زات ەسىمنىڭ جاسالۋى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: زات ەسىمنىڭ جاسالۋى
ساباقتىڭ ماقساتى: ا) بىلىمدىلىك: زات ەسىمدەردىڭ قۇرامىنا قاراي ءبولىنۋ تۇرلەرىمەن تانىستىرۋ، زات ەسىمدەردىڭ جاسالۋ جولدارىمەن تانىستىرۋ؛
ءا) دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ وزدەرىنە ەرەجەلەردى شىعارتۋ ارقىلى ويلاۋ قابىلەتىن ارتتىرۋ، ءوز بەتىنشە جۇمىس ىستەۋگە باۋلۋ؛
ب) تاربيەلىك: قۇربى - قۇرداستارىمەن تاتۋ بولۋعا، دوستاستىققا، سىيلاستىققا تاربيەلەۋ؛
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: ويىن، سۇراق - جاۋاپ
كورنەكىلىكتەرى: سلايد، كەسپە قاعازدارى، سمايليكتەر.
ساباقتىڭ بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى. امانداسۋ، تۇگەلدەۋ. وقۋشىلارعا باعالاۋ ادىسىمەن تانىستىرۋ. ءار تاپسىرمادان سوڭ وقۋشىلارعا ءتيىستى سمايليكتەر تاراتىپ وتىرۋ. ( قاتتى قۋانىپ تۇرعان - وتە جاقسى، كۇلىپ تۇرعان – جاقسى، رەنجىپ تۇرعان – قاناعاتتانارلىق)
ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ. 118 - جاتتىعۋ. مىنا سۇراقتارعا جاۋاپ الۋ.
1. زات ەسىم دەگەنىمىز نە؟ قانداي سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى؟
2. جالقى ەسىم جانە جالپى ەسىمدەرگە مىسال كەلتىرىڭدەر.
جاڭا ساباق. سلايدتاعى مىنا سوزدەردىڭ جاسالۋىنا نازار اۋدارتۋ، ەرەكشەلىكتەرىن سۇراۋ.
1. اعاش. اعا. ءان. كۇي. بالا. داپتەر. جەل. اۋا.
2. قويشى. ايلىق. ءبىلىم. كۇرەك. ايالداما. باستىق.
3. ونەركاسىپ. كوكشەتاۋ. ىدىس - اياق. قانت قىزىلشاسى.
وقۋشىلاردىڭ ويلارىن جيناقتاپ، تولىقتىرىپ جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
زات ەسىمدەر نەگىزگى، تۋىندى، كۇردەلى بولىپ 3 - كە بولىنەدى.
ەشبىر قوسىمشاسىز نەگىزگى ءتۇبىر كۇيىندە جۇمسالعان زات ەسىمدەر نەگىزگى زات ەسىم دەپ اتالادى. مىسالى: كىتاپ، داپتەر، ادام.
باسقا سوزدەردەن جۇرناق ارقىلى جاسالعان زات ەسىمدى تۋىندى زات ەسىم دەيمىز.
زات ەسىم تۋدىراتىن جۇرناقتار:
1) ەسىمدەردەن زات ەسىم تۋدىراتىن جۇرناقتار:
- شى، - ءشى: ەتىك+ءشى، بالىق+شى، اڭ+شى ت. ب.
- لىق، - لىك، - دىق، - دىك، - تىق، - تىك: جاقسى+لىق، دوس+تىق، شىن+دىق ت. ب.
- شا، - شە: ءبولىم+شە، كىتاپ+شا، ماڭداي+شا ت. ب.
- شىق، - شىك: ويىن+شىق، ءۇي+شىك ت. ب.
- حانا، - ستان، - كەش: ءدارى+حانا، كىتاپ+حانا، قازاق+ستان، اربا+كەش ت. ب.
2) ەتىستىكتەن زات ەسىم تۋدىراتىن جۇرناقتار:
- ما، - مە، - با، - بە، - پا، - پە: ءبول+مە، توقى+ما، كەس+پە ت. ب.
- ىم، - ءىم، - م: ءبول+ءىم، ءبىل+ءىم، توقتا+م ت. ب.
- قى، - كى، - عى، - گى: شاپ+قى، بۇر+عى، ءسۇز+گى، اشىت+قى ت. ب.
- ىس، - ءىس، - س: جەڭ+ءىس، ايت+ىس، تالا+س ت. ب.
- ىق، - ىك، - ق، - ك: قاز+ىق، كور+ىك، سۇرا+ق، تىلە+ك ت. ب.
- ىش، - ءىش، - ش: قۋان+ىش، وكىن+ءىش، قىزعان+ىش ت. ب.
- ۋىش، - ءۋىش: تىرنا+ۋىش، ەلە+ءۋىش، تۇيرە+ءۋىش ت. ب.
زات ەسىمدەر بىرىگۋ، قوسارلانۋ، تىركەسۋ ارقىلى جاسالادى. ولار كۇردەلى زات ەسىمدەر دەپ اتالادى.
بىرىككەن زات ەسىمدەرگە كەمىندە ەكى ءتۇبىر مورفەمادان بىرىگۋ ارقىلى جاسالعان زات ەسىمدەر جاتادى. مىسالى: بايتەرەك، بايشەشەك، بەلبەۋ، كوكپار، قايناعا، قولباسى، قولقانات ت. ب.
قوسارلانعان زات ەسىمدەرگە ەكى ءتۇبىر مورفەمادان قوسارلانىپ جاسالعان زات ەسىمدەر جاتادى. مىسالى: ابىسىن - اجىن، اقىل - ايلا، اس - سۋ، اتا - انا، بالا - شاعا، ءال - قۋات، ەل - جۇرت، جىگىت - جەلەڭ، جاۋىن - شاشىن، وي - پىكىر، وي - قىر، وتىن - سۋ، تەرى - تەرسەك، ۇرىس - كەرىس، شاي - سۋ ت. ب.
تىركەس (قۇراما) زات ەسىمدەرگە كەمىندە ەكى يا ونان استام ءتۇبىر سوزدەردەن ءار قيلى جولمەن تىركەسۋ ارقىلى جاسالعان زات ەسىمدەر جاتادى. مىسالى: اۋىل شارۋاشىلىعى، بالالار باقشاسى، كاسىپ وداعى، كۇن ءتارتىبى، قوعامدىق ەڭبەك، سارى ماي ت. ب.
“ورنىڭدى تاپ” ويىنى ارقىلى سىنىپتى 3 توپقا ءبولۋ. تاقتاعا نەگىزگى، تۋىندى، كۇردەلى دەپ جازىپ قويۋ. وسى زات ەسىمدەرگە جاتاتىن زات ەسىمدەردى وقۋشىلارعا تاراتىپ بەرۋ، ءار وقۋشى تاقتاعا شىعىپ دۇرىس زات ەسىمنىڭ قاسىنا بارىپ تۇرادى.
1 - تاپسىرما. وقۋلىقپەن جۇمىس. 125 - جاتتىعۋدا بەرىلگەن ءماتىندى كوشىرىپ جازىپ، زات ەسىمدەردىڭ استىن سىزىڭدار. زات ەسىمدەردىڭ جاسالۋ جولىن تۇسىندىرىڭدەر.
2 - تاپسىرما. “قاتەسىن تاپ” ويىنى. ءار توپقا كەسپە قاعازدارى ارقىلى قاتە جازىلعان ەرەجەلەر بەرىلەدى، وقۋشىلار قاتەسىن تاۋىپ ايتادى.
1) بىرىككەن زات ەسىمدەرگە كەمىندە ەكى ءتۇبىر مورفەمادان بىرىگۋ ارقىلى جاسالعان زات ەسىمدەر جاتادى. مىسالى: شۇبار ات، سارى ماي، الماتى قالاسى.
كۇردەلى زات ەسىمدەر تۇبىرگە جۇرناق جالعانۋ ارقىلى جاسالادى. مىسالى: قۋانىش، وكىنىش.
2) تىركەس زات ەسىمدەر ءارقاشان بىرگە جازىلادى. مىسالى: اۋىلشارۋاشىلىعى، كۇنتارتىبى، ەسەپشوت.
قوسارلانعان زات ەسىمدەرگە ەكى ءتۇبىر مورفەمادان قوسارلانىپ جاسالعان زات ەسىمدەر جاتادى. مىسالى: ابىسىن-اجىن، اقىل - ايلا، اس - سۋ، اتا - انا، بالا -
3) ەسىم سوزدەردەن زات ەسىم تۋدىراتىن جۇرناقتار:
- ىم، - ءىم، - م: ءبول+ءىم، ءبىل+ءىم، توقتا+م ت. ب.
- قى، - كى، - عى، - گى: شاپ+قى، بۇر+عى، ءسۇز+گى، اشىت+قى ت. ب.
باسقا سوزدەردەن جۇرناق ارقىلى جاسالعان زات ەسىمدى نەگىزگى زات ەسىم دەيمىز.
3 - تاپسىرما. تور كوزدىڭ ىشىندەگى شاشىراڭقى ارىپتەردىڭ باسىن قوسىپ زات ەسىمدەردى تاۋىپ كورسەتىڭدەر. قاي توپ جىلدام ءارى تەز تابادى؟
ا د ا م د و ل ءى
ت ا ي ب ي ر ا ل
ا ر م ا ن ا ە گ
ق ا س ل ن ق و ە
م ل ە س ءى ي ش ك
جيناعان سمايليكتەرى ارقىلى وقۋشىلاردى باعالاۋ. جەڭگەن توپتى انىقتاۋ.
ۇيگە تاپسىرما: 126 - جاتتىعۋ. بەرىلگەن تۋىندى زات ەسىمدەرگە سويلەم قۇراۋ.
ساباقتىڭ ماقساتى: ا) بىلىمدىلىك: زات ەسىمدەردىڭ قۇرامىنا قاراي ءبولىنۋ تۇرلەرىمەن تانىستىرۋ، زات ەسىمدەردىڭ جاسالۋ جولدارىمەن تانىستىرۋ؛
ءا) دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردىڭ وزدەرىنە ەرەجەلەردى شىعارتۋ ارقىلى ويلاۋ قابىلەتىن ارتتىرۋ، ءوز بەتىنشە جۇمىس ىستەۋگە باۋلۋ؛
ب) تاربيەلىك: قۇربى - قۇرداستارىمەن تاتۋ بولۋعا، دوستاستىققا، سىيلاستىققا تاربيەلەۋ؛
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ساباق
ساباقتىڭ ءادىسى: ويىن، سۇراق - جاۋاپ
كورنەكىلىكتەرى: سلايد، كەسپە قاعازدارى، سمايليكتەر.
ساباقتىڭ بارىسى:
ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى. امانداسۋ، تۇگەلدەۋ. وقۋشىلارعا باعالاۋ ادىسىمەن تانىستىرۋ. ءار تاپسىرمادان سوڭ وقۋشىلارعا ءتيىستى سمايليكتەر تاراتىپ وتىرۋ. ( قاتتى قۋانىپ تۇرعان - وتە جاقسى، كۇلىپ تۇرعان – جاقسى، رەنجىپ تۇرعان – قاناعاتتانارلىق)
ءۇي تاپسىرماسىن سۇراۋ. 118 - جاتتىعۋ. مىنا سۇراقتارعا جاۋاپ الۋ.
1. زات ەسىم دەگەنىمىز نە؟ قانداي سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى؟
2. جالقى ەسىم جانە جالپى ەسىمدەرگە مىسال كەلتىرىڭدەر.
جاڭا ساباق. سلايدتاعى مىنا سوزدەردىڭ جاسالۋىنا نازار اۋدارتۋ، ەرەكشەلىكتەرىن سۇراۋ.
1. اعاش. اعا. ءان. كۇي. بالا. داپتەر. جەل. اۋا.
2. قويشى. ايلىق. ءبىلىم. كۇرەك. ايالداما. باستىق.
3. ونەركاسىپ. كوكشەتاۋ. ىدىس - اياق. قانت قىزىلشاسى.
وقۋشىلاردىڭ ويلارىن جيناقتاپ، تولىقتىرىپ جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ.
زات ەسىمدەر نەگىزگى، تۋىندى، كۇردەلى بولىپ 3 - كە بولىنەدى.
ەشبىر قوسىمشاسىز نەگىزگى ءتۇبىر كۇيىندە جۇمسالعان زات ەسىمدەر نەگىزگى زات ەسىم دەپ اتالادى. مىسالى: كىتاپ، داپتەر، ادام.
باسقا سوزدەردەن جۇرناق ارقىلى جاسالعان زات ەسىمدى تۋىندى زات ەسىم دەيمىز.
زات ەسىم تۋدىراتىن جۇرناقتار:
1) ەسىمدەردەن زات ەسىم تۋدىراتىن جۇرناقتار:
- شى، - ءشى: ەتىك+ءشى، بالىق+شى، اڭ+شى ت. ب.
- لىق، - لىك، - دىق، - دىك، - تىق، - تىك: جاقسى+لىق، دوس+تىق، شىن+دىق ت. ب.
- شا، - شە: ءبولىم+شە، كىتاپ+شا، ماڭداي+شا ت. ب.
- شىق، - شىك: ويىن+شىق، ءۇي+شىك ت. ب.
- حانا، - ستان، - كەش: ءدارى+حانا، كىتاپ+حانا، قازاق+ستان، اربا+كەش ت. ب.
2) ەتىستىكتەن زات ەسىم تۋدىراتىن جۇرناقتار:
- ما، - مە، - با، - بە، - پا، - پە: ءبول+مە، توقى+ما، كەس+پە ت. ب.
- ىم، - ءىم، - م: ءبول+ءىم، ءبىل+ءىم، توقتا+م ت. ب.
- قى، - كى، - عى، - گى: شاپ+قى، بۇر+عى، ءسۇز+گى، اشىت+قى ت. ب.
- ىس، - ءىس، - س: جەڭ+ءىس، ايت+ىس، تالا+س ت. ب.
- ىق، - ىك، - ق، - ك: قاز+ىق، كور+ىك، سۇرا+ق، تىلە+ك ت. ب.
- ىش، - ءىش، - ش: قۋان+ىش، وكىن+ءىش، قىزعان+ىش ت. ب.
- ۋىش، - ءۋىش: تىرنا+ۋىش، ەلە+ءۋىش، تۇيرە+ءۋىش ت. ب.
زات ەسىمدەر بىرىگۋ، قوسارلانۋ، تىركەسۋ ارقىلى جاسالادى. ولار كۇردەلى زات ەسىمدەر دەپ اتالادى.
بىرىككەن زات ەسىمدەرگە كەمىندە ەكى ءتۇبىر مورفەمادان بىرىگۋ ارقىلى جاسالعان زات ەسىمدەر جاتادى. مىسالى: بايتەرەك، بايشەشەك، بەلبەۋ، كوكپار، قايناعا، قولباسى، قولقانات ت. ب.
قوسارلانعان زات ەسىمدەرگە ەكى ءتۇبىر مورفەمادان قوسارلانىپ جاسالعان زات ەسىمدەر جاتادى. مىسالى: ابىسىن - اجىن، اقىل - ايلا، اس - سۋ، اتا - انا، بالا - شاعا، ءال - قۋات، ەل - جۇرت، جىگىت - جەلەڭ، جاۋىن - شاشىن، وي - پىكىر، وي - قىر، وتىن - سۋ، تەرى - تەرسەك، ۇرىس - كەرىس، شاي - سۋ ت. ب.
تىركەس (قۇراما) زات ەسىمدەرگە كەمىندە ەكى يا ونان استام ءتۇبىر سوزدەردەن ءار قيلى جولمەن تىركەسۋ ارقىلى جاسالعان زات ەسىمدەر جاتادى. مىسالى: اۋىل شارۋاشىلىعى، بالالار باقشاسى، كاسىپ وداعى، كۇن ءتارتىبى، قوعامدىق ەڭبەك، سارى ماي ت. ب.
“ورنىڭدى تاپ” ويىنى ارقىلى سىنىپتى 3 توپقا ءبولۋ. تاقتاعا نەگىزگى، تۋىندى، كۇردەلى دەپ جازىپ قويۋ. وسى زات ەسىمدەرگە جاتاتىن زات ەسىمدەردى وقۋشىلارعا تاراتىپ بەرۋ، ءار وقۋشى تاقتاعا شىعىپ دۇرىس زات ەسىمنىڭ قاسىنا بارىپ تۇرادى.
1 - تاپسىرما. وقۋلىقپەن جۇمىس. 125 - جاتتىعۋدا بەرىلگەن ءماتىندى كوشىرىپ جازىپ، زات ەسىمدەردىڭ استىن سىزىڭدار. زات ەسىمدەردىڭ جاسالۋ جولىن تۇسىندىرىڭدەر.
2 - تاپسىرما. “قاتەسىن تاپ” ويىنى. ءار توپقا كەسپە قاعازدارى ارقىلى قاتە جازىلعان ەرەجەلەر بەرىلەدى، وقۋشىلار قاتەسىن تاۋىپ ايتادى.
1) بىرىككەن زات ەسىمدەرگە كەمىندە ەكى ءتۇبىر مورفەمادان بىرىگۋ ارقىلى جاسالعان زات ەسىمدەر جاتادى. مىسالى: شۇبار ات، سارى ماي، الماتى قالاسى.
كۇردەلى زات ەسىمدەر تۇبىرگە جۇرناق جالعانۋ ارقىلى جاسالادى. مىسالى: قۋانىش، وكىنىش.
2) تىركەس زات ەسىمدەر ءارقاشان بىرگە جازىلادى. مىسالى: اۋىلشارۋاشىلىعى، كۇنتارتىبى، ەسەپشوت.
قوسارلانعان زات ەسىمدەرگە ەكى ءتۇبىر مورفەمادان قوسارلانىپ جاسالعان زات ەسىمدەر جاتادى. مىسالى: ابىسىن-اجىن، اقىل - ايلا، اس - سۋ، اتا - انا، بالا -
3) ەسىم سوزدەردەن زات ەسىم تۋدىراتىن جۇرناقتار:
- ىم، - ءىم، - م: ءبول+ءىم، ءبىل+ءىم، توقتا+م ت. ب.
- قى، - كى، - عى، - گى: شاپ+قى، بۇر+عى، ءسۇز+گى، اشىت+قى ت. ب.
باسقا سوزدەردەن جۇرناق ارقىلى جاسالعان زات ەسىمدى نەگىزگى زات ەسىم دەيمىز.
3 - تاپسىرما. تور كوزدىڭ ىشىندەگى شاشىراڭقى ارىپتەردىڭ باسىن قوسىپ زات ەسىمدەردى تاۋىپ كورسەتىڭدەر. قاي توپ جىلدام ءارى تەز تابادى؟
ا د ا م د و ل ءى
ت ا ي ب ي ر ا ل
ا ر م ا ن ا ە گ
ق ا س ل ن ق و ە
م ل ە س ءى ي ش ك
جيناعان سمايليكتەرى ارقىلى وقۋشىلاردى باعالاۋ. جەڭگەن توپتى انىقتاۋ.
ۇيگە تاپسىرما: 126 - جاتتىعۋ. بەرىلگەن تۋىندى زات ەسىمدەرگە سويلەم قۇراۋ.
You Might Also Like
-
تاقىرىبى: ءتىل – تىرەگىمىز، سوعىپ تۇرعان جۇرەگىمىز (سىنىپ ساعاتى)
