InfoHub Logo

جابير بين حاييان (اراب.: جابر بن حيان‎؛ تۋس، 721 شاماسى، — ەل-كۋفا، 815 شاماسى) - حيميا عىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشى، ءماشھۇر يسلام عالىمى. بۇكىل يسلام عالىمدارى سەكىلدى ءدىن ىلىمدەرىمەن قاتار جاراتىلىستانۋ عىلىمداردى جەتىك مەڭگەردى. جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىنىڭ بۇكىل سالالارىندا ەڭبەكتەرى بار. جافار سادىق حازرەتتەرىنەن ءتالىم العان. يسلام الەمىندە «سۋفي»، ال ەۋروپادا «گەبەر» (Geber) دەگەن اتپەن تانىلعان. جابير بين حاييان اۋەلى دارىلەرگە قاتىستى جۇمىس جاسادى. ەڭبەكتەرى تاجىريبەلەر نەگىزىندە بولاتىن. تاجىريبەلەرى مەن ناتيجەلەرىن كىتاپتارعا ءتۇسىردى. كوپشىلىگى حيميا جانە باسقا دا جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىنا بايلانىستى بەس جۇزدەن استام كىتاپ جازدى. بۇلاردىڭ اراسىندا ءدىني ىلىمدەرگە قاتىستى ەڭبەكتەرى دە بار.     

^{«گەبەر»، جابير بين حاييانننىڭ 15-عاسىرداعى ەۋروپالىق پورترەتى.}

حيميا ىلىمىنە قاتىستى قىزمەتتەرىنىڭ ءبىرشاماسى: كريستالدانۋ، ديستيلياتور، كالسيناسيا، سۋبليماسيا جانە بۋلانۋ سياقتى ۇردىستەردى اشتى. ەڭ العاش بولىپ وسى اتالعان ۇردىستەردى جۇرگىزەتىن حيميالىق قۇرىلعى (ال-يمبيك) جاسادى. مينەرالدار مەن قىشقىلداردى اشتى. تاجريبەلەرىنىڭ ناتيجەسىندە قولدانبالى حيمياعا كوپ جاڭالىقتار ەنگىزدى، جاڭا ادىستەر شىعۋىنا جانە باسقا دا جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىندا جاڭا وي-پىكىرلەر تۋۋىنا جول اشتى.

ءار ءتۇرلى مەتالداردىڭ قولدانىسقا جارامدى حالگە كەلتىرۋ، بولاتتىڭ جاقسى وڭدەلۋىن، تەرى يلەنۋى، سۋ وتكىزبەيتىن ماتالاردى لاكتاۋ، شىنى جاساۋدا مانگان-4-وكسيدىن قولدانۋ، توتىعۋدىڭ الدىن الۋ، التىن ءتۇستى بوياۋمەن ارلەۋ، بوياۋلار مەن مايلاردىڭ جاسالۋى ت.ب. سونداي-اق بۇلاردىڭ قۇرامىن جانە حيميالىق قاسيەتتەرىن تاۋىپ كىتاپتارىنا تۇسىرگەن. حيميالىق ەلەمەنتتەردىڭ بىر-بىرىمەن رەاكسياعا تۇسەتىنىن ايتقان. بىرنەشە حيميالىق ەلەمەنتتەردى انىقتاپ ارابشا ەسىم بەرگەن. ءبىرشاماسى ءالى سول ەسىمدەرىمەن اتالۋدا. جازعان كىتاپتارى يسلام مەدرەسەلەرىندە وقىتىلىپ، ءاندۋلۋس مۇسىلماندارى ارقىلى ەۋروپاعا وتكەن. ەۋروپانىڭ زيالىلارى عاسىرلار بويى ونىڭ كىتاپتارىنان ءتالىم العان. ەڭبەكتەرىنىڭ كوپشىلىگى جوعالىپ، جيىرما جەتىسى لاتىنشا جانە نەمىس تىلىنە اۋدارىلىپ 1473-1710 جىلدار ارالىعىندا نۋرەنبەرگ، فرانكفۋرت جانە سترازبۋرگتا باسىلعان.

 

---