ماسسا جانە كۇش. § 30. دەنەلەردىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋى. دەنەنىڭ ماسساسى.
ساباقتىڭ تاقىرىبى: ءىۇ تاراۋ. ماسسا جانە كۇش. § 30. دەنەلەردىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋى. دەنەنىڭ ماسساسى.
فيزيكا 7 سىنىپ
ساباقتىڭ ماقساتى: 1. بىلىمدىلىك: دەنەلەردىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋىن، دەنەنىڭ ماسساسى ونىڭ ولشەمىنە بايلانىستى بولاتىنىن ءتۇسىندىرۋ. ماسسا ۇعىمىن ەنگىزۋ. 2. دامىتۋشىلىق: تانىمدىق قابىلەتىن، فورمۋلالاردى قولدانا وتىرىپ ەسەپتەر شىعارۋعا، لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋ. تەوريالىق ءبىلىمىن پراكتيكادا قولدانا بىلۋگە ۇيرەتۋ.
3. تاربيەلىك: تاجىريبەلەر جاساپ كورسەتۋ ارقىلى، پانگە قىزىعۋشىلىعىن، ىزدەنىمپازدىلىققا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق.
ساباق ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق - جاۋاپ، بايانداۋ
ساباق كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، تەست، تارازى، كىرلەر، اعاش قيىندىلارى،
سىزعىش، وشىرگىش ت. ب.
ساباقتىڭ بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
سىنىپ وقۋشىلارىن تۇگەلدەپ، ولاردىڭ نازارىن ساباققا اۋدارۋ.
ءىى. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ:
ەندى، وسى دەنەلەر ءوزارا ارەكەتتەسكەن كەزدە دەنەنىڭ جىلدامدىقتارى قالاي وزگەرەتىنىن، دەنەنىڭ ماسساسى قالاي بولاتىنىن قاراستىرايىق.
ا) تابيعاتتاعى بارلىق دەنەلەر ءبىر - بىرىمەن ارەكەتتەسەدى مە؟
ءا) جالپى «ماسسا» دەگەندى سەندەر قالاي تۇسىنەسىڭدەر؟
ب) ولاردىڭ ءبىر - بىرىنەن ايىرماشىلىعى نەدە؟
تابيعاتتا باسقا دەنەلەرمەن ارەكەتتەسپەيتىن دەنەلەر جوق. بارلىق دەنەلەر ءبىر - بىرىمەن ارەكەتتەسەدى. مۇنى ءبىز مۇز ايدىنىندا كونكي تەۋىپ جۇرگەن ەكى بالانىڭ ءبىرى ەكىنشىسىن قولىمەن يتەرىپ جىبەرگەندەگى ارەكەتىن مىسالعا كەلتىرسەك. (1 سۋرەت). ولار باعىتتارى قاراما - قارسى جاققا قاراي سىرعاناپ كەتەدى. وسىدان دەنەلەردىڭ ءبىر - بىرىنە ارەكەت ەتۋى ءوزارا ارەكەتتەسۋ دەپ اتالادى. دەنەلەر ءوزارا ارەكەتتەسۋ سالدارىنان تۇرلىشە جىلدامدىق الادى ەكەن. مىسالى كونكي كيىپ تۇرعان ەكى بالانىڭ بىرەۋى كىشى، ەكىنشىسى ەرەسەكتەۋ بالانىڭ قوزعالىسىن قاراستىرايىق(2 - سۋرەت). كىشى بالامىز ۇلكەن جىلدامدىق الادى. وسىنداي مىسالداردان دەنەلەردىڭ جىلدامدىقتارىن وزگەرتۋ قابىلەتىن سيپاتتايتىن فيزيكالىق شامانى ەنگىزەمىز.
سونىمەن دەنەلەردىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋ كەزىندەگى جىلدامدىقتارىنىڭ وزگەرۋ قابىلەتىن سيپاتتايتىن فيزيكالىق شامانى دەنەنىڭ ماسساسى دەپ اتايدى.
ءوزارا ارەكەت كەزىندە دەنەلەر ءوز جىلدامدىقتارىن ءار ءتۇرلى وزگەرتەدى.
دەنەلەردىڭ مۇنداي قاسيەتىن ينەرتتىلىك دەپ اتايدى. دەنەنىڭ ماسساسى – ءبىر دەنەنىڭ ينەرتتىلىگىن سيپاتتايتىن فيزيكالىق شاما. ماسسانى m ارپىمەن بەلگىلەيدى. حب جۇيەسىندە (سي) ماسسانىڭ بىرلىگىنە كيلوگرامم (1كگ) قابىلدانعان. بۇل پلاتينا مەن ءيريدييدىڭ قورىتپاسىنان قۇيىلىپ جاسالعان سيليندر تۇرىندەگى ەتالوندىق (ۇلگى( كىردىڭ ماسساسى. كيلوگراممنىڭ حالىقارالىق ۇلگىسى پاريج قالاسىنىڭ جانىنداعى سيەۆر قالاسىنداعى ەتالوندار مۇراجايىندا ساقتاۋلى. ولشەيتىن قۇرالى تارازى. تاجىريبەدە ماسسانىڭ باسقادا بىرلىكتەرى پايدالانادى.
1ت (توننا) = 1000 كگ
1س = 100 كگ
1كگ =1000 گ
1كگ = 1 000 000 مگ
1گ = 0، 001 كگ
1مگ = 0، 001 گ
1كگ = 0، 01 س
1 كگ= 0، 001ت
مىنانداي تاجىريبە قاراستىرايىق. ماسسالارى، قاسيەتتەرى بىردەي ەكى ارباشانى الىپ ولاردىڭ ۇستىنە بىردەي ماتەريالدان جاسالعان، ءبىراق كولەمدەرى ءارتۇرلى بولاتىن بىلەۋشەلەر قويىپ تاجىريبەنى قاراستىرامىز. ارباشا ءوزارا ارەكەت كەزىندە t ۋاقىت ارالىعىندا ءجۇرىپ وتكەن s1 جولى ەكىنشىسىنىڭ s2 جولىنان ارتىق بولادى.
(s 1 > s2 ) ولشەۋلەر s1 = 2s2، v1 =s1/t؛ v2 =s2 /t؛ وندا v1 = 2v2 تەڭ بولادى.
ياعني
ءىىى. ساباقتى بەكىتۋ.
ەندى بالالار وسى ورنەكتەردى پايدالانا وتىرىپ ەسەپ شىعارايىق
1كگ ماقتا اۋىر ما، تەمىر اۋىر ما؟ m1 = m2، V1> V2
1. ەسەپ. روليكتى كونكي كيگەن ەكى بالا ءبىر – بىرىنەن كەرى يتەرىلىپ، قاراما قارسى جاققا قاراي سايكەس 3 جانە 4 م/س جىلدامدىقپەن سىرعاناپ كەتتى. ءبىرىنشى بالانىڭ ماسساسى 40 كگ. ەكىنشى بالانىڭ ماسساسى نەگە تەڭ؟
ءپان ءمۇعالىمى: ا. ا. تەميروۆا
ماسسا جانە كۇش. § 30. دەنەلەردىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋى. دەنەنىڭ ماسساسى. جۇكتەۋ
فيزيكا 7 سىنىپ
ساباقتىڭ ماقساتى: 1. بىلىمدىلىك: دەنەلەردىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋىن، دەنەنىڭ ماسساسى ونىڭ ولشەمىنە بايلانىستى بولاتىنىن ءتۇسىندىرۋ. ماسسا ۇعىمىن ەنگىزۋ. 2. دامىتۋشىلىق: تانىمدىق قابىلەتىن، فورمۋلالاردى قولدانا وتىرىپ ەسەپتەر شىعارۋعا، لوگيكالىق ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋ. تەوريالىق ءبىلىمىن پراكتيكادا قولدانا بىلۋگە ۇيرەتۋ.
3. تاربيەلىك: تاجىريبەلەر جاساپ كورسەتۋ ارقىلى، پانگە قىزىعۋشىلىعىن، ىزدەنىمپازدىلىققا تاربيەلەۋ.
ساباقتىڭ ءتۇرى: ارالاس ساباق.
ساباق ءادىسى: ءتۇسىندىرۋ، سۇراق - جاۋاپ، بايانداۋ
ساباق كورنەكىلىگى: ينتەراكتيۆتى تاقتا، تەست، تارازى، كىرلەر، اعاش قيىندىلارى،
سىزعىش، وشىرگىش ت. ب.
ساباقتىڭ بارىسى: ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى:
سىنىپ وقۋشىلارىن تۇگەلدەپ، ولاردىڭ نازارىن ساباققا اۋدارۋ.
ءىى. جاڭا ساباقتى ءتۇسىندىرۋ:
ەندى، وسى دەنەلەر ءوزارا ارەكەتتەسكەن كەزدە دەنەنىڭ جىلدامدىقتارى قالاي وزگەرەتىنىن، دەنەنىڭ ماسساسى قالاي بولاتىنىن قاراستىرايىق.
ا) تابيعاتتاعى بارلىق دەنەلەر ءبىر - بىرىمەن ارەكەتتەسەدى مە؟
ءا) جالپى «ماسسا» دەگەندى سەندەر قالاي تۇسىنەسىڭدەر؟
ب) ولاردىڭ ءبىر - بىرىنەن ايىرماشىلىعى نەدە؟
تابيعاتتا باسقا دەنەلەرمەن ارەكەتتەسپەيتىن دەنەلەر جوق. بارلىق دەنەلەر ءبىر - بىرىمەن ارەكەتتەسەدى. مۇنى ءبىز مۇز ايدىنىندا كونكي تەۋىپ جۇرگەن ەكى بالانىڭ ءبىرى ەكىنشىسىن قولىمەن يتەرىپ جىبەرگەندەگى ارەكەتىن مىسالعا كەلتىرسەك. (1 سۋرەت). ولار باعىتتارى قاراما - قارسى جاققا قاراي سىرعاناپ كەتەدى. وسىدان دەنەلەردىڭ ءبىر - بىرىنە ارەكەت ەتۋى ءوزارا ارەكەتتەسۋ دەپ اتالادى. دەنەلەر ءوزارا ارەكەتتەسۋ سالدارىنان تۇرلىشە جىلدامدىق الادى ەكەن. مىسالى كونكي كيىپ تۇرعان ەكى بالانىڭ بىرەۋى كىشى، ەكىنشىسى ەرەسەكتەۋ بالانىڭ قوزعالىسىن قاراستىرايىق(2 - سۋرەت). كىشى بالامىز ۇلكەن جىلدامدىق الادى. وسىنداي مىسالداردان دەنەلەردىڭ جىلدامدىقتارىن وزگەرتۋ قابىلەتىن سيپاتتايتىن فيزيكالىق شامانى ەنگىزەمىز.
سونىمەن دەنەلەردىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋ كەزىندەگى جىلدامدىقتارىنىڭ وزگەرۋ قابىلەتىن سيپاتتايتىن فيزيكالىق شامانى دەنەنىڭ ماسساسى دەپ اتايدى.
ءوزارا ارەكەت كەزىندە دەنەلەر ءوز جىلدامدىقتارىن ءار ءتۇرلى وزگەرتەدى.
دەنەلەردىڭ مۇنداي قاسيەتىن ينەرتتىلىك دەپ اتايدى. دەنەنىڭ ماسساسى – ءبىر دەنەنىڭ ينەرتتىلىگىن سيپاتتايتىن فيزيكالىق شاما. ماسسانى m ارپىمەن بەلگىلەيدى. حب جۇيەسىندە (سي) ماسسانىڭ بىرلىگىنە كيلوگرامم (1كگ) قابىلدانعان. بۇل پلاتينا مەن ءيريدييدىڭ قورىتپاسىنان قۇيىلىپ جاسالعان سيليندر تۇرىندەگى ەتالوندىق (ۇلگى( كىردىڭ ماسساسى. كيلوگراممنىڭ حالىقارالىق ۇلگىسى پاريج قالاسىنىڭ جانىنداعى سيەۆر قالاسىنداعى ەتالوندار مۇراجايىندا ساقتاۋلى. ولشەيتىن قۇرالى تارازى. تاجىريبەدە ماسسانىڭ باسقادا بىرلىكتەرى پايدالانادى.
1ت (توننا) = 1000 كگ
1س = 100 كگ
1كگ =1000 گ
1كگ = 1 000 000 مگ
1گ = 0، 001 كگ
1مگ = 0، 001 گ
1كگ = 0، 01 س
1 كگ= 0، 001ت
مىنانداي تاجىريبە قاراستىرايىق. ماسسالارى، قاسيەتتەرى بىردەي ەكى ارباشانى الىپ ولاردىڭ ۇستىنە بىردەي ماتەريالدان جاسالعان، ءبىراق كولەمدەرى ءارتۇرلى بولاتىن بىلەۋشەلەر قويىپ تاجىريبەنى قاراستىرامىز. ارباشا ءوزارا ارەكەت كەزىندە t ۋاقىت ارالىعىندا ءجۇرىپ وتكەن s1 جولى ەكىنشىسىنىڭ s2 جولىنان ارتىق بولادى.
(s 1 > s2 ) ولشەۋلەر s1 = 2s2، v1 =s1/t؛ v2 =s2 /t؛ وندا v1 = 2v2 تەڭ بولادى.
ياعني
ءىىى. ساباقتى بەكىتۋ.
ەندى بالالار وسى ورنەكتەردى پايدالانا وتىرىپ ەسەپ شىعارايىق
1كگ ماقتا اۋىر ما، تەمىر اۋىر ما؟ m1 = m2، V1> V2
1. ەسەپ. روليكتى كونكي كيگەن ەكى بالا ءبىر – بىرىنەن كەرى يتەرىلىپ، قاراما قارسى جاققا قاراي سايكەس 3 جانە 4 م/س جىلدامدىقپەن سىرعاناپ كەتتى. ءبىرىنشى بالانىڭ ماسساسى 40 كگ. ەكىنشى بالانىڭ ماسساسى نەگە تەڭ؟
ءپان ءمۇعالىمى: ا. ا. تەميروۆا
ماسسا جانە كۇش. § 30. دەنەلەردىڭ ءوزارا ارەكەتتەسۋى. دەنەنىڭ ماسساسى. جۇكتەۋ
You Might Also Like
