حانتالاپاي ۇلتتىق ويىنى
ماڭعىستاۋ وبلىسى، قاراقيا اۋدانى، مۇنايشى اۋىلى
"بالاۋسا"بالاباقشاسىنىڭ تاربيەشىسى جانار نۋرگازييەۆا
حانتالاپاي ۇلتتىق ويىنى
ماقساتى: قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارىن دارىپتەۋ ارقىلى بالالاردىڭ ينتەلەكتۋالدىق، تاپقىرلىق، ەپتىلىك، دالدىككە، ۇستامدىلىققا، بايسالدىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋعا ىقپال ەتۋ.
مىندەتتەرى: توپتا جۇمىس ىستەي ءبىلۋىن قالىپتاستىرۋ، پاتريوتتىق سەزىمدەرىن جانە وتانعا تۋعان، ولكەگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن وياتۋ.
جۇرگىزۋشى: ارمىسىزدار اتا – انالار، ۇستازدار، قوناقتار! ءبارىمىزدىڭ اسىعا كۇتكەن ناۋرىز تويىمىزدا كەلىپ جەتتى. تويلارىڭىز قۇتتى بولسىن! بۇل كۇن ءبىزدىڭ اتا – بابالارىمىز ارعى تەگىمىز مىڭداعان جىلدان بەرى تويلاپ كەلە جاتقان جىل باسى مەرەكەسى. ناۋرىز تويى مەرەكەسى قۇتتى بولسىن!. ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى دەپ اتالعان ناۋرىزدا دەنساۋلىقتارىڭ مىقتى بولسىن، تىلەكتەرىڭىز قابىل بولسىن. ولاي بولسا بۇگىنگى قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىنىڭ ءبىرى -«حانتالاپاي» ويىنى بايقاۋىنا قوش كەلدىڭىزدەر!
اسىق ويىندارى - قازاق حالقىنىڭ ويىندارىنىڭ ءبىرى. ۇلتتىق ويىندار كوبىنەسە ءار حالىقتىڭ الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق جاعدايلارىنا، شارۋاشىلىق مۇمكىنشىلىكتەرىنە بايلانىستى قالىپتاسقان. قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ويىندارىنىڭ كوبى تابيعي زاتتارمەن ويناۋعا نەگىزدەلگەن. شارۋاشىلىعى مال شارۋاشىلىعىنا نەگىزدەلگەندىكتەن قازاق حالقىنىڭ ۇلت ويىندارى دا وسىعان يكەمدەلەدى. اسىرەسە، قويدى كوپ وسىرگەندىكتەن بالالار ويىنىڭ كوبى قوي اسىعىمەن بايلانىستى بولىپ كەلەدى. سوندىقتان اسىق ويىندارى ۇلت ويىندارىنىڭ ىشىندەگى ارىدان كەلە جاتقان كونەلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. اسىق ويىنى بالانىڭ جاستايىنان جۇيكە جۇيەلەرىن شىڭداپ، ولاردى دالدىككە، ۇستامدىلىققا، بايسالدىلىققا تاربيەلەيدى. بۇل ويىندى ەڭبەكتەگەن بالادان، ەڭكەيگەن كارىگە دەيىن وينايتىن بولعان. ءبىز سولاردىڭ ەل ەسىندە ساقتالعان ۇلگىلەرىن كەلتىرىپ وتىرمىز. بۇرىن ەل قورعاۋشى باتىر، جاۋىنگەر، حالىق قايراتكەرلەرى ويىن ۇستىندە كورىنەدى. سول ويىن ارقىلى شىنىعىپ ءوزىنىڭ بويىنداعى تابيعي دارىنىن شىڭداي تۇسەدى. ۇلت ويىندارى وسىلايشا اتادان - بالاعا، ۇلكەننەن - كىشىگە مۇرا بولىپ جالعاسىپ وتىرعان. اسىق ويىنى كۇندىز دە، تۇندە دە وينالادى. كۇندىزگىسى مەرگەندىككە، تۇنگىسى ەپتىلىككە باۋليدى. ۇلى اقىن اباي اتامىز دا اسىق ويىنى، ياعني «حانتالاپاي» ويىنىن جاقسى ويناعان. بۇگىنگى بايقاۋىمىزدى اشۋ ءۇشىن ءسوز كەزەگىن بالاباقشا باسشىسى كۋرمانوۆا ايجان ەرلانقىزىنا بەرەمىز.
الدىمەن ءادىلقازى مۇشەلەرىن سايلايمىز:
1)
2)
3)
جۇرگىزۋشى: بالالار وسى ەندى «حانتالاپاي» ويىنى تۋرالى بەينەروليككە نازار اۋدارايىق.
(حانتالاپاي ويىنىڭ سۋرەتتى سلايد تۇرىندە قاراۋ).
الدار كوسە: مەن الدارمىن، الدارمىن،
ساقالىڭدى تالدارمىن.
ساقال تۇگەل، مۇرتتا جوق،
سەندەردى دە الدارمىن،
سالەمەتسىزدەر مە، بالالار! بۇگىن سەندەردە مەرەكە، قىزىقتى ويىن وتكەلى جاتىر دەپ ەستىدىم.
مەن دە سەندەرمەن ويىن ويناعىم كەلىپ تۇر. سەندەر مەنىمەن قىزىقتى قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىنىن ويناعىلارىڭ كەلە مە؟
بالالار: ءيا
جۇرگىزۋشى: سالت – ءداستۇرىم جاراسسا،
قايتا قۇرىپ جاڭاشا.
جاراسسا ونەر كورسەتىپ،
توي تويلايىق تاماشا
جاڭعىرعانى سانانىڭ،
ۇمىتادى مۇنى كىم؟
اتا – سالتىن بابامنىڭ.
الىپ كەلدى ۇلىس كۇن.
الدار كوسە: ول ويىن «حانتالاپاي» دەپ اتالادى. قانەكي سەندەر شەڭبەر بولىپ وتىرا قويىڭدار.
بالالار شەڭبەر بولىپ وتىرادى.
الدار كوسە: ويىندى باستار الدىندا
«تالاپاي - اۋ، تالاپاي»
تابىلدى ويىن الاقاي دەپ ايتادى. بالالارمەن بىرگە قايتالايدى، قورجىنداعى اسىقتاردى، وتىرعان بالالارعا شاشادى.
بالالار: جارىسا «حانتالاپاي» دەپ داۋىستاپ، اسىقتاردى تالاسىپ ءبولىپ الادى. جيناعان اسىقتارىن ساناي باستايدى، ءار بالا جيناعان اسىقتارىن تىگىپ، ولاردى اتۋعا دايىندالادى. حان اسىعى قولىنا تۇسكەن بالا ويىندى ءبىرىنشى باستايدى. تيگىزگەن اسىقتاردى ۇتىپ الادى. تيگىزە الماي قالعان جاعدايدا ويىن جۇرگىزۋشىنىڭ تاپسىرماسىن ورىندايدى.
ول ءۇشىن بالالاردىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرىنە سايكەس ينتەلەكتۋالدىق تاپسىرمالار الدىن الا دايىندالادى.
سۇراقتار: 1) ءتورت – تۇلىكتى اتا؟
2) ءسۇت تاعامدارىن اتا؟
3) جىلقىنىڭ ءسۇتىن نە دەپ اتايدى؟
4) ءقازىر جىلدىڭ قاي مەزگىلى؟
5) كوكتەم مەزگىلىندەگى مەرەكەلەردى اتاڭىز؟
6) قازاقتىڭ ويۋ - ورنەكتەرىن اتا؟
7) اسىقتاردىڭ تۇسكەندەگى اتاۋى؟
تاپسىرماعا دۇرىس جاۋاپ بەرسە كەلەسى اسىقتى اتادى. ەكىنشى رەت تيزىگە الماعان جاعدايدا ءوز كەزەگىن اسىعى كوپ كەلەسى بالاعا بەرەدى. ەگەر بالا تاپسىرماعا جاۋاپ بەرە الماسا باسقا بالالاردىڭ جاۋاپ بەرۋىنە بولادى. بۇل جاعدايدا اسىقتى اتۋ كەزەگى دۇرىس جاۋاپ بەرگەن بالاعا بەرىلەدى. وسىلايشا ويىن جالعاسادى. ويىن سوڭىندا ءار بالا ۇپاي اسىقتارىن سانايدى.
ءادىلقازى ءادىل تورەلىگىن ايتقانشا «بالدىرعان» توبىنىڭ بالالارىنىڭ ونەرلەرىن تاماشالاڭىزدار.
حور: ءان: قۇتتى بولسىن ءاز – ناۋرىز
ال، حالايىق، تۇرمايىق،
اندەتەيىك جىرلايىق.
ورتامىزدى اشايىق.
ىرىس تىلەپ بۇل جىلعا،
جىردان شاشۋ شاشايىق.
ءان: «اناشىم» يسامادين جانەركەنىڭ ورىنداۋىندا
«بالبوبەك» توبىنىڭ كىشكەنتاي ءبۇلدىرشىنى --------------------- ورىنداۋىندا «دومبىرا» انىمەن بۇگىنگى تويىمىزعا ءوز توبىنىڭ توي شاشۋىن قابىل الىڭىزدار!
«بالدىرعان» توبىنىڭ ورىنداۋىندا «اققۋ» ءبيىن تاماشالاڭىزدار!
ءادىل قازى قورىتىندىسى بويىنشا «العىر بالا»، «زەرەك بالا» «مەرگەن بالا» نوميناسيالارى بەرىلەدى.
قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىنىن ەسكە ءتۇسىرىپ، جاڭعىرتىپ، ناقىشىنا كەلتىرىپ ويناعان «بالدىرعان» توبى بۇلدىرشىندەرىنىڭ ويىنىن تاماشالاڭىزدار. كەلەسى جىلى دا وسى قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارىن ۇردىسكە اينالدىرىپ، جالعاسىن تابا بەرسىن. جىلدان – جىلعا امان - ەسەن، جەتە بەرەيىك. قوش ساۋ بولىڭىزدار!
"بالاۋسا"بالاباقشاسىنىڭ تاربيەشىسى جانار نۋرگازييەۆا
حانتالاپاي ۇلتتىق ويىنى
ماقساتى: قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارىن دارىپتەۋ ارقىلى بالالاردىڭ ينتەلەكتۋالدىق، تاپقىرلىق، ەپتىلىك، دالدىككە، ۇستامدىلىققا، بايسالدىلىق قابىلەتتەرىن دامىتۋعا ىقپال ەتۋ.
مىندەتتەرى: توپتا جۇمىس ىستەي ءبىلۋىن قالىپتاستىرۋ، پاتريوتتىق سەزىمدەرىن جانە وتانعا تۋعان، ولكەگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن وياتۋ.
جۇرگىزۋشى: ارمىسىزدار اتا – انالار، ۇستازدار، قوناقتار! ءبارىمىزدىڭ اسىعا كۇتكەن ناۋرىز تويىمىزدا كەلىپ جەتتى. تويلارىڭىز قۇتتى بولسىن! بۇل كۇن ءبىزدىڭ اتا – بابالارىمىز ارعى تەگىمىز مىڭداعان جىلدان بەرى تويلاپ كەلە جاتقان جىل باسى مەرەكەسى. ناۋرىز تويى مەرەكەسى قۇتتى بولسىن!. ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى دەپ اتالعان ناۋرىزدا دەنساۋلىقتارىڭ مىقتى بولسىن، تىلەكتەرىڭىز قابىل بولسىن. ولاي بولسا بۇگىنگى قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىنىڭ ءبىرى -«حانتالاپاي» ويىنى بايقاۋىنا قوش كەلدىڭىزدەر!
اسىق ويىندارى - قازاق حالقىنىڭ ويىندارىنىڭ ءبىرى. ۇلتتىق ويىندار كوبىنەسە ءار حالىقتىڭ الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق جاعدايلارىنا، شارۋاشىلىق مۇمكىنشىلىكتەرىنە بايلانىستى قالىپتاسقان. قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ويىندارىنىڭ كوبى تابيعي زاتتارمەن ويناۋعا نەگىزدەلگەن. شارۋاشىلىعى مال شارۋاشىلىعىنا نەگىزدەلگەندىكتەن قازاق حالقىنىڭ ۇلت ويىندارى دا وسىعان يكەمدەلەدى. اسىرەسە، قويدى كوپ وسىرگەندىكتەن بالالار ويىنىڭ كوبى قوي اسىعىمەن بايلانىستى بولىپ كەلەدى. سوندىقتان اسىق ويىندارى ۇلت ويىندارىنىڭ ىشىندەگى ارىدان كەلە جاتقان كونەلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. اسىق ويىنى بالانىڭ جاستايىنان جۇيكە جۇيەلەرىن شىڭداپ، ولاردى دالدىككە، ۇستامدىلىققا، بايسالدىلىققا تاربيەلەيدى. بۇل ويىندى ەڭبەكتەگەن بالادان، ەڭكەيگەن كارىگە دەيىن وينايتىن بولعان. ءبىز سولاردىڭ ەل ەسىندە ساقتالعان ۇلگىلەرىن كەلتىرىپ وتىرمىز. بۇرىن ەل قورعاۋشى باتىر، جاۋىنگەر، حالىق قايراتكەرلەرى ويىن ۇستىندە كورىنەدى. سول ويىن ارقىلى شىنىعىپ ءوزىنىڭ بويىنداعى تابيعي دارىنىن شىڭداي تۇسەدى. ۇلت ويىندارى وسىلايشا اتادان - بالاعا، ۇلكەننەن - كىشىگە مۇرا بولىپ جالعاسىپ وتىرعان. اسىق ويىنى كۇندىز دە، تۇندە دە وينالادى. كۇندىزگىسى مەرگەندىككە، تۇنگىسى ەپتىلىككە باۋليدى. ۇلى اقىن اباي اتامىز دا اسىق ويىنى، ياعني «حانتالاپاي» ويىنىن جاقسى ويناعان. بۇگىنگى بايقاۋىمىزدى اشۋ ءۇشىن ءسوز كەزەگىن بالاباقشا باسشىسى كۋرمانوۆا ايجان ەرلانقىزىنا بەرەمىز.
الدىمەن ءادىلقازى مۇشەلەرىن سايلايمىز:
1)
2)
3)
جۇرگىزۋشى: بالالار وسى ەندى «حانتالاپاي» ويىنى تۋرالى بەينەروليككە نازار اۋدارايىق.
(حانتالاپاي ويىنىڭ سۋرەتتى سلايد تۇرىندە قاراۋ).
الدار كوسە: مەن الدارمىن، الدارمىن،
ساقالىڭدى تالدارمىن.
ساقال تۇگەل، مۇرتتا جوق،
سەندەردى دە الدارمىن،
سالەمەتسىزدەر مە، بالالار! بۇگىن سەندەردە مەرەكە، قىزىقتى ويىن وتكەلى جاتىر دەپ ەستىدىم.
مەن دە سەندەرمەن ويىن ويناعىم كەلىپ تۇر. سەندەر مەنىمەن قىزىقتى قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىنىن ويناعىلارىڭ كەلە مە؟
بالالار: ءيا
جۇرگىزۋشى: سالت – ءداستۇرىم جاراسسا،
قايتا قۇرىپ جاڭاشا.
جاراسسا ونەر كورسەتىپ،
توي تويلايىق تاماشا
جاڭعىرعانى سانانىڭ،
ۇمىتادى مۇنى كىم؟
اتا – سالتىن بابامنىڭ.
الىپ كەلدى ۇلىس كۇن.
الدار كوسە: ول ويىن «حانتالاپاي» دەپ اتالادى. قانەكي سەندەر شەڭبەر بولىپ وتىرا قويىڭدار.
بالالار شەڭبەر بولىپ وتىرادى.
الدار كوسە: ويىندى باستار الدىندا
«تالاپاي - اۋ، تالاپاي»
تابىلدى ويىن الاقاي دەپ ايتادى. بالالارمەن بىرگە قايتالايدى، قورجىنداعى اسىقتاردى، وتىرعان بالالارعا شاشادى.
بالالار: جارىسا «حانتالاپاي» دەپ داۋىستاپ، اسىقتاردى تالاسىپ ءبولىپ الادى. جيناعان اسىقتارىن ساناي باستايدى، ءار بالا جيناعان اسىقتارىن تىگىپ، ولاردى اتۋعا دايىندالادى. حان اسىعى قولىنا تۇسكەن بالا ويىندى ءبىرىنشى باستايدى. تيگىزگەن اسىقتاردى ۇتىپ الادى. تيگىزە الماي قالعان جاعدايدا ويىن جۇرگىزۋشىنىڭ تاپسىرماسىن ورىندايدى.
ول ءۇشىن بالالاردىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرىنە سايكەس ينتەلەكتۋالدىق تاپسىرمالار الدىن الا دايىندالادى.
سۇراقتار: 1) ءتورت – تۇلىكتى اتا؟
2) ءسۇت تاعامدارىن اتا؟
3) جىلقىنىڭ ءسۇتىن نە دەپ اتايدى؟
4) ءقازىر جىلدىڭ قاي مەزگىلى؟
5) كوكتەم مەزگىلىندەگى مەرەكەلەردى اتاڭىز؟
6) قازاقتىڭ ويۋ - ورنەكتەرىن اتا؟
7) اسىقتاردىڭ تۇسكەندەگى اتاۋى؟
تاپسىرماعا دۇرىس جاۋاپ بەرسە كەلەسى اسىقتى اتادى. ەكىنشى رەت تيزىگە الماعان جاعدايدا ءوز كەزەگىن اسىعى كوپ كەلەسى بالاعا بەرەدى. ەگەر بالا تاپسىرماعا جاۋاپ بەرە الماسا باسقا بالالاردىڭ جاۋاپ بەرۋىنە بولادى. بۇل جاعدايدا اسىقتى اتۋ كەزەگى دۇرىس جاۋاپ بەرگەن بالاعا بەرىلەدى. وسىلايشا ويىن جالعاسادى. ويىن سوڭىندا ءار بالا ۇپاي اسىقتارىن سانايدى.
ءادىلقازى ءادىل تورەلىگىن ايتقانشا «بالدىرعان» توبىنىڭ بالالارىنىڭ ونەرلەرىن تاماشالاڭىزدار.
حور: ءان: قۇتتى بولسىن ءاز – ناۋرىز
ال، حالايىق، تۇرمايىق،
اندەتەيىك جىرلايىق.
ورتامىزدى اشايىق.
ىرىس تىلەپ بۇل جىلعا،
جىردان شاشۋ شاشايىق.
ءان: «اناشىم» يسامادين جانەركەنىڭ ورىنداۋىندا
«بالبوبەك» توبىنىڭ كىشكەنتاي ءبۇلدىرشىنى --------------------- ورىنداۋىندا «دومبىرا» انىمەن بۇگىنگى تويىمىزعا ءوز توبىنىڭ توي شاشۋىن قابىل الىڭىزدار!
«بالدىرعان» توبىنىڭ ورىنداۋىندا «اققۋ» ءبيىن تاماشالاڭىزدار!
ءادىل قازى قورىتىندىسى بويىنشا «العىر بالا»، «زەرەك بالا» «مەرگەن بالا» نوميناسيالارى بەرىلەدى.
قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىنىن ەسكە ءتۇسىرىپ، جاڭعىرتىپ، ناقىشىنا كەلتىرىپ ويناعان «بالدىرعان» توبى بۇلدىرشىندەرىنىڭ ويىنىن تاماشالاڭىزدار. كەلەسى جىلى دا وسى قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارىن ۇردىسكە اينالدىرىپ، جالعاسىن تابا بەرسىن. جىلدان – جىلعا امان - ەسەن، جەتە بەرەيىك. قوش ساۋ بولىڭىزدار!
You Might Also Like
