقتىڭ ەسىندە دە ساقتالعان. حالىق ونى «ەدىل» دەپ اتايدى. ۆولگا وزەنى دە قازاقشا «ەدىل» اتالادى.
3. تاريحتاعى عۇندار سيپاتتاماسى.
♦ 448 جىلى اتتيلانىڭ سارايىندا بولىپ قايتقان پرييسك ونىڭ سىرت كەلبەتىن بىلاي سۋرەتتەيدى: «ءبىر كورگەن ادام ونىڭ ناعىز ازيالىق ەكەنىن بىردەن ايتادى. باسى ۇلكەن، ورتا بويلى، مىعىم دەنەلى. قاراعان جەرىن تەسىپ وتەتىندەي، كوزقاراسى سۇستى. قوزعالىسى شاپشاڭ، سەنىمدى. داۋىسى كۇمىستەي سىڭعىرلايدى ءارى قۇلاققا جاعىمدى».
تاريحتاعى "ۇلى قونىس اۋدارۋ" ورتالىق ازيانىڭ ساياسي كارتاسىنا، ەتنيكالىق قۇرامىنا وزگەرىستەر اكەلدى. قىتايدىڭ ىعىستىرۋىمەن عۇندار التاي، سارىارقا ارقىلى باتىس قازاقستانعا جىلجىدى. ولار جولشىباي كوپتەگەن تايپالاردىڭ ورىن اۋىستىرۋىنا اسەر ەتتى.
جالپى عۇن تايپالارىنىڭ شىعىستان باتىسقا قاراي جىلجۋى ب. ز. د. II عاسىردان باستالىپ، ب. ز. IV عاسىرىنا دەيىن سوزىلعان. تاريحتا بۇل جىلجۋ تەك عۇندارعا عانا ءتان قۇبىلىس ەمەس، باسقا دا ءىرى تايپالارعا دا اسەرىن تيگىزدى. تاريحتا بۇل تاريحي كۇبىلىستى "حالىقتاردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋى" دەپ اتايدى. اسىرەسە قازاقستانعا ۇلكەن اسەرىن تيگىزدى: جەرگىلىكتى ساق، يۋەچجي، ءۇيسىن، قاڭلى سياقتى تايپالاردىڭ شىعىستان باتىسقا قاراي ورىن اۋىستىرۋىنا اكەلدى.
عۇندار ەدىلدەن ءوتىپ، الدارىنا سارمات - الانداردى سالا وتىرىپ، ەۋروپاعا ەندى. ەندى ازيالىق عۇندار ەۋروپالىق جازبالاردا "گۋندەر" دەپ اتالا باستادى. ولار دوننان دۋنايعا دەيىنگى ەجەلگى گوتتاردى دۋنايدىڭ ارعى جاعىنا ىعىستىردى. كەيىن گوتتار (گەرمان تايپالارى)، وستگوتتار(شىعىس گوتتار) دا عۇندارمەن وداقتاسۋعا ءماجبۇر بولدى. عۇندار كەرچ بۇعازى ارقىلى ءوتىپ، بوسفور پاتشالىعىن تالقاندادى. بۇكىل قارا تەڭىز جاعالاۋىنان دنەسترگە دەيىن ارالىق عۇنداردىڭ قول استىنا كوشتى.
376 جىلى عۇندار ريم يمپەرياسى شەكاراسىنا تاقاپ كەلدى. V عاسىردىڭ 30 - جىلدارىندا عۇن باسشىسى رۋمىنيا جانە ۆەنگر جەرىندە مەملەكەت باسىنا كەلگەننەن باستاپ مەملەكەت كۇشەيىپ، الەمگە ايگىلى بولدى. عۇندار پاتشاسى اتتيلا ەۋروپادا عۇن مەملەكەتىن كۇرىپ، ەلدى كەڭەيتۋ ماقساتىندا ريم يمپەرياسىنا قارسى كۇرەستى.
اتتيلا
ريم يمپەرياسى اسكەرلەرى مەن 250 مىڭ اتتيلا اسكەرلەرى اراسىندا شالون قالاسى تۇبىندە شايقاس بولدى. ول ريم يمپەرياسىنىڭ كەيبىر اۋداندارىن باسىپ الدى. VI عاسىرداەۋروپادا اتتيلا بەينەسى كەسكىندەلگەن التىن، كۇمىس اقشالار شىعارىلعان.
♦ باتىس گوتتار عۇندارمەن بىرىگىپ ەجەلگى ريم يمپەرياسىنا ۇلكەن ءقاۋىپ ءتوندىردى. سونىمەن قاتار تايپالاردىڭانتروپولوگيالىق ءتۇس - كەلبەتىنىڭ وزگەرۋىنە اسەر ەتە وتىرىپ، تۇركى ءتىلىنىڭ تارالۋىنا ىقپال جاسادى. تۇركى ءتىلىنىڭ جەرگىلىكتى ديالەكتىسى قالىپتاستى.
ساباقتى بەكىتۋ:
1. عۇندار ەۋروپانىڭ قاي مەملەكەتتەرىنە دەيىن جەتتى، كارتادان كورسەت. ەجەلگى دەرەكتەردە عۇندار قالاي اتالادى؟
2. قوسىمشا ادەبيەتتەردى پايدالانىپ اتتيلا (ەدىل) تۋرالى اڭگىمەلە.
3. عۇنداردىڭ جاۋلارىن جەڭۋ سەبەپتەرى نەدە؟ ويىڭدى دالەلدە.
باعالاۋ: وقۋشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىن باعالاۋ. جەتىستىكتەرىن ايتىپ، ماداقتاۋ
ۇيگە تاپسىرما: شىعارماشىلىق تاپسىرما. «عۇنداردىڭ الەمدىك تاريحتا الاتىن ورنى جايلى اڭگىمە قۇراستىرۋ»
ساباقتىڭ تاقىرىبى: حالىقتاردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋى.
ساباقتىڭ ماقساتى:
● حالىقتاردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋى، عۇن جورىقتارىنىڭ ماڭىزى، تاريحتاعى عۇنداردىڭ ورىن تۋرالى ايتا وتىرىپ، اتتيلانىڭ ومىرىنە توقتالۋ، ءفيلمىن كورسەتۋ.
● بەلسەندى، ىزدەنىمپاز، جان - جاقتى ءبىلىمدى اششزامات تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس
ءادىسى: ينتەراكتيۆتى
كورنەكىلىك: كارتا، سۋرەتتەر
ساباقتىڭ جوسپارى
I. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
II ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ
III جاڭا ساباق
IV جاڭا ساباقتى بەكىتۋ
V قورىتىندىلاۋ، باعالاۋ
VI ۇيگە تاپسىرما.
ساباقتىڭ بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى
• وقۋ قۇرالىن تەكسەرىپ تۇگەلدەۋ
• وقۋشىلار زەيىنىن ساباققا اۋدارۋ
• كوڭىل – كۇيلەرىن سۇراۋ.
ءىى. ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ:
1. عۇندار تۋرالى قانداي دەرەكتەردە ايتىلادى؟
2. عۇندار باعىندىرعان تايپالاردى كارتادان كورسەت.
3. وقۋلىقتى پايدالانىپ، قۇدىرەتتى عۇن مەملەكەتى تۋرالى اڭگىمەلە.
4. قىتايلار عۇندارمەن نەگە سوعىستى، عۇندار نەلىكتەن جەڭىلدى، سوعىستىڭ سالدارىن ايت.
جاڭا ساباقتىڭ جوسپارى:
قىسقاشا مالىمەت: ساقتاردان سوڭعى قازاقستان اۋماعىندا جانە كورشى ايماقتاردا ۇلكەن مەملەكەت قۇرىپ داۋىرلەگەن حالىق — عۇندار ەدى. ب. ز. د. IV عاسىردا - اق جۇڭگو مەملەكەتى عۇنداردى وزدەرىنىڭ "سولتۇستىك - باتىستاعى كۇشتى باسەكەلەسى، جاۋى" دەپ ەسەپتەگەن. بۇل كۇندەرى تۇركى تىلىندە سويلەگەندىگى دالەلدەنىپ وتىرعان عۇندار باسىندا تايپالىق وداق بولىپ، ودان كۇشتى مەملەكەت قۇردى. عۇنداردىڭ مەملەكەتتىك تاريحى جونىندە جازبا دەرەكتەر جەتكىلىكتى. ولاردىڭ ساياسي - قوعامدىق قۇرىلىسى جونىندەگى دەرەكتەر، نەگىزىنەن، جۇڭگو جىلنامالارىندا مول ساقتالعان. عۇنداردا مەملەكەتتىلىكتىڭ نەگىزى ب. ز. د. III عاسىرلاردان باستادى. عۇندار مەملەكەتتىلىگىن تولىق قالىپتاستىرىپ، ونىڭ ساياسي جۇيەسىن قۇرۋشى ءىرى ساياسي تۇلعا — مودە
1. حالىقتاردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋى.
♦ عۇن قوعامى ۇشى - قيىرى جوق كەڭ - بايتاق جەردى جايلاپ، كوپتەگەن تايپانىڭ باسىن بىرىكتىردى، اسكەري سوعىس قۋاتى وراسان زور قۇدىرەتتى مەملەكەتكە اينالدى. ەدىلدىڭ (اتتيلانىڭ) جەڭىمپاز جورىعى ونىڭ اتىن بۇكىل الەمگە ايگىلى ەتتى.
2. عۇن جورىقتارىنىڭ ماڭىزى.
♦ اتتيلا (ەدىل) شامامەن 400 - 453 جىلدارى ءومىر سۇرگەن.
♦ كوپتەگەن حالىقتاردىڭ جادىندا ۇلى عۇنداردىڭ بەينەسى ساقتالىپ قالعان. اتتيلا تۋرالى ەڭبەكتەر 6 عسىردان باستاپ ءالى كۇنگە دەيىن جازىلىپ كەلەدى. نەمىس، فرانستۋز، جانە يتاليان تىلىندە بىرنەشە تۋىندىلار شىقتى. يتاليانىڭ اتاقتى كومپوزيتورى دجۋزەپپە ۆەردي «اتتيلا» وپەراسىن جازدى. اتتيلا بەينەسى ءبىزدىڭ حالىقتىڭ ەسىندە دە ساقتالعان. حالىق ونى «ەدىل» دەپ اتايدى. ۆولگا وزەنى دە قازاقشا «ەدىل» اتالادى.
3. تاريحتاعى عۇندار سيپاتتاماسى.
♦ 448 جىلى اتتيلانىڭ سارايىندا بولىپ قايتقان پرييسك ونىڭ سىرت كەلبەتىن بىلاي سۋرەتتەيدى: «ءبىر كورگەن ادام ونىڭ ناعىز ازيالىق ەكەنىن بىردەن ايتادى. باسى ۇلكەن، ورتا بويلى، مىعىم دەنەلى. قاراعان جەرىن تەسىپ وتەتىندەي، كوزقاراسى سۇستى. قوزعالىسى شاپشاڭ، سەنىمدى. داۋىسى كۇمىستەي سىڭعىرلايدى ءارى قۇلاققا جاعىمدى».
تاريحتاعى "ۇلى قونىس اۋدارۋ" ورتالىق ازيانىڭ ساياسي كارتاسىنا، ەتنيكالىق قۇرامىنا وزگەرىستەر اكەلدى. قىتايدىڭ ىعىستىرۋىمەن عۇندار التاي، سارىارقا ارقىلى باتىس قازاقستانعا جىلجىدى. ولار جولشىباي كوپتەگەن تايپالاردىڭ ورىن اۋىستىرۋىنا اسەر ەتتى.
جالپى عۇن تايپالارىنىڭ شىعىستان باتىسقا قاراي جىلجۋى ب. ز. د. II عاسىردان باستالىپ، ب. ز. IV عاسىرىنا دەيىن سوزىلعان. تاريحتا بۇل جىلجۋ تەك عۇندارعا عانا ءتان قۇبىلىس ەمەس، باسقا دا ءىرى تايپالارعا دا اسەرىن تيگىزدى. تاريحتا بۇل تاريحي كۇبىلىستى "حالىقتاردىڭ ۇلى قونىس اۋدارۋى" دەپ اتايدى. اسىرەسە قازاقستانعا ۇلكەن اسەرىن تيگىزدى: جەرگىلىكتى ساق، يۋەچجي، ءۇيسىن، قاڭلى سياقتى تايپالاردىڭ شىعىستان باتىسقا قاراي ورىن اۋىستىرۋىنا اكەلدى.
عۇندار ەدىلدەن ءوتىپ، الدارىنا سارمات - الانداردى سالا وتىرىپ، ەۋروپاعا ەندى. ەندى ازيالىق عۇندار ەۋروپالىق جازبالاردا "گۋندەر" دەپ اتالا باستادى. ولار دوننان دۋنايعا دەيىنگى ەجەلگى گوتتاردى دۋنايدىڭ ارعى جاعىنا ىعىستىردى. كەيىن گوتتار (گەرمان تايپالارى)، وستگوتتار(شىعىس گوتتار) دا عۇندارمەن وداقتاسۋعا ءماجبۇر بولدى. عۇندار كەرچ بۇعازى ارقىلى ءوتىپ، بوسفور پاتشالىعىن تالقاندادى. بۇكىل قارا تەڭىز جاعالاۋىنان دنەسترگە دەيىن ارالىق عۇنداردىڭ قول استىنا كوشتى.
376 جىلى عۇندار ريم يمپەرياسى شەكاراسىنا تاقاپ كەلدى. V عاسىردىڭ 30 - جىلدارىندا عۇن باسشىسى رۋمىنيا جانە ۆەنگر جەرىندە مەملەكەت باسىنا كەلگەننەن باستاپ مەملەكەت كۇشەيىپ، الەمگە ايگىلى بولدى. عۇندار پاتشاسى اتتيلا ەۋروپادا عۇن مەملەكەتىن كۇرىپ، ەلدى كەڭەيتۋ ماقساتىندا ريم يمپەرياسىنا قارسى كۇرەستى.
اتتيلا
ريم يمپەرياسى اسكەرلەرى مەن 250 مىڭ اتتيلا اسكەرلەرى اراسىندا شالون قالاسى تۇبىندە شايقاس بولدى. ول ريم يمپەرياسىنىڭ كەيبىر اۋداندارىن باسىپ الدى. VI عاسىرداەۋروپادا اتتيلا بەينەسى كەسكىندەلگەن التىن، كۇمىس اقشالار شىعارىلعان.
♦ باتىس گوتتار عۇندارمەن بىرىگىپ ەجەلگى ريم يمپەرياسىنا ۇلكەن ءقاۋىپ ءتوندىردى. سونىمەن قاتار تايپالاردىڭانتروپولوگيالىق ءتۇس - كەلبەتىنىڭ وزگەرۋىنە اسەر ەتە وتىرىپ، تۇركى ءتىلىنىڭ تارالۋىنا ىقپال جاسادى. تۇركى ءتىلىنىڭ جەرگىلىكتى ديالەكتىسى قالىپتاستى.
ساباقتى بەكىتۋ:
1. عۇندار ەۋروپانىڭ قاي مەملەكەتتەرىنە دەيىن جەتتى، كارتادان كورسەت. ەجەلگى دەرەكتەردە عۇندار قالاي اتالادى؟
2. قوسىمشا ادەبيەتتەردى پايدالانىپ اتتيلا (ەدىل) تۋرالى اڭگىمەلە.
3. عۇنداردىڭ جاۋلارىن جەڭۋ سەبەپتەرى نەدە؟ ويىڭدى دالەلدە.
باعالاۋ: وقۋشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىن باعالاۋ. جەتىستىكتەرىن ايتىپ، ماداقتاۋ
ۇيگە تاپسىرما: شىعارماشىلىق تاپسىرما. «عۇنداردىڭ الەمدىك تاريحتا الاتىن ورنى جايلى اڭگىمە قۇراستىرۋ»
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ءبىلىمدى بالا قىر اسار، قۇتتى بولسىن، ءتىلاشار!
