حيميادان ساباق جوسپارى 11 سىنىپ
حيميادان ساباق جوسپارى 11 سىنىپ
ءپان ءمۇعالىمى سىدىقبەكوۆا ت. ن.
تاقىرىپتار:
§11. 1. كومىرسۋلار. مونوساحاريدتەر. گليۋكوزا. لابوراتوريالىق جۇمىس №11 «كومىرسۋلاردىڭ قاسيەتتەرىن زەرتتەۋ»
§11. 2. ديساحاريدتەر.
§11. 3. پوليساحاريدتەر.
ساباقتان ءۇزىندى
تاقىرىبى: §11. 1. كومىرسۋلار. مونوساحاريدتەر. گليۋكوزا. لابوراتوريالىق جۇمىس №11 «كومىرسۋلاردىڭ قاسيەتتەرىن زەرتتەۋ»
بىلىمدىلىك ماقساتى: وقۋشىلارعا كومىرسۋلار، ولاردىڭ تابيعاتتاعى تارالۋى، جىكتەلۋى، گليۋكوزا، توتىعۋ، گليۋكوزانىڭ 2 ءتۇرى تۋرالى ءبىلىمدى قالىپتاستىرۋ؛
قۇرىلىسىنىڭ قاسيەتتەرىنە تاۋەلدىلىگىن كورسەتۋ، تۋرالى العان بىلىمدەرىن جەتىلدىرۋ، حيميالىق قاسيەتتەرىن، الىنۋ ادىستەرىن سيپاتتايتىن حيميالىق رەاكسيالاردىڭ تەڭدەۋلەرىن قۇرۋ داعدىلارىن ارى قاراي قالىپتاستىرا وتىرىپ دامىتۋ، تالداۋ، قورىتىندىلاۋ بىلىكتىلىكتەرىن دامىتۋ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ، سوزدىك قورىن مولايتۋ؛
ساباق ۋاقىتىن باعالاۋعا ۇيرەتۋ، ەڭبەكقورلىققا جانە پانگە قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ.
ساباق ءتيپى: جاڭا ساباق
ساباق وتكىزىلۋ ءتۇرى: ءمۇعالىمنىڭ ءتۇسىندىرۋى (اۋىزشا)، كىتاپپەن ءوز بەتىنشە جۇمىس، جاتتىعۋلار ورىنداۋ ەكسپەريمەنت جاساۋ. 11 - كپ - 4، 11 - ب - 4
قۇرالدار مەن رەاكتيۆتەر: كىتاپ، داپتەر، ينتەراكتيۆتى تاقتا، ۆيدەوفراگمەنت كورسەتۋ 11 - ەتج - 1، گليۋكوزا ەرىتىندىسى، مىس گيدروكسيدى، اممياك ەرىتىندىسى، ناتريي گيدروكسيدى ەرىتىندىسى، مىس سۋلفاتى ەرىتىندىسى 11 - كپ - 4، 11 - ب - 4
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: (ساباقتىڭ ماقساتى مەن كەزەڭدەرىن انىقتاۋ.)
- ساباقتا قالىپتى جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىك جاساۋ؛
- وقۋشىلاردى پسيحولوگيالىق دايىنداۋ.
امانداسۋ. وقۋشىلاردىڭ ساباققا دايىندىعىن تەكسەرۋ. وقۋشىلاردىڭ كوڭىلىن ساباققا اۋدارۋ. ساباقتىڭ جالپى ماقساتىن اشۋ، ونى وتكىزۋ جوسپارىن كورسەتۋ.
ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى:
ساباقتىڭ بىلىمدىلىك ماقساتى:
- ءۇي تاپسىرماسىنىڭ دۇرىس، تولىق ورىندالعانىن تەكسەرۋ؛
- بىلىمدەرىندەگى كەتكەن كەمشىلىكتەردى، تاپسىرما ورىنداۋ بارىسىندا قيىندىقتاردى انىقتاۋ؛
- كەتكەن كەمشىلىكتەردى جويۋ.
جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭدەرى:
بىلىمدىلىك مىندەتتەرى:
بەرىلگەن ماتەريالدى وقۋشىلاردىڭ قابىلداۋىن ەستە ساقتاۋىن قامتاماسىز ەتۋ؛
- وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمدى قابىلداۋىنا، العان بىلىمنەن قورىتىندى شىعارۋعا، جۇيەلەۋگە قاجەتتى ءتۇرلى ءادىس – تاسىلدەردى ۇيرەتۋ؛
- وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمدى قايتا جاڭعىرتۋ ادىستەرىن قابىلداۋى؛ بەرىلگەن وقۋ ماتەريالىن ءوز بەتىنشە ۇعىنۋعا، تۇسىنىكتەردى، زاڭداردى، انىقتامالاردى فيلوسوفيالىق تۇرعىدان تۇسىنۋگە كومەك جاساۋ.
1. ءمۇعالىمنىڭ ءتۇسىندىرۋى:
كومىرسۋلار تابيعاتتا كەڭ تارالعان قوسىلىستار رەتىندە بارلىق وسىمدىك جانە جانۋارلار ورگانيزمدەرىنە كىرەدى. وسىمدىكتەردىڭ قۇرعاق زاتىنىڭ 80%- ءى، جانۋارلار كلەتكالارىنداعى زاتتاردىڭ 2%- ءى كومىرسۋلار ۇلەسىنە تيەدى. كەيبىر تاعامدىق زاتتار قانت، بال، ت. ب. تەك كومىرسۋلاردان تۇرادى.
كومىرسۋلاردىڭ قۇرامى ءوزىنىڭ اتاۋى ايتىپ تۇرعانداي، سn(ن2و) m دەگەن جالپى فورمۋلامەن بەلگىلەنەدى. كومىرسۋلاردى قۇرامىنا قاراي: مونوساحاريدتەر، ديساحاريدتەر، پوليساحاريدتەر دەپ بولەدى.
قۇرامىندا التى كومىرتەك اتومى بار كومىرسۋلاردى گەكسوزالار دەپ اتايدى.
گەكسوزالاردىڭ ماڭىزدى وكىلى - گليۋكوزا نەمەسە ءجۇزىم قانتى س6ن12و6.
گليۋكوزانىڭ قۇرىلىمدىق فورمۋلاسى:
گليۋكوزانىڭ مۇنداي مولەكۋلالىق قۇرىلىسى ونىڭ حيميالىق قاسيەتتەرىنەن كەلىپ شىعادى. گليۋكوزا قىشقىلدارمەن ارەكەتتەسكەندە، بەس قىشقىل قالدىعىن قوسىپ الىپ، كۇردەلى ەفير تۇزەدى، بۇل ونىڭ قۇرامىندا بەس گيدروكسوتوپتىڭ بار ەكەنىن كورسەتەدى. مۇنى تاجىريبە جۇزىندە 1869 جىلى ورىس عالىمى ا. ا. كوللي انىقتاعان.
گليۋكوزانىڭ اممياكتاعى كۇمىس وكسيدى ەرىتىندىسىمەن ارەكەتتەسىپ، «كۇمىس اينا» رەاكسياسىن بەرۋى ونىڭ قۇرامىندا الدەگيد توبىنىڭ بار ەكەنىن انىقتايدى. الدەگيد توبى مولەكۋلاداعى ەڭ سوڭعى كومىرتەك اتومىنا بايلانىسادى. سونىمەن، گليۋكوزانى قۇرىلىسى مەن قاسيەتتەرىنە بايلانىستى بەس اتومدى الدەگيد - سپيرت دەۋگە بولادى.
ءبىراق گليۋكوزا الدەگيدتەر قاتىساتىن كەيبىر رەاكسيالارعا قاتىسپايدى جانە بەس گيدروكسوتوپتىڭ بارلىعىنىڭ تابيعاتى بىردەي ەمەس ەكەنى انىقتالدى. بۇل جاعداي گليۋكوزا مولەكۋلاسى تەك اشىق ەمەس، تۇيىق تىزبەكتى دە بولا الاتىندىعىن كورسەتەدى:
الىنۋى. گليۋكوزانى «ءجۇزىم قانتى» دەپ اتاۋ سەبەبى - ونىڭ ءجۇزىم شىرىنىندا كوپ مولشەردە كەزدەسەتىندىگىنە بايلانىستى. گليۋكوزانى باسقا دا زاتتاردى پايدالانىپ الۋعا بولادى:
1) ساحاروزانى قىشقىل قاتىسىندا گيدروليزدەپ، گليۋكوزا جانە فرۋكتوزا الادى:
فيزيكالىق قاسيەتتەرى. گليۋكوزا، اق ءتۇستى، ءدامى ءتاتتى، سۋدا جاقسى ەريتىن كريستالدى زات. سپيرتتە ناشار ەريدى، ال ەفيردە ەرىمەيدى.
حيميالىق قاسيەتتەرى. گليۋكوزانىڭ حيميالىق قاسيەتتەرىن ءۇش توپقا ءبولىپ قاراستىرامىز.
I. كوپاتومدى سپيرت رەتىندەگى قاسيەتتەرى.
1 گليۋكوزا كوپاتومدى سپيرت رەتىندە جاڭا ازىرلەنگەن مىس گيدروكسيدىمەن كادىمگى جاعدايدا ارەكەتتەسىپ، كوك ءتۇستى مىس قوسىلىسىن تۇزەدى. بۇل رەاكسيا ساپالىق انىقتاۋ ءۇشىن قولدانىلادى.
2. گليۋكوزا سىركە انگيدريدىمەن ارەكەتتەسىپ، كۇردەلى ەفير – پەنتااسەتيلگليۋكوزانى تۇزەدى:
II. الدەگيد رەتىندەگى قسيەتتەرى.
1 گليۋكوزا كۇمىس(I) وكسيدىنىڭ اممياكتاعى ەرىتىندىسىمەن ارەكەتتەسىپ، گليۋكون قىشقىلىن تۇزەدى:
III. گليۋكوزانىڭ وزىنە ءتان فەرمەنتاتيۆتىك اشۋ رەاكسيالارى.
فەرمەنتاتيۆتىك اشۋ رەاكسيالارى ءتۇرلى اشىتقى باكتەريالارىنىڭ اسەرىنەن ءار ءتۇرلى جۇرەدى.
پروسەسس – تۇزىلەتىن ءونىمنىڭ اتاۋىمەن اتالادى جانە ول كوپ ساتىلى بيوحيميالىق وزگەرىستەردەن تۇرادى. تومەندە وسى كۇردەلى پروسەستىڭ قورىتىندى تەڭدەۋلەرى بەرىلگەن.
§11.1، 11.2، 11.3 جۇكتەۋ
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
ءپان ءمۇعالىمى سىدىقبەكوۆا ت. ن.
تاقىرىپتار:
§11. 1. كومىرسۋلار. مونوساحاريدتەر. گليۋكوزا. لابوراتوريالىق جۇمىس №11 «كومىرسۋلاردىڭ قاسيەتتەرىن زەرتتەۋ»
§11. 2. ديساحاريدتەر.
§11. 3. پوليساحاريدتەر.
ساباقتان ءۇزىندى
تاقىرىبى: §11. 1. كومىرسۋلار. مونوساحاريدتەر. گليۋكوزا. لابوراتوريالىق جۇمىس №11 «كومىرسۋلاردىڭ قاسيەتتەرىن زەرتتەۋ»
بىلىمدىلىك ماقساتى: وقۋشىلارعا كومىرسۋلار، ولاردىڭ تابيعاتتاعى تارالۋى، جىكتەلۋى، گليۋكوزا، توتىعۋ، گليۋكوزانىڭ 2 ءتۇرى تۋرالى ءبىلىمدى قالىپتاستىرۋ؛
قۇرىلىسىنىڭ قاسيەتتەرىنە تاۋەلدىلىگىن كورسەتۋ، تۋرالى العان بىلىمدەرىن جەتىلدىرۋ، حيميالىق قاسيەتتەرىن، الىنۋ ادىستەرىن سيپاتتايتىن حيميالىق رەاكسيالاردىڭ تەڭدەۋلەرىن قۇرۋ داعدىلارىن ارى قاراي قالىپتاستىرا وتىرىپ دامىتۋ، تالداۋ، قورىتىندىلاۋ بىلىكتىلىكتەرىن دامىتۋ، ەستە ساقتاۋ قابىلەتتەرىن دامىتۋ، سوزدىك قورىن مولايتۋ؛
ساباق ۋاقىتىن باعالاۋعا ۇيرەتۋ، ەڭبەكقورلىققا جانە پانگە قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ.
ساباق ءتيپى: جاڭا ساباق
ساباق وتكىزىلۋ ءتۇرى: ءمۇعالىمنىڭ ءتۇسىندىرۋى (اۋىزشا)، كىتاپپەن ءوز بەتىنشە جۇمىس، جاتتىعۋلار ورىنداۋ ەكسپەريمەنت جاساۋ. 11 - كپ - 4، 11 - ب - 4
قۇرالدار مەن رەاكتيۆتەر: كىتاپ، داپتەر، ينتەراكتيۆتى تاقتا، ۆيدەوفراگمەنت كورسەتۋ 11 - ەتج - 1، گليۋكوزا ەرىتىندىسى، مىس گيدروكسيدى، اممياك ەرىتىندىسى، ناتريي گيدروكسيدى ەرىتىندىسى، مىس سۋلفاتى ەرىتىندىسى 11 - كپ - 4، 11 - ب - 4
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: (ساباقتىڭ ماقساتى مەن كەزەڭدەرىن انىقتاۋ.)
- ساباقتا قالىپتى جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىك جاساۋ؛
- وقۋشىلاردى پسيحولوگيالىق دايىنداۋ.
امانداسۋ. وقۋشىلاردىڭ ساباققا دايىندىعىن تەكسەرۋ. وقۋشىلاردىڭ كوڭىلىن ساباققا اۋدارۋ. ساباقتىڭ جالپى ماقساتىن اشۋ، ونى وتكىزۋ جوسپارىن كورسەتۋ.
ءۇي تاپسىرماسىن تەكسەرۋ كەزەڭى:
ساباقتىڭ بىلىمدىلىك ماقساتى:
- ءۇي تاپسىرماسىنىڭ دۇرىس، تولىق ورىندالعانىن تەكسەرۋ؛
- بىلىمدەرىندەگى كەتكەن كەمشىلىكتەردى، تاپسىرما ورىنداۋ بارىسىندا قيىندىقتاردى انىقتاۋ؛
- كەتكەن كەمشىلىكتەردى جويۋ.
جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ كەزەڭدەرى:
بىلىمدىلىك مىندەتتەرى:
بەرىلگەن ماتەريالدى وقۋشىلاردىڭ قابىلداۋىن ەستە ساقتاۋىن قامتاماسىز ەتۋ؛
- وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمدى قابىلداۋىنا، العان بىلىمنەن قورىتىندى شىعارۋعا، جۇيەلەۋگە قاجەتتى ءتۇرلى ءادىس – تاسىلدەردى ۇيرەتۋ؛
- وقۋشىلاردىڭ ءبىلىمدى قايتا جاڭعىرتۋ ادىستەرىن قابىلداۋى؛ بەرىلگەن وقۋ ماتەريالىن ءوز بەتىنشە ۇعىنۋعا، تۇسىنىكتەردى، زاڭداردى، انىقتامالاردى فيلوسوفيالىق تۇرعىدان تۇسىنۋگە كومەك جاساۋ.
1. ءمۇعالىمنىڭ ءتۇسىندىرۋى:
كومىرسۋلار تابيعاتتا كەڭ تارالعان قوسىلىستار رەتىندە بارلىق وسىمدىك جانە جانۋارلار ورگانيزمدەرىنە كىرەدى. وسىمدىكتەردىڭ قۇرعاق زاتىنىڭ 80%- ءى، جانۋارلار كلەتكالارىنداعى زاتتاردىڭ 2%- ءى كومىرسۋلار ۇلەسىنە تيەدى. كەيبىر تاعامدىق زاتتار قانت، بال، ت. ب. تەك كومىرسۋلاردان تۇرادى.
كومىرسۋلاردىڭ قۇرامى ءوزىنىڭ اتاۋى ايتىپ تۇرعانداي، سn(ن2و) m دەگەن جالپى فورمۋلامەن بەلگىلەنەدى. كومىرسۋلاردى قۇرامىنا قاراي: مونوساحاريدتەر، ديساحاريدتەر، پوليساحاريدتەر دەپ بولەدى.
قۇرامىندا التى كومىرتەك اتومى بار كومىرسۋلاردى گەكسوزالار دەپ اتايدى.
گەكسوزالاردىڭ ماڭىزدى وكىلى - گليۋكوزا نەمەسە ءجۇزىم قانتى س6ن12و6.
گليۋكوزانىڭ قۇرىلىمدىق فورمۋلاسى:
گليۋكوزانىڭ مۇنداي مولەكۋلالىق قۇرىلىسى ونىڭ حيميالىق قاسيەتتەرىنەن كەلىپ شىعادى. گليۋكوزا قىشقىلدارمەن ارەكەتتەسكەندە، بەس قىشقىل قالدىعىن قوسىپ الىپ، كۇردەلى ەفير تۇزەدى، بۇل ونىڭ قۇرامىندا بەس گيدروكسوتوپتىڭ بار ەكەنىن كورسەتەدى. مۇنى تاجىريبە جۇزىندە 1869 جىلى ورىس عالىمى ا. ا. كوللي انىقتاعان.
گليۋكوزانىڭ اممياكتاعى كۇمىس وكسيدى ەرىتىندىسىمەن ارەكەتتەسىپ، «كۇمىس اينا» رەاكسياسىن بەرۋى ونىڭ قۇرامىندا الدەگيد توبىنىڭ بار ەكەنىن انىقتايدى. الدەگيد توبى مولەكۋلاداعى ەڭ سوڭعى كومىرتەك اتومىنا بايلانىسادى. سونىمەن، گليۋكوزانى قۇرىلىسى مەن قاسيەتتەرىنە بايلانىستى بەس اتومدى الدەگيد - سپيرت دەۋگە بولادى.
ءبىراق گليۋكوزا الدەگيدتەر قاتىساتىن كەيبىر رەاكسيالارعا قاتىسپايدى جانە بەس گيدروكسوتوپتىڭ بارلىعىنىڭ تابيعاتى بىردەي ەمەس ەكەنى انىقتالدى. بۇل جاعداي گليۋكوزا مولەكۋلاسى تەك اشىق ەمەس، تۇيىق تىزبەكتى دە بولا الاتىندىعىن كورسەتەدى:
الىنۋى. گليۋكوزانى «ءجۇزىم قانتى» دەپ اتاۋ سەبەبى - ونىڭ ءجۇزىم شىرىنىندا كوپ مولشەردە كەزدەسەتىندىگىنە بايلانىستى. گليۋكوزانى باسقا دا زاتتاردى پايدالانىپ الۋعا بولادى:
1) ساحاروزانى قىشقىل قاتىسىندا گيدروليزدەپ، گليۋكوزا جانە فرۋكتوزا الادى:
فيزيكالىق قاسيەتتەرى. گليۋكوزا، اق ءتۇستى، ءدامى ءتاتتى، سۋدا جاقسى ەريتىن كريستالدى زات. سپيرتتە ناشار ەريدى، ال ەفيردە ەرىمەيدى.
حيميالىق قاسيەتتەرى. گليۋكوزانىڭ حيميالىق قاسيەتتەرىن ءۇش توپقا ءبولىپ قاراستىرامىز.
I. كوپاتومدى سپيرت رەتىندەگى قاسيەتتەرى.
1 گليۋكوزا كوپاتومدى سپيرت رەتىندە جاڭا ازىرلەنگەن مىس گيدروكسيدىمەن كادىمگى جاعدايدا ارەكەتتەسىپ، كوك ءتۇستى مىس قوسىلىسىن تۇزەدى. بۇل رەاكسيا ساپالىق انىقتاۋ ءۇشىن قولدانىلادى.
2. گليۋكوزا سىركە انگيدريدىمەن ارەكەتتەسىپ، كۇردەلى ەفير – پەنتااسەتيلگليۋكوزانى تۇزەدى:
II. الدەگيد رەتىندەگى قسيەتتەرى.
1 گليۋكوزا كۇمىس(I) وكسيدىنىڭ اممياكتاعى ەرىتىندىسىمەن ارەكەتتەسىپ، گليۋكون قىشقىلىن تۇزەدى:
III. گليۋكوزانىڭ وزىنە ءتان فەرمەنتاتيۆتىك اشۋ رەاكسيالارى.
فەرمەنتاتيۆتىك اشۋ رەاكسيالارى ءتۇرلى اشىتقى باكتەريالارىنىڭ اسەرىنەن ءار ءتۇرلى جۇرەدى.
پروسەسس – تۇزىلەتىن ءونىمنىڭ اتاۋىمەن اتالادى جانە ول كوپ ساتىلى بيوحيميالىق وزگەرىستەردەن تۇرادى. تومەندە وسى كۇردەلى پروسەستىڭ قورىتىندى تەڭدەۋلەرى بەرىلگەن.
§11.1، 11.2، 11.3 جۇكتەۋ
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
