زاتتىڭ تىعىزدىعى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: §32. زاتتىڭ تىعىزدىعى.
7 سىنىپ
ساباقتىڭ ماقساتى: ماسسا.
1. بىلىمدىلىك ماقساتى: وقۋشىلارعا زاتتىڭ تىعىزدىعىن، ماسسامەن، كولەممەن بايلانىستىرا وتىرىپ ءتۇسىندىرۋ.
2. دامىتۋشىلىق ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋ.
3. تاربيەلىك ماقساتى: ادامگەرشىلىككە، ۇقىپتىلىققا، العىرلىققا، يماندىلىققا باۋلۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ءبىلىمدى قالىپتاستىرۋ.
ساباقتىڭ ءادىس - تاسىلدەرى: اڭگىمە، جاتتىعۋلار ورىنداۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىكتەرى: پلاكاتتار، سۋرەتتەر، ەلەكتروندى وقۋلىق، تارازى، كىر تاستار، دەنەلەر جيىنتىعى، ولشەۋىش سيليندر، ستاقان قۇم سالىنعان قوراپ.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. دك. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: وقۋشىلاردىڭ كوڭىلىن ساباققا اۋدارۋ، قۇرالدارىن تەكسەرۋ.
ءىى. دك. جاڭا ساباققا دايىندىق.
1. ماسسا، كولەم. مىسالدار.
ءىىى. دك. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ. ەلەكتروندىق وقۋلىق ارقىلى ءتۇسىندىرۋ.
1. تىعىزدىق دەگەن نە؟
2. تىعىزدىقتى انىقتاۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
3. كولەم مەن ماسساعا بايلانىستىلىعى.
4. ولشەم بىرلىگى.
زاتتىڭ تىعىزدىعى. كولەمدەرى بىردەي ءار ءتۇرلى زاتتاردان دايىندالعان دەنەلەردىڭ ماسساسى ءار ءتۇرلى بولادى. مىسالى، كولەمى 1 م3 تەمىر ءدىڭ ماسساسى 7800 كگ، ال سول كولەمدەگى قورعاسىننىڭ ماسساسى — 13000 كگ. كولەم بىرلىگىندەگى (ياعني، ءبىر كۋب مەتردەگى نەمەسە ءبىر كۋب سانتيمەتردەگى) زاتتىڭ ماسساسى نەگە تەڭ ەكەندىگىن كورسەتەتىن فيزيكالىق شامانى زاتتىڭ تىعىزدىعى دەپ اتايدى. بەرىلگەن زاتتىڭ تىعىزدىعىن قالاي تابۋ كەرەكتىگىن انىقتاۋ ءۇشىن كەلەسى مىسالدى قاراستىرالىق. كولەمى 2 م3 مۇزدىڭ ماسساسى 1800 كگ ەكەندىگى بەلگىلى بولسىن. سوندا 1 م3 مۇزدىڭ ماسساسى 2 ەسە كىشى بولادى. 1800 كگ - دى 2 م3 - كە ءبولىپ، 900 كگ/م3 - تى الامىز. وسى شاما – مۇزدىڭ تىعىزدىعى. سونىمەن، زاتتىڭ تىعىزدىعىن انىقتاۋ ءۇشىن دەنەنىڭ ماسساسىن ونىڭ كولەمىنە ءبولۋ كەرەك:
وسى ورنەككە كىرەتىن شامالاردى ارىپتەرمەن بەلگىلەلىك: m — دەنەنىڭ ماسساسى، V — دەنەنىڭ كولەمى، ρ — دەنەنىڭ تىعىزدىعى ( ρ — گرەك ءارپى “رو”). سوندا تىعىزدىقتى ەسەپتەۋگە ارنالعان فورمۋلانى مىنا تۇردە جازۋعا بولادى: سي جۇيەسىندە تىعىزدىق بىرلىگى كيلوگرامم مەتر كۋب (1 كگ/م3). پراكتيكادا زاتتىڭ تىعىزدىعىن سونداي - اق گرامم سانتيمەتر كۋبپەن (گ/سم3) ورنەكتەيدى. وسى بىرلىكتەردىڭ اراسىنداعى بايلانىستى تاعايىنداۋ ءۇشىن مىنانى ەسكەرەمىز:
1 گ = 0، 001 كگ، 1 سم3 = 0، 000001 م3.
بەلگىلى ءبىر زاتتىڭ تىعىزدىعى قاتتى، سۇيىق جانە گاز ءتارىزدى كۇيلەرىندە ءار ءتۇرلى بولادى. مىسالى، سۋدىڭ تىعىزدىعى – 1000 كگ/م3، مۇزدىڭ تىعىزدىعى – 900 كگ/م3، ال سۋ بۋىنىڭ تىعىزدىعى (0°C جانە قالىپتى اتموسفەرالىق قىسىم كەزىندە) – 0، 59 كگ/م3. باسقا زاتتاردىڭ تىعىزدىعىن 3 – 5 - كەستەلەردەن بىلۋگە بولادى. 3 — 5 - كەستەلەردە كورسەتىلگەن زاتتاردىڭ تىعىزدىعى قالىپتى اتموسفەرالىق قىسىمدا جانە گازدار ءۇشىن 0 °C تەمپەراتۋرادا، سۇيىقتىقتار مەن قاتتى دەنەلەر ءۇشىن 20 °C تەمپەراتۋرادا ەسەپتەلىنگەن.
زاتتىڭ تىعىزدىعى. جۇكتەۋ
7 سىنىپ
ساباقتىڭ ماقساتى: ماسسا.
1. بىلىمدىلىك ماقساتى: وقۋشىلارعا زاتتىڭ تىعىزدىعىن، ماسسامەن، كولەممەن بايلانىستىرا وتىرىپ ءتۇسىندىرۋ.
2. دامىتۋشىلىق ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋ.
3. تاربيەلىك ماقساتى: ادامگەرشىلىككە، ۇقىپتىلىققا، العىرلىققا، يماندىلىققا باۋلۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: جاڭا ءبىلىمدى قالىپتاستىرۋ.
ساباقتىڭ ءادىس - تاسىلدەرى: اڭگىمە، جاتتىعۋلار ورىنداۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىكتەرى: پلاكاتتار، سۋرەتتەر، ەلەكتروندى وقۋلىق، تارازى، كىر تاستار، دەنەلەر جيىنتىعى، ولشەۋىش سيليندر، ستاقان قۇم سالىنعان قوراپ.
ساباقتىڭ بارىسى:
ءى. دك. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى: وقۋشىلاردىڭ كوڭىلىن ساباققا اۋدارۋ، قۇرالدارىن تەكسەرۋ.
ءىى. دك. جاڭا ساباققا دايىندىق.
1. ماسسا، كولەم. مىسالدار.
ءىىى. دك. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ. ەلەكتروندىق وقۋلىق ارقىلى ءتۇسىندىرۋ.
1. تىعىزدىق دەگەن نە؟
2. تىعىزدىقتى انىقتاۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
3. كولەم مەن ماسساعا بايلانىستىلىعى.
4. ولشەم بىرلىگى.
زاتتىڭ تىعىزدىعى. كولەمدەرى بىردەي ءار ءتۇرلى زاتتاردان دايىندالعان دەنەلەردىڭ ماسساسى ءار ءتۇرلى بولادى. مىسالى، كولەمى 1 م3 تەمىر ءدىڭ ماسساسى 7800 كگ، ال سول كولەمدەگى قورعاسىننىڭ ماسساسى — 13000 كگ. كولەم بىرلىگىندەگى (ياعني، ءبىر كۋب مەتردەگى نەمەسە ءبىر كۋب سانتيمەتردەگى) زاتتىڭ ماسساسى نەگە تەڭ ەكەندىگىن كورسەتەتىن فيزيكالىق شامانى زاتتىڭ تىعىزدىعى دەپ اتايدى. بەرىلگەن زاتتىڭ تىعىزدىعىن قالاي تابۋ كەرەكتىگىن انىقتاۋ ءۇشىن كەلەسى مىسالدى قاراستىرالىق. كولەمى 2 م3 مۇزدىڭ ماسساسى 1800 كگ ەكەندىگى بەلگىلى بولسىن. سوندا 1 م3 مۇزدىڭ ماسساسى 2 ەسە كىشى بولادى. 1800 كگ - دى 2 م3 - كە ءبولىپ، 900 كگ/م3 - تى الامىز. وسى شاما – مۇزدىڭ تىعىزدىعى. سونىمەن، زاتتىڭ تىعىزدىعىن انىقتاۋ ءۇشىن دەنەنىڭ ماسساسىن ونىڭ كولەمىنە ءبولۋ كەرەك:
وسى ورنەككە كىرەتىن شامالاردى ارىپتەرمەن بەلگىلەلىك: m — دەنەنىڭ ماسساسى، V — دەنەنىڭ كولەمى، ρ — دەنەنىڭ تىعىزدىعى ( ρ — گرەك ءارپى “رو”). سوندا تىعىزدىقتى ەسەپتەۋگە ارنالعان فورمۋلانى مىنا تۇردە جازۋعا بولادى: سي جۇيەسىندە تىعىزدىق بىرلىگى كيلوگرامم مەتر كۋب (1 كگ/م3). پراكتيكادا زاتتىڭ تىعىزدىعىن سونداي - اق گرامم سانتيمەتر كۋبپەن (گ/سم3) ورنەكتەيدى. وسى بىرلىكتەردىڭ اراسىنداعى بايلانىستى تاعايىنداۋ ءۇشىن مىنانى ەسكەرەمىز:
1 گ = 0، 001 كگ، 1 سم3 = 0، 000001 م3.
بەلگىلى ءبىر زاتتىڭ تىعىزدىعى قاتتى، سۇيىق جانە گاز ءتارىزدى كۇيلەرىندە ءار ءتۇرلى بولادى. مىسالى، سۋدىڭ تىعىزدىعى – 1000 كگ/م3، مۇزدىڭ تىعىزدىعى – 900 كگ/م3، ال سۋ بۋىنىڭ تىعىزدىعى (0°C جانە قالىپتى اتموسفەرالىق قىسىم كەزىندە) – 0، 59 كگ/م3. باسقا زاتتاردىڭ تىعىزدىعىن 3 – 5 - كەستەلەردەن بىلۋگە بولادى. 3 — 5 - كەستەلەردە كورسەتىلگەن زاتتاردىڭ تىعىزدىعى قالىپتى اتموسفەرالىق قىسىمدا جانە گازدار ءۇشىن 0 °C تەمپەراتۋرادا، سۇيىقتىقتار مەن قاتتى دەنەلەر ءۇشىن 20 °C تەمپەراتۋرادا ەسەپتەلىنگەن.
زاتتىڭ تىعىزدىعى. جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
فيزيكا پانىنەن فاكۋلتاتيۆ ساقتارىنىڭ كۇنتىزبەلىك جوسپارى
-
ساباق تاقىرىبى: ارالاس سانداردى قوسۋ. ارالاس سانداردى ازايتۋ.
