زاۋقايىر
پرولوگ
الماتى. تاۋ قىراتى
ساعات 22.38
سىرت... سىرت... سىرت...
سيفەربلاتتاعى سوياۋداي تiل بiر قالىپتى ىرعاقتان تانبايدى. بارا-بارا ونىڭ ءاربiر سىرتىلىنىڭ ءۇنi زورايىپ، سولق-سولق ەتكiزiپ ميىنا كۇرزiدەي تيدi... جويقىن سوققىدان باسى شاعىلدى...
كiرپiگiن ازەر قيمىلداتادى. جۇمىلعان جانارىنىڭ «تىگىسىن سوگۋ» ۇلكەن قيىندىق تۋعىزدى. كوزiن اشسا شاراسى قوس شەكەسiمەن قوسا دۋ ەتiپ، ودان ارىعا شاماسى جەتپەي قاراشىعى لاجسىز قايتادان جاسىرىنادى.
بولماشى جىلت ەتكەن جارىق سونىسىمەن ماڭدايىنىڭ الدى قىزىل بورىققا اينالىپ، بiر ءسات مىنا الەم قانعا مالىنعانداي قوشقىلدانىپ تۇنا قالادى. بiرتە-بiرتە الگi الەمiشتەنگەن شىمقاي دۇنيەنiڭ ءۇستiنەن، قاڭباقتاي سالماعى جوق بەيمالiم دەنەلەر قالقي باستايدى. كەنەت، اياق استىنان وسىناۋ جۇمباق تىلسىمنىڭ رەڭi وزگەرiپ، ەڭسەڭدi باسىپ، تىنىسىڭدى تارىلتقان تاستاي تۇنەككە ۇلاسادى.
سول-اق ەكەن دۇنيە شاق-شالەكەيi شىعىپ، استاڭ-كەستەڭ توڭكەرiلە جونەلەدi. ميى اۋزىنا ءتۇسiپ، شىبىن جانىن قويارعا جەر تاپپاي قىستىعىپ، دەمi بiتەلەدi. ەكi بەتi البىراي كۇيiپ-جانىپ، ءمورi تامادى.
اۋا جەتپەگەن سوڭ قيمىلىن باعىپ، باعدارلاي الماي ءجانتاسiلiم قولدارىن ايقۇش-ۇيقىش سەرمەيدى. كەيدە سوياۋداي تىرناقتارىمەن ءوزiءن-وزi جۇلىپ تاستايدى. ەشتەمەنi ەكشەمەيدى، دانەمەنi قاجەت ەتپەيدi. تەك بۋلىققان قايران جانى القىمىنا كەلiپ سىعىمدالىپ، اينالماسى اسقىنعان تۇساقتاي سەرەڭدەي شورشىپ، گۇرس ەتiپ قۇلايدى. قول-اياعىن ەربەڭدەتiپ، دوڭبەكشiپ، جارتى ساعاتتاي شۇبەرەككە تۇيگەن جانىن قويارعا جەر تاپپاي الاسۇرادى. ابدەن قارا تەرگە شومىپ، قالشىلداي قالتىرايدى دا دiرiلدەپ بارىپ باسىلادى.
جىنى قايتاردا اۋزىنان اق كوبiگi اعىپ، كوك جەلكەسi تارتىپ، قاراشىعى تەرىس اينالادى. ەزۋىنەن شۇبىرعان سiلەكەيi كولدەي بوپ جايىلىپ، قيمىلدان ايىرىلادى. ۇيىقتاپ كەتكەنiن ياكي ءۇزiلiپ كەتكەنiن بiلمەيسiڭ. سول قالپى ۇزا-ا-اق ميزiمەي سەرەيiپ جاتقانى.
...تاعى دا ۇرەيدi ۇشىرار ىشقىنعان داۋىس. يت تالاعانداي اھ ۇرا تىپىرلاپ، ءوزiءن-وزi سiلكiلەپ لاقتىرا باستادى. ايقايلايدى، شىڭعىرادى. كەيدە بiر نارسەلەردi ايتىپ، بالدىرلايدى. بiراق، ءسوزiن ادام بالاسى ۇعىنبايدى. باسقا گاللاكتيكانىڭ تiلiندە سويلەيتiندەي.
وڭ-سولىن باعدارلاي المايتىن حالدە بىرش ەتiپ بiر نارسەگە سوعىلدى. سوقتىعىسقان بۇيىمى قۇمىعىڭقى مىلقاۋ دىبىس شىعاردى. Iزiنشە شاتقاياقتاپ، قايىرا تۇرعان سياقتاندى. جاس بالاداي اپىل-تاپىل باسقانى اڭعارىلدى، دiزەسi دiرiلدەي ادىمداعانى بiلiندi. سويتكەنشە-اق، كەسكەن تەرەكتەي قايتادان ومىرىلا قۇلادى. ءسال وتپەي اشقاراق بiرەۋ الدەبىر سۇيىقتى وپتىعا iشكەندەي سىلپىلداعان سۇيكiمسiز ءۇن قۇلاققا شالىندى. اقىرى ونىڭ سوڭى جان ءتۇرشiگەرلiك قورىلعا ۇلاستى. قى-ىر-ر، قو-ور-ر، قى-ىر-ر... كەڭiردەگi ورىلىپ، باۋىزداۋىنان قان اتقالاقتاي جاندارمەن تىپىرلاعان مال سياقتى.
ايتكەنمەن، وسىناۋ سويقاندى ءابiلەتكە توڭىرەگiندەگi ەشكiم نازار اۋدارمادى، اۋەلi جان شىداماس ءۇندi ەستي تۇرا سەلت ەتپەدi. ءوز تiرلiكتەرiمەن، بەيمارال.
بولمەدە ءولi تىنىشتىق ورنادى. مەڭiرەۋ دۇنيە زiلماۋىر باتپانىن يىققا ارتادى. تەك قابىرعاداعى كونە ساعات قانا تىنباي سىرت-سىرت ەتiپ، تىرشىلىك سەكۋندتارىن ساناپ تۇر. سەرتشىل سوياۋداي تiلدەرi ءاربiر پەندەشiلiكتi قالت جiبەرمەي جادىنا ءتۇيiپ، تىنىمسىز كۇيى قۇپيالى شەڭبەردi شىرق اينالادى... الدە، «ءپاتۋاسىز جالعاننىڭ تاعى نەندەي بالەسى بار؟» دەپ، سوعان جەتۋگە بايىزسىزدانا سۋماڭ قاعاتىنداي. ايتەۋiر، دامىلسىز سىرتىل.
سىرت... سىرت... سىرت...
1-تاراۋ
قوڭىر «حوندا» ماشينالاردى سىنالاپ، اسىعىس زاۋلايدى. بۇلتىڭ-بۇلتىڭعا باسىپ، قاتارلاسا جۇيتكiگەن سان ءتۇرلi كولiكتەردiڭ اراسىنان ءمۇدiرمەي وتەدi. كەي تۇستاردا قىزىل جانۋعا اينالعان باعدارشامنىڭ كوزiنە قاراماي، كوشە قيىلىستارىندا جول ءتارتiبiن ورەسكەل بۇزۋدا. وندايدا بايبالام سالىپ، كۇلiن شاشقان كوكايىل قاتىندارداي ماشينا بiتكەن بەپiلدەي جونەلەدi. ءقايسىبىرiنiڭ جۇرەگi اۋزىنا تىعىلىپ، شامىن جارق ەتكiزەتiنi بار. بiراق ولاردىڭ بiرiنە نازار اۋدارىپ، بۇيرەگi بۇلك ەتەر ءتۇرى كورiنبەيدi. جولىنداعىنىڭ ءبارiن ءمۇيiزiمەن جايقاپ، ناۋاداعى جەمگە تابىننىڭ اراسىنان باتىل ۇمتىلاتىن قاقسال قوڭىر سيىرداي توپ iشiنەن سۋىرىلىپ، سۋماڭداي تۇسەدi. ءداپ بiر اجالىنا اسىعاتىنداي.
العان بەتi — اۋەجاي.
سالىپ-ۇرىپ ءابدiراحماندار اۋەجايعا جەتتi. الەڭكەدەي جالانعان سىرقىندىلار ساقاداي ساي. نوكەرلەرi مۇنىڭ قابارعان قاباعىن كورiپ، «ساسپا، ءبارiن قالاعانىڭداي جاسايمىز» دەگەندi اڭعارتقىسى كەلدi مە، بiرi:
— ءالi بiزدiڭ رەيس قونعان جوق، — دەدi گۇر ەتiپ.
ونىڭ ءسوزiن ەستiمەگەندەي كوسەمدەرi ىزبارلانا، وشارىلا قالعان جاندايشاپتارىنىڭ ءجۇزiنە ۋىتتى كوزiمەن قارادى. سوسىن، مويىنىن سوزىپ، ءوز جەندەتتەرiنiڭ تانىس ماشينالارىن بارلاپ قويدى. بiرi قالماي ءبارiنiڭ وسىندا جينالعانىن باعامدادى.
— گۇجاان! — كەمەڭگەردiڭ ءۇنi قاتقىل، پارمەندi. — قازiر مىلقاۋ ادامشا قاراپ تۇرماي، گۇلميرانى قالاي دا كوندiر! — تۋ سىرتىنا جەلكەسiن كۇجiرەيتiپ، بەتiن ءسال بۇرىپ، ءۇيiرiندەگi جاقاماعاندارعا بiر ەزۋلەپ ىر ەتەر كوكجالشا اسا ۇناتپاي وكتەم تiل قاتتى.
— ماقۇل.
انشەيiندە سىپسىڭداپ اتتىعا — جول، جاياۋلىعا — ءسوز بەرمەيتiن كەلiنشەك ءمۇلايiم كەپتە. داۋىسى دiرiلدەي، قۇمىقتى.
— ايتپەسە قارنىڭدى جارىپ، التى جىل بالا دەپ اڭقاڭ كەپكەن ارمانىڭا تاباندا جەتكiزەم!
بiلەۋ-بiلەۋ بەتi بۇلك ەتپەستەن ايىزى قانا تiستەنiپ سويلەدi دە، قالتاسىنان تەمەكiسiن شىعاردى. جانىنداعى قاۋمالاعان تايكۇشiكتەر جاپا-تارماعاي وتتىق iزدەدi. سىعىر كوز سارىسى بiرiنشi بوپ شىلىمىن تۇتاتىپ بەردi. وسىنىڭ ءوزiن مارتەبە كورiپ، ناساتتانعانى جارەۋكە ءجۇزiنەن انىق بiلiنەدi.
— جاڭاعى جول بويىنداعى اڭگiمەنi ۇمىتقان جوقسىڭ عوي؟
ءابدiراحماننىڭ قاسىنان بiر ەلi قالمايتىن سۇلتان سۇڭعىلالىق تانىتىپ، شارۋانىڭ يلەۋiن قاندىرماق نيەتپەن كەلiنشەكتiڭ مىندەتىن تاعى دا پىسىقتادى. وڭ قولىن ونىڭ جاۋرىنان اسىرا يىعىنا ارتىپ، سول قولىمەن شەرميگەن قارنىنان سيپادى. ابدەن ەتi ءولiپ كەتكەن بە، الدە قارسىلاسۋدىڭ سوڭى ءوزiنە تاياق بوپ تيە مە، گۇلجان سەلت ەتپەدi. سۋماقاي ساۋساقتار سىپسىڭداپ تومەندەپ بارادى، قىمسىنار كەلiنشەك كورiنبەيدi.
— سونى تاعى دا جادىڭا سالعىم كەلەدi. — بەتi شارىق تاباقتاي قاپ-قارا نەمە ايارلانا ەزۋ تارتتى. — گۇلميراعا باتىلىراق بول. ءما، ول ءۇشiن مىنانى قىلعىتا سال!
باس بارماعى مەن سۇق ساۋساعىنىڭ اراسىنداعى ءتۇيiر ءدارiءنى شۇلەنسي ۇسىندى. گۇلجان تارتىنباي اۋزىنا اپارا بەردi. Iزiنشە ەندى بiرi اشىلعان قالبىرداعى سىراسىن ۇستاتتى. ايەلدىڭ ساۋساقتارى مەن ەرiندەرi دiر-دiر ەتiپ، قارا قۇمدا شولدەن كەنەزەسi كەپكەن كiسiدەي جابىستى. سۋسىنىن قولىنان الدەكiم جۇلىپ اكەتەتiندەي اسىعىس جۇتقانى سونشا، ەكi ەزۋiنەن سiلەكەي ارالاس سىرا تامدى.
— جاڭا قۇلىنداعان بيەدەي شولدەن ولگەن بە، مىنا قانشىق؟ — دەپ، بۇيرا باستى، بويى سورايعان بiدiءرالi توتەسiنەن ورىسشالاي بوقتادى. بiرەۋ سىرتىنان جاقسى ءسوز ايتقانداي گۇلجان وعان دا ءلام دەپ تiس جارمادى. بالاعات-بوقتىققا ابدەن قۇلاعى ۇيرەنiپ، ەتi ولگەنi سونشا، ولاردىڭ ەرسi قىلىعى مەن سوزدەرiنە نازار دا اۋدارمادى. شامدانبايدى دا، نامىستانبايدى دا.
«ماسكەۋ — الماتى، 505-شi رەيس كەلiپ قوندى» دەگەن ديكتوردىڭ رەپرودۋكتوردان ساڭقىلداعان داۋىسى ەسەرلەردiڭ ەسiن جيعىزدى. ءبارi بiر كiسiدەي دۇرك كوتەرiلiپ، كۇتۋ زالىنا شۇباي جونەلدi. نەگiزگi لەكتەن الدىدا ەكiء-ۇش قادام وزىق — ءابدiراحمان، سۇلتان، سەرiكتەر. سوڭدارىندا بiر ۇرعاشىنى ورتالارىنا العان جەندەتتەر. ءار نارسەنi ءسوز عىلىپ، ءوز ارا ءازiلدەسiپ بارادى. ايتەۋiر، نەنi ايتسا دا گۇلجانعا باعىشتاپ، قاعىتىپ تيسەدi. ءبارi بىلايعى كوزگە اشەيiن دوستارىن قارسى الۋعا كەلگەن كوڭiلدi توپ سياقتى. ەشكiم ەشتەڭە اڭعارا المايدى. جاڭاعىداي ەمەس گۇلجان دا تومسارماي، بۇلارعا iش تارتا جىمياتىنداي. ءسات سايىن ونىڭ كۇلكiسi تۇزەلىپ، ايىل جىيمايدى. بiرەۋ كەلەكە، ءاجۋا ەتسە دە ول ءۇشiن — كۇلكi. ءومiر سەكۋند ساناپ اجارلانىپ، عاجايىپتانىپ بارادى.
كوپ سارعايتپاي پەرروننان جولاۋشىلاردى الىپ، ماڭعولدىڭ جىلقىسىنداي ۇزىن بەل اۆتوبۋس iرگەگە كەپ تەجەلدi. ارتىنشا، توڭكەرiلگەن قورجىننىڭ اۋزىنان توگiلگەن قىزىلدى-جاسىلدى زەرگەرلiك بۇيىمداي، قوس ەسiگiنەن لاق ەتiپ ءارتۇرلi بۇلدان كيiم كيگەن ادامدار ەنتەلەي سىرتقا اتىلدى. سول لەكتiڭ اراسىنان دايرابايلاردىڭ دا توبەسi كورiندi، جاندارىندا گۇلميرا بار.
ازاماتتاردىڭ «ادال ەڭبەگiنە» ءابدiراحماننىڭ ريزاشىلىق پەيiلi وياندى. قيىننان قيۋىن تابار ءماتتاقامدىقتارىنا ىشتەي ءسۇيسiندi دە، ءبىراق قيتۇرقى استارمەن ونىسىن بايىرقالاتپادى. ەڭ بiرiنشi ءوزiنiڭ وسى سويداۋىلدارعا كوسەم ەكەنiن جادىنان شىعارمادى. ءسال عانا جىلى قاباق تانىتسا، الاقانىنداعىلار اۋاشا جايىلىپ، ءمورتi كەلگەندە سىرت اينالا جونەلۋi ىقتيمال.
جاۋىرىنى قاقپاقتاي، قاسقا ماڭداي، گۇجبان دەنەلi دايراباي iشكە ەنگەن بەتتە قالبالاقتاپ، ءامiرشiسiنە ۇمتىلدى. قوس قولىن بەرiپ، توستەرiمەن قوسا سول جاق شەكەلەرiن دە ءتۇيiستiردi. نوكەردiڭ ومىراۋى اشىق جەيدەسiنەن ۇيپا-تۇيپا جۇندەس كەۋدەسi «بۇرقىراپ»، بiردەن نازارعا تۇرپايى بوپ iلiگەدi.
— ءبارi ويداعىداي.
اتان تۇيەنiڭ تۇرقىنداي سۇيەگi iرi الپاۋىت، ىرعايداي تiپ-تiك سىيداڭ جiگiتتiڭ الدىندا جاسىق بالاشا بۇگەجەكتەي تiل قاتتى.
— كەشە، بارعان بەتتە مەكەن-جاي بويىنشا تاۋىپ الدىق. سوسىن، شارۋانى تىندىرىپ، وزدەرiڭە تەلەفون شالدىق.
وسى ارەدiكتە گۇلميرا جاندارىنا ەكپiندەي جەتiپ:
— نۇرميرا قايدا؟! — دەدi تەپسiنiپ، ءارi اشۋ قىسقاندىقتان كوزi شاتىناعان.
— كەلۋiڭiزبەن...
جاعىنا پىشاق جانىعانداي، شاشى كiرپiنiڭ تiكەنەگiندەي تiكiرەيگەن شيكiل سارى عايارلانا جىميدى.
مىنا مىسقىل ونىسىز دا تەرiسiنە سىيماي تۇرعان گۇلميرانىڭ جۇرەگiن شاباقتادى. جاساي قوياتىن لاجى جوق، دiڭكەلەگەن كۇيدە «راحمەت» دەدi. بiراق، شاراسىزدىعىن جان بالاسىنا سەزدiرمەۋگە تىرىسىپ، iشتەي ءوزiن بوركەمiكشە ۇگiتiلۋدەن ساقتاندىردى.
— نۇرميرا قايدا؟
قايىرا سۇرادى.
2-تاراۋ
الىپ الاتاۋدىڭ اقشۇلەن شىڭدارى الماتىعا توبەسiنەن ءتونiپ قاراپ تۇرعالى قاشان. سۇرەڭسiز تiرلiكتiڭ اڭىسىن باعۋدان استە جالىعار ەمەس. كەيدە ەكi اياقتى پەندەنiڭ iسiنە شامدانا ما، مۇز قاباقتارىن شىتىنىپ، قاناتى اۋىر قارا بۇلتىن توبەسiنە ءۇيiرەدى. انشەيiندە ءسال-پال دەسi جۇرگەن تۇسىندا قۇدايدىڭ ءوزi قارسى كەلسە قاق ماڭدايدان سالىپ قالۋدان تايىنبايتىن پاقىرلار مۇنى قايدان ۇقسىن. «ە-ە، كۇن جاۋعالى تۇر ەكەن» دەپ توپشىلايدى دا قويادى. سوسىن قۋ قۇلقىننىڭ سوڭىنان سولكەكتەپ، جونەي بەرەدi. ءوز جانىنا اۋىرتپالىق باتىپ، قاراقان باسىنا قاتەر تونبەسە — الاكولدiڭ سۋىن اسىعىنان كەلتiرمەيدi. ەمەۋرiنiمەن عانا كوپ جايدى اڭعارتاتىن تۇڭعيىق ابىز الاتاۋدىڭ iشكi الەمiن، ورەسiز ماستەكiلەر قالاي پايىمداسىن؟
وسىناۋ ۇزاق-سونار ويدىڭ سۇرەسiنەن شىعا الماعان قالپى جاسارال ايالداماعا تەز-اق ىلىكتi. سول جەردە كولiك كۇتiپ تۇرىپ تولعامىن ودان ارى سوزباقشى ەدi، انشەيiندە قاسارىسقانداي كەشiگەتiن نەمە ەكi يiنiنەن دەم الا پىسىلداي كەپ ەسiگiن اشتى. بiرەۋلەر اندىزداپ سىرتقا ۇمتىلىپ جاتسا، جەردەگiلەر يiن-تiرەسiپ، «سىيماي قالامىز با؟» دەگەن كۇدiكپەن اۆتوبۋسقا مiنگەنشە اسىق. سونادايدان جۇگiرە باسىپ، ەنتەلەپ كەلە جاتقانداردىڭ دا قاراسى مول.
جاسارال اۆتوبۋسقا مiنۋگە اسىعا قويمادى. اياق ارتا الماسا، كولiكتiڭ كەلەسiسiن كۇتۋگە دە قۇلىقتى.
بار ەكپiنiمەن قۇيىنداتقان بiر قىز بەيمارال تۇرعان جiگiتتiڭ ءداپ الدىندا كەنەتتەن مۇرتتاي ۇشتى. ەكپەتiنەن قۇلاعان قالپى كوك تايعاق مۇزدىڭ ءۇستiندە بiراز جەرگە دەيiن سىرعاناپ باردى. قارىنا ىلگەن كiشكەنە سومكەسi بiر جاقتا قالدى.
مۇنى كورگەندەر شۋ ەتiپ، جامىراسىپ قويا بەرiستi. جiگiت وقىس قيمىلداپ، بەيتانىس جاننىڭ قولتىعىنان سۇيەمەلدەدi. وڭباي جىعىلسا كەرەك، سۇيرەتiلە زورعا ورىنىنان كوتەرiلدi. سوسىن جاساڭ جۇزبەن جاسارالعا قارادى، جiگiت تە ونىڭ بەت-الپەتiنە بولماشى بوگەلدى. سۋىق شالعاننان با، ۇيالعاننان با ەكi بەتiنiڭ ۇشى قىزارىس تاۋىپتى.
ايالداماداعى شام جارىعى قىز ديدارىن اپ-انىق كورسەتەدi. اقشا ماڭدايى، الاۋلاعان ءوڭi، البىراعان ەرiنi ءبارiء-بارi قاس سۇلۋعا عانا ءتان. ايتكەنمەن، مويىلداي ءمولدiرەگەن قاراشىقتارىندا الدەبiر كiربiڭدiكتiڭ ۇشتىعى كiلەگەيلەنەدi. كوزىنىڭ اياسىن تورلاعان بولماشى جاس بار، بiراق وسى جاس — نۇر بايلاپ، جانارىن ارلەندiرiپ جىبەرگەن ءتارiزدi. بۇعان سوياۋداي قايقايعان كiرپiكتەرi اندەم جاراسىپ، ۇيلەسىم تاپقان. قاباعىنىڭ استى ءسال نiلدەنiپ، اجارىن ودان بەتەر اشا تۇسكەن. قالاممەن سالعانداي قيىلعان قاسى سىرت كوزگە تىم ادەمi. ايتكەنمەن، ءمۇسiنشiنiڭ قولىنان شىققانداي قىر مۇرىنى جاڭاعى سوققىنى اۋىرسىنا بولماشى تىجىرىناتىن سىڭايلى.
— ەش جەرiڭiز اۋىرعان جوق پا؟ وڭباي جىعىلدىڭىز عوي. — جاسارال جاناشىرلىقپەن ابدىراي سۇرادى.
— جوق. — ءۇنiندە سىنىقسۋلىق بار.
جانى قىستىقسا دا ءسوز ايالعىسى بولعان سوڭ وسىلاي جاۋاپ بەرگەنىن بۇل ۇقتى.
قىز الدىعا ادىمداپ ەدi، سول جاق جامباسى قوزعالتپاي قالىپتى. تiپتi، باسا الار ەمەس.
— ءجۇرiڭiز، ورىندىققا وتىرىڭىز.
— راحمەت! — جiگiتتiڭ جەڭiنەن ۇستاپ، iلبiپ بارىپ جايعاستى.
بۇل كەزدە جاڭاعى اۆتوبۋس الدەقاشان ءجۇرiپ كەتكەن. ەندi ونىڭ كەلەسiسi كەلگەنشە قاي زامان. جانە دە مىنا قالپىندا ءنوپiر حالىقپەن تالاسىپ، مiنە دە الماس. قازiر ادام قاراسى كوبەيەتىن كەز، جۇمىس اياقتالعان شاق.
وسىنى ويلاعان جiگiت:
— قايدا تۇراسىز؟ تاكسيمەن اپارىپ سالايىن، — دەدi.
— اۋرە بولىپ قايتەسiز، ءوزiم بارامىن.
— مىنا كۇيىڭىزبەن بە؟
— ءيا...
— ەشقانداي قىسىلماڭىز، اپارىپ سالايىن.
ايەل كەلiسەرiن دە، كەلiسپەسiن دە بiلمەي ەكiۇداي حالدە تىزاقتادى. بiراق، ۇيدە جالعىز ۇيىقتاپ جاتقان ءسابيi ەسiنە ورالىپ ەدi، جۇرەگi بۇلقىنا جونەلدi. «ويانىپ كەتiپ، شوشىپ، جىلاپ جۇرەر» دەپ ويلاپ، كوڭiلiنە قىپىل كiرە باستادى. قايتكەندە دە تەزiرەك جەتۋi كەرەك. جاڭا نارەستەسiنە بولا اسىعام دەپ مۇرتتاي ۇشپادى ما؟ ايتپەسە كوك تايعاقتا شالت قيمىلدىڭ وقىس ەكەنiن بiلە تۇرا، جىن قۋعانداي جۇگiرiپ نەسi بار.
— «سامالدا»، — دەدi باياۋ عانا.
ولار تاكسيدە كەلە جاتىپ تانىستى.
— ەسiمiڭ كiم، قارىنداس؟ — ارينە، ەڭ بiرiنشi ءسوز باستاۋ رەتi جىگىتتىكi ەدi.
— نۇرميرا.
— ال، مەنiڭ اتىم — جاسارال. — قولىن ۇسىندى. ول دا جiبەكتەي الاقانىن سوزا بەردi. — وتە قۋانىشتىمىن سiزبەن تانىسقانىما، — دەدi جاسارال داعدىلى ايتىلاتىن لەپەستى قايتالاپ.
انە-مiنە دەگەنشە زۋلاعان ماشينا مەجەلi جەرگە اكەلiپ تە ۇلگەردi. جەرگە تۇسكەن سوڭ جiگiت:
— حابارلاسىپ تۇرىڭىز، — دەپ، بiر جاپىراق ءاتى-جونi جازىلعان قاتىرما قاعازىن ۇستاتتى.
— سiزگە كوپ-كوپ راحمەت.
اياعىن سىلتي باسىپ پودەزگە ەنiپ بارا جاتتى.
ارقاسىنا ايازىن باتىرا پەندە اتاۋلىنى كيرەلەڭدەتiپ، قىستىڭ بiراز كۇنi ميمىرتتىقپەن الدىعا جىلجىدى. ىعىر قىلعان اقپاننىڭ تاعى بiر تاڭى اتىپ ەدi. جاسارال ەرتەڭگiلiك جۇمىسقا كەلiپ، كابينەتiنە جاقىنداعاندا ءارiرەكتە تۇرعان ايەل ادامنىڭ قىلپىن اڭعاردى. نازار توقتاتىپ قادالىپ قاراۋدى ابەس ساناپ، iشكە ەنە بەرگەن. سىرت كيiمiن شەشiپ، جايعاسىپ وتىرعانى سول ەدi، تابالدىرىققا جاقىنداعان اياق دىبىسى سەزiلدi. Iزiنشە ەسiك اشىلىپ، جاڭاعى ادامنىڭ بەينەسi انىق كورiندi.
— سالەمەتسiز بە؟ — بوساعا جاقتا جاسقانشاقتانا بوگەلiپ، iركiلدi.
— سالەمەت... — مىنا ءجۇزi تانىس جاندى قايدان كورگەنiن جادىنا ءتۇسiرە الماي، «كiم بولدى ەكەن؟» دەگەن سۇراۋلى كەيiپتە امانداستى. ايتسە دە ءۇنسiز تومسىرايۋدى مiن ساناپ:
— كەلiڭiز، وتىرىڭىز، — دەدi قارسى الدىنداعى ورىندىقتى نۇسقاپ.
وسى سوزدەن كەيiن عانا بەيساۋات كىسى iلگەرi بiر-ەكi اتتاپ باستى. قيمىلىنان يمەنۋدiڭ، سىنىقتىقتىڭ نىشانى سەزiلەدi. الدەكiمدەردەي باسا-كوكتەۋگە ءداتi جەتپەيتiن ءتارiزدi.
كوزi كوزiنە قادالعاندا جاسارال الدەنە ەسiنە تۇسكەندەي بويىن تiكتەدى. مىنانداي مۇڭلى دا شەرلi جاناردىڭ تابى ساناسىندا كومەسكىلەنە سىلەم بەرىپ، قىلاۋىتاتىنداي. ونىڭ ەرەك بiتiمiن، زيپا بويىن بiرەۋگە ۇقساتىپ، الدەكىممەن شاتاستىرىپ تۇرعان دا جوق. ءارi بەيتانىس، ءارi تانىس جۇمباق جاندى ءوزىنىڭ بىلەتىنىن تابان استىندا زەردەلەۋى قيىن. ول از دەگەندەي سىپايى، بيازى ءۇنiن دە بiر جەردە ەستiگەن. بiراق قايدا، قاشان؟..
ءدۇدامال سەزiممەن جانارىن سىرعاناتىپ، قىزدىڭ جابىرقاۋ جامالىنا ءجۇزدiردi. «ە-ە، مiنە، مiنە تاپتىم» دەپ، iشتەي قۋانىپ كەتتi. قاپەلiمدە اۋزىنا جiبi ءتۇزۋ ءسوز ىلىكپەي:
— اياعىڭىزدىڭ اۋىرعانى قويدى ما؟ — دەدi ابدىراي. تۋرا بۇلاي كابينەتiنە iزدەپ كەلەدi دەگەن وي قاپەرiنە دە كiرمەگەن. اۋەلi سودان بەرi ارادا بiراز كۇن ارالاپ، وتكەندەگi وقيعانى ۇمىتا دا باستاپتى.
— قويدى. — ساۋساقتارىن ءمان-ماعىناسىز شۇقىلاپ، ءجۇزiن تومەن توڭكەردi.
— ءيا، نەندەي شارۋامەن؟ — باس-كوز جوق توتەلەي سالدى. بۇل ءبىرجاعى قىزدى اڭگiمەگە تارتقان سىقپىتى. دەسە دە، ءسوزiنiڭ ورىنسىزداۋ بولعانىن باعامدادى.
3-تاراۋ
— «نۇرميرا قايدا؟» دەيمىن!
ءابدiراحمان ماڭعازدانعان پiشiندە تiس جارماي، مىسقىلمەن ەزۋ تارتتى. ال ودان وزىپ ءجون ايتا قويار، ءداپ مىنا ورتادا ەشكiم جوق. ءبارi اۋىزدارىنا قۇم قۇيىلعانداي جاق اشپايدى.
— مەن كەتكەن بiر-ەكi كۇندە قالاي ۇيلەنە قالدىڭ؟
تاعى دا ساۋالى جاۋاپسىز. كەيپiن وزگەرتپەگەن كۇيi كەلەكە ەتiپ، مۇنىڭ ءوزiن جىندى سانادى.
— سەن عوي وسىنىڭ ءبارiن ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن!
اساۋ ارىن جەتەلەپ گۇلجاننىڭ قاسىنا اكەلدi. كەسكiن-پiشiنi اشىنعان جارالى جولبارىستاي ما، بالەنباي جىلعى قۇربىسى تiكسiنiپ، ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ ارتقا شەگiندi. كەنەت، قاشقاقتاپ بارا جاتقان ونىڭ جاعىنا شاپالاق شارت ەتiپ تيiپ، ءمان-ماعىناسىز جانارىنىڭ ويناقشىعان قاراشىعى بايىز تاۋىپ، وسى مەزەت باعزى بiر كوزقاراسىمەن قارادى دا، قارقىلداپ اۋەجايدى باسىنا كوتەرە كۇلدi. سوڭعى كەزدە قيلى-قيلى قياناتىن كورسە دە، ونىڭ ءدال مىنانداي جۇگەنسiز شەكتەن شىققانىنا ايران-اسىر. قۇتىرعان تۇلكiدەي كوز الدىندا مىڭ قۇبىلىپ، سان وزگەرiسكە ەنگەنiنە زيىنى جەتپەدi. ءوزiندە سىنىق كۇرەش سانا قالماعان ءتارiزدi.
— قايىنبيكە، بولدى، اشۋلانا بەرمەڭiز. — كۇيەۋ بالاعا ءتان تومەنشiكتەۋدەن جۇرقانا جوق، باتىل، زiلمەن كەسەتiپ سويلەدi. — سىڭارىڭىز سەنiمدi جەردە. — ءسوز الپەتiندە ءاجۋا باسىم. — ساعات ۇشتەن كەيiن «اۋەزوۆ» پەن «تولە بي» كوشەلەرiنiڭ قيىلىسىندا كەزدەسەمىز. بiراق، — ءۇنiن قاتقىلداڭقىراپ، ءسال بوگەلدi، — ءوزiءڭىزسiز دانەڭە شەشiلمەيتiن ءتۇرi بار. سiزبەن جولىعىپ سويلەسiپ بارىپ، ماعان كۇيەۋگە شىقپاق.
گۇلميرا تۇككە ءتۇسiنبەدi. جانارىنىڭ قاراسىنان اعى باسىم، مىنا الا كوزدi نۇرميرا يتتiڭ ەتiنەن جەك كورەتiن. «قاراشىعى بوپ-بوز ەشقانداي سەزiم دە، نۇر دا جوق جەكسۇرىننىڭ ەندi قوينىندا جاتپاق پا؟» ايتەۋiر، قانشا كەلەگە سالىپ قاراسا دا ميىنا ەشتەمە قونبايدى. مىنالار بۇل ۇعاتىنداي جارىتىپ دانەڭە ايتپادى. سالى سۋعا كەتiپ، تەزiرەك جاسارالعا حابارلاسۋعا اسىقتى. وسى ويدىڭ جەتەگiمەن سىرتقا قاراي بەت العانى سول ەدi، بiرەۋ بiلەگiنەن شاپ بەرiپ ۇستادى.
— سiز، بiزسiز ەشقايدا اتتاپ باسپايسىز.
الدەكiمدەردiڭ قاسقا تiسiنiڭ اراسىنان سىزدىقتاتىپ تۇكiرەتiنiندەي، الگi جارەۋكە وسى سوزدەردi باپتانا، كiسiمسي ەجىكتەدى.
— تiپتi، دارەتكە بارساڭىز دا قاسىڭىزدا كۇزەت جۇرەدi.
مىرس-مىرس ەتiپ مۇرىنىنان كۇلدi.
— كەشiرiڭiز، ءازiرشە مiندەتiم كiسiگە قاراعان جوق. سوندىقتان دارەت سۋدى دا، جاردەمشiنi دە قاجەت ەتپەيمiن. كiشiپەيiلدiلiكپەن تانىتقان قىزمەتتەرiڭiزگە الدا رازى. — گۇلميرا دا كەكەتە ءلام قايىردى. ءجۇزiنەن سۋىقتىقتىڭ ىزعارى ەسەدi. — سiز ايتپاساڭىز دا سويداۋىلداي-سويداۋىلداي ءۇش قاراقشى كۇزەتiپ، كەشەدەن بەرi قاسىمنان قارعا ادىم اجىرامادى. ول، جارايدى — سىرت جەردە، بوگدە ەلدە جۇرگەندە جاراسىمدى. نوكەرiن ەرتكەن حانشاداي، ايبىنىمدى اسىردى.
ارشىنداي ادىمداپ سىرتقا ۇمتىلدى. ءوزiنە جۇكتەلگەن شارۋا ەندi ەسiنە تۇسكەندەي، اۋلاقتاۋ تۇرعان گۇلجان سوڭىنان جۇگiرە جونەلدi. ولاردىڭ وكشەسiن باسىپ قول-اياعى جەڭiل بiرi تۇرا اتىرىلماق ەدi، ءامiرشiلەرi توقتاتىپ تاستادى.
— قايدا بارادى دەيسiڭ... كوز جازباي باقىلاڭدار. بۇل جەردەن ەشقايدا كەتپەسىن! نە ايتۋ كەرەك ەكەنiن انا قانشىققا مىقتاپ تاپسىرىڭدار، — دەپ، يەگiمەن دەدەك قاققان گۇلجاندى نۇسقادى.
— گۇلميرا، گۇلميرا!
شەڭبiرەك اتقان iشi قولاپايسىزدىق جاساپ، جەتە الماي گۇلجان قىستىعا داۋىستادى.
— توقتاشى، دۇرىستاپ سويلەسەلiك. ەكەۋمiز بiر-بiرiمiزدi ءتۇسiنبەيتiن كەز جوق ەدi عوي. گۇلميرا، جانىم، بوگەلشi...
گۇلجانعا قايىرىلماۋعا تاس ءتۇيiن بەكiنسە دە، كiشكەنتايلارىنان بiرگە وسكەندiگi جادىنا ورالعاندا ەرiكسiز iركiلدi. ايتكەنمەن، جۇرەگi جىلي قويمادى.
— ەكەۋiڭ بiر كۇندە تۋدىڭدار. بiلەم، ەشكiمگە قيعىڭ كەلمەيدi، ءوزi ۇناتقان ادامىنا بارسىن دەيسiڭ. — ءجۇرiپ كەلەدi، سويلەپ كەلەدi. ونىڭ مۇنىسىنا، بەيبەرەكەت مانتىعانىنا، ايارلىعىنا اشۋى قوزدى. — بiراق، ايەلدiڭ ماحابباتى كوپ جاعىدايدا ءوز باسىن باقىت بيiگiنە اپارا المايدى. كەرiسiنشە، ەركەكتەردiڭ قۇلاي ءسۇيۋi، ءومiردە كەز-كەلگەن جولى جiڭiشكەگە جولىعا بەرمەيتiن ب ا ق.
شiڭگiر-شiڭگiر شارقايا داۋىسىمەن ميدى پiسكiلەپ، زىپىلداقتىعىمەن بەل الىپ بارادى. بەتiن قايىرىپ تاستاماسا جۋىق ارادا ايىلىن جيىپ، ءوز ەركiمەن تەجەلەتiن نىشان بايقاتپايدى.
— اۋزىڭدى جاپشى! — اشىنعاننان ايقايلاپ جiبەردi. ءوز تەرiسiنە ءوزi سىيماي، جارىلۋعا شاق. — مەن سەنەن اقىل سۇراي كەلگەن جوقپىن. كوسەمسي قالىپسىڭ... ونىڭ بiر رەت جاڭىلىسىپ، «سۇيگەن جiگiتتiڭ» جەتەگiندە كەتكەنi جەتەدi. كانە، سونداعى شىققان ۇشپاعى؟ — سامايىنا تۇسكەن شاشىن قۇلاعىنا قاراي ىسىرىپ، ۋىتتى كوزiنiڭ سۇعىن گۇلجانعا قادادى.
كەلiنشەك مۇنىڭ اشۋ ايعىزداعان ءجۇزiنەن يمەنسە دە، اپەرباقانداردىڭ ءدوڭايباتتارىنان قاتتى سەسكەندi. ءوزiنە جۇكتەلگەن جۇمىستى ورىنداۋعا تىرىسىپ باقتى.
— ايقايلاي بەرمەي مەنi تىڭداشى. — ماعىناسىز سىلق-سىلق كۇلiپ، يىعىنان قاپسىرا قۇشاقتادى. — ول ءابدiراحماندى بۇگiن جاقسى كورمەسە، ۋاقىت وتە ابدەن باۋىر باسادى. «نۇرميرا نە بوپ قالدى؟» دەپ، الاڭدامايسىڭ، جانىمىزدا جۇرەدi. بۇكiل جاعدايى جاساۋلى، بارلىعى اس تا توك، اتكوپiر. ءابدiراحمان: دەلدالشى-بەدەكشi.
— بiز سوندا، سەنiڭ ويىڭشا، ۇيى-كۇيi جوق كوشەدە قايىر تiلەپ جۇرگەندەر ەكەنبiز عوي. — ەكiلەنە داۋىستاپ، ءسوزiن بولە كيمەلەدi. — اكە-شەشەمiز جوق بولعانمەن، ولار قالدىرعان دۇنيە نۇرميرا ەكەۋمiزگە جەتiپ ارتىلادى. جانىڭ اشىپ، بiزدi باي-داۋلەتتىگە تيگiزiپ، ولاي ءمۇسiركەمەي-اق قوي. جاقسىلىعىڭدى ءوزiڭە جاسا!
گۇلجاندى يتەرiپ جiبەرiپ، ۇزاي بەردi. بiراق، ۇزىن دا كەڭ كويلەگi سولەڭدەپ، ول گۇلميرانىڭ قىر سوڭىنان قالمادى. اۆتومات-تەلەفوننىڭ ءدۇڭبiرشەگiنە كiرگەندە دە باسپالاپ تايانعان.
— اۋلاق تۇر، مەن سويلەسiپ الايىن!
سوندا عانا ول ارتقا ەكiء-ۇش ادىم شەگiنiپ، ارمەنiرەك جىلجىدى. كەسپiرiندە ءابiرجۋدiڭ دە، جاپا شەگۋدiڭ دە iزi جوق، جايراڭ قاعادى. جانارىنىڭ قاراشىقتارى شىنىداي ءمولدiرەپ، تۇراق تاپپاي تىنىمسىز تايعاناقتايدى. باعاناعى ءدارi دiتتەگەن جەرiنە ەندi جەتكەندەي...
بەبەۋلەگەن تەلەفون سiلتiدەي تىنعان بولمەدەگi تىنىشتىقتىڭ وزەگiن تiلە شىرىلدادى. ونىسىز دا ەكi وتتىڭ ورتاسىندا الاعىزعان قالپى تۇتقانى جۇلىپ الىپ:
— تىڭداپ تۇرمىن، — دەدi ءوزiن بارىنشا سابىرلىلىققا شاقىرىپ.
— جاسارال، سەنسiڭ بە؟
جىگىت داۋىسىنان بiردەن تاني قويدى.
— قاشان كەلدiڭ، گۇلميرا؟
— وسى الگiندە. — ءۇنiندە ءابiرجۋ مەن ابدىراۋ باسىم. — مىنا جەردە ءبارi مەنi قورشاپ تۇر، ەشقايدا شىعارمايدى. نۇرميرا قايدا، ەشتەمە ۇعىنسام — بۇيىرماسىن!
4-تاراۋ
ءاپپاق ءجۇزi قىزارىپ، وقىستان كەلiپ قالعانىنا قىسىلاتىنداي. ءسوزدi نەدەن باستارىن بiلمەي، اڭگiمەنiڭ ءجونiن تابا الماي دال. البىراعان قىپ-قىزىل ەرiنi بولىمسىز ساڭىلاۋلانىپ، مارجانداي تiستەرi كورىنەدi.
— مەن سiزدەرگە جاستار iسi ءجونiندەگi كوميتەت بولعان سوڭ كەلiپ ەدiم... — ءار ءسوزiن ىركىپ-ىركiپ ايتتى. — مۇمكiن، كومەكتەسەرسiزدەر. جۇمىس تابا الماي ءجۇرمiن. جالعىز بولسام بiر ءسارi، كiشكەنتاي ءسابيiم بار.
وسىنى ايتقانشا ءوڭi نارتتاي جانىپ، سان الاۋلاپ، سان باسىلدى.
جiگiت تە قاپەلiمدە مىنا ۋاجگە نە دەرiن بiلمەي تۇيىققا تىرەلدى. جۇمىس جونىنە كەلگەندە قايلاسىنىڭ جوقتىعىنا قىسىلدى. قىستىقسا دا ونىسىن سەزدiرمەۋگە تىرىسىپ، بولماشى بوگەلiپ بارىپ:
— سiزدiڭ ماماندىعىڭىز نە؟ — دەدi باسەڭ.
— تiس ءدارiگەرi.
— شىنىمەن وسىنداي ۇلكەن قالادا ستوماتولگتارعا دا جۇمىس جوق پا؟
جاسارال راسىندا تاڭدانىسىن جاسىرمادى. بۇرىن قاپەرiنە كiرمەگەن شارۋاسى.
— ءيا. — ءجابiر كورiپ، جاپا شەككەندەي جانارىنىڭ اياسىن تورلاعان ءمولتiلدەگەن ءمولدiر جاس، قويۋلانا كiلەگەيلەندi. كiرپiگiن قاعىپ قالسا، ونىسىز دا ازەر تۇرعان تامشىلار تىرس-تىرس تاماتىنداي. — ايتسام، سەنەر مە ەكەنسiز؟ — جاڭاعى ءۇزiلگەن ءسوزiن قايتا جالعادى. — كۇللi تiس ەمحاناسىندا جۇمىس سۇراعانداردىڭ تiزiمi بار. اركiم ءوز كەزەگi كەلگەندە عانا ورنالاسادى. ونداعىلاردىڭ سانى مۇلدە كوپ، ماعان جەتكەنشە قاي زامان.
— سوندا تiس ءدارiگەرلەرi ەلدەن-ەرەكشە كوپ بولعانى ما؟
— الماتىدا سولاي. باسقا، بiرقاتار شەت اۋدانداردا ولار ەمگە تابىلمايدى.
جاسارال مەديسينالىق ينستيتۋتتاعى ستۋدەنتتەردiڭ دەنi استانالىق ەكەنiن، ولاردىڭ وقۋ بiتiرگەننەن كەيiن اتا-انالارىنىڭ قاسىنان ۇزاپ شىقپاي وسىندا قالىپ قوياتىنىن مىنا ۋاجدەن كەيiن توپشىلادى. ايتپەسە، ستوماتولوگتاردىڭ ىرعىن ەكەنiن، جۇمىسسىز سەندەلiپ جۇرگەنiن بۇعان دەيىن بiلمەگەن.
نۇرميرانى اياپ كەتتi. ايەلدى ەمەس-اۋ، كiشكەنتاي بوبەگiنە جانى اشىدى.
— ءسابيiڭدi قايدا تاستادىڭ؟ بالاباقشاعا بارۋشى ما ەدi؟
— بارمايدى. تانىس اپاي بار، سول كiسiنiكiنە قالدىردىم.
جiگiت «قانداي امالىن قاراستىرسام ەكەن؟» دەگەن ويمەن بiراز ءۇنسiز قالدى. سوسىن ونشا كوپ قاتىناسى جوق، بiراق جاقسى بiلەتiن بiر مىقتىعا تەلەفون سوقتى. تiس ەمحاناسىنىڭ باستىعى.
— اللو!
ارعى بەتتەگi ادام بيپازدانا «ءيا-ا، قۇلاعىم سىزدە» دەگەن يشاراتىن جاسادى.
— سالەمەتسiز بە؟
— امانبىز...
— قوجاحمەت قاسىموۆيچتi بولا ما ەكەن؟
— مەن تىڭداپ تۇرمىن...
— اسسالاۋماعالەيكۇم! — ءوزiنە ارنايى ناقتىلاپ قايتا امانداستى. — جاسارالمىن عوي.
— ءالiكiمسالام.
— ءۇي-iشi امان با، اعا؟
— جاقسى.
— سiزگە بiر بۇيىمتايمەن حابارلاسىپ ...
— سەندەر ءجون-جوسىقسىز زۆونداۋشى ما ەدiڭدەر... — ءوز سالماعىن ايگiلەپ، كوپ كiسiگە قاجەت ادام ەكەنiن اڭعارتتى. — ءيا، ايت.
— سiزدەردiڭ سالالارىڭىز بويىنشا بiر بiلگiر مامانعا جۇمىس كەرەك. قول استىڭىزدان بوس ورىن شىقپاس پا ەكەن؟ — Iسi تۇسكەننەن كەيiن بە داۋىسى كومەسكi. — جولداسىمىز جۇمىس تابا الماي، قىجالات كورiپ جۇرگەنi.
— جالپى، سەن مەنiڭ جاقسى كورەتiن iنiلەرiمنiڭ بiرiسiڭ، — دەپ بiر قويدى. — ايتكەنمەن، ءدال قازiر بوس ورىن جوق. — جاسارالدىڭ دىمى قۇرىپ، iشكi دۇنيەسi ازىناپ سالا بەردi. — بiزدە تiس ءدارiگەرلەرi جۇمىسقا ورنالاسۋ ءۇشiن كەزەكتە تۇرادى. — نۇرميرانىڭ ءسوزiن بۇل دا بۇلجىتپاي قايتالادى. — بiراق، جاقىن ارادا بiر ورىن بوسايدى، ول ەرتەڭ تۇستەن كەيiن بەلگiلi بولادى. سەن ماعان ەرتەڭ سول ۋاقىتتا تەلەفون شالشى... — ءسال ىركىلىپ، ءسوزiن قايتا ساباقتادى. — كەزەكتەن تىس ورنالاستىرۋعا تىرىسامىن.
— راحمەت، قوجاحمەت قاسىموۆيچ!
تەلەفوننىڭ قۇلاعىن جاۋىپ قويدى دا، تۇتقادان قولىن ايىرماعان قالپى نۇرميراعا قارادى.
— ەرتەڭ كەشكە بiر حابارى بولىپ قالار.
كورەر كوزگە تاپ سالار ادەمi كەلiنشەكتiڭ سيقىرلى جانارىنا نازارىن اۋداردى. ونىڭ سيقىرلىلىعى — قاياۋ مۇڭدا جاتسا كەرەك. كەز-كەلگەن جاننىڭ ەت-جۇرەگiن ەرiتiپ، يiتiپ جiبەرەدi.
— ۇيدە تەلەفون بار ما؟
— جوق.
— وندا قايتتiك؟ — ستولدى ساۋساعىمەن تىقىلداتىپ وتىردى دا، — جارايدى، ءوزiم بارىپ جاۋابىن ايتارمىن. پاتەردiڭ ءنومiرi قانشا ەدi؟ — دەدi كەلiنشەكتi سوڭىنداعى بالاسىنا كوڭiلiن الاڭداتىپ، ارى-بەرi سابىلتا بەرگiسi كەلمەي.
— جەتپiس بiر.
وسىدان سوڭ نۇرميرا كوپ بوگەلمەي، العىسىن ءبىلدىرىپ شىعىپ كەتتi. جiگiت الدەبiر الاسۇرعان ويدىڭ جۇلگەسiمەن كابينەتiندە قالا بەردi.
نۇرميرا سەكiلدi قانشاما قىز-جiگiتتەر ءجۇر. نە جۇمىس، نە باسپانا جوق. سودان، لاجسىز، ءومiردiڭ ءوزi ولاردى قىلمىسقا يتەرمەلەيدi. نە بiر جاقسىلار مەن جايساڭدار iستi بولىپ، تۇرمەدە قۇرىپ كەتتi-اۋ. ال تەك قانا جاستاردىڭ تۇرمىس-تiرشiلiگiمەن، پروبلەمالارىمەن اينالىساتىن ەكi بiردەي مەكەمە بار. بiرi — قازاقستان جاستار وداعى، ەكiنشiسi — جاستار iسi ءجونiندەگi مەملەكەتتiك كوميتەت. اتتارى جەر جارادى، ايتكەنمەن قامقورسىزدارعا سەپتiگi تيدi مە ەكەن؟..
بiر ءتۇرلi ءوز-وزiنەن ۇيالعاندىعىنان جاسارال ورىنىنان اتىپ تۇرىپ، كابينەتتi تاستاي لاعا بەزۋگە بەيىل. سىرتقى ءجۇنiن كۇمپيتiپ بۇلاي وتىرعانىنا ارلاندى. بiرەۋلەر پانا تۇتىپ، كورگەن ءجابiر-جاپاسىن ايتا كەلەدi. بۇلار بولسا دانەمەنi شەشە الماي، كوزدەرiمەن جەر شۇقيتىنىنا كۇيiندi.
ەرتەسiندە قوجاحمەتكە تەلەفون شالىپ، قۋانىشتى حابار بولماسا دا قىلاڭ ەتكەن جاقسىلىقتىڭ نىشانى بارىن اڭعاردى. سوسىن، «بەكەر الاڭداتىپ قويمايىن» دەپ قورىتىپ، جۇمىستان سوڭ نۇرميراعا سوعا كەتپەككە «سامال» جاققا بەتكە الدى.
وتكەندە ءوزi كورگەن ءۇيدi جازباي تانىدى. 71-شi پاتەردi دە قينالماي تاپتى. كەلiپ، قوڭىراۋدى باسىپ ەدi، جوپەلدەمەدە ەسiكتi ەشكiم اشا قويمادى. سوسىن ءسال iركiلiپ، قارا تۇيمەنi قايتا باستى. ءبارiبiر، تىم-تىرىس. ەسiكتiڭ نوقاتتاي كوز تەسiگiنەن iشتە شام جارىعى بايقالدى. بiراق، ادامنىڭ بارى، جوعى بەيمالiم. سوندا دا ءدۇدامالدانعان قالپى ءۇشiنشi رەت قوڭىراۋدى شىرىلداتتى. مەلشيگەن تۇتقا سىلدىرلاپ دىبىس بەرمەي سول قالپى بەدiرەيدi.
امالى قۇري كەرi بۇرىلىپ، باسپالداقپەن جايلاپ تومەندەدi. سويتكەنشە، پودەزگە ەنگەن الدەكiمنiڭ اسىعىس ادىمداعانى ەستiلدi. «وسى بولار» دەپ ويلادى جiگiت، بiءرتۇرلi سەنiمدi تۇردە.
اياق دىبىسى بiرتە-بiرتە جاقىندادى. مiنە، ادامنىڭ دا سۇلباسى كورiندi. ايتقانداي ءتۇيسiگi الداماپتى، ىزدەگەن كىسىسى ءوزiنە قارسى جولىقتى.
— سالەم! — ارنايى ات باسىن بۇرعانىنا وراي كەزدەسكەندەرىنە جاسارالدىڭ قوڭىرقاي ءۇنi جارقىن شىقتى.
— امانسىز با؟ — ادەتتەگi ۇياڭ قالپى. ءوزiنiڭ ۇيدە بولماي قالعانىنا قىسىلدى ما، ەكi بەتiنiڭ ۇشى الاۋلاپ باسىلدى.
— ۇزاق كۇتiپ قالدىڭىز با؟
— كەلگەنiم جاڭا عانا.
— ۇلىم ويانىپ كەتكەن جوق پا ەكەن؟ ۇيىقتاتا سالىپ، دۇكەنگە نان الۋعا جۇگiرiپ كەتiپ ەم، — دەپ، ءوز جايىنان ماعۇلىم ەتتi.
ەسiكتi اشقان بەتتە ارعى بولمەگە ءوتiپ، نارەستەسiن بايىرقالاپ، ونىڭ قاپىسىز ۇيقىدا ەكەنiن بiلگەن سوڭ بوساعادا بوگەلگەن جiگiتكە «كiرiڭiز» دەدى. ءمولiدەي قاراشىقتارىندا سەيiلمەس نالا مۇڭنىڭ شاربىسى بار. «مۇمكiن كوڭiلiنە ايىقپاس العاۋ تۇسكەن شىعار» دەپ جۇپتەدى جاسارال.
— «نۇركەن ويانىپ، جىلاپ قالدى ما؟» دەپ الاڭ بوپ كەپ، سiزگە «ۇيگە كiرiڭiز» دەپ ايتپاي ءوزiم بiرiنشi كيمەلەپ كەتiپپiن. — ءسوز ءلامiنەن عافۋ ءوتiنگەندiگi اڭعارىلادى.
— ەشتەمە ەتپەيدى.
بەيمالiم باسپانانى جانارىمەن شولدى. اسا بالەندەي بۇيىمى جوق، جۇپىنى دا ەمەس ءۇيiنiڭ iشi ورتا شارقى. لودجىسى بار ەكi بولمەلi پاتەر، جالعىزباستى ايەلگە بىلايىنان جەتiپ جاتىر. «قايتا بۇنىڭ باعى بار ەكەن».
جاسارال سوستيىپ تۇرىپ قالىپ ەدi، «وتىرىڭىز» دەدi نۇرميرا ءتور جاقتاعى كرەسلونى نۇسقاپ.
جiگiت اياعىن ەپپەن باسىپ كەپ جايعاستى. استىنا كورپەشە توسەلگەن كiشكەنە نارەستە جەردە تاناۋى پىسىلداپ، ۇيىقتاپ جاتىر. كەلiنشەك اس ءۇي جاقتا ىدىس-اياقتاردى سىلدىرلاتىپ، الدەنەگە ابىگەرلەنە كىرىستى. «ەشتەمەگە اۋرە بولما، قازiر كەتەمiن. كەشەگi شارۋانىڭ بابىمەن كەلiپ ەدiم» دەپ داۋىستاۋدى ابەس سانادى. قاسىنا بارۋدىڭ رەتiن تاعى تاپپادى. دiڭكەسi قۇرىپ، كوگەندەلدi دە قالدى. ابۇيىر بولعاندا ءسابي بiر قىرىنا اۋناپ ءتۇسiپ، ءجون-جوسىقسىز تەبiنiپ، كiشكەنتاي بiلەگiمەن بەت-اۋزىن بiر-ەكi سۇيكەپ، قىڭسىلاپ جىلاي باستادى. سول-اق ەكەن ءۇستiنە جەڭiل حالات كيگەن نۇرميرا اس ۇيدەن شىعا كەلدi. «ۇيىقتاي عوي، بوتام، ۇيىقتا» دەپ، سويلەي جەتiپ ۇلىنىڭ جامباسىنان قاقتى. ۇيقىسىن اشا الماي كوزiن تىرمالاپ جاتقان بالاقاي وعان كونە قوياتىن كورiنبەيدi. جىلاۋىن ۇدەتiپ، جاستىقتان باسىن جۇلىپ اپ، شوقيىپ وتىردى.
— نۇركەنتاي، قۇلىنىم، قويا عوي. جىلاما. تۇراسىڭ با؟ — بالاسىن كوتەرiپ الدىنا الدى. بوبەشىك باي-بالامىن باسىپ، سايابىرلاتتى. جiگiت وسى تۇستى پايدالانىپ:
— كەشەگi كiسiمەن سويلەستiم، ايتقان ادامى جۋىق ارادا كەتپەك. «بايلانىستى ۇزبەي، حابارلاسىپ تۇرىڭدار» دەدi. بiر لاجى بولار.
كەلiنشەك ۇندەمەدi. ەكiۇشتىلاۋ جاۋاپ، جابىرقاۋ جانىن جادىراتا قويماسا كەرەك.
ەندi بۇل ارادا ومالىپ وتىرا بەرۋدiڭ ارتىقتىعىن ۇعىنعان جاسارال:
— مەن جۇرەيiن، وسى شارۋامەن عانا كەلiپ ەدiم، — دەپ، تىسقا بەت الماق نيەتپەن قوزعالاقتادى.
— قايدا اسىقتىڭىز، شاي iشiپ كەتپەدiڭiز بە؟
— راحمەت.
ورىنىنان تۇردى. كەلەسi كرەسلوعا جايعاسقان كەلiنشەك تە بالاسىن كوتەرە تۇرەگەلدi.
جاڭا العاش كiرiپ كەلگەندەگi قىلپى قىلاڭ ەتiپ، جۇرەگiن شىمىرلاتقان-تۇعىن. ال، مىنا بەينەسi مۇلدە سۇلۋ. تەرەكتەي ءتۇزۋ تۇرقى، بالعىن اققايىڭداي بiلەگi، توپ-تولىق بۇرىمى ەرiكسiز ەستەن تاندىردى. ءاسiرەسە، جۇپ-جۇمىر ءاپپاق تاماعى، كەۋدەسiن تىرسىلداتقان قاز ومىراۋى، ءۇزiلۋگە شاق قىپشا بەلi كوز بەن قۇلقىننىڭ قۇرتىن قوزدىرادى. بۇرىن سىرت كيiمنiڭ استىنان مىنانداي ءمۇسiندi بايقاماپتى.
— ماعان تەلەفون شالىپ تۇرىڭىز.
ايەل ءۇنسىز باسىن يەزدى.
جىگىت باسپالداقپەن تومەن قۇلديلاپ، سىرتقا بەتتەدi.
5-تاراۋ
كەشە جاسارال ادەتتەگiدەي جۇمىستا وتىرعان. تۇسكە قاراي نۇرميرا تەلەفون سوقتى. انشەيiندەگiدەي ەمەس، ءسوز ءلامiنەن مازاسىزدىق بايقالادى.
— مەنi بۇگiن اكەتپەكشi.
— قايدا؟ كiم؟ — ەرiكتەن تىس داۋىسى قاتقىل شىقتى.
— ءابدiراحمان دەگەن جىگىت! تالدىقورعانعا.
— ءوزiڭ كەلiستiڭ بە؟
— جوق، الىپ قاشىپ بارادى.
جiگiت قاراپتان-قاراپ شامداندى
— قازiر قايداسىڭ؟
— بiلمەيمiن...
— بiلمەيتiنiڭ قالاي؟
جاسارال ودان بەتەر ايران-اسىر.
— سولاي... ماشيناعا زورلاپ مiنگiزگەن سوڭ كوزiمدi قارا ماتامەن بايلاپ تاستادى. — ءۇنi دiرiلدەپ، جىلاۋعا شاق. — تۋرا پودەزدiڭ اۋزىنا توقتاپ، الدى-ارتىما قاراتپاي بiردەن iشكە ەنگiزدi. بەسiنشi قاباتقا كوتەرiلiپ، 32-شi پاتەرگە كiردiك. بار بiلەتiنiم — وسى.
ولاردىڭ پاناسىزدى باسىنعان قاراۋ تiرلiكتەرiنە يت جىنى قوزدى. ىستىق قانى ميىنا شاۋىپ، قاشىرلاتا ازۋ تiسiن قايرادى.
— سەن وعان قالاي تاپ بولىپ ءجۇرسiڭ؟
كوكەيiندە ءدۇدامالدانا بوي كوتەرگەن ساۋالىن ىرىكپەدى.
— گۇلجان عوي الداپ الىپ شىققان.
بۇدان ارىعا شىداماي جىلاپ جiبەردi. جiگiتتiڭ دە قايرانى تاۋسىلىپ، ەكi كوزiنە ەرiك بەرگەن جاننىڭ سولقىلداۋىن تىڭداۋدان باسقا شاراسى قالمادى. ايتكەنمەن، ايەلمەن قوسىلىپ ايەلشە جاسۋدى ءجون كورمەي، تەز ەسiن جيدى.
— ال-لو، ال-لو! سەن مەنi ەستiپ تۇرسىڭ با؟
— ءيا... — قۇمىعا ازەر سويلەدi.
— ونىڭ كۇيەۋi قايدا؟
— «بiتiمنەن بiر جولا اجىراستىم» دەپ، ءوزiمەن شاباداندارىن قوسا الىپ ءجۇر عوي.
— ىم-م... — جiگiت ءسال-پال وي سەلiنە شومدى. — قازiر كiممەن ءجۇر؟
— سەرiك دەگەن ينەلiك ءتارiزدi...
كەنەت، قولىنان بiرەۋ تۇتقانى جۇلىپ الىپ، ءسوزi شورت ءۇزiلدi. دىڭىلداعان مەمبرانادا ءشاۋiلدەگەن قاندەننiڭ اششى شارقايا داۋىسىنداي شاڭكiلدەك ءارi زۋىلداق ءۇن پايدا بولدى. جاسارال بiردەن تانىدى.
— ءيا، قالىڭ قالاي؟ — كەلەمەجدەگەنi انىق بiلiنەدى. — تەلەفونمەن بولسا دا سوڭعى رەت سويلەسiپ قالسىن دەپ، مۇمكiندiك بەردiك. ماۋىقتارىڭ باسىلعان شىعار. ەندi ونى كورەمiن دەپ ويلاماي-اق قوي.
قياڭقى سوزدەر شامىنا تيسە دە، قىزبالىققا بوي ۇرماۋعا تىرىستى.
— نەگە كورمەيمiن؟
— الماتىدان بiر جولا اكەتسەك، قالاي كورمەكشiسiڭ؟
— قايدا؟
— ۇيگەنتاسقا.
— مەنi ول جاققا جەتە المايدى دەپ كiم ايتتى ساعان؟
— ابدەن ءابدiراحمانعا قاتىن بوپ قويعاننان كەيiن بارعانىڭ تۇكتi دە وزگەرتپەيدى.
بiرەۋ قۇلاق شەكەسiنەن قويىپ جiبەرگەندەي، ميى زىڭ ەتە قالدى.
— ونىڭ بالاسى بار ەكەنiن بiلە مە؟
— نەگە بiلمەسiن، «بالانىڭ ەشقانداي كiءناسi جوق، تۋعان اكەسiنەن ارمەن بولامىن» دەپ وتىر.
جۇدىرىق ءۇستiنە جۇدىرىق تيگەندەي سانسىرادى. قاپەلىمدە تىلىنە ەشتەمە ورالماي قارا تۇياقتان حال كەتىپ، ۇزاق شابىستان قالجىراعان جىلقىشا سەندەلدi.
— قاشان جۇرەسiڭدەر؟
— ەرتەڭ. بۇگiن ءۇش جiگiت ماسكەۋگە گۇلميرانى الىپ كەلۋگە ۇشىپ كەتتi. سولار ورالىسىمەن جولعا شىعامىز. ول جاقتاعىلار «كەلiن تۇسەدi» دەپ كۇتiنiپ، دايار وتىر. حابارلاپ قويعانبىز.
مىستان سياقتى زىمياننىڭ ءسوز ماقامىندا تابالاۋ باسىم. ءوزiنiڭ جاساعان ەرلiگiنە ناساتتاناتىن ءتارiزدi.
— كورەسiڭ ءالi مەنiڭ قولىمنان نە كەلەتiنiن!
ونىڭ سوڭعى ءسوزi جiگiتتiڭ قيتىعىنا تيدi.
— گۇلجان!
باعاناعىداي مايپەزدەمەي، مىساسىنا مiنiپ قاتتى كەتتi.
— التى جىل ءبىر شيكى وكپە دەپ اڭىراپ، بيىل عانا ءۇمىتىڭنىڭ شىراعى جاندى. ول قۋانىشتى كۇنگە دە اللا جازسا، ساناۋلى عانا ءتاۋلiكتەر قالدى. وسىنداي جاقسى تiلەۋدiڭ الدىندا تۇرىپ، مىنانداي قياناتقا بارۋدان قۇدايدان قورىقپايسىڭ با؟ جiبەر. جiبەرتكiز نۇرميرانى! سەنiڭ ون ءتورت-ون بەس جىل دوس بولعانىڭنىڭ وتەۋi وسى ما؟ ول از دەسەڭ مارقۇم اكە-شەشەسiنiڭ الدىن كورiپ، بەسiنشi سىنىپتان ينستيتۋتتى بiتiرگەنشە ءۇيiندە تۇرمادىڭ با؟ قايىرىمدىلىققا جاساعان جاقسىلىعىڭ وسى ما؟ ەڭ قۇرىماعاندا ارۋاقتاردى سىيلاساڭشى.
— مەن ەشتەمەدەن قورىقپايمىن، سودان كەلەتiن كەردi كورiپ الدىم. بار ماقساتىم — جاناشىر قامقورشىسى سەنەن نۇرميرانىڭ iرگەسiن اۋلاقتاتۋ.
قىبى قانىپ، جiگiتتiڭ وپىنعانىن قىزىقتايتىنداي.
— سوندا نە بولماق؟
— ساعان دا، ماعان دا، وعان دا جاقسى بولادى. وسى مەنiڭ جاساعانىما ءالi تالاي العىس ايتاسىڭدار.
جاسارال اڭگiمە الپەتiن ادەيi باسقا ارناعا بۇردى.
— بiتiم قايدا؟
— بالالارىنا كەتتi.
— نەگە «بالالارى» دەيسiڭ، «بالالارىمىز» دەۋشi ەدiڭ عوي.
— مەن ونىمەن ەندi بiرگە تۇرمايمىن. ءتورت بالاسىن التى جىل باعىپ-قاقتىم، سول دا جەتەر.
— كەتۋiڭە نە سەبەپ؟
— ونىڭ ساعان قاجەتى شامالى.
— سەرiكتiڭ اشىناسى ەكەنiڭدi بiلگەن شىعار؟
— قابىرعاڭا باتىپ بارا ما؟
«ار-يماننان جۇرداي، جويداسىز نەمەدە نە كەلبەت بار؟» دەپ ويلادى جاسارال تەك تەلەفونمەن عانا تiلدەسiپ جۇرگەن، ءومiرi بەت-جۇزiن كورمەگەن گۇلجان تۋرالى iشتەي توپشىلاپ. ونىمەن بۇلاي سويلەسۋدiڭ ءوزi كۇنا سياقتى. سوڭعى پايىمىن سەزە قويعانداي ول دا ارعى جاقتان:
— تەرگەپ بiتتiڭ بە؟ — دەپ سۇرادى.
— نۇرميرانى شاقىرشى.
— جوق! ەندi سويلەسپەيسiڭدەر دەدiم عوي.
تەلەفوننىڭ تۇتقاسىن جابا قويدى.
6-تاراۋ
الگi جiگiتتiڭ كەتكەنiنە دە بiراز مەزگiل بولدى. دالاڭ ۇيدەگi جالعىزدىق ايەل جانىن قىجىرتىپ، جاي تاپتىرماي شىجعىرادى. ءتور كورپەنiڭ ءۇستiندە ارى اۋنادى، بەرi اۋنادى. مەزi ەتسە دە دالداسىندا كەتە بەرەتiن ادەتتەگى مازاڭ ويلار دا جاقسى ەكەن. سوعان الدانىپ، كۇن جۇباتىپ ۋاقىت وتكiزەتiن. قازiر ودان دا سارسىلىپ، شارشاعان، قاجىعان مۇسكiن حال كەشۋدە. كوكiرەگiن كورiكتەي ەتiپ ۋايىم، شەر كەرنەپ اكەتiپ بارادى. مۇڭعا تۇنشىققان جۇرەگiنiڭ سولىعى دا، ءاپتiگi دە باسىلار ەمەس. دەرت-دەربەزەنiڭ ۋىتى ساناسىن تۇتقىرلاندىرىپ، قاڭىرىعىن تۇتەتەدi. بiر كەزدە قانداي ەدi ...
نۇرميرا وڭ جاق جامباسىنا قاراي اۋناپ ءتۇسiپ، اۋىر كۇرسiندi. سول كۇيiندi قالپىندا ىرعىن ويدىڭ ىرقىندا جونەي بەرگەن.
...ەلميرا، گۇلميرا، نۇرميرا، گۇلجان تورتەۋi مارە-سارە قالپى قاقپادان اۋلاعا ەندi. قۋانىشتارىندا شەك جوق. مەكتەپتi بiتiرگەندەرi ءوز الدىنا، جاڭا سوڭعى ەمتيحاننان العان بەستiكتەرiنiڭ بۋى بار، لەكiگەن كوڭiلدەرi تىم اسقاق.
ولاردىڭ وسى سالتاناتتى شاقتارىن ودان ارمەن ارلەندiرiپ، شاشتارىنداعى اق بانتيكتەرi ەركە جەلدiڭ ەركiمەن ەلەگiزە قالادى. نۇر جايناعان وڭدەرiندە بالاۋسا قىزدارعا ءتان بولماشى عانا الاۋلاعان قىزىلدىڭ تابى بiلiنەدi.
تورتەۋi دە اسەم، تورتەۋi دە سۇلۋ. گۇلجان وقشاۋ دا، قالعان ۇشەۋiنiڭ ۇقساستىعى سونداي، بiرiنەن-بiرiن ايىرۋ مۇمكiن ەمەس. بويلارى دا، قىلتيعان قىلپى دا بiردەي. سىڭعىرلاعان كۇلكiلەرiنە، ءنازiك ۇندەرiنە دەيiن اينا قاتەسiز. اڭعارى كەڭ ناركەس كوزدەرi دە تىم ۇقساس، قويۋ قاستارى دا اينىمايدى. ۇشەۋi دە قوردىڭ ءۇر قىزىنداي ءۇلبiرەپ تۇر. ەلiكتiڭ لاعىنداي اسا ءنازiك. بiراق، ناۋەتەك جۇرەكتەرiندە اسقاق ارماننىڭ مۇزارت شىڭى بار-تۇعىن.
ۇيگە كiرە بەرەر تۇستا ولاردى اجەلەرi قارسى الدى.
— بوتاقاندارىم مەنiڭ، كەلدiڭدەر مە؟
قۇشاعىن جايا الدە تولقۋدان، الدە مەيماناسىنىڭ تاسىعاندىعىنان ساۋساقتارى دiرiلدەي قالت-قۇلت ەتiپ، نەمەرەلەرiنە قارسى بiر-ەكi ادىمدادى. ولار دا دامىلسىز «بىلدىرلاپ»، ادامدى شىر كوبەلەك اينالا ۇشاتىن اق تاماق قارلىعاشتارداي، اجەلەرiن شۇرقىراي كەپ قاۋمالادى.
— ءتاۋبا، قۇداي، ءتاۋبا! وسىلاردى كورسەتكەنiڭە شۇكiر.
ماڭدايلارىنان كەزەك-كەزەك ءسۇيدى.
— اپا، ءبارiمiز دە بەس الدىق!
نۇرميرانىڭ شاتتىق كەرنەگەن ءۇنi ويناقى ءارى كوزدەرى كۇلىم قاعادى.
— قۇلىندارىم-اي... قۇدايا قۇلدىق، قۇدايا قۇلدىق. ۇلكەن جiگiت بولىڭدار!
تالاسىپ-تارماسىپ اجەلەرiنiڭ قولتىعىنا تىعىلعان قالپى، تورتەۋى ولمەلi كەمپiردi سۇيرەلەي ۇيگە بەتتەدi. اجەلەرi بالاپاندارىن قاناتىنىڭ استىنا العان قۇددى بiر كۇرiك بولعان مەكيەننەن اۋمايدى. الدەنەلەردi بالدىرلاپ، تىنباي سويلەپ كەلەدi.
— ەندi الگi «وتاۋدىڭ بالاسى» قايدا ءجۇر ەكەن؟ — دەپ، ۇلىنا الاڭدادى. — تاماعى سۋىپ قالماي جىلدامىراق كەلسە كورiم.
بۇلاردى سىرتتاي بوساعادان بايقاپ، نازارىن اۋدارماعان ىدىحاننىڭ جۇرەگi ەلجiرەپ، ەمەشەگi ەزiلدi. بiر ءسات قىزدارىنا تۇرا جۇگiرۋگە ۇمسىندى دا ەنەسiنەن يمەنiپ، ءوزiن تەجەدى. ەزۋiندە بالالارىنىڭ باقىتتى شاعىن كورگەندىكتەن ۇيىرىلگەن رياسىز كۇلكi.
اناسىن ەڭ بiرiنشi اڭداعان ەلميرا:
— ماما، بiز اقىرعى ەمتيحاندى دا تاپسىردىق! — دەدi بارىنشا ايقايلاپ، كەۋدەسiندە اتقالاقتاعان شاتتىعىن iركە الماي.
— قانشا الدىڭدار؟!
— بەس!
تورتەۋi ۋاعدالاسقانداي بiر مەزەتتە شۋ ەتىپ، قولدارىن كوتەرە ساۋساقتارىن تاربيتتى.
ىدىحان قىزدارىنا وبەكتەي جەتىپ، بەتتەرiنەن ءشوپ-شوپ ءسۇيدi. ارينە، گۇلجاندى دا ءوز قىزدارىنان ءبيتتاي دا الالاي المايدى. ول دا iشi-باۋىرىنا كiرiپ تۇر.
— مەن الاڭداپ، سەندەردiڭ جولدارىڭا قاراۋمەن ءجۇردىم. داستارحاندى جاساپ قويدىم دا، بايىز تابا الماي ۇيدە سەندەلدiم دە قالدىم. ءبارi جاقسى بولعان ەكەن، يىعىمدى باسىپ، ەڭسەمدi ەزگەن باتپاننىڭ سالماعى جەڭiلدەدى.
انا شiركiن اعىنان جارىلىپ، ءوزiنiڭ قالاي قينالعانىن قىسقاشا ايتىپ ءتۇسiندiردi. بەبەۋ قاعىپ قىستىققان ءسات ارتتا قالىپ، ەندى جايبىراحات قالپى كۇلكى ارالاستىرا سويلەيدى.
— تاماق دايىن، تەز-تەز كيiمدەرiڭدi اۋىستىرىپ، داستارحانعا جايعاسىڭدار. قازiر اكەلەرiڭ دە ەكi وكپەسiن قولىنا الىپ جەتەر، — دەدi ىدىحان.
— ماما، ەندi بiز مىنا مەكتەپ فورماسىن ەشقاشان كيمەيمiز عوي. بۇگiن شەشiنبەي وسى قالپىمىزبەن وتىرايىقشى، — دەدi نۇرميرا اۋزى بۇرتيا سويلەپ، ەركەلiگiن تانىتىپ.
— جارايدى، كۇنiم، جارايدى. — شەشەلەرi بiردەن كەلiستi. — بۇگiنشە كيiڭدەر، سوسىن تىعىپ قويامىن. كەيiن تۇرمىس قۇرىپ، ءۇي بولعاندارىڭدا جاساۋلارىڭا قوسىپ اپارامىن، — دەدi قىزدارىن ەركەلەتە ءازiلدەپ.
— سونى عانا كورۋگە اسىعىپ ءجۇرسiڭ بە، ماما؟
ەلميرا كوزiن الايتىپ، زiلسiز تiل قاتتى.
— ارينە. بالاسىنىڭ ەر جەتكەنىن كورگiسi كەلمەيتiن اتا-انا بولا ما؟
وسى كەزدە قۇسان ۇيگە ەندi. قولىندا بiر قۇشاق قىزعالداق. كوزiندە شاتتىقتىڭ نۇرى ەسەدى. قۋانىشتان جۇرەگi اتقالاقتاپ تۇرعانى ايپاراداي انىق.
اكەسىنە قاراي ءورiم قىزدار قۇرالايداي قىلپىمەن تۇرا ۇمتىلدى. العاش جەتكەن نۇرميرا مەن گۇلجان اكە باۋىرىنا كۇمپ بەرiپ كiردi دە ەلميرا مەن گۇلميرا ەكi قولتىعىنا تىعىلىپ، جابىسا قالدى.
شىرايلى، مارە-سارە قالىپتى بiر ءسات بولسا دا ۇزارتا تۇسكiسi كەلگەندەي قۇسان، بالالارىنىڭ بەتiنە مەيiرiمiن توگە باجايلاي قارادى. ەزۋiندە كۇلكi. مەيماناسى تاسىپ، كوڭiلi اسقاقتادى. بالاپاندارىن قۇشاعىنان شىعارعىسى جوق، ءومiرiنiڭ شۇرايلى قالپى قولايىنا جاعىپ بارادى.
رايىس ىستىق ساتتە ەڭ بiرiنشi ەلميرانىڭ بەتiنەن ءسۇيiپ، قولىنداعى گۇلiن بەردi.
— ءداۋ جiگiت بول، قوشاقانىم!
ارقاسىنان قاعىپ، قايىرا ماڭدايىنان يiسكەدi. سوسىن گۇلميراعا وبەكتەي ءۇيىرىلدى. گۇلجانعا جۇرەك جاردى ءلامiنiڭ لەگiن اعىتتى. ەڭ سوڭىندا نۇرميراعا ەمiرەنە ازدەكتەدى.
— قۇداي الدارىڭنان جارىلقاسىن! — ماڭدايىنان ءوبىپ، باسىنان سيپادى. بiراق، اكە تiلەگi ءبارiنە بiردەي ارنالىپ ايتىلىپ جاتىر ەدi. — ازامات بولدى دەگەن وسى، كاملەتكە تولدىڭدار.
— بالالارىڭ بەس الىپتى! — ايەلiنiڭ ءۇنى ءسوزiن ءبولدى.
— و-و، التىندارىم! — قۇسان كەڭكiلدەي كۇلiپ، بوبەكتەرiنiڭ بەتiنەن الما-كەزەك تاعى بiر ءسۇيدi.
— ءجۇرiڭدەر ەندi، تاماقتارىڭدى iشiڭدەر، — دەدi ىدىحان قيىلا تiل قاتىپ.
ءتورت قۇبىلاسى ساي، ءتورت كوزi تۇگەل كەڭ داستارحانعا جايعاسقان سوڭ قۇسان شەشەسiنە:
— اپا، نەمەرەلەرiڭiزدiڭ مەكتەپ بiتiرiپ، ۇلكەن جiگiت بولۋى قۇتتى بولسىن! — دەدi.
— ايتسىن، كۇنiم! قاعاناعىم — قارق، ساعاناعىم — سارق، الاكولدiڭ سۋى اسىعىمنان كەلمەي وتىر. وسى قارعالارىم امان-ەسەن بوپ، مىناۋ سىعاناقتار عانا سىر ساۋىپ iشكەن سىرداق جالعاننان مارقادام تاپسا ەكەن.
سول كۇنi ولار باقىت قۇشاعىندا تەربەلە شايدى دا، تاماقتى دا سiرەپ iشتi. ءومiرi ءشولi قانبايتىن قاريانىڭ دا سارىعى باسىلعانداي.
... ءتۇن جارىمىنان اۋسا دا كiرپiگi ايقاسپادى. قوياننىڭ جىمىنداي شىيىرلانعان كورگەندەرi مەن ەستiگەندەرi ابدەن سارساڭعا سالدى. «شۋاقتى كۇندەر الدەقاشان ءوتiپ كەتكەن ەكەن عوي...»
7-تاراۋ
مىنا بەتباق كەلىنشەكتىڭ سونشا قورلاعانى جانىن كۇيدiرiپ، قايرانى جوقتىق — وڭەزi تۋىرىلعان وزەگiن تiلگiلەدi. ورىنىندا بايىز تاۋىپ وتىرا الماي، كابينەتiندە ەرسiلi-قارسىلى ءجۇردi. قالتاسىنان تەمەكiسiن الىپ تۇتاتتى. قاس قىلعانداي انشەيiندە دامىلسىز بەبەۋلەيتiن تەلەفون دا بەزەرلەنiپ، ۇندەمەيدi.
ءزاۋزادادا «وسىنىڭ ءبارiن ايەلiم بiلسە، قايتەدi؟» دەگەن سۇراق ساناسىندا جارق ەتiپ، ۇشقىن بەردi. سول-اق ەكەن جۇرەگiندە سۋىل پايدا بوپ، ونە-بويى شىمىرلاي جونەلدi. ماڭدايىنان سۇپ-سۋىق تەر بۇرق ەتتى. بiرەۋگە قامقورسيمىن دەپ ءجۇرiپ، ءوزiنiڭ iستەگەن iسiنە ەسەپ بەرۋدەن قالعانىنا قاتتى وپىندى.
سىباعاسىن يت جەگەندەي تەرەڭ كۇرسiندi. «شۋاعىم مەنىڭ، وسىنىڭ ءبارiنەن بەيحابار، ۇيدە بالانى ويناتىپ ءجۇر عوي».
بiر ءسات زايىبىنا جانى اشىپ، ءوزiن جەكسۇرىننىڭ جەكسۇرىنى كوردi. ءارi-بەرiدەن كەيiن وسىنشاما بىلعانىپ، ونىڭ قاسىنا جاقىنداۋدى ۇلكەن مiن سانادى. ۇزاقتى كۇن مۇنى كۇتiپ، جولىنا قارايلاعان كوگەنكوزگە ەمەشەگi ەزiلە، جانى اۋىردى.
ءپارۋانا كۇيدەن ارىلتىپ، سەلك ەتكiزiپ تەلەفون شىرىلداي جونەلدi. اسىعىس تۇتقانى جۇلىپ اپ، «ءيا» دەدi.
— نۇرميرامەن سويلەسەسiڭ بە؟
سۇقسۇر ۇيرەكتەي سۋماڭداي تiل قاتتى.
مىنانىڭ اياق استى قۇيىنداي وزگەرگەنىنە جاسارال تاڭ-تاماشا.
— بەر...
— قازiر.
بiر مينۋتتاي شاماسىندا تۇتقانى جان بالاسى الا قويمادى. سوسىن، جەلى بويىندا قىتىرلاعان دىبىس جۇگىرىپ، بiرەۋدiڭ كوتەرگەنi بiلiندi.
— ال-لو، جاسارال! — تاعى دا گۇلجان. — قازiر كەلەدi، سويلەسiپ تۇر. جانىم اشىعاندىقتان تiلدەستiرەيiن دەدiم، ايتپەسە...
بۇنى قويا عويىپ، ارعى بەتتەگi بiرەۋگە «جiبەرشi، بولدى ەندi» دەپ، كەيiي تiل قاتتى.
از ءۇزiلiستەن سوڭ نۇرميرانىڭ ءۇنi ەستiلدi.
— انا ايۋاندار كۇش كورسەتiپ جاتقان جوق پا؟ — دەدi دەگبiرi قاشقان بۇل.
— تيiسپەك نيەت بايقاتتى، بiراق، «وسىدان ماعان جاقىنداساڭ، تەرەزەدەن سەكiرەمىن» دەپ، بار شىنىمدى ايتتىم. جانىنداعىلارى «كەشكە دە ۇلگەرەسiڭ عوي» دەپ، توقتاتقان بولدى.
— انداعى ءۇيدiڭ تەلەفونىنىڭ نومەرiن بiلمەيسiڭ بە؟
— بiلسەم ميليسياعا حابارلامايمىن با؟ گۇلجان ارى بارشى! — دەدi. شاماسى قىلقيىپ جانىندا اناۋ تۇرسا كەرەك. تام-تۇم ءۇزiلiستەن سوڭ:
— گۇلجانمەن دۇرىستاپ سويلەسشi، الداۋسىراتىپ. جiبەرەتiن شىعار، ەڭ قۇرىماعاندا جارتى ساعاتقا.
— ۇرلانىپ شىعىپ كەتۋدiڭ مۇلدە جولى جوق پا؟
— ۇش-تورتەۋi مەنiڭ قاسىمدا، اڭدىپ وتىر. الگiندە جاتىن بولمەگە جالعىز ءوزiمدi جاۋىپ تاستادى.
جاعدايدىڭ تىم شيەلەنىسىپ بارا جاتقانىن باعامدادى.
— ماقۇل، جۇمساعىراق سويلەسۋگە، تiل تابىسۋعا تىرىسامىن. شاقىرشى ونى.
گۇلجاننىڭ قىلىعى زىعىردانىن قايناتسا دا جىگىت مەيلiنشە ءوزiن تەجەدi، اشۋىنا سابىر سۋىن سەپتi. كوپ كەشiكپەي شiڭكiلدەك ءۇن مەمبرانادان قۇلاعىنا شانشۋداي قادالدى.
— نەمەنەگە ماعان قۇشتار بولا قالدىڭ؟
سالعان جەردەن شاپتىقتى.
— گۇلجان، مەنi ءتۇسiنشi. تەك جارتى ساعاتقا عانا بوساتشى نۇرميرانى. سودان كەيiن قايتا ورالادى. ونىڭ باراتىن جەرiنiڭ ءبارiن بiلەسiڭ، قاشىپ كەتكەن كۇندە دە قۇتقارمايسىڭدار.
— ولاي، سەن ويلاعانداي نارسەنi جاساي المايمىز.
— مiنە، گۇلجان، انا بولعالى وتىرسىڭ. شاپاعات-مەيiرiمiڭ، جاناشىرلىق سەزiمiڭ قايدا؟
مۇنى ەستiگەن ودان ءسال-پال جاۋاپ بولماي، ەكi ورتادا ءۇنسiزدiك ورنادى.
— مەن بiلمەيمiن. — قۇتى قاشا، ابىرجي سويلەيتiن ءتارiزدi. — ونى جiبەرگەن كەزدە انالار كەلiپ قالسا، نە جاساماقپىن؟ — قولىندا دانەڭە تۇرماعانىن جاسىرىپ-جاپپادى. — مىندا بiرەۋi بار، سونىمەن سويلەسەيiن. قازiر، تەلەفوندى ءوزiم سوعامىن.
بۇل كۇتپەگەن جاعدايى، شاپتىققان نەمە ەلپ ەتiپ بiردەمدە وزگەردi.
جاسارال دiڭكەلەگەن قالىپتا، ورىندىعىنىڭ ارقالىعىنا شالقايدى. ونە-بويى دەل-سال، ميىندا مىڭعىرعان وي. ەندى، نۇرميرانى جiبەرە قالسا ونى قايدا اپارارىن بiلمەي سارسىلدى. انا شەتi مەن مىنا شەتiنە ات شاۋىپ جەتە الماس الماتىدان، بiر ادامعا بiر كۇنگە وڭتايلى ورىن تابىلمادى. بارلىق قۋىس-قۋىستى كوزدەرi شاتىناعان ادام-اجداھا جايلاعانداي. ەگەر بۇيىمتاي ايتقان كۇندە ءوزiنiڭ تانىستارى مۇنىڭ تiرلiگiن قالاي ءتۇسiنiپ، قاي ساققا جۇگiرتەتiنiن توپشىلاعاندا، توپشىسى قيىلعان قارا قۇستاي ولشيدى دا قالدى.
اپالاقتاپ ويشا اركiمگە بiر توقتايدى، ەشقايسىنىڭ ءجونi كەلمەيدi. اقىرى تاپتى-اۋ. سىرتتاي سىيلاس، ونشا قارىم-قاتىناسى جوق ورازبەك دەيتiن جiگiتكە ءوتىنىش بىلدىرۋگە بەكiندi. تاۋەكەلگە بەل بۋعانىمەن سوندا دا تەلەفون قۇلاعىنا قولى سان بارىپ، سان قايتتى. ءبارiبiر iشكi كۇشتiڭ اۋسەلەسiنەن اسىپ، ىندىنى شىعارعان شەشiمگە قۇلدىعى تەگەۋرiندiك تانىتپادى.
ءتۇيسiگi الداماپتى. جانىن قۋىرعان قىستالاڭدا ورازبەك قول ۇشىن بەرiپ، كومەك كورسەتتi. «وندا تۇرعان نە بار، كەلiپ قونسىن. ەشقانداي سوكەتتiگi جوق» دەدi جايباراقات. وسىنى ەستiگەننەن كەيiن جاسارالدىڭ ءسال دە بولسا تىنىسى اشىلىپ، ارقاسىن كەڭگە سالدى.
بۇل — بiر ءساتتiك قانا اسەر ەكەن، ايتپەسە دىزاقتاپ، ۋاقىت وتكەن سايىن بايىز تاپپاي بارادى. ەندi «گۇلجان تەلەفون سوعا ما؟»، «نۇرميرانى بوساتا ما؟» دەگەن تۇيتكiلدi كۇماندار ومىراۋىن سىعىمداپ، تىنىسىن تارىلتتى. ءسال بولماعاندا قايتكەندەي ەدi، ءوتi جارىلۋعا شاق قالعاندا مىلقاۋ تەلەفونعا تiل بiتتi. اپىل-عۇپىل تۇتقانى جۇلىپ الدى.
— جاسارال!
گۇلجاننىڭ شiڭكiلدەك ءۇنiن سۋقانى سۇيمەسە دە، بارىنشا جۇمساعىراق، سىپايىراق كورiنۋگە تىرىسىپ باقتى.
— نە بولدى؟
— سەن الدامايسىڭ عوي؟ ونى قايىرا جiبەرەسiڭ بە؟
— قاشان كورiپ ەدiڭ الداعانىمدى؟ ونىڭ مەندە زاتتارى بار، الادى دا كەتەدi. جiبەرەمiن!
— وندا جارتى ساعاتقا عانا بوساتا الامىن. قازiر ۇشتەن قىرىق مينۋت ءوتiپتi. ءتورت وندا قايتا وسىندا بولۋى تيiس.
— ماقۇل، كەلiستiك.
باعاناعىداي ماشينانى پودەزدiڭ الدىنا تاقاپ قويىپتى. مiنگەننەن كەيiن بiردەن نۇرميرانىڭ كوزiن تاڭىپ، سودان سوڭ بiراق جىلجىدى. وزدەرi قاپ-قارا كوزiلدiرiك تاققان. جالپى، شۋاقتى كۇندi ادەيi كۇڭگiرت ەتiپ كورگiلەرi كەلەتiن iسپەتتi.
كوپ ۇزاماي مۋزىكا قوسىلدى. ءوز ارا داۋرىعىسا سويلەپ، قارقىلداسا كۇلiسەدi. بiراق، ولاردىڭ اڭگiمەلەرiنە دەن قويىپ، قۇلاق ءتۇرiپ وتىرعان نۇرميرا جوق. وي تەڭiزiندە مالتىپ، ميىن قاتىرۋدا.
گۇلجاننىڭ سونشا جەكسۇرىندىققا بارىپ، اتا جاۋى جاسامايتىن قاسكويلiگiنە زيىنى جەتپەدi. بiر ءسات بiتiمگە جانى اشىدى. مiنەزiنiڭ شايپاۋلىعىنان بiر شاڭىراقتىڭ استىندا بەيبiت وت تۇتەتiپ تۇرا الماي، العاشقى ايەلiمەن اجىراستى. باستاپقىدا ءتورت بالاسىنىڭ بiرiن دە تاستاماي ءوز سوڭىنان اكەتiپ ەدi، سوڭىرا ۇلكەنi كiشكەنەلەرiن جەتەلەپ، اكەلەرiنە قايتىپ كەلگەن. شاماسى، ەكiنشi كۇيەۋi ەشقانداي جازىعى جوق سابيلەرگە جايسىز بولسا كەرەك.
سودان، اكە قاراشىقتارىنان جان جىلۋىن اياماي الپەشتەپ، اق تاڭنان قارا كەشكە دەيىن تىربىنۋمەن بولدى. قايتسە دە كوپ بالالى ەركەككە جالعىزباستىلىق اۋىر سوقتى. ءۇي-iشتi كۇتiپ ۇستاۋ، كiر-قوڭدى جۋۋ وڭايشىلىققا تۇسپەدi. اقىرى بۇيرىق سولاي شىعار گۇلجانعا جولىعىپ، ەكەۋi سوزباققا سالماي ەرلi-زايىپتى عۇمىر كەشكەن. ونىڭ بالالارىنا دەگەن مەيiرماندىعى بiتiمنiڭ ەت جۇرەگىن ەلجiرەتتi. بiرiنشi ايەلiنەن الدەقايدا جاس، قىلىقتى كەلiنشەك تە ءۇي-ىشتى باۋراي بiلدi. تەك بiر اتتەگەن-ايى، قۇرساق كوتەرە قويمادى. مۇنىڭ سەبەبiن دە بiلەتiن. اڭعال قىز كەزiندە وت باسىپ، الداۋعا ءتۇسiپتi. ابىرويدان ايىرىلىپ، وڭ بوساعادا وتىرىپ جۇكتi بولۋ — اكە-شەشەسiن تiرiدەي جەرلەۋمەن تەڭ. ار ازابىمەن قاتار جان ازابىمەن ارپالىسىپ ءجۇرىپ، iشiندەگi سەگiز ايلىق بالانى جاسىرىن جولدارمەن الدىرعان.
سول ەندi وكiنiشكە ۇرىندىرىپ، ءوزiنiڭ دە، ەرiنiڭ دە بارماعىن شايناتۋدا. بiراق بiتiم جاقسىلىققا ۇيعارىپ قويعان. اسىل ارمانى الداماپتى، ارادا التى جىل وتكەندە زارىقتىرىپ بارىپ، ايەلi بالا كوتەردi. جاقسى تiلەۋدiڭ ءۇستiندە جۇرگەن. ايتكەنمەن، باقىت الىستان بiر قىلاڭ بەرiپ، قايتا تاسالانعانداي.
ال قازiرگi گۇلجاننىڭ تiرلiگi بولسا مىناۋ. وڭشەڭ تەرiس ازۋ ارلاننىڭ ورتاسىنا دارا تۇسكەن قانشىقتاي، ساۋسىلداعان ءۇرتiس ەركەكتiڭ اراسىندا جادىلانىپ جالعىز ءجۇر. ادام ابىرويسىزدىققا ۇشىراپ، اقىماق بولايىن دەسە اياق استى.
بiردi ويلاپ، بiرگە كەتتi.
ءابدiراحماننىڭ مىنا تiرلiگiنە دە ءتۇسiنبەيدi. «باسىمدى اۋىرتپاي، مەنi جايىما جiبەرشi. كوزدەگەنiڭ — ءۇيiم بە، بەردiم ونى» دەگەن شامدانىپ. «ءوزiڭ كەرەكسiڭ، دۇنيە-مۇلiككە جارىماي قاڭعىپ جۇرگەن ەمەسپiن، ءۇي — ءوزiمدە دە بار. ءما، كەرەك پە، اقشانى مەن ساعان بەرەيiن!» دەپ، بۇرىشتا تۇرعان ءجاشiكتi اياعىنىڭ استىنا توڭكەرە سالدى. قىزىلدى-جاسىلدى بۋما-بۋما اقشا تاۋ بوپ ءۇيiلiپ قالدى. «مەن مىناعان تاعى دا ءۇي، تاعى دا ماشينا ساتىپ الۋعا قۇدiرەتiم جەتەدi. كەز-كەلگەن قىزبەن ويناپ-كۇلۋiمە جارايدى. ايتكەنمەن، وندايعا بارعىم كەلمەيدi. تەك سەن قاجەتسiڭ ماعان». قاباعىن ءتۇيiپ، قاباعان يتتiڭ ىرىلداعانىنداي تاماعى قىرىلدادى.
— قالقاتاي، كەپ قالدىق.
وڭ جاعىندا وتىرعان باسى قازانداي، بەتi جاپ-جالپاق، كوزi دوپ-دومالاق، ءوزiنiڭ ەتجەڭدiلiگiنە قاراماي زۋىلداق، ۇشىپ-قونعان بiرەۋ-تiن. سول كەلەمەجدەي تiل قاتتى.
— كوزiڭiزدi اشۋعا ۇلىقسات ەتiڭiز.
8-تاراۋ
قۇيىمىر ءومiر شۇعىلالى شاققا تىم ساراڭ. كەشە عانا قۋانىش پەن شاتتىقتى ەمiزدiكتەتiپ، ءۇيiپ-توكتi. ونىسى بiر ءساتتiك ەكەن. بۇگiن سۋى تارتىلىپ، تابانى ايعىزدانعان iركiندiنiڭ ورىنىنداي كوڭiل دە، تiرلiك تە سۇرەڭسiز — ايعىز-ايعىز.
مەكتەپتi بiتiرiسiمەن جوعارعى وقۋ ورىندارىنىڭ بiرiنە كوشتەن قالىسپاي، جۇرتپەن قاتار تۇسەتiندەي سەزiنەتiن. اتتەڭ، جازىمىش بۇلاردىڭ ويلاعانىنان الدەقايدا باسقاشا. ەندi، مiنە، دەستەرi قايتىپ، سالى سۋعا كەتiپ، كوڭiلدەرi پاستەنiپ، جەر تەزەك بولىپ قالعانى. قالاپ بارعان جوعارعى وقۋ ورىنىنان ءدارiس الۋدى قۇداي بۇلاردىڭ پەشەنەسiنە جازباپتى. بۇيرىق سولاي ما...
بۇعان ىدىحان قاتتى وپىنىپ ءجۇردi. ءۇش قارعاسىنىڭ تاعدىرى قابىرعاسىنا باتتى. قولدان كەلەر قايران قايسى؟ الدەكiمدەرگە ارقا سۇيەيتiن جال-قۇيرىعى جوق، ءوزi بiرەۋدiڭ جالعىزى. قاس قىلعانداي ەرi دە اكە كiندiگiنەن جالقى. ءسويتiپ، ەكi جارتى بiر ءبۇتiنگە اينالعان. ەكەۋi دە ءۇبiرلiء-شۇبiرلi بولۋدى ارماندايتىن، وعان ءتاڭiر جiبەردi مە؟..
— ۋھ-ھ، — دەپ تەرەڭ دەم الدى. كۇرسiنiپ ەدi كوكiرەگi قارس ايىرىلىپ جەڭiلدەگەندەي سەزiندi. بiراق، ءتۇيسiگiن وي بۋناعان قالپىنان ارىلا المادى.
... ىدىحان لەنينگرادتا دۇنيەگە كەلدi.
شەشەسi زيباش قازاقستاننىڭ ءوڭتۇستiك ءوڭiرiنەن. ول، قىزىل مەن اق ارپالىسقان قالايماقان زاماندا اتا-انادان ەرتەلەي ايىرىلىپ، بالالار ءۇيiندە تاربيەلەندi. جەتiمحاناعا نە بارى ءتورت-اق جاسىندا باردى، الدى-ارتىندا باۋىرلارىنىڭ بار-جوعى بەيمالiم. ءوزiنەن كەيiن بiر iنiسi بولعان سياقتى، كەيدە ونىسى تۇسكە ۇقساڭقىراپ كەتەدi. اتى قاپەرىندە جوق. اقىرى وسى ساۋالدىڭ ۇشتىعىنا جەتە الماي، شارشاپ قويعان. ايتەۋiر، ەس بiلگەلi سوقا باسى سوپيىپ جالعىز كەلەدi.
ءسويتiپ ءجۇرiپ، بالالار ءۇيiنەن 7 سىنىپتىق بiلiم العاننان كەيiن، الماتىدان جارتى جىلدىق مەديسينالىق كۋرستى بiتiردi. ودان بiشكەككە سانيتارلىق جۇمىسقا جiبەردi. ول جەردە دە تاعدىر ونى بايىزداتىپ تۇراقتاتپاي، ەڭبەك ەتكەنiنە بiر جىلداي ۋاقىت تايانعاندا رەسەيدەن بiر-اق شىعاردى. اناۋ-مىناۋ قالا ەمەس، لەنينگرادقا توپ ەتە ءتۇستi. ءارi، مەديسينالىق ۋچيليششەگە جولدامامەن كەلدi. ەكi جارىم جىلداي سول جەردە بiلiم الدى. ۋچيليششەنi وتە ءۇزدiك باعامەن اياقتاپ، پەداگوكتار ۇيىمىنىڭ شەشiمiمەن مەديسينالىق ينستيتۋتقا قالدىرىلدى.
بiلiم قۋىپ ءجۇرiپ، تۇرمىس قۇرىپ، وت تۇتەتۋ جاعىن ويلاماپتى. ابدەن وتىزعا تايانعاندا بارىپ، الماتىدان ارنايى جولدامامەن لەنينگرادتاعى مەديسينالىق اسپيرانتۋراعا قابىلدانعان سانجار دەگەن جiگiتپەن وتاستى. سودان ىدىحان دۇنيەگە كەلدi. بالالارى ۇشكە تايانىپ قۇلدىراڭداپ جۇگiرiپ جۇرگەن... زيباش ءۇشiن ءومiردiڭ تiلمەن ايتىپ جەتكiزە الماس كەرiم تۇسى ەدi ول. بiراق بۇل جازعاننىڭ سالعانىنا كونبەسكە امال بار ما؟ شۇعىلالى شاعىنىڭ شاقشالەكەيى شىعىپ، تۇتقيىلدان سوعىس باستالدى. سانجار iلە-شالا كەڭەس ارمياسى قاتارىنا شاقىرىلىپ، تۋعان جەرiنە دە بارماستان مايدانعا اتتاندى. Iزiنشە، ەكi اي وتەر-وتپەستە قولىنا قارا قاعاز تيدi. ءسويتiپ، ەرى — زيباشتى جەسiر، ىدىحاندى جەتiم ەتiپ باقيلىق دۇنيەگە جونەي بەردi.
زيباش ەڭ بiر اسىل دا ابزال جانىن جوعالتقاننان كەيiن بۇل ءومiردەن ءتۇڭiلدi. كوڭiلiنiڭ قۇلازىعانى سونداي، بiر كەزدەگi اسەم لەنينگرادتان جۇرىن عانا قالعانداي. ساناسىن مازاسىز مۇڭ كەۋلەدi. تiرلiكتiڭ مىنا جالعاندىعىنا كۇيiندi. نويىس تاعدىرمەن ارپالىسىپ «جەر باسىپ ءجۇرمiن» دەپ كۇنەلتۋدiڭ قارا سۋداي كەنەۋi جوق، بوس ءسوز ەكەنiن ابدەن ۇعىندى. بiراق، بiر عانا كوز قۋانىشى ىدىحاندى ويلاسا نەمەسە ەركەلەتسە ۋىتى كۇشتi ۋايىمنىڭ iرگەسi سوگiلiپ، شامالى ۋاقىتقا ىدىرايتىن. وسى كiشكەنتاي قۇلىنشاعىن كوزتۇرتكi ەتiپ، ەشكiمگە تۇرمىسقا شىقپاي-اق قويايىن دەگەن شەشiمگە توقتادى. ءارi، سانجارىنىڭ شاڭىراعىن كوزiنiڭ تiرiسiندە ورتاسىنا ويران ەتiپ ءتۇسiرگiسi جوق.
سۇراپىل سوعىستىڭ ءورتi كۇن وتكەن سايىن ءورشiپ، باسقىنشىلاردىڭ قارۋلى قولى لەنينگرادتىڭ قىزىل وڭەشiنە تاياندى. جانى مۇرىنىنىڭ ۇشىنا تاقالعان زيباش جالعىز قارعاسىن قايدا جiبەرەرiن بiلمەدi. ءوزi ولسە دە بولاشاق ورەنiن ساقتاپ قالعىسى كەلدi. ابدەن شاراسى تاۋسىلعاندىقتان ەۆاكۋاسيالانعاندارعا قوسىپ، تورتكە ءالi ەركiن جەتە قويماعان ىدىحاندى قازاقستانعا اتتاندىردى. ءوزiمەن بiرگە قىزمەتتەس بولعان فەلدشەر كەلiنشەكتiڭ قولىنا باۋىر ەتiنiڭ بiر ءتۇيiرiن تاپسىرىپ تۇرىپ، ەگiلە:
— كاتيا، الماتىداعى بالالار ءۇيiنiڭ بiرiنە ورنالاستىر، ەگەر مۇمكiندiگiڭ كەلسە، — دەدi ەكi كوزiنەن اققان شىم-شىم جاسقا ەرiك-جiگەرi جەتپەي كەمسەڭدەپ. — سوسىن مەكەن-جايىن ماعان جازىپ جiبەر نەمەسە قايتىپ كەلەتiندەي جاعىدايىڭ بولسا، الارمىن. ءوتiنەمiن سەنەن... قۇلىنىمنىڭ تاعدىرىن بiرiنشi — قۇدايعا، ەكiنشi — ساعان تاپسىردىم.
ودان ءارiگە شىدامى جەتپەي، سولقىلداپ جىلادى. ىدىحان دا شىرىلداپ، شەشەسiنەن ايىرىلعىسى جوق. «ماما! ماما-تاي...» زيباش كوزiنەن اققان جاستى قوسا جۇتىپ، قۇلىنداعى داۋىسى قۇراققا ۇرىپ شىرقىراعان قىزىنىڭ بەتiنەن ءسۇيiپ، ءولiپ بارادى. وسى ارادا وتاربا گۋدوك بەرiپ، ورىنىنان جىلجيتىن ىڭعاي تانىتتى. جۇدىرىقتاي ءتۇيiنشەكتi نارەستەنiڭ مويىنىنا اسىپ، بودا-بوداسى شىعا ءوز قولىمەن تامبۋرعا كوتەرiپ مiنگiزدi. شاشى ءۇرپيiپ، ۇرەيi ۇشقان نارەستە كەرi قاراي دومالاڭدايدى. بiراق، تىپىرشىعان كiشكەنتاي ۇرپەك باستى كاتيا باۋىرىنا قىسىپ، يكەمگە كوندiرمەي اجىراتىپ بارادى. فەلدشەردiڭ كوزiندە جاس، كوكiرەگiندە شەر: ەت-جۇرەگi ەزiلiپ، ءوزiن نارەستەگە قيانات جاساعان كۇناھارداي سەزiندi.
سول ءسات پويىز دا جىلجىدى. زيباش شورتتاسى ءۇزiلگەن مالداي بiر ۋاق قيمىلسىز قالشيىپ قالدى دا، كەنەت قولىن ەربەڭدەتiپ ۆاگونمەن قاتارلاسا تۇرا ۇمتىلدى. ەكi كوزi قىزىندا، قىزى بۇعان قولىن سوزا شىرقىرايدى. امال قانشا قايران جوق، دiڭكەلەرi قۇرىعاندىقتان iرگەلەرi سوگiءلدى. سوندا دا بولسا كوزiنiڭ قيىعىندا وسى ءساتiن ءسال ۇزارتقىسى كەلگەندەي جان ۇشىرا جۇگiرەدi. وكپەسiنiڭ ءوشiپ، سiلەسi قاتا ەنتiككەنiن دە اڭعارمادى. ايتكەنمەن، تەمiر تاجال iلەستiرە مە، بiرتە-بiرتە جانىنان جىلىستاپ ۇزاي بەردi، ۇزاي بەردi. اقىرى سوڭعى تiركەمە دە قاسىنان سىرعي ءوتتi. ەندi بiردە ۇزىننان ۇزاق سوزىلعان شويىن سۇيرەتكi كوزدەن عايىپ تا بولدى.
قايعىسى قابىنداعان قالپى جالعىز قاراشىعىن بiرەۋگە اماناتتاپ، كوزiنiڭ جاسىن شىرا ەتiپ ىزى-قيۋ شۋدىڭ ورتاسىندا قالا بەردi. ەشتەمەنi ەستiمەيدi، تەك قۇلاعىندا ىدىحاننىڭ شىرقىراعان داۋىسى. سوسىن «الاڭداما، قولىمنان كەلگەننiڭ ءبارiن جاسايمىن» دەگەن فەلدشەردiڭ ءسوزi عانا.
ۆوكزالدىڭ باسىندا قانشاما تۇرعانى بەلگiسiز، باسىرقىپ كەتكەن كوڭiلi قابىرجىپ ازەر ءوز-وزiنە كەلدi. قاياۋ مۇڭ زيباشتى شەمiرشەكتەتiپ، سەندەلتiپ تاستادى. اياعىن iلبي باسىپ، ءوزi جۇمىس جاسايتىن گوسپيتالعا قاراي اياڭدادى. Iشi الاي-تۇلەي. ىدىحانىن ەندi كورە مە، كورمەي مە بەلگiسiز. ونىڭ ءبارi بiر اللاعا ايان بولماسا، ەكi اياقتى پەندەنiڭ زيىنى جەتەتiن دۇنيە مە؟
قارا باتپان قايعى قابىرعاسىن قايىستىرعانمەن، ىدىحانىن تىلعا جiبەرگەنiنە قۋاندى. لەنينگراد سودان بiر-ەكi كۇن وتپەي تۇگەلدەي قورشاۋدا قالدى. ايتكەنمەن، ءدارiگەر زيباش بiر ءۇمiتiن بiر ءۇمiتكە جالعاپ، دارگەيiندەگi جارالىلاردى ەمدەۋمەن اۋرە. قانشا ءوزiءن-وزi جۇباتىپ، شارۋاعا الدانعانىمەن، جۇرەگi قولقىلداپ، iشi قان جىلايدى. سوعىس بولسا بiتەر ءتۇرi جوق، سارقىلعان ءتوزiمiن ودان سايىن تۇگەسە تۇسەيiن دەگەندەي ۇشى-قيىرسىز ۇزاپ بارادى. تىم بولماسا ىدىحانىن سەنiپ تاپسىرعان الگi فەلدشەردەن حات تا، حابار دا تيمەدi. سونى ويلاسا كومەيi كۇلكiلدەپ، تاماعىنا وكسiك تىعىلادى. كەڭسiرiگi ۋداي اشىپ، جانارىنان ەرiكسiز جاس شىعادى. بiراق، جالعىز قاراشىعىنىڭ امان ەكەندiگiنە قۋ جۇرەگi بiءرتۇرلi، سەنiمدi سياقتى.
زيباشتىڭ كوپتەن جازىلماي جۇرگەن شيلi جاراسى — قىزىنىڭ ءۇشتi-كۇيلi كەتكەندiگi-تiن. سونى ۋايىمداپ، مۇسكiن كۇي كەشكەلi ەكi جىلدان اسىپ بارادى. بەيشارا ءوزi ابدەن جۇدەپ، ادام تانىعىسىزداي ازعان. اۋىر بەينەتتiڭ زورىعى بىلاي تۇرسىن، اشتىق تيتىقتاتا بۋىپ، جۇيكە مەن شىدامدى توباقازىعىنا جەتكiزگەن.
ەڭ اۋەلi نەمiستەر «بادايەۆ» قويماسىن اتقىلاپ، ورتەپ تىندى. كۇللi ءازىق-تۇلiك سوندا. سوڭىرا حالىق ونىڭ ورىنىن تiلمەن جالاعانداي ەتتi. كۇل مەن توپىراق اراسىنان ءداندi تەرiپ جەدi. كوپ ۇزاماي الگi جەر تىشقاندار قورىعىنا اينالدى. تىشقان اۋلاعىشتار دا تابىلدى...
قاتال ءومiر مىساسىنا مiنiپ، ۇيەلمەنiڭمەن ۇيپايمىن دەگەندەي ەل سۇرەپەتiن ۇشىرىپ جiبەرگەن. لەنينگرادتىڭ كوشەلەرiندە كiرپiششە جينالعان ءمايiتتەر. ال، ۇيلەرiنەن شىعا الماي اشتان قىرىلعان وتباسى قانشاما، جانىڭ ءتۇرشiگەدi. قايدا بارساڭ دا قورشاعان ءولiك، قۇداي كورتىشقانداردىڭ تiلەۋiن بiر بەردi. ۇلكەندiكتەرi تۋرا مىسىقتاي، ەشكiمنەن، ەشتەمەدەن قورىقپايدى. سول ءولiكتiڭ اراسىندا سiڭiرلەرiنە iلiنiپ، جىبىر-جىبىر تiرشiلiك نىشانىن تانىتقان ادامدارعا ىسىلداپ ايبات شەگەدi. بiراق، بۇقارا ءسويتiپ جىبىرلاپ ءجۇرiپ فاشيستەرگە قالانىڭ قامالىن الدىرار تۇرلەرi جوق، قاقىلارى دا جوق. اشىنعان، اشىنعاننان حالىق ابدەن قايسارلانىپ العان. ساناعا قايسارلىق قۇسى ۇيا سالعاننان كەيiن، اجالدىڭ ۇرەيi تۇككە تۇرعىسىز. اجالدى ۇمىتقان ادام، اللانىڭ ءوزiنە تۋرا بەتپە-بەت بارىپ سالەم بەرە الادى. اقىرى بلوكادانىڭ ءبۇيiرi سەتiنەدi.
ءسويتiپ، iلدەبايلاپ كۇن كەشiپ جاتقاندا فەلدشەر كەلiنشەكتەن حات الدى. جۇرەگi جارىلا جازداپ قۋاندى. ارادا ءۇش جىلعا تاقاۋ ۋاقىت ءوتiپ كەتكەن. ول وسىمەن ءتورتiنشi رەت حات جازىپتى، ەشقانداي جاۋاپ بولماعان. ارينە، تۇتاستاي قورشاۋدا قالعان قالامەن قايداعى بايلانىس، قايداعى قاتىناسى؟ ايتسە دە، ولە كەتسەم موينىمدا قارىز بولار دەپ، بەيشارا تiرشiلiگiندە پارىزىن وتەۋدەن تىنباپتى. قازiر ءوزi كۋرسكi دوعاسىندا دالا گوسپيتالىندا ەكەن. تالاي مايدان شەبiندە جۇرسە دە ىدىحاننىڭ مەكەن-جايى جازىلعان قاعازدى جوعالتپاي ساقتاعانى — بولەك ەرلىك.
بۇل حابار كەشiگiپ جەتسە دە زيباشتىڭ ايدىنى اسىپ، توپانى تولىپ سالا بەردi. بiردەن بالالار ءۇيiنiڭ باسشىسىنا حات جولدادى. بار ويى قىزىنىڭ سول جەتiمدەر ءۇيiندە بار-جوعىنان ماعلۇمات الۋ. دەگەنمەن، تاعى دا ابدەن سارسىلتىپ، كەمiندە جانە بiر جيىرما جىلعا قارتايتىپ بارىپ جاۋاپ ءتيدى. ىدىحانى امان-ەسەن ەكەن، قۇلىنشاعى بار ەكەن ايتەۋiر. سارابدال ساعىنىشتىڭ سالدارىنان ال كەپ جىلا، كوكiرەگi قازداي شۋلاپ، كوڭiلi الدەقايدا الىپ قاشادى. كەۋدەسiندە كۇمبiرلەگەن قۋانىشتىڭ لەبi باسىم سياقتى. بiر جاعىنان قۋانعانىمەن «تورعاي جاڭبىر جاۋسا بالاپانىن قورعايدى، بۇرشاق جاۋسا باسىن قورعايدى» دەگەن ءسوز جادىنا ورالىپ، قوڭىرايىپ قالدى. پەرزەنتiنە انالىق مەيiرiمiن توگiپ، سارى اۋىز ۇرپەك كەزىندە قاناتىنىڭ استىنا الا الماعانىنا وكiندi. وكiنگەنمەن، قولدان كەلەر قايران بار ما، جازىمىش سولاي شىعار. «ايتەۋiر، ءتاڭiر بiزدi كەزدەسۋگە جازسا ...»
9-تاراۋ
— كوزiڭiزدi اشۋعا ۇلىقسات ەتiڭiز.
قارا ماتانى شەشكەندە جارىقتى توسىرقاپ، جانارى جاسىدى. ءبىرتىنبىرتىن ۇيرەنىپ، توڭىرەگىنە باجايلاعانىندا «ارمان» كينوتەاترىنىڭ قاسىندا تۇر ەكەن. ەشتەمە بولماعانداي، دانەڭەمەن شارۋاسى جوق ادامدار ارى-بەرi قاپەرسiز قايشالىسا وتۋدە. كادiمگi كۇندەگiدەي بەيمارال تiرلiك. ولار مىنا جاۋىزداردى دا وزدەرi سەكiلدi اشەيiن جاندارعا بالايتىنداي، بiرەۋi سەلت ەتiپ مويىن بۇرساشى.
— نەعىپ بوگەلiپ قالدىڭ؟ — الگi ايران بەت ايىلىن جيار ەمەس. — مىناۋ بiزدi قيماي تۇر-ەي، جiگiتتەر! بار، بار ءسۇيiكتiڭە. بەرiلگەن ۋاقىت تا شامالى. ايتپەسە، قازiر وسى جەردەن كەرi الىپ كەتەمiز.
ەندi عانا ەسiن جيناعان كەلiنشەك جۇگiرە باسىپ، iلگەرi وزا بەرگەن.
— ءاي-ي! — دەپ ايقايلادى الگi، — ون بەس مينۋتتان كەيiن «قازاقستان» قوناق ءۇيiنiڭ الدىندا كۇتەمiز. قاينىلارىڭدى ۇمىتىپ كەتپە. جەردiڭ تەسiگiنە كiرسەڭ دە تاباتىنىمىزدى بiلەسiڭ.
ءسوزiنiڭ سوڭىن كەسەتiپ، مىق شەگەسiن مىقتاپ قاعىپ، ايبارمەن بiتiردi.
جاسارال نۇرميرانى كەلiسiمەن سىرتقا الا جونەلدi. ورتالىق ەسiكتەن شىقپاي، قاقپاقىلى كوپ ۇلكەن ءۇيدiڭ باسقا تۇسىنان دالاعا بەتتەدi. كوشەگە بiردەن ۇمتىلماي، ەڭ بiرiنشi توڭىرەكتi باسپالاپ قاراپ الدى. كۇدiكتi ەشكiم نازارعا iلiكپەگەن سوڭ، جولدىڭ ارعى بەتiنە ءوتتi. اسىققاندا ال كانە تاكسي توقتاي قويساشى. الۋعا نيەت بiلدiرگەندەرiنiڭ ءوزi، بۇلار باراتىن باعىتتان مۇلدە قيىس كەتەتiن بولادى. بiرەۋ-مiرەۋ باس سالا ما دەپ، ەكەۋiنiڭ دە شىبىن جانى شىرقىرادى. ساعات تiلi سىپىلداپ، بايىز تاپپايدى. ولار ايتقان ون بەس مينۋتتىڭ ون ءۇشi جايداقتىق تانىتىپ، جايىنا جونەدi. استىندا كولiكتەرi بار وزبىرلار، انە-مiنە وسى ماڭدى شارق ۇرىپ iزدەۋ سالۋى ىقتيمال. ۇلكەن كورپۋستىڭ مىنا بەتiنە شىعا كەلسە، بۇقپانتايلاپ، سىتىلىپ بارا جاتقان ەكەۋدiڭ توبەسiنەن ءدوپ تۇسپەك.
جاسارالدىڭ قاباعى قابارىپ، ءورت ءسوندiرگەندەي ءتۇتiكتi. نۇرميرانىڭ مۇڭلى جانارىنىڭ اڭعارىن جاس تورلاپ، ساۋساقتارى ءالسiز دiرiلدەيدi. وسى سىقپىتى، قاپىلىستا مەرتiككەن كيiكتiڭ قۇرالايىنا ۇقسايدى. ول ءۇستiنە تونگەن قاتەردەن بيiك ءشوپتiڭ اراسىنا جاسىرىنا بۇقپانتايلاعاندا، قۇلاعىنىڭ ۇشىنا دەيiن قالتىراۋشى ەدi.
ءتوزiمدi تۇگەسiپ، سابىردى سارقىپ بارىپ تاكسي بۇلاردى مiنگiزدi. الگi، ۋادەلi مەرزiم دە ءتامامدالىپ، قابىرعاسى سوگiلدi، ماشينا دا جىلجىدى. قابىلاندى ارالدان كەزدەيسوق قۇتىلعان جاندارداي سوڭدارىنا ۇرلانا قاراپ، الىستاعان سايىن وڭدەرiنە نۇر جۇگىردi.
ەرتەڭiندە جۇمىسقا كەلگەن بەتتە گۇلجان تەلەفون سوعىپ، شابىنا شوق تۇسكەندەي شارقايا داۋىسىمەن باج-بۇج ايقايلادى.
— قايدا تىعىپ قويدىڭ؟ — كادiمگi ايبار شەككەن سۇر جىلانداي ىس-ىس ەتەدi. قولىنا تۇسسەڭ، ءدال وسى ءسات — بiز تىعىپ ءولتiرۋدەن تايىنبايدى. — كەشە «قايتا جiبەرەمiن» دەپ، باسىڭ جەرگە جەتكەنشە يiلiپ، جالىنا ءمۇلايiمسiپ ەڭ.
مىنا ديiرمەننiڭ تاسىنداي سالماعى بار اۋىر ءسوز، بiردەن لىپىلداتىپ، شەكە تامىرىندا قان ويناتتى.
— ءاي! — مايلى قاسىقشا ەرiنi-ەرiنiنە تيمەي زىپىلداعان نەمەنi اقىرىپ توقتاتتى. — قوراسىنا ءۇرiپ جۇرگەن جالعىز قانشىعى سەن بولساڭ دا، ەركەك پەن ەركەكشە سويلەسەتiن بiر سiلiمتiكتەرiڭ تابىلا ما؟ كەزدەسەتiن جەرiن ايتسىن، ايتپەسە كەلسiن. ال، سەنiمەن، سويلەسپەيمىن.
اشۋدان جاق جۇندەرi ءۇرپيiپ، بەتiنiڭ ۇشى تۇكتەنiپ اپتى. تەلەفوننىڭ تۇتقاسىن تاستاي سالدى. ءوز تەرiسiنە ءوزi سىيماي، تورداعى ارىستانشا كابينەتiندە ەرسiلi-قارسىلى سەندەلدi دە قويدى. سالدەن سوڭ تاعى دا تەلەفون شىرىلدادى.
— تىڭداپ تۇرمىن.
لوقسىعان اشۋ تولقىنىن ارەڭ تەجەپ، بايسالدى قالىپقا ەنۋگە تىرىستى. ويلاعانىنداي بۇل باسقا ادام ەكەن، iشتەي بiردەن قاتقىل سويلەمەگەنiنە قۋاندى. بەيتانىس جان جۇمىس بابىمەن مازالاپ، كۇندەلiكتi شارۋاعا قاتىستى ماسەلەلەردi سۇرادى. اڭگiمە قىسقاشا اياقتالدى، شاماسى اشۋ ىزعارى ءبارiبiر سەزiلسە كەرەك.
Iزiنشە جىلاۋىق بالاشا شار ەتiپ، تەلەفون قايتا شارىلدادى. تاعى دا گۇلجان.
— سەن قانشا ايلاڭدى اسىردىم دەپ ونى جاسىرعانىڭمەن، نۇرميرانىڭ ءوزi حابارلاستى. ءابدiراحمانعا ەركiمەن، ىقتيارىمەن كۇيەۋگە تيەتiن بولدى. — جۇلدىزى جوعارى، مەيماناسى تاسىعان قالىپ تانىتادى. — ايتتىم عوي مەن ساعان، «ول ءوزiنەن-وزi كەلەدi» دەپ. ساعات ۇشتە كەزدەسەمىز. جiگiتتەرiمiز دە گۇلميرانى تاۋىپ، ماسكەۋدەن ۇشىپ شىقتى.
مىنا جاي جاسارالدىڭ توبەسiنەن جاي ءتۇسىردi. ءوز قۇلاعىنا ءوزi سەنبەدi، ۇيقىسىن اشا الماعان نارەستەدەي ماناۋراپ، دانەڭەنiڭ بايىبىنا جەتiپ، ۇعىنبادى.
— قاي جەردە جولىعاسىڭدار؟ — ءجۇنi جىعىلىپ، ايبىنى كەمiپ مiڭگiرلەدi.
— ساعان ونىڭ قاجەتi قانشا!
— ول كiمدەرگە تەلەفون سوعىپتى؟ — سالبىراپ كەتكەن يiنiن تۇزەۋگە تىرىسىپ، قاتقىلداۋ سويلەۋگە تالپىندى.
— جاننا دەگەن قۇربى قىزىنا. ايتپەسە، ول بiزدiڭ تەلەفوندى، بiز ونىكiن بiلمەيمiز عوي. ءبارiمiزدi جالعاستىرۋشى — جاننا.
سىقىلىقتاپ، عايارلانا كۇلە جونەلدi. مىنا سايقىمازاققا شىداماعان جiگiت، تۇتقانى باستى دا ورازبەكتiڭ ءۇيiنiڭ ءنومiرiن تەرە باستادى.
— ال-لو.
ءۇي يەلەرىنەن ەشكiم جوق ەكەن، نۇرميرا كوتەردi.
— سەن نە جاساعالى ءجۇرسiڭ؟! — جiگiتتiڭ ءۇنi ىزبارلى. — ءوزiڭ كەشە جىلاپ تۇرىپ، ولاردان قۇتىلۋدىڭ جولىن iزدەپ ەڭ... بۇگiنگiڭ نە؟
— ءتۇنi بويى ويلاندىم. ەشكiمنiڭ باسىن قاتىرماي، وسىنداي شەشiمگە كەلگەن دۇرىس سياقتى. اۋرە-سارساڭعا سالعانىم ءۇشiن، سەن مەنi، كەشiر.
— ءابدiراحماندى جاقسى كورمەسەڭ، بiر شاڭىراقتىڭ استىندا عۇمىر باقي قالاي بiرگە كۇنەلتپەكشiسiڭ؟ — وسى ساۋالعا اقىلى شىن جەتپەي، ايران-اسىر قالىپتا سۇرادى.
— ەندi نە جاسايمىن؟.. قايدا بارسام دا ءبارi مەنi عانا كورiپ تۇرعانداي، قىر سوڭىمنان قالمايدى. ءبۇيتiپ، قاشىپ-پىسىپ ۇرەيمەن ءومiر سۇرگەنشە، جاۋىز بولسا دا ءبارiنە كونiپ، ءبارiن كورگەنiم دۇرىس سىڭايلى. ءبارiبiر، وبىرلار مەن وزبىرلاردىڭ بiرiنە تۇتىلامىن.
ۇياڭ ءۇنiندە قاسiرەت مۇڭنىڭ قارا تابى بار. اسىقپاي-ساسپاي كۇللi ويىن بايانداي بەردi. مۇنىسىنان پەشەنەسiنە جازىلعان تاعدىرعا مويىنسۇنعاندىق بiلiنەدi.
— قايتەمiن، شىدايمىن دا. بالامنىڭ ەسى كىرمەي تۇرىپ، «اكە» دەپ ۇيرەتەيiن. ونىڭ ءۇستiنە ناقۇرىس بولسا دا، بوبەگiمدi «بوتەنسiمەيمiن» دەپ وتىر.
زىڭ ەتiپ، جۇيكەسiنە بiرەۋ شي جۇگiرتكەندەي جiگiتتiڭ ميى سولقىلدادى.
وسى كەلiنشەكتiڭ ازاپتى ءومiرiن ەستiپ، جانى اشىعاندىقتان تiرلiگiنە ارالاسقالى بەرi، ونى ەشقانداي جامانشىلىققا قيمايتىن. ەندi، مiنە، تاعى دا اڭداۋسىزدا وت باسا ما دەپ، iشتەي شىج-بىجى شىعۋدا.
ول وسىلاي ەكiۇداي سەزiمنiڭ اراسىندا ارپالىسىپ، ءمۇدiرە تiل قاتتى.
— سوڭىنان وپىنىپ جۇرمەسەڭ جارادى. ساعان بالەندەي ءۋاج ايتا قويۋعا ىقتيارسىزبىن. ءوز تاعدىرىڭ ءۇشiن ءوزiڭ جاۋاپ بەرەسiڭ، مەن iشكi الەمiڭە، جەكە ءومiرiڭە قول سۇعا المايمىن. وعان قاقىم دا جوق. تەك ساعات قانشادا، قاي جەردە جولىعاتىندارىڭدى ايتساڭ جەتەدi. گۇلجاندى، گۇلميرانى كورەيiن، ءابدiراحمانمەن تانىسايىن.
— ساعان ۇلكەن ءوتiنiش، — قيىلا تiل قاتتى، — ەندiگi جاعدايعا ارالاسپاي-اق قويشى. ءبارi بiتتi... وسىدان سوڭ ولارمەن تانىسىپ، سويلەسۋدiڭ دە قاجەتi جوق. تاعى دا عافۋ ءوتiنەمiن، بۇدان بىلاي ەكەۋمiزدiڭ دە كەزدەسۋiمiز ماعىناسىز. ساۋ بول...
باسىن كوتەرە الماي جەردە شيراتىلىپ جاتاتىن توپىراققا تويىنباعان كولبار جىلانداي، ءجانتاسiلiمدiكپەن كوكiرەگiندە الاي-تۇلەي بiر نارسە قىم-قۋىت ارالاستى دا كەتتi. سونشا جانىن جالداپ، جانكەشتiلiكپەن جاۋىزدىققا قارسى تۇرعان ەڭبەگى ءاپ ساتتە جەلگە ۇشتى. قانشاما جiگەر، قانشاما ۋاقىت تەكتەن-تەككە ءراسۋا بولعانىنا iشi كۇيدi. ول ءوزدiگiنەن بارامىن دەسە قۇي ءول، قۇي تiرiل — قولدان كەلەر دارمەن جوق. ءاسiرەسە، اقشانىڭ بۋىنا ماس بولعان قارا نيەتتiڭ الدىندا تiزە بۇككەنiنە وپىندى.
10-تاراۋ
ابدەن ادامزات اتاۋلىنى زارەزاپ ەتiپ، سوعىس اياقتالدى. بiردەن ءبارiن تاستاپ، زيباش الماتىعا قۇس بوپ ۇشپاقشى ەدi. قاساقى جاۋدىڭ قولىنان قيراعان قالانى قالپىنا كەلتiرۋ باستالدى دا، بارعىزباسى بارعىزباي جiپسiز بايلاندى. ءوزi لەنينگرادتا جۇرگەنiمەن بۇكiل وي، قيالى قىزىن iزدەپ شارق ۇرىپ، قازاقستاننىڭ استاناسىن كەزەدi.
1946-شى جىلدىڭ كۇزiندە قولى قالت ەتكەندە سىتىلىپ شىعىپ، الماتىعا تارتتى. شابان-شارداق وتاربامەن جارتى ايدان ارتىق سابىلىپ، ازەر جەتتi. بiردەن قولىنداعى مەكەن-جاي بويىنشا ىدىحانعا جونەدi. ەش قينالماي بالالار ءۇيiن دە تاپتى.
ۇلكەن دۋالدىڭ الدىندا جۇرەگi اتقالاقتاپ، اۋزىنان شىعىپ كەتە جازداپ تۇر. Iشكە ەنۋگە بiءرتۇرلi، داۋالامايدى، ءداتi جەتپەيدi. «مۇمكiن، الدەبiر سەبەپتەرمەن باسقا جاققا اۋىستىرىپ جiبەرiپ، ىدىحان مۇندا جوق بولسا قايتەمiن؟» دەگەن ساۋال ساناسىندا ساڭىلاۋلاندى. سول-اق ەكەن دەنەسi دiر ەتiپ، ءوز ءدۇدامالىنان ءوزi ءتۇرشiكتi.
كەنەت، كەلiنشەكتi بەيمازا ويدان اراشالاپ، شۇرقىراي جۇگiرگەن بiر توپ ءبۇلدiرشiندەردiڭ ءۇنi ەلەڭ ەتكiزدi. ودان ارىعا شىداي المادى، باتىلدانىپ، ەكپiندەتە iلگەرi باستى. ەكi كوزi انادايدا جىپىرلاعان بالالاردا، سولاردىڭ اراسىنان الاسۇرىپ ىدىحاندى iزدەيدi. بالالار دا شۋىلدى دوعارىپ، وزدەرىنە قارسى بەتتەگەن اسكەري كيiءمدى زيباشقا اڭتارىلا قارايدى. جاۋتەڭ-جاۋتەڭ ەتكەن كوگەنكوزدەردiڭ مىنا ايانىشتى ۇسقىنى، ەت-جۇرەكتi شىمىرلاتادى.
زيباش بۇدان ارىعا شىداماي:
— ىدىحاندى بiلەسiڭدەر مە؟ — دەدi بارشاسىنا باجايلاي نازار اۋدارىپ.
ەشتەمە ەستiمەگەندەي بارلىعى دا ءۇن-تۇنسiز، ەشقايسىسى ءلام دەپ تiل قاتپادى. بiراق، وڭمەنiڭنەن وتەر سۇلەسوق سۇعىن قاداپ، جابىرقاۋ جانارلارىن ادامنان ايىرار ەمەس.
— ىدىحان اينابەكوۆانى تانيسىڭدار ما؟
تاعى دا ساۋال جاۋاپسىز قالدى. سوسىن لاجسىز iشكە ەندi. بiردەن ديرەكتوردىڭ كابينەتiن سۇراستىردى.
ديرەكتور ەگدە تارتقان ايەل ادام ەكەن. جىلى قارسى الدى. ءمان-جايعا قانعاننان كەيiن، ەسكiلەۋ قوڭىر داپتەردi پاراقتاپ، شۇبالعان تiزiمگە ءۇڭiلدi.
— مەن سiزدەرگە مايداننان حات جازىپ ەدiم. جاۋاپ تا الدىم، مiنەكەيiڭiز. — قويىنىنان اق جەم بوپ توزىعى جەتكەن قاعازدى شىعارىپ، ۇسىندى. — مۇندا، اينابەكوۆا ىدىحاننىڭ وسىندا ەكەندiگi تۋرالى ايتىلعان.
ديرەكتور حاتتى الىپ الدىنا قويدى، ۇندەمەدi. قولىنداعى قوڭىر داپتەردەگi بولەك-بولەك تiزiمدەردi مۇقيات كوزiمەن ءسۇزiپ بiراز وتىرىپ بارىپ، باسىن كوتەردi.
— بiزگە مايداننىڭ ءار قيىرىنان حاتتار اعىلدى، مەيلىنشە بارلىعىنا جاۋاپ تا بەرىلدى. بiراق سولاردىڭ يەلەرiنiڭ ءاتى-جونi جادىمىزدا ساقتالا بەرمەپتi. قورىقپاڭىز، بالاڭىز وسىندا. ءجۇرiڭiز.
مىنا ءسوزدi ەستiپ زيباشتىڭ جۇرەگi شىم ەتتى. اڭقاسىن كەپتiرگەن ساعىنىش اپتابى، ودان سايىن بۋا ءتۇستi.
مۇعالiمدەر بولمەسiنە ەرتiپ اكەلدi. بولمەدە كوزi ءشۇڭiرەيگەن، جاعى سۋالعان ايەل ادام وتىر. باسقا ەشكiم جوق. سۇلەسوق نازار توقتاتتى.
— قالەكەڭدi كورمەدiڭiز بە؟ — دەدi ديرەكتور.
— جوق. سىنىبىندا شىعار...
— ءجۇرiڭiز. — زيباشقا سوڭىمنان ەرiڭiز دەگەن يشارا بiلدiردi. ۇزىن ءدالiزبەن اسىعا ادىمدادى. ءبۇيتiپ ارى-بەرi ءجۇرiپ قالعاندارىنىڭ ءوزiنە انا جۇرەگi اتقالاقتاپ، دەگبiرسiزدەنە كەۋدەسiن تۇيمەشتەيدi. پەرزەنتiن كورگەنشە بايىز تابار شاماسى جوق. «قانداي بولدى؟ كiمگە ۇقسادى ەكەن؟ مەنi تاني ما؟» دەگەن تاقىلەتتەس الىپ قاشپا ساۋالدار كومەيiنە تىعىلىپ، ودان سايىن تاعاتىن تاۋىستى.
وسىنداي الاساپىران كۇي ءۇستiندە كەلە جاتقانىندا قارسى بەتتەن سەمەنت ەدەنگە تاياقتىڭ تارسىلداي تيگەن دىبىسى ەستiلدi. كوپ ۇزاماي قاپتالداعى ەسiكتiڭ بiرiنەن شىققان ەر ادامنىڭ توبەسi كورiندi. ومىراۋىندا وردەن، مەدالدارى بار. بiر اياعىن سىلتىپ باسادى. تۋرا بەتپە-بەت ۇشىراسقانىندا:
— قالەكە، — دەدi ديرەكتور وعان. مۇعالiم بۇلارمەن سىپايى عانا امانداستى. — سiزدەردiڭ سىنىپتارىڭىزدا اينابەكوۆا ىدىحان دەگەن وقۋشى بار عوي؟
— ءيا.
بۇدان سوڭ تiپتەن زيباشتىڭ كوز الدىندا تورتكۇل دۇنيە دوڭگەلەنiپ، شىر اينالىپ بارا جاتتى. كوكiرەگiندە لەكiگەن قۋانىشتىڭ لەبi، ءدويدالاعا لاعا بەزەتiن ساعىمنىڭ تولقىنىنداي لىقسىدى. نە كۇلەرiن، نە جىلارىن بiلمەيدi. ايتەۋiر، اعىل-تەگiل جاس ومىراۋىن جۋىپ، بەتiء-جۇزiن ايعىزدادى. قىزىنىڭ وسىندا ەكەنiنە ەندi ناقتى كوزi جەتتi.
— ءجۇرiڭiز وندا، سىنىبىڭىزعا بارالىق.
ديرەكتوردىڭ تاربيەشiگە ايتقان بۇل ءسوزiن ەگiل-تەگiل ەگiلگەن ايەل ەستiمەدi. تەك ەكەۋiنە iلەسiپ، iلبي بەردى. سولعا بۇرىلىپ تاعى دا شۇبالعان ءدالiزبەن ىلگەرى ءىلبىدى. بiر كەزدە ەسiك اشىلىپ، ءشۇپiرلەگەن ءبۇلدiرشiندەرگە نازارى توقتادى. سول ءسات باسى اينالدى. شۋىلداعان بالالاردىڭ بۇلاردى كورiپ، ساپ تيىلعانىن دا اڭعارمادى. ۇستازدىڭ «اينابەكوۆا ىدىحان» دەگەن ءۇنiن دە قۇلاعى شالمادى. تەك، شاشى قيىلعان اق سارى قىز وتىرعان پارتاسىنان كوتەرiلگەندە «ىدىحان!» دەپ ايقايلاپ جiبەردi.
— ىدىحان! — داۋىسى ءتۇيسiز قۇزدا سامعاعان ۇياباساردىڭ ءۇنiندەي ساڭق ەتتi. سوسىن تۇرا ۇمتىلدى.
ارادا التى جىلعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە قىز دا شەشەسiن ۇمىتپاپتى. «ماما» دەپ، قۇيىنداي ۇشىپ كەپ باۋىرىنا كiردi.
پەرزەنتi مەن اناسى وسىلاي تابىسقان-تۇعىن.
ىدىحان مەكتەپتi لەنينگرادتان بiتiردi دە، اكەسiنiڭ تۋعان جەرi الماتىدا جوعارى بiلiم الدى. سوڭىرا قۇسانمەن تۇرمىس قۇرىپ، بiر جولا تابان تiرەپ وسىندا تۇرىپ قالدى.
ءوزi جالعىز بولعاننان كەيiن بە اعانى، iنiنi، سiڭiلiنi كوكسەيتiن. سوسىن وعان ەكi دۇنيەدە قولى جەتپەيتiنiن ۇعىنعان سوڭ، بالاسىنىڭ ءدال ءوزiندەي جالعىزدىقتان جاپا شەكپەۋiن تiلەدi. كوپ بالالى بولۋدى ارماندادى. اتتەڭ، قۇداي ماڭدايعا جازباعان سوڭ، ادام قانشا مۇمكiندiگiم بار دەگەنمەن قولدان ەشتەمە جاساي المايدى ەكەن. ىدىحاننىڭ كiشكەنتاي كەزiندە، سوعىس ءا دەپ باستالعاندا قاتتى قورىققاننان جۇرەك قابى كەڭiگەن ەدi. ول دiمكاستiك ءومiرi قالپىنا كەلمەيتiنiن كiم بiلگەن. سودان تالما اۋرۋىنا ۇشىرادى. تiپتi، مۇنداي دەنساۋلىقپەن بالا كوتەرۋگە دە ءدارiگەرلەر ۇلىقسات ەتپەدi. قايسار كەلiنشەك ءبارiبiر ءوزiنiڭ كوكەيiنە تۇيگەنiن جاساعان.
اي-كۇنi جاقىنداعان سايىن ءدارiگەرلەردiڭ قۇتى قاشىپ، ماتقاپىدا ءمۇلت كەتەمiز بە دەپ بايەك. ايتقانداي-اق تولعاق ءتاۋلiككە سوزىلدى. ىدىحان قاتتى قينالدى: ەسi بiردە بار، بiردە جوق. ايتەۋiر، امان-ەسەن قول-اياعىن باۋىرىنا الدى. تاۋەكەلگە بارعانىنا وراي، ءۇش ءسابيدi قاتار بوساندى. بۇعان قاتتى قۋاندى ءارى ۇشەمنىڭ دۇنيەگە كەلگەنىن اقىلىنا سىيدىرا المايدى. سوڭىرا جانى قالعاننان كەيiن پەندەشiلiكپەن «تىم قۇرىماعاندا بiرەۋi ۇل بولساشى» دەپ، كەيiگەنi بار. بۇدان سوڭ ءدارiگەرلەر قۇرساق كوتەرۋگە ءۇزiلدi-كەسiلدi تيىم سالدى. ويتكەنi، ەندىگi ەرلiگi ءوزiنiڭ جانىنا قاتەر ەدi.
سول، كوزiن اشىپ كورگەن، اۋزىن اشىپ سۇيگەن ءۇش قارعاسى وقۋعا تۇسە الماي، سولاردىڭ تاتاسى جانىن جەگiدەي جەدى. ەنەسi ءپارزانانىڭ دا قاباعى سالىڭقى. كۇننەن-كۇنگە «قۇداي-ايى» كوبەيiپ بارادى. وڭاشا قالسا ءوز-وزiنەن كۇبiرلەپ، الدەكiمدەردiڭ تiلەۋiن تiلەپ جۇرگەنi. بiراق، نەمەرەلەرi باردا ولارمەن بiرگە مارە-سارە بوپ، «شولجاڭ» كەمپiرگە اينالادى. مۇنى كورگەن قۇسان مەن ىدىحان دا بiر سەرگiپ، كوزدەرiنە تۇنعان كiرەۋكە شامالى ۋاقىتقا جوعالادى. ۇلدارىنىڭ جوقتىعىنان عانا ءومiرگە بولماشى وكپەلi ەدi.
سۇر-الپەتi قاشقان سۇركەي كۇن ميمىرت جىلجۋدا. شۋاعىن شاشقان جاز دا ىلدىم-جىلدىم وتە شىقتى. قاباعى سالىڭقى كۇز كەلدi. نۇرميرا ءدارۋحاناعا سانيتار بوپ ورنالاستى. گۇلميرا مەن ەلميرا ىڭعايلى جۇمىس تابا الماي بiراز اۋرەشiلiك كوردi دە، اقىرى ولار دا تياناقتى تۇراق تاپتى. ءسويتiپ، ءدۇيiمبايەۆتار اۋلەتi قاريادان باسقاسىنىڭ ءبارi تۇگەلiمەن شارۋاعا ارالاستى دا كەتتi.
كوڭiل مۇنى مiسە تۇتپاسا دا، تiرلiكتەرi بiر قالىپقا تۇسكەن ءتارiزدi ەدi.
11-تاراۋ
— نۇرميرا قايدا، ەشتەمە ۇعىنسام — بۇيىرماسىن!
كەشەلى بەرگى وقيعانىڭ ۇزىن ىرعاسىن جاسارال بايلانىس جەلىسىنىڭ ارعى بەتىندەگى گۇلميراعا قىسقاشا جەتكiزدi. ول دا بiرگە تۋعان سىڭارىنىڭ نە iستەپ جۇرگەنiن ۇعىنا الماي، سارساڭ. ءۇنi تاڭدانۋدان الدە كەيۋدەن مىڭ قۇبىلىپ، مىڭ وزگەردi.
— ماعان نۇرميرا وتىرعان ءۇيدiڭ تەلەفونىن بەرشi، ءوزiم سويلەسiپ كورەيiن. ايتپەسە مىناۋ ادام ناناتىن جاعداي ەمەس. مەن كەتكەن الدىڭعى كۇنi عانا ءابدiراحماننىڭ بەت-جۇزiن كورمەك تۇگiلi، باسقان iزiنەن شوشىناتىن. بiر-ەكi ءتاۋلiكتە كiسi سەنگiسiزدەي وزگەرە قالۋى، كوڭiلگە قونبايدى.
— قاسىڭدا ەشكiم جوق پا؟
ۇرەيدەن داۋىسى تارعىلدانىپ، ءۇنى ىسىلداي جارىقشاقتاندى.
— ءۇش-تورت قادام جەردە گۇلجان تۇر. انالار ارمەنiرەكتە، سىرتتان باقىلاۋدا.
— وندا جازبا، جاتتاپ ال: 21-01-77.
گۇلميرا iشiنەن الدەنەشە قايتالادى دا:
— ءيا، جاتتاپ الدىم. قازiر ونىمەن سويلەسەمiن دە، قايىرا سەنiمەن حابارلاسام، — دەدi شۇعىل شەشiم جاساپ. بۇل ءۇن-تۇنسiز كەلiسە بەردi.
اراعا بiر قاۋىم مەزگiل ارالاتىپ، گۇلميرا قايتا تەلەفون شالدى. الگiندەگi ءابiرجۋi ءابiرجۋ مە، تۇتقادان ەڭكiلدەپ جىلادى. بۋلىققانى سونشا، كەيدە سوزدەرiن ۇعىنۋ قيىن.
— اناۋ ءوزi «بارامىن» دەپ، كەتپەككە بiر جولا بەل بايلاپتى. — مۇرىنىن ءالسiءن-السiن پىس-پىس تارتادى. سىڭارىنا دەگەن وكپەسi قارا قازانداي، ءسوز ءلامiنەن اشۋ-ىزاسى دا بiلiنەدi. — بىلاي ايتسام دا، بىلاي ايتسام دا كونبەيدi. بۇدان بۇرىن دا «سۇيەمiن، كۇيەمiن» دەگەن بiرەۋگە تۇرمىسقا شىعىپ، كورسەتكەن «وپاسىن» ۇمىتقانداي. تاعى دا ەكi كوزiن تارس جۇمىپ، كەتiپ بارادى. بiردەمەگە ۇرىنادى. نە جاساسام ەكەن؟ سەن بiر نارسە دەپ رەنجiتكەن جوقسىڭ با؟
ارعى جاعىندا بوي كوتەرگەن شالاجانسار ءدۇدامالىن دا ىرىكپەدى.
— جوق!
جاسارال ارالارىندا رەنجيتiندەي ەشتەمە بولماعانىن ايتتى.
— «كەشەگi كۇش كورسەتiپ ۇيدە قاماپ ۇستاعانىن، الىپ قاشپاق نيەتتە جۇرگەنiن» ءبارiن ءتىزىپ جازىپ، ميليسياعا ارىزدانالىق دەسەم، ماڭىنا جۋىتپايدى. «سەن ونى جاقسى كورمەيسiڭ عوي» دەگەنiمە، «ءبارiبiر ماعان كۇيەۋگە شىعۋ كەرەك قوي. ەركەكتەردiڭ بiر-بiرiنەن ايىرماشىلىعى جوق. ءسۇيدiڭ نە، سۇيمەدiڭ نە جالعان تiرلiكتە پەندە اتاۋلىنىڭ ءبارi جاساندى عۇمىر كەشەدi ەكەن. كەشەدەن بەرi وسىعان كوزiم جەتكەندەي. سوندىقتان، نەسiنە تايىنامىن؟ باعىم با — مەن عانا ءلاززاتىنا شومىلىپ، سورىم با — مەن عانا تاتاسىن تارتاتىن. ويلاپ، جانىڭ اۋىرىپ، ەش قينالما» دەپ تۇتقانى تاستاي سالدى. بiر قىڭىرايسا، ەشكiمگە كونبەي قيسايادى. امالىم قۇرىدى. ايتپەسە، ميليسياعا حابارلاپ، جەمتiككە ۇيمەلەگەن كۇشiگەندەي توبىمەن جۇرگەندەرiندە ۇستاتىپ بەرەر ەم. وعان اناۋ «ءوز ىقتيارىممەن بارا جاتىرمىن» دەسە، ەكi ورتادا مەن جىندى بوپ قالامىن عوي.
— ارالارىندا تانيتىنىڭ بار ما؟
— بiر-ەكەۋiنiڭ ءجۇزi تانىس، iلگەرiرەكتە ءابدiراحماننىڭ جانىنان كورگەنمiن.
— تالدىقورعانعا قاشان جۇرمەك؟
— ول جاعى بەلگiسiز. بiرەسە كەشكە، بiرەسە ەرتەڭ تاڭەرتەڭ، بiرەسە تۇستەن كەيiن دەپ ناقتى ايتپايدى. شاماسى، قاۋiپتەنەتiن شىعار. ءبارi مەنi تابالاپ، «بۇلقان-تالقان تۋلاعانىڭدا، قانە شاۋىپ العانىڭ؟» دەيتiندەي. كوز قاراستارى، سوزدەرi سونى اڭعارتادى.
— گۇلجان نە دەيدى؟
— ول نە دەۋشi ەدi، ءماز. ىرجاڭ-ىرجاڭ كۇلiپ، سايتانىمدى قوزدىردى. ەندi قايتسiن، ويىنا العان شارۋاسى تىنىپ جاتسا بەيشارانىڭ. ەشتەمە قاپەرىنە كىرمەيدى، شەرمەڭ-شەرمەڭ ەتiپ، جiگiتتەرمەن بiرگە سىرا iشiپ ءجۇر. سىرتىنان قاراپ تۇرىپ جيiركەندiم.
جاسارالدىڭ ونە-بويى تىرىسىپ، ونىڭ بەت-جۇزiن ءالi كورمەسە دە، جۇرەگiندە وعان دەگەن وشپەندiلiك وتى تۇتاندى. اتتەڭ قولىنا تۇسسە، قوڭ ەتiنەن كەسiپ اپ، وتقا قاقتاعىسى-اق بار. بiراق، قۇداي وعان جەتكiزبەيدi-اۋ. استىندا كولiگi بولسا ءدال قازiر اۋەجايعا تارتار ەدi. ءبارi جابىلىپ قۋىرداق قىپ جەسە دە، جەكسۇرىنداردى بiر كورەتiن. ال، اۆتوبۋسپەن iلiنiپ-سالىنىپ بارعانشا قاي زامان، تەككە اۋرەلەنەتiنi انىق.
قاراپتان-قاراپ ءوزiنiڭ قايىرشىنىڭ ءسال-اق الدىنداعى تiرلiگiنە كۇيiندi. قالىڭ ەلدi الداپ، اقشا تاۋىپ، جىلپوستىقپەن كۇن كورە الماعان ىنجىقتىعىنا وسى جولى وپىنا بارماق شاينادى. ەگەر، جۇرت جاپا-تارماعاي الىپساتارلىققا اۋىسقان كەزدە، كوشتەن قالماي ەتi تiرiلiك تانىتقاندا، وسى ۋاقىتقا دەيiن بiر ءجونi بولىپ قالار ما ەدi؟ ەندi، مiنە، ەكi اياقتىنىڭ ءبارi بiر-بiر موتوردىڭ ءۇستiنە قونجيعاندا، بۇل سالپاقتاپ جاياۋ جۇرگەنi. انشەيiندە تۇك ەمەس، وسىندايدا مىسى قۇرىپ، قۋ كەدەيشiلiكتەن كولiكسiز كوستەڭدەگەنiنە ءجۇنi جىعىلادى.
— ماعان ادام كەلiپ تۇر. مۇمكiندiك بولسا سوڭىرا تەلەفون سوعامىن.
گۇلميرا اياق جاعىن شولاق قايىردى.
— ءمان-جايدىڭ ءبارiن ماعلۇم ەتiپ، شاماڭ جەتسە، مەنi بايلانىستا ۇستا.
لاجى جوق جىگىتتىڭ قايرانسىز ءۇنى مەمبرانا كەرنەۋىندە جاڭعىرىققا ۇلاسىپ بارىپ ءوشتى.
12-تاراۋ
قاقپانىڭ الدى ىزى-قيۋ شۋ. بالالار شۇرقىراپ، ورتاعا تۇسپەك ويناپ ءجۇر. ەكi جاقتان كەزەكپە-كەزەك لاقتىرىلعان دوپتى نۇرميرا دەنەسiنە دارىتپاي، كىلت جالتارادى. رەتi كەلسە، شاپ بەرiپ ۇستاپ الۋ دا ويىندا جوق ەمەس. ونداي جاعىدايدا ۇپايى ارتىپ، ۇزاق ۋاقىت «دودادان» شىقپايدى.
بۇ قىزىق دۋمانعا كەلەسi كوشەدە تۇراتىن ەراسىل انادايدان كوزىن ساتىپ، اڭسارى قۇلايدى. «سىقىلىقتاعان قىزبەن بىرگە كۇلىپ، تومپەشتەگەن دوپتان بىرگە شۇرقىراي قاشسا...» دەپ ەلىتەدى. ءتاتتى قيالدىڭ ۋىتىنا مالتىپ، جاقىنىراق تايانباي، ادەيi سىرتىنان قاس قاقپاي باقىلايدى. ءناپ-نازiك تال بويى تىم سۇيكiمدi. مىڭ بۇرالىپ، ءدوپ تيۋگە تاقاۋ دوپتان جالتارىپ ۇلگەرەدi. سول ءسات توقپاقتاي بۇرىمى قۇلاشتاي جەردi وراعىتىپ كەپ، قيىلعان بەلiنە وراتىلادى. وسى بiر قاس-قاعىم كەزدەگi ونىڭ بەينەسi مۇلدە ەشكiمگە ۇقسامايدى. پەرiشتە مە، پەرi مە دەرسiڭ. ءۇستiندەگى كيiمi دە قۇلىن ءمۇسiنiن ايپاراداي ايقىنداپ كورسەتەدi.
ەراسىل بiر-ەكi جاس ۇلكەن ءارى نۇرميرالارمەن بiر مەكتەپتە وقيدى. سوناۋ جەتىنشi سىنىپتان باستاپ بۇل قىزعا ولەردەي عاشىق. بiراق ەشقاشان ونىسىن ەشكiمگە بiلدiرگەن ەمەس. ۋىتى كۇشتi ىنتىزارلىق دەرتپەن اۋىرعان جۇرەگiن، اسىل ارمانىمەن الداۋسىراتاتىن.
ءاسiرەسە، نۇرميرانىڭ بيلەگەندەگi قىلپى، كوز الدىنا كوگiلدiردiڭ كول بەتiندە ەركەلەي جۇزگەن بۇلا ءساتiن ەلەستەتەدi. ونى، مەكتەپتەگi سولاردىڭ سىنىبى دايىنداعان بiر سالتاناتتى كەشتە كورگەن. ول ايدىن تولقىنىندا تەربەلسە، بۇل ءارتۇرلi قيالعا باسى اينالىپ، اسپان مەن جەردiڭ اراسىنداعى مۇعاللاق تىلسىم دۇنيەدە دايەكسiزدەنە دوڭگەلەيتiندەي. مويىلداي قاراشىقتارى ءجاۋدiرەپ، جەل شايقاعان بيدايدىڭ ساباعىنداي مايىسقاندا، «ءتاڭiرiسi ادام بالاسىن وسىنشاما سۇلۋ، وسىنشاما كەرiم ەتiپ جاراتا بەرەدi ەكەن-اۋ» دەپ، تامساناتىن. اياعىنىڭ ۇشىمەن ءجۇرiپ، ەكi قولىن ەكi جاعىنا قانات ءتارiزدەندiرiپ قاققاندا، انە-مiنە ۇشىپ كەتەتiندەي سەزiنەسiڭ. اۋەگە قالىقتاعان سول بەتi، جەتi قات كوكتiڭ قاتپارىنا سiڭiپ جوعالاتىنداي. سوسىن، سوسىن... اياۋلى دا ارداقتى جانىڭدى ەمiنە iزدەپ، سەلدەي تاسىعان سەزiمiڭدi باسا الماعان قالپى، اھ ۇرىپ وتەتiندەيسiڭ.
ەراسىل تالاي-تالاي الىستان باعىپ، جانىنا جاقىنداۋعا باتىلى بارماي سان مارتە سوستيىپ تۇرعان شىعار. قىز جاي ءوزiنشە وتىرسا دا، جۇرسە دە بۇل ءۇشiن تىم اسەرلi. ونىڭ ءاربiر قيمىلى بايقۇس بالانىڭ جۇرەگiن شىم-شىم ەتكiزەتiن.
بۇگiن دە ارالارىنا تارتىلعان الدەبىر شىرعادان اسا الماي، سونادايدان كوزiن ساتا تەلمiرەدi. قانشاما وجەتتەنiپ، نامىسىن جانىسا دا بiر جاسىق ويى: «بارما، قۇرالايداي قۇلدىراڭداعان قىزدى ۇركiتiپ الارسىڭ. سابىر، سابىر!..» دەپ، تەجەيتiن. قازiر دە جۇرەگi داۋالاماي دىڭكەسى قۇرىدى.
نۇرميرا ەشتەمەدەن بەيحابار، ءوزiنەن بەس-التى جاس كiشi بالالارمەن ويناپ، ارسالاڭ قاعادى. سويلەگەندەگi جiبەكتەي سىزىلعان داۋىسى قانداي. كۇمiس قوڭىراۋداي سىڭعىرلاعان كۇلكiسi شە...
بiردە قىزىق بولدى. «مەكتەپتەگiم، جارايدى — مەكتەپتەگi. ءقازىر اتپالداي ازاماتپىن، ۋنيۆەرسيتەتتiڭ بiلدەي بiر ستۋدەنتiمiن. قاشانعى ءوز-وزiمدi قيناپ، سەزiمiمدi iركiپ، جۇرەكتiڭ دەگەنiن جاسىرامىن. بارامىن دا اعىمنان اقتارىلامىن. قۇي — قۇپ الار، قۇي — قۇپ الماس. اساتىننان ابىندىرعان ازاپتان ارىلارمىن» دەپ ويلادى.
بiر جولا كەسكەكتi ۇزبەك بوپ، نۇرميرالاردىڭ ءۇيiنە تاياندى. سول ەكەن، كۇندە بiرگە ويناپ جۇرگەن كورشiلەردiڭ كiشكەنە قىزدارىن شۇبىرتىپ، iزدەگەن جاننىڭ ءوزi قارسى الدىنان ۇشىراستى. قاپەلiمدە اۋزىنا ءسوز تۇسپەي، باس يزەسiپ امانداستى دا، بۇرىلىپ كەتۋدiڭ دە رەتiن تاپپاي iلگەرi وزدى. بەتi دۋىلداپ، قۇلاعىنىڭ ۇشىنا دەيiن قىزارعان شىعار، قۇداي بiلەدi. ەشقانداي بۇيىم جوق، تايىم جوق قاقپادان iشكە ەندi. ويتپەسە «مىناۋ نەگە كەلدi، نەگە كەتتi، جىندى ما؟» دەپ ويلايتىنداي كوردى.
قالت-قالت ەتiپ اياعىن زورعا باسىپ، الدىعا ادىمدادى. ءوزiنiڭ قۇتى قاشىپ كەلە جاتقانىندا، ودان بەتەر ساسقالاقتاتىپ، قارا يت شىنجىردى ءۇزiپ كەتە جازداپ، ورشەلەنە ارپىلدايدى.
— كەت-ەي! جات! — دەگەن داۋىستان ەسiن جيدى.
قارسى الدىندا بويى سۇڭعاق، اق ماڭدايلى كەلگەن اجارلى ايەل تۇردى. بۇل نۇرميرالاردىڭ اناسى ەدi، جiگiت بۇرىننان تانيتىن. ءارi شەشەسiمەن ەكەۋi بiر مەكەمەدە جۇمىس iستەيدi. اندا-ساندا بۇل كiسi ۇيلەرiنە دە باس سۇعاتىن، مۇنىڭ شەشەسى بۇلاردiكiنە دە قاتىنايتىن.
— ءا-ا، ەراسىل سەن ەكەنسiڭ عوي. — بايىرعى اشىق-جارقىن ادەتىمەن كۇلە تiل قاتتى. — حالiڭ قالاي؟
بالاڭ جiگiت بولماشى دىبىس شىعارىپ:
— جاقسى، — دەدi.
— ۇيگە كiر.
ەندi حالi مۇلدە مۇشكiلدەندi. ەشقانداي شارۋاسى جوق، ەت قىزۋلىقپەن قاقپاعا ەنiپ كەتكەنiنە وكiنiپ تۇر. «نە بۇيىمتايمەن ءجۇرسiڭ؟» دەسە، «نە دەمەكپiن؟» دەپ، iشتەي تولقۋلى.
— ماماڭ نە ىستەپ جاتىر؟ — مەيiرiمi مول جۇپ-جۇمساق داۋىسىمەن iشi-باۋىرىن ەلجىرەتiپ بارادى. — اعاڭ ناۋقاستانىپ، ەكiء-ۇش كۇن جۇمىسقا بارا الماپ ەدiم... — ءسوزiنiڭ سوڭىن اياقتاماي iركiلدi.
— دۇكەنگە كەتكەن. — جاڭاعى ەڭسەسiن باسقان سالماقتان ءسال دە بولسا ارىلعانداي. الدە، بويى ۇيرەنiپ قالدى ما، ايتەۋiر، ءوزiن ەركiن سەزiنە باستادى. ءۇيدiڭ iشi ساپ-سالقىن سياقتاندى.
— تەلەديداردى ەرمەك ەتە وتىر. — جانىنا جاقىنداپ بارىپ، كiشكەنتاي بەدەرiن باستى. سوسىن بوگەلمەي سىرتقا بەتتەدi.
اتشاپتىرىم بولمەدە جالعىز قالعاننان كەيiن ارقاسى كەڭiپ، ءتوڭiرەگiنە باتىلدانا نازار اۋداردى. بiر قابىرعانى تۇتاس سۋرەت الىپتى. ورىنىنان ەپتەپ كوتەرiلiپ، سولاي قاراي ەرiكسiز قوزعالدى. ەڭ جوعارىدا كونەلەۋ پورترەت iلiنiپتi. وندا وسى ءۇي-iش اۋلەتiمەن بار. ءمولدiرەگەن جاپ-جاس كەلiنشەك ەكi اپانىڭ ورتاسىندا. ۇشەۋiنiڭ الدىندا بiرiنەن-بiرi اۋمايتىن ءبۇلدiرشiندەر. بوبەكتەردi ايىرۋ مۇمكiن ەمەس، كiمنiڭ كiم ەكەنiن بiلۋ قيىن. سابيلەر، نوبايمەن ەكi جاس شاماسىندا. توبەلەرiندە گۇلدەي جايناعان بانتيكتەرi بار. ال، اكەلەرى تۋ سىرتتارىنان قۇشاقتاپ، ەكi اجەنىڭ يىعىنا قولىن ارتقان قالپى رياسىز كۇلiپ قالىپتى. كەرەمەت، تابيعيلىق.
ودان كەيiن كوڭiلiن اۋدارعان پورترەت — ءاپپاق فارتۋك كيگەن، قولدارىنا گۇل ۇستاعان، سەلتيگەن بۇرىمدارى بار قىزدار. باستارىنان بانتيكتەرi ۇلكەن. توستاعانداي جانارلارىندا ەركەلiك، جاسىن وينايدى. ەزۋلەرiنە پاك كۇلكiنiڭ ۇشتىعى ءۇيiرiلiپتi. ەندi ءسال بولماسا، سىقىلىقتاي جونەلەتiندەي.
مۇندا دا بiرiنەن-بiرiن ايىرعىسىز. جiگiت بار زەيiنiن سالا قادالىپ، جۇرەگiنە جاقىن جانىن iزدەدi. مىناۋ عوي دەپ ورتاسىنداعىعا تونسە، ونىڭ قاسىنداعى قىز كوبiرەك ۇقساپ كەتەتiن ءتارiزدi. ەندi سوعان بار نازارىن قاداي ۇڭىلسە، مىنا جاق شەتiندەگiسi اڭسارى اۋعان ادامى سياقتانىپ كورiنەدi.
ءسويتiپ، ۇشەۋiنە كەزەكپە-كەزەك قاراپ، اقىرى بولماعان سوڭ قويعان.
تومەنiرەكتە قولمەن سالىنعان ۇلكەن-ۇلكەن سۋرەتتەر. مىنا بiرەۋسiندە قۇلاي سۇيگەن عاشىعى ءۇشiن تاۋەكەلگە بارىپ، تاۋ قوپارىپ جاتقان فارحات. الىپ بولات سۇيمەنمەن قارا تاستى قاقىراتا شابادى. شاتقالدىڭ ەتەك جاعىندا اق بوز ارعىماققا مiنگەن شىرىن. جەلەگi جەلبiرەپ، ءتوزiمدiلiك پەن قاجىرلىقتىڭ ءتاڭiرiسiنە بار ىنتا-شىنتاسىمەن بەرiلە، ءسۇزىلىپ قالىپتى. جانارىندا ساعىنىش سارىعى، قاراشىعىندا عاشىقتىقتىڭ ۇلى قاسiرەتi بار.
جiگiت وسىنى اڭعارعاندا جۇرەگi دiر ەتتi. مۇنى كەسكىندەپ جۇرگەن — نۇرميرا. ول مەكتەپتە سۋرەت سالۋدان تالاي جەڭiمپاز اتانعان. بiراق ولارىنىڭ تاقىرىبى باسقا ەدi، مىناۋ — ماحاببات ءتاڭiرلەرi. «سوندا، — دەيدi ءزاۋزادا الابۇرتىپ ەراسىل، — عاشىق جاننىڭ iشكi جان-دۇنيەسiن سۋرەتتە ءدال بەرۋ، كەز-كەلگەننiڭ قولىنان كەلە بەرمەيدi. تەك... — ءوز ويىنان ءوزi شوشىدى. — الدەبiرەۋگە ىنتىزار ما؟»
سەڭ سوققان بالىقتاي مەڭ-زەڭ كۇي كەشiپ، ەشقانداي ماقساتسىز بەتiن قابىرعاعا بەرiپ تۇرعان. «ءا-ا، نۇرميرانىڭ شيمايلاعان سۋرەتتەرi عوي» دەگەن داۋىستان سەلك ەتە قالدى. تەز ەسiن جيىپ الا قويدى. ايتكەنمەن، كوكەيiندەگi جاڭاعى سۇراق جان الەمiنiڭ اپاي-توپايىن شىعارىپ بارادى.
— جۇرە عوي، ەراسىل، شاي دايىن، — دەدi ىدىحان تاتە.
بۇل اياعىن سىلبىر باسىپ، سولاي بەتتەدi.
اس ۇيدەگى داستارحان ىرىستى. ءبارi بار. الدە كۇندەگi ءمازiرi وسىلاي ما، ايتەۋiر، كوزiڭ تۇنادى. توردە، ءوزi بiر شوكiم بولسا دا شارقاتىن قارقاراداي ەتiپ تارتقان وسى ءۇيدiڭ اجەلەرi وتىردى.
— سالەمەتسiز بە؟ — دەدi بوزبالا ءسال قىسىلىس تاۋىپ.
— ەسەنسىڭ بە، قاراعىم؟ قاي بالاسىڭ؟ — دەدi كەيۋانا نۇرى تايعان جانارىن بۇعان قاداپ. مۇنىڭ ورنىنا اقساقالدىڭ كەلiنi جاۋاپ بەردi.
— كورشi كەلiنشەكتiڭ ۇلى، شەشەسi كۇلپاش مەنiمەن بiرگە جۇمىس ىستەيدى. وسىندا كەلiپ جۇرەدi، كورگەنسiز.
ايتەۋiر كiم بولسا دا ونشا جاقتىرعان ىڭعاي تانىتپادى.
— قايدان بiلەيiن، قاراقتارىم. وسى كۇنi جاستاردى تانىپ بولاسىڭ با؟ كورسەم، كورگەن شىعارمىن...
قايماق قاتقان قويۋ كۇرەڭ شاي كەلدi. بiرiنشi قاريانىڭ الدىنا قالىڭداۋ شىنى قويىلدى. سوسىن كەلەسi كەسەنi بۇعان ۇسىنىپ جاتىپ:
— قۋىرداقتان سالىپ جە، — دەدi ايەل ىلتيپاتپەن. — ۇيالما. الگi وسى ءۇيدiڭ قىزدارى قايدا كەتتi ەكەن، تاماقتارىن iشپەي. — بوساعا جاققا قاراپ قويدى.
سول جولى ەراسىل ىدىحان تاتەدەن ەتەنەلىكتى سەزىندى. باستاپقىدا قىسىلعان. سوسىن بويى ۇيرەنiپ، ەشتەمەدەن قىمسىنبادى. ول كىسى دە باۋىرمال ەكەن، شامالى ۋاقىتتا-اق باۋراپ الا جونەلدi. ەراسىلدىڭ ساباعىن سۇرادى، كiشكەنتاي كەزiندەگi قيقارلاۋ قىلىقتارىن ايتتى.
سول جولى وتە-موتە كوڭiلدi شىقتى. سودان كەيiن-اق بۇل بوساعادان يمەنبەي اتتايتىن حالگە جەتتi. ايتكەنمەن، كوزدەپ كەلەتiنi نۇرميرا بولعانىمەن، ماماسى ىدىحانمەن سويلەسiپ، تۇك بiتiرمەي قايتاتىن. سالى سۋعا كەتiپ، ۇيگە جەتكەن سوڭ توسەگiنە قۇلايدى. سودان تاماق تا iشپەيدi، ءتۇنi بويى كوزiن دە iلمەيدi. ءوز جانىن ءوزi ءمۇجiپ، سارسىلا شارشايدى.
اعاشتىڭ قالتارىسىندا تۇرىپ، كوزiن ساتىپ قانشا قاراعانى بەلگiسiز. ەگەر قاس قارايىپ، ويىنشىل بالالار جان-جاققا تىم-تىراقاي تاراماعاندا، وسى كۇيiندە تۇرا بەرەر مە ەدi. ءار جاققا بىتىراعان سولارمەن بiرگە نۇرميرا دا جۇگiرە باسىپ، قاشاسىنا كiرiپ، ءۇشتi-كۇيلi جوعالدى. بۇل بiراز بايىزداپ، سوڭىن بايىرقالادى. قايتا دالاعا شىعا قويمادى. كەنەت، جۇرەگiن شىم ەتكiزiپ، قىز بولمەسiنiڭ شامى جارقىراي جاندى. كۇللi ەڭسەسiن سالىپ، سامالاداي تەرەزەگە تەلمiردi. مiسكiن كۇيگە تۇسكەن قالپى ۇزا-ا-اق بادالدى. ابدەن دiڭكەلەگەن كەزدە بارىپ، مۇڭ-باتپاندى ارقالاعان قالپى، اياعىن سانامالاپ باسىپ، ۇيگە ورالدى. شەشەسiنiڭ جاساعان تاماعىن iشۋگە دە مۇرشاسى جەتپەدi.
— ءاي، سول، قۇساننىڭ قىزى-اق سەنi ءولتiرەتiن بولدى، — دەدi انا بايقۇس.
— قايداعى. مەنi سول ۇيگە باردى دەيسiڭ بە، كiتاپحانادان كەلدiم، — دەدi ءوپ-وتiرiك بۇرقىلداپ.
— بiلمەيمiن، بiلمەيمiن... قويشى سونىڭ ەركە-شولجاڭىن.
ەستiسە دە بۇل ۇندەمەدi.
13-تاراۋ
ساعات ەكiدەن كەتە ۇيلىققان توپ اۋەجايدان وشارىلا كوتەرiلiپ، قالاعا زاۋلادى. ءبارi ءماز. قۇداي جەتكiزسە قۋانىشتى الاڭسىز تويلايتىن ۋاقىت جاقىن. مiنە، سونىڭ تەزiرەك ورىندالۋى ءۇشiن اسىعىپ، اپتىعادى.
ىلىققان ءيتتىڭ توبىرىنداي ءۇزدiك-سوزدىق شۇبىرعان بiلەۋiتتەردiڭ ماشينالارى بiرiن-بiرi باسىپ وزىپ، جارىسىپ بارادى. بiراق، ەشقايسىسى قوڭىر «حوندادان» ۇشقىرلىق تانىتىپ، جولىن كەس-كەستەپ الدىعا تۇسە المايدى. زۋلاتىپ جۇيتكiپ جەتكەنiمەن مىسى قۇرىپ، تۇمسىعى بiر بالەگە تiرەلگەندەي قيبىجىقتاي جونەلەدi.
مەجەلi جەرگە بiردەمنiڭ اراسىندا اڭىراتىپ كەلiپ تە قالدى. ءبارi كولىكتەرىن ەكi-ۇشتەن وڭتايلى تۇستارعا قاڭتارىپ تاستاپ، نەگiزگi-نەگiزگi ادامدار عانا نۇرميرانى كۇتتi.
گۇلميرانىڭ گۇلجاندى اتارعا وعى جوق. ونىڭ شەكتەن تىس ىرجاقتاۋى، جيiركەنiشتi سەزiمدەرiن وياتتى. وعان دەگەن كوكiرەگiندە قىلاۋداي جاقسى كورۋ نيەتi تابىلماس. تۇلكiنi سويىپ قاپتاپ قويعانداي، تاۋسىلمايتىن جىرتىڭ. قاپەرiندە دانەڭە جوق، ءتورت قۇبىلاسى تەڭ پەندەدەي ايبىنى تىم اسقاق.
كەك، وشپەندiلiك ءورشي ءتۇستi. شامىرقانعان اشۋ-ىزادان گۇلميرانىڭ قاباعى قابارىپ، ءورت ءسوندiرگەندەي ءتۇتiككەن. تەڭiز بەتiندە قاڭعالاقتاتا تولقىن ايداعان جاڭقاداي دارمەنسiزدiگiنە، سورلىلىعىنا كۇيiنiپ، كەڭسiرiگi اشىپ، ءوندiرشەگiنە وكسiك تىعىلىپ، جىلاعىسى كەلدi. كوزiنiڭ قاراشىعىن بۋالدىرلاندىرعان جاس تامشىلارى ودان بەتەر ءمولدiرەتiپ بارىپ، تامباي-تامباي كەتتi. بوركەمiكشە ۇگiتiلگەن جاسىقتىعىن ەشكiمگە كورسەتپەۋگە تىرىسىپ، تەز قاتايدى. مىنا، جانىنداعى جەتi باس جالماۋىزدارعا نازارىن اۋدارسا، اشۋى قوزىپ، بiردەمدە ايبات جينايدى. كەك، قاتىگەزدiك جالىنى وزەگiن شارپىپ، جاۋىزدىققا قارسى ورشەلەندiرiپ جiبەرەدi.
از-كەم الاڭداتىپ بارىپ، نۇرميرانىڭ اناندايدان قىلپى بiلiندi. اسىعا كۇتۋشiلەردiڭ ءجۇزiندە قان ويناپ، بiر-بiرiنە جىمىڭ قاقتى.
ءبارiنەن گۇلجاندا ەس جوق. «ماقساتىم ورىندالىپ، مەنiڭ ايتقانىم كەلدi مە؟» دەگەن تابالاۋى باسىم ءارi كەسكىنىنەن قىبى قانعاندىق بايقالادى. نوقتا ءتۇسiپ، قاراقوشقىلدانعان بەتi بiر قىزارماي، ەلدەن ەرەك ماسايرايدى. امبە ورىنىندا بايىز تاپپاي ءابدiراحمان مەن سۇلتانعا كەزەك جۇگiرiپ، قۋانىشتارىنا «قۇتتى بولسىن» ايتاتىنداي. ونىسى جات كوزگە تىم ەرسi: شارتاڭ-شارتاڭ ەتiپ، تاي كۇنiندەگi جەلiگi باسىلا قويماعان دونەجىن سەكiلدi.
نۇرميرا زىمياندىقپەن كۇلە قارسى العان ءابدiراحمانداردىڭ توبىمەن سۇلەسوق، ەرiنiنiڭ ۇشىمەن امانداستى.
— سەنi كولدەنەڭ كوك اتتىعا جەم ەتپەيمiن، بiزدiڭ قولعا ءتۇسiرمەيمiن دەپ شىجىق بوپ جۇرگەن اناۋىڭنىڭ ءسوزiن قايدا تاستادىڭ؟ — سالعان جەردەن كەشەگi جەر سوعىپ قالعانىنىڭ قارجۋىن قايتارماق نيەتپەن گۇلجان شاپتىعا تiل قاتتى. — ايتتىم عوي ءوزiڭ كەلەسiڭ دەپ، يت قۇساپ جەتiپسiڭ عوي...
— گۇلجان، تiلiڭدi تارتا سويلە! — قوس جانارى شاتىناپ، قالشىلداعان گۇلميرا ايقايلاپ جiبەردi. — پاپام مەن مامامنىڭ ساعان جاساعان جاقسىلىعىن ۇمىتقان ەكەنسiڭ. ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن سەنi، تۋعان بالالارى بiزدەن كەم كورمەي بiردەي iشiندiرiپ، بiردەي كيiندiرiپ ەدi. قۇدايدان جەتسiن، قۇداي تاپسىن... ارۋاق اتسىن سەنi! — ارىعا شىداماي ەڭiرەپ تۇرىپ جىلاپ، نۇرميرانى باس سالدى. — جەتiمدiگiمiزدi پايدالانىپ، باسىندى. اعامىز، ەڭ قۇرىماعاندا iنiمiز بولعاندا مۇنداي سور كەشiپ، كورiنگەننىڭ تاپتاۋىنا تۇسپەس پە ەك؟
ەكەۋiنiڭ دە يiنi سەلكiلدەپ، بiر ءسات قوس جاناردىڭ جاسىنا ەرiك بەردi.
نەبiر جاۋىزدىقتى قولىمەن جاساپ، نەبiر ايانىشتى ءساتتi كوز الدىنان تالاي وتكiزگەن ءابدiراحمان مىنا مۇڭلىقتاردىڭ وبال-ساۋابىنان تايىنبادى. قايتا، جiگەرلەرi قايتىپ، يi جۇمساعاندارىنا قۋانىپ، وسىدان ءوزiنشە بiر ءلاززات الۋدا. ءارi ساقتانۋدىڭ دا قاجەتتiگiن جادىنان شىعارماي:
— بار، مىنانىڭ سوڭىندا «لەسپەسى» جوق پا ەكەن، باقىلاڭدار! — دەگەن ءتوڭiرەگiندەگi سولەڭدەگەن ساربازدارىنىڭ بiرiنە. سويتسە ولار ونىڭ ءبارiن ايتقىزباي الدىن-الا تىندىرىپ قويىپتى.
— جان-جاعىمىزدىڭ ءبارiندە جiگiتتەر قاراۋىلدا، بيتتەي بiر نارسەدەن سەكەمدەنسە: بiردەن راسيامەن حابارلاماق. سوندىقتان، الاڭداۋىمىز رەتسiز، — دەدi مىقىر ەجiرەيi.
وسىدان سوڭ تiپتەن ارقانى كەڭگە سالىپ، جايدارىلاندى. مىنا ۇشەۋدiڭ ءوز ارا ىرىلداسقانى، جانىن ءسۇيiندiرiپ بارادى.
— كوزiڭنەن قارا قان اقسىن! سونشا ءتالiمسiپ جىلاعانىڭ نە؟ — گۇلجان ءوزiنە جۇكتەلگەن مiندەتكە قىزۋ كiرiستi. — كورiسiپ بولساڭدار: كەتتiك، اتتانامىز! كوشەنiڭ ورتاسىندا سەندەردiڭ سىڭسۋلارىڭدى تاماشالاپ تۇرا بەرەر جايىمىز جوق، جەر مويىنى قاشىق — جول ءجۇرۋiمiز كەرەك.
ەگiزدەر ودىرايا قاراستى.
— جاۋ قۋىپ كەلە جاتقانداي دiكەڭدەمەشi. — نۇرميرا كەلگەلi بەرi العاش رەت تiل قاتتى. — تiپتi سەنiڭ بايەك بوپ، شىج-بىجىڭ شىعاتىن ءجونiڭ جوق... Iزدەگەندەرiڭ — مەن عوي، مiنە ورتالارىڭدامىن. اناۋ-مىناۋ ارام پيعىلمەن بiرەۋ-مiرەۋدi ەرتiپ كەلگەن ەمەسپiن. — داۋىسى قاتقىلدانىپ، بارعان سايىن ەكپiن الا بەردi. — ءسال-پال بوگەلسەڭدەر ولجالارىڭدى بوكتەرiپ، قالاعان جاقتارىڭا تارتاسىڭدار. تەك، جولاي، باسىمدى تاعى دا ساۋداعا سالىپ جۇرمەسەڭدەر بولدى.
سىڭارىنىڭ ءسوزiن گۇلميرا iلiپ اكەتتi.
— گۇلجان، — ءۇنi سونداي شارشاڭقى، باسەڭ، — مىنا قاسىڭداعى توبەتتەرiڭە ايت، بىلاي شىعىپ بەس-ون مينۋت وڭاشا سويلەسەيiك.
— سەن، تانتىما! — ەجەلگi قۇربىسى ءزارiن بەتiنەن توگiپ، مامىرلى قازداي قۇديا ءشۇيلiكتi. — تۋعان كۇيەۋ بالاڭنان جاسىراتىنداي نە سىر، نە جۇمباق؟.. ايتا بەر وسىندا، ەندiگi قۇپيالارىڭنىڭ ءبارi ورتاق.
— جوق، قاتەلەسەسiڭ! ول ءالi مەنiڭ كۇيەۋ بالام ەمەس، مۇمكiن بولمايدى دا. جاڭاعىڭ — سەنiڭ ساسىق پيعىلىڭ عانا. ءتاڭiر — جاقسىلىقتى دا، جاماندىقتى دا تiلەۋگە بەرەدi. بiر ءسات iزگi وي ويلاپ، يگiلiكتi iس iستەۋگە ۇمتىلشى!
گۇلميرا قاتۋلانىپ، اقپانداعى اقباس بۋراداي مىساسىنا مiنە تاپاپ سويلەدi.
باعانادان بەرi ۇشەۋiنiڭ ارەكەتiن سىرتتاي باقىلاپ، كەزەك-كەزەك شايناسقان قۇربىلاردىڭ قىلىعىن كەلەمەجدەگەن ءابدiراحمان سوزگە ارالاستى.
— ءجا-ا..، ءۇش-تورت مينۋت جەكەشە سويلەسiپ، ماۋىقتارىن باسىپ قالسىن. ايتپەسە ايەلiم ارماندا كەتiپ، قۇسادان بالا كوتەرمەي قالار. كوزدەن تاسالانىپ، قاشا قويماس. قاشقاندا قايدا بارار دەيسiڭ؟
ماڭعازدانا توڭىرەگiنە نازار اۋداردى. ونىسى — جان-جاعىمىز قاۋمالاعان قاراۋىل، «قۇتىلامىز» دەپ بەكەر اۋرەگە تۇسپەڭدەر دەگەندi بايقاتقانداي.
— سەن اقىلىڭنان الجاستىڭ با؟ — دەدi بىلاي ۇزاعان سوڭ گۇلميرا كەيiپ. — ءوز قالاۋىڭمەن باراتىنىڭ قالاي؟
سىڭارى ۇندەمەدi.
— شىنىڭ با؟
— باعانا ءبارiن ءتۇسiندiرگەن سياقتى ەدiم عوي. ءوزiڭدi دە، مەنi دە شارشاتپاشى. كەتىك ارامەن اعاش كەسكەندەي جانىمدى اۋىرتىپ، جۇيكەمدi قاجالاماشى. ەركەكتەردiڭ ءبارi بiردەي، سىرتقى سۇلباسى عانا وزگەشە. ايتپەسە، ايىرماشىلىق جوق. ماحاببات، ءسۇيiسپەنشiلiك دەگەنiڭنiڭ ءوزi جالعان، بوس اۋرەشiلiك. ۇرسىن، سوقسىن. اۋەلi باسقامەن ويناپ-كۇلسiن، ەسەسiنە — كۇيەۋiڭ بوپ ەسەپتەلەدi. سوسىن، ەشكiم قىدىڭداپ، جولىڭدى كەس-كەستەپ مازاڭدى الىپ، شامىڭا تيمەيدi.
— سونشا تاۋسىلاتىنداي ساعان نە بولعان، جانىم؟ ءبارiن باسىنان دۇرىستاپ، وي ەلەگiنەن قايتا بiر وتكiزiپ كورشi. سەن قىزبالىقپەن بiر عانا شەشiم قابىلداپ، «وسىم دۇرىس» دەگەن سوقىر سەنiمنiڭ اياسىنان شىعا الماي قالعانسىڭ. ايتپەسە اقىلسىز ەمەس ەدiڭ عوي. — ازىن-اۋلاق بوگەلiپ، سىڭارىنان ءيا قۇپتاعان، ءيا كەلiسپەگەن يشارا بiلiنبەگەن سوڭ، تاعى دا ءسوزiن ساباقتادى. — انا جاقتا Iلياس پەن اينا كۇتiپ وتىر. ءۇيدi ايىرباستايتىن ادام تاۋىپ ۇلگەرە المادىم. بiراق، iزدەي بەر دەپ Iلياسقا تابىستادىم. — تاعى iركiلدi، بiردەمە دەر دەگەن ءۇمiتپەن نۇرميراعا دامەتە قارادى. — كۇيەۋسىز قالساڭ دا، وسىنى قويشى. باي دەگەننiڭ بالەسiن كوردiڭ عوي، باسىڭا تيمەدi مە؟ ەگەر سەن ارىز جازاتىن بولساڭ، بۇلاردى ءۇيiرiمەن قازiر-اق ميليسياعا ۇستاتىپ بەرەر ەدiك. بايلامعا كەلشi، — جالبارىنا جاۋتاڭدايدى، — ساعان بiردەمە كورiنگەن شىعار؟
دiڭكەسi قۇرىپ، جۇرەلەپ وتىرا كەتتi.
— بiرگە تۋىپ، ءبىر ەمشەكتى تالاسا ەمسەك تە ءورiسiمiز بولەك-بولەك بولعان سوڭ نە شارا... — كورەر كوزگە تاپ سالار جامالىندا قاسiرەت قايماعى كiلكiپ، تالەيدiڭ بوداۋىندا بۇيدالانىپ كەتiپ بارا جاتقانىن مۇڭلى دا ويلى جانارى ايگiلەپ تۇردى. — ەڭ قۇرىماعاندا ەكەۋمiزدiڭ بiرiمiز ۇل بوپ تۋعاندا، وسىنداي حالدi باستان كەشەر مە ەك؟ بiرەۋدiڭ بوكتەرiنشەگiن توق ەتiپ، وپ-وڭاي قانجىعاسىنا بايلانا سالار مەن بە ەدiم؟ جازمىش، تاعدىر يلەۋiنە كوندiرمەك... كوندiردi...
يەگi كەمسەڭدەپ، نۇرميرا الاقانىمەن بەتiن باسا بەردi.
— جىلاماشى، كۇنiم! بiر لاجىن قاراستىرالىق. — ءوزiنiڭ ون بەس مينۋت بۇرىن تۋعانىن ۇنەمi جادىندا ۇستاپ، قاشان دا گۇلميرا ۇلكەندiك تانىتا سويلەيتiن. — بۇل، بiزدiڭ ءۇيiمiزگە بولا قىر سوڭىمىزعا تۇسكەن شىعار. ساداقا، بiرەۋiن بەرەيiكشi.
— ونى مەن الدەقاشان ايتقام، كونبەيدi. «ونداي ءۇي ءوزiمدە دە بار» دەپ، تەپسiندi.
وكسiگiن باسا الماي، ەكi يىعى سولقىلداپ ازەر سويلەدi.
— ۋاقىتتارىڭ بiتتi-ەي! — دەدi الدەكiم جۋان داۋىسىمەن جۇرەكتi زىرق ەتكiزiپ. — بەرi كەلiڭدەر، جۇرەمiز!
بۇلار قوزعالا قويماعان سوڭ، وزدەرi iلبي جاقىندادى.
— سەندەرگە بiزدiڭ ءسوزiمiز اسەر ەتپەي مە، نەمەنە مiز باقپاي تۇرسىڭدار؟! — شىقشىتى شىتىنا، كوزi ەجiرەيiپ ءابدiراحمان دۇڭك ەتتi. — بولدى، اۋاندارىڭا كونە بەرسەك — توبەمiزگە شىعاتىن تۇرلەرiڭ بار. جەتتi، مىنالاردى ماشيناعا وتىرعىزىڭدار!
ءسوزiنiڭ سوڭىن قاسىنداعىلارعا باعىشتاپ، وجەلەنە بiتiردi.
كەنەت، «تۇرا تۇر!» دەگەن داۋىس ساڭق ەتiپ ەستiلدi. ءبارi دە مۇلگiپ كەتكەن ۇيقىسىنان ويانعانداي ەڭسەلەرiن تiكتەپ، باستارىن كوتەرiستi.
14-تاراۋ
— ءمان-جايدىڭ ءبارiن ماعلۇم ەتiپ، شاماڭ جەتسە، مەنi بايلانىستا ۇستا.
بايلانىس شورت ءۇزىلىپ، قىسقا «تۋتتۋت» دەگەن دىبىس بايەك قاقتى.
مەمبراناداعى دامىلسىز دىڭىل، جاسارالدىڭ باسىنا بالعامەن ءۇستiء-ۇستiنە سوققانداي اسەر ەتتi. قايدا بارىپ، كiمگە بارىپ جاردەم سۇرارىن بiلمەدi. مۇنى ادام قۇرلى ساناماي، توبەسiنە تايراڭداعان انالاردىڭ قىلىعى جانىن قىجىرتتى. مۇنشا قورلانىپ، مۇنشا نامىستانباعان شىعار. ءدال قازiرگi جاعدايدا ءوزi دە بiر، iشi قۋىس قۋراي دا بiر — ايىرماشىلىق جوق. ءداتi جەتسە، ولە سالعىسى بار. مىنانداي، ادام ساناتىندا جوق، قاڭعىباس يتتەي الماتىنىڭ كوشەسiندە ارى-بەرi جورتاقتاعانشا، سول — دۇرىس.
بiر بايقاعانىندا ورنىنان تۇرىپ، ەرسiلi-قارسىلى ءجۇرiپ كەتiپتi. كۇبiر-كۇبiر سويلەيدi. كەنەت، قالت توقتاپ، ەسiن جيىپ الدى. سوسىن، جان قالتاسىن سيپالاپ، تەمەكi iزدەدi. ساۋساعى بولاربولماس قالتىراپ، سيگارەتiن ەرiنiنە قىستىردى دا وتتىق تۇتاتتى.
كۇندەگi مالاعامنىڭ ماشاقاتىنان ۇيگە سۇلەسوق كۇيدە، باسىرقىپ تاستالعان تايداي دiڭكەلەپ جەتتi. بiلەۋiتتەردiڭ بiلەك كورسەتكەنi جiگەرiن دە، قاجىرىن دا مۇقالتقانداي. تەك، iشكە كiرگەندە بiردەن ەندi اسقان، جاڭا-جاڭا اپىل-تاپىل جۇرە باستاعان ءجاۋدiر كوز ۇلىن كورiپ، بiر ساتكە سەرپiلiپ سالا بەردi. تۇعىردا ۇزاق وتىرىپ قالعان قىرانداي ءدۇر سiلكiنiپ، ساناسىندا سالداۋ اعاشتاي سۇلاپ جاتىپ العان العاۋدى ايدالاعا اتىپ جiبەردi. ەزۋiنەن سiلەكەيi شۇبىرىپ، ەرiنi جالبىراي رياسىز ءسابيلiك پاك قالىپپەن كۇلگەن بوپەسiنiڭ بەتiنەن ءسۇيiپ، ەركەلەتە توبەسiنە كوتەرگەن. اي-شايمەن شارۋاسى جوق نارەستە اكەسiن كورگەنiنە جەتiسiپ، سىقىلىقتاي iشەگiن تارتادى. سوسىن، بالاپانىن باۋىرىنا باسىپ، استىڭ قامىمەن جۇرگەن ايەلiنە بەتتەدi. ەشتەمەدەن سەكەم الماعان، جارتاستىڭ دالداسىندا كۇن شۋاققا ەلتiگەن بەيۋاز مارالداي، جۇبايى جايدارىلىقپەن قارسى ءجۇردi. ءجاۋدiرەگەن پەرiشتە جانارىندا سەلكەۋلiكتiڭ ۇشقىنى بiلiنبەيدi. ءسۇپ-سۇيiر ءاپپاق ساۋساقتارىن تاربيتا جايىپ، ايالى الاقانىن ايقارا اشىپ كەلدi دە، ۇلى مەن ەرiن قابات قۇشاقتادى.
— قاباعىڭ سالىڭقى، شارشاعانسىڭ-اۋ؟ — كەلiنشەك ەركەلەي تiل قاتتى.
— ازداپ... كۇنi بويى قاعاز اقتارامىن دەپ... — كۇيەۋiنiڭ iشi قىلپ ەتتi، ابۇيىر بولعاندا زايىبى ارى قازبالاماي اكەسi كوتەرiپ، شەشەسi قۇشاقتاپ — ايبىنى اسقاقتاعان كiشكەنتاي نەمەسiنە وبەكتەي سويلەپ كەتتi.
— پاپا كەلدi مە؟ سەنi ءاۋ-ۋپ ەتتi مە؟ سەن پاپا جوقتا جىلادىڭ با؟ — دەپ، كادiمگiدەي، ول ۇعا قوياتىنداي ەڭسەسiن سالا سۇرايدى. ونىسى ءبارiن ءتۇسiنiپ تۇرعانداي، ودان بەتەر شالىقتاپ، ءماز-مايرام. كەيدە ۇكiنiڭ بالاسىنداي جالت قاراپ، قوس قولىن قانات ءتارiزدەندiرiپ قاعىپ-قاعىپ جiبەرەدi... كوز الدىڭا سارى اۋىز مامىردىڭ سۋ جيەگiندەگi قىلپى ەلەستەيدi.
ءجۇزiن جايلاعان جابىڭقىلىقتى جارىنان جاسىرىپ باقسا دا، سەزiمتال ايەل جۇرەگi ەرiنiڭ جانىنا تۇسكەن قاياۋدى قالت جiبەرمەدi. جۇمىستا الەۋەتتiلەردiڭ ىرقىمەن اندا-مىندا قاعىلىپ-سوعىلعاننان iشiندە قامىرىعى بار شىعار دەپ قورىدى. سودان توسەككە جاتقاسىن بiراق:
— ساعان نە بولعان، جايشىلىق پا؟ — دەدى. — كوڭiلiنiڭ قوشى قاشقان شاقتا، شامىنا تيiپ قالمايىن دەگەندەي يمەنە سۇراعان. — سوڭعى ۋاقىتتاردا ىلعي كۇيگەلەكتەنiپ جۇرەسiڭ، جۇمىسىڭدا بiر جايسىزدىقتار ۇشىراستى ما؟
— ونى قايدان شىعاردىڭ تاعى دا؟
پاكيزاتقا قاراي قىرىنداپ، جاقىنداي ءتۇستi.
— بiلمەيمiن، بiر ءتۇرلi سۋىقسىڭ.
سۇلەسوق كۇيدە، مۇڭايا سويلەدi.
جاندۇنيەسiندەگi ۇرگiن جەل ۇستەمەلەتiپ، ودان سايىن ىزعارىمەن ءوڭiن بوپ-بوز ەتiپ سۇلەلەندiرiپ تاستادى. قۇداي قولداعاندا شام ءسونۋلi-تiن، ايتپەسە ايەلi ءوڭiنiڭ قۇبىلعانىن انىق كورەتiن. انا شارۋا جۇرەگiن قىجىرتىپ، ەڭسەسiن باسسا، مىناۋ توبەدەن بiر قويعانداي ەسiنەن تاندىردى. ءۇنسiز قالۋدى ءجونسiز كورiپ، ال ءسوزدi نەدەن باستاۋدىڭ بوپاسىن جانە تاپپادى.
— سۋىق بولاتىنداي، — ابدىراڭقىرادى، — قاي قىلىعىم ۇنامادى؟
ادەيi قاتتىراق سويلەپ، بەتiن قايتارىپ تاستاۋدىڭ امالى.
— بۇرىنعى جاسارال جوق. ۇيگە ءوزiڭ ەمەس، قۇر سۇلدەرiڭ عانا كەلەتiن سياقتى.
بۇل ءتارiزدi تىز ەتiپ تۇتانىپ، تەز اقىلىن اشۋعا جەڭدiرمەدi. كوڭiلiندەگi كۇماندi داۋىسىن كوتەرمەي جەتكiزدi.
جاڭاعى جاڭاعى ما، مىنا سوزدەن كەيiن ءالiپ بوپ تۇسكەن. «جەتەك سوققانداي» ءۇن-تۇنسiز تiلi بايلانىپ بiراز جاتتى دا، «ۇيالعان تەك تۇرماستىڭ» امالىمەن:
— سەن دە قايداعىنى تاباسىڭ؟ — دەگەن كەيiگەن نىشان بiلدiرiپ. — كوڭiلسiز كەلسەم، شارشاعامىن دا. — Iشiنە قىپىل كiرگەن سوڭ، اۋزىنان ءسوزi سەنiمسiزدەۋ ءوربىدى. — «تىرناق استىنان كiر iزدەپ»، بولمايتىن ناستەدەن شىرشۋ شىعارا بەرمەشi. — وكپەلەگەن ادامداي تەرiس اۋنادى.
زايىبى دا بۇدان كەيiن تiس جارمادى. ەرiنiڭ بەتiنەن الىپ، ءتوسiنە شاۋىپ ءاۋلiكپەدi. ەندi ونىڭ قولايىنا جاقپاعان اڭگiمەنi قوزدىرۋدى، ءجون سانامادى. كومەكەيiنە تىعىلعان وكسiگiن جاسىرىپ، كورپەمەن تاس بۇركەندi. سول شاق ءوزiن بۇل دۇنيەگە كەرەكسiز، تiپتi جانىنداي جاقسى كورەتiن كۇيەۋiنە دە قاجەتسiز ارتىق ادامداي، جۇرتتا قالعان جۇرىن كۇشiكتەي كوردi. جانارىنان ىپ-ىستىق جاس تامشىلارى بوتالاپ، ەكi-ۇشەۋi ءجۇزiنە كۇيدiرە تاپ سالىپ، تومەن قاراي ءۇزiلدi.
جاسارالدىڭ دا جانىن قۋىرعان وكiنiش جاي تاپتىرمادى. ەشقانداي كiءناسi جوق قوساعىنا قاتقىل سويلەپ، قاراداي كوڭiلiنە نالا جاماعانىنا ءوزiءن-وزi العاي قويمادى. «ءسوزiمە ەسەپ بەرiپ، كەپەردەي اۋزىمدى تەتكiپ ۇستاماي...» دەپ، وكiنۋمەن-اق، iشi ۋ iشكەندەي ۋىلجىدى.
ايەلiنە بiلدiرتپەي ءدامiءل-دامiل تەرەڭ دەم الادى. كەۋدەسiن قارا تاس باسقانداي، وكپەسi سىعىمدالىپ، تىنىسى اۋىرلادى. «وسىنىڭ ءبارiن پاكيزات بiلسە...» ميىنا قان قۇيىلعانداي قۇلاق شەكەسi شىڭ ەتiپ، ۇيات الاۋىنان دەنەسi شiمiرiگiپ، قاراڭعى بولمەنiڭ iشiنەن تۇڭعيىق iزدەپ، سوقىر مەڭiرەۋلiككە تىعىلا بەردi. دەم اراسىندا ماڭدايىنان مۇزداي تەر شىپ-شىپ شىعىپ، تۇلا بويى اقپالاپ قوزا جونەلدi. بiرiنشiدەن، ەكi وتتىڭ ورتاسىندا ءجۇرiپ كوسەۋدەن وڭباي تاياق جەيتiنiن بiلسە، ەكiنشiدەن، باتا بۇزىپ، ەشقاشان بارقادار تاپپايتىنىن ءتۇيسiگiنە مىقتاپ ءتۇيدi.
ءوزiنiڭ ىنجىقتىعىمەن قويماي، سونشاما تەكسiزدiگiنە بۇگiن ناقتى كوزi جەتتi. وسى ۋاقىتقا دەيiن پارۋەيiنە قالاي ەشتەمە كiرiپ-شىقپاعانىنا قايران. مىنا ءپاتۋاسىز دۇنيەدە پارىقسىز تiرلiك كەشiپ، تاعدىردىڭ اياق لاۋىنا اينالعانىنا وپىندى. اشقان الاقانعا دا، جۇمعان قولعا دا توقتامايتىن ساعىم سياقتى ەلەس، بiر مەزگiلدەردە اپارىپ جارعا ۇرار ما دەپ سەكەمالداندى. ايتەۋiر، قالاي بۇلتارسا دا ولپاتانداي، الا كوز قارا بالە تىم جاقىن iسپەتتi. تەك، ءابۇيiرi ايرانداي اقتارىلىپ، ءپارۋانا كەپتە جەرگە باس ۇرۋ عانا قالدى.
Iشi قالتىراپ، ەرتەڭگi كۇننiڭ اتۋىنان قورىقتى. جاۋىزداردىڭ قانجارىنان ياكي قارۋىنان قايمىقپايدى، بەسiگi بەيبiت تەربەلگەن ءتول وتباسىنا دەگەن قارامدىعى سىرتقا بiلiنiپ قالا ما دەپ، ءوزiءن-وزi جەپ قان جىلادى. جانسەبiل بەيشارا باسى پەرزەنتiنiڭ، زايىبىنىڭ، تۋعان شاڭىراعىنىڭ قاسىندا، ساۋداگەردiڭ قولىنداعى ءمالiش بۇيىمداي جان ءۇشiن — كوزسiز كوبەلەكتەي وتقا ءتۇسiپتi. ءبارiن ازاماتتىق، ادالدىق دەگەن اق جولمەن iستەسە، مۇنشا ءمۇساپiر حالگە دۋشار بولماس پا ەدi...
شiلدەنiڭ شولاق ءتۇنi شىمىرلاپ اتىپ، شولپان تۋىپتى. بولمەنiڭ iشiنە سەبەزگiلەپ، اق ساۋلە تاراي باستادى. تەرەزەدەن جىمىڭداعان جۇلدىزدار كورiنەدi. ارا-كiدiك قاڭعىباس يتتەردiڭ دە ۇرگەنi ەستiلiپ قالادى.
كiشكەنتاي ءسابيiنiڭ تاناۋى پىسىلداپ، ءتاتتi ۇيقى قۇشاعىندا بالبىراپ جاتىر. الگiندە بiر قىڭقىلداپ ويانعاندا اناسى توسىپ، جىلى كورپەگە قايتا قىمتاپ قويعان. ەندi ءوزi دە ۇلىن باۋىرىنا تىعىپ، الاڭسىز قالىڭ ۇيقىعا ەنگەن.
جاسارال ەكەۋiن دە شوشىتىپ الماۋعا تىرىسىپ، جايمەن زايىبىنا قاراي اۋنادى. اقىرىن، ءاپپاق جاستىقتى جاۋىپ كەتكەن ۇزىن شاشىنان يiسكەدi. سوسىن، كورپەسiنiڭ سىرتىنان قۇشاقتاپ، ءوزiنە قاراي تارتىپ قويدى. باپپەن باسىن كوتەرiپ، بوبەگiنە نازار اۋداردى. ونىڭ ءتاتتi ءسابي ءتۇرi اكە جۇرەگiن يiتiپ، ەلجiرەتiپ جiبەردi. ءزاۋزادا دا كوكiرەگiن جايلاعان قايعى-شەر، وكiنiش، كiءنالاۋ سەزiمدەرi اق ەدiل نوسەرگە شايىلعانداي، ىدىراپ جۇرە بەردi.
15-تاراۋ
— تۇرا تۇر!
ەكi قولىن ءسال كوتەرە، اجارىنان ايبات شاشا نۇرميرا جەبەدەي سۋىرىلدى.
— بۇگiن مەن جولعا دايىندالامىن، ونى-پۇنىمدى رەتتەيمiن. قايدا اپارساڭ دا، ەرتەڭ تاڭەرتەڭ جۇرەمiن. قازiر، ۇيگە جەتكiزiپ سالىڭدار!
ءابدiراحماننىڭ ءوزiندەي وكتەم، ءامiرمەن سويلەدi.
— تاعى دا سىناپتاي سىرعىپ، iزiڭدi جاسىرماقشىسىڭ عوي! — گۇلجان كوسەمiنە بiر قاراپ اپ، جارەۋكەلەنە تiل قاتتى. — كiمدi اقىماققا ساناپ تۇرسىڭ؟ كەشە — قۇتىلدىڭ، بۇگiن ول قۋلىعىڭ جۇزەگە اسپايدى.
— سەن، بiزگە قارسى ايداپ ساپ، شاپتاپ قويعانعا شابالانا بەرمە! مەن «ءيا» دەپ ايتقان سوڭ، قاشان ۋادەمنەن تايعانىمدى كورiپ ەڭ؟ سەن سياقتى ازعىرىندى سوزگە تەز ەرiپ، شەشiمiمدi مىڭ قۇبىلتا المايمىن. «بارام» دەسەم — بارام، «كۇيەۋگە شىعام» دەسەم — شىعام. شىنىمەن دە ماعان ءازiرلەنۋ قاجەت.
ەر مiنەزدi تiك سويلەگەنiن ۇناتتى ما، ءابدiراحمان:
— جارايدى، كەلiستiك، — دەدi سىزدانا، سوندا دا iشكi الەمiنەن سىر بەرمەي. — بiراق، سىڭارىڭ بiزبەن بiرگە بولادى. سەنi قۇتتى ورىنىنا قوندىرىپ، بiراق قايتادى. قازiر، ءدال قازiر، — داۋىسىن نىعارلاپ، ايتار ويىن ناقتىلاي تۇسەيiن دەگەندەي ءسال بوگەلدi، — دۇكەنگە بارامىز. تويعا قانداي كويلەك كيەسiڭ، نە كەرەك — ءبارiن الىپ ال. اۋىلدا تۇگەلi بiزدi كۇتiپ وتىر، توي جاسايمىز.
بۇجىر-بۇجىر سارعىش ءوڭiنە نۇر جۇگiرiپ، ناساتتانعانداي قالىپ بايقاتتى.
— ايتقانىڭ-اق بولسىن، بۇگiن ۇزاق ساپارعا قامدان. قالىڭدىقسىڭ عوي، قالىڭدىقتىڭ كوڭiلiن قالدىرعان جارامايدى. — مىسقىلمەن جىميدى. — سەن دە بiزدiڭ كوڭiلiمiزدi قالدىرماسسىڭ، ورىنىڭدى سيپالاپ قاپ جۇرمەلiك. بiراق، — قاباعىن شىتىنا ءمۇدiردi، جاڭاعى ازداعان جايدارىلىعى ءۇشتi-كۇيلi جوعالدى، — ەرتەڭگiلiك توعىزدا ساقاداي-ساي وتىر. ۇقتىڭ با؟! — ءۇنi قاتقىل، تەگەۋرiندi.
نۇرميرا جايمەن باسىن يزەدi.
— ۇقساڭ — سول! ال وندا كەتتiك!
ءار قالتارىستا بiر-ەكiدەن تۇرعان ماشينالار لەزدە ساپ قۇراپ، كوشەدە قايشالىسقان قالىڭ لەككە سiڭiپ، iزiم-عايىم جوعالدى.
دوڭگەلەنiپ، جازدىڭ الىپ كۇنi ەتەك-جەڭiن جيناي باستاعاندا بۇلار، بiرiنشi الماتىداعى جەر ۇيگە كەلiپ جەتتi. ارقا-جارقا اڭگiمە ايتىپ، بۇگiنگi تولاعاي تابىسقا كوڭiلدەرi كونشiپ، ريزاشىلىقپەن بiرiنەن سوڭ بiرi جەتiستiكتەرiن ءسوز ەتiسەدi. ءسويتiپ داۋرىعىسا، كوشەدە بiراز بوگەلدi.
بiر-ەكi ماشينا داربازاعا ەنiپ، بۇگiنگi تۇندە iشiپ-جەيتiن ءناپاقالارىن iشكە تاسىدى. ايەلدەر جاعى ايتقىزباي-اق بiردەن اۋقاتتىڭ قامىمەن، جەڭ سىبانا شارۋاعا كiرiسكەن. ەكi جiگiت ەت تۋراپ، كاۋاپ پiسiرمەك بوپ وزدەرiنشە اۋرە. ءابدiراحمان، سۇلتان، دايراباي، بiدiءرالi، سەرiكتەر گۇلدەن ءتاج ءتارiزدەندiرiپ جاساعان جازدىق كولەڭكەلi ساياعا جايعاستى. ەشكiم ەشتەمە دەپ ايتپاسا دا الدىلارىنا شەتەلدiك سىرا، اراق، جەڭiل-جەلپi تiسكە باسار ءدام اكەلiندi. الگi قىزمەتشi ەكi جiگiتتiڭ بiرi زىر جۇگiرiپ، اراق-شاراپتارىن قۇيىپ، قۇرمەت كورسەتۋدە. وعان قاباتتاسا، قايشالىسا شاپقىلاۋشى باياعى گۇلجان. ەكپiندەي سويلەپ، ەكپiندەي جۇرەدi. ەشكiمنەن تايىنباي، ءاي-تۇي جوق كەلەگە تۇسەر iنگەندەي قايتا-قايتا سەرiككە ارتىلا بەرەدi. شەرميگەن iشiنەن دە قىسىلمايدى، اياعى اۋىر كەلiنشەكتەر سياقتى «بەلiم اينالىپ تۇر» دەگەن تاقىلەتتەس اڭگiمە ايتىپ، سىرقاتتانعان تۇسى دا جوق. ىلعي وسىلاي شاپقىلاۋ ءۇستiندە. نە دەگەن جانى بەرiك ەكەنi دە ۇعىنىقسىز. «الدە ءدارiنiڭ كۇشiمەن، ولگەن-تiرiلگەنiن بiلمەي سابىلا بەرە مە؟..»
قوعام كۇردەلi. سان قابات قىرتىستاردان تۇرادى. مiنە، مىنا وتىرعاندار سول قوعامنىڭ وركەنيەتتiلiگiمەن جاراقتانعان، جابايى وكiلدەرi. قاراقان باسىنىڭ قامى ءۇشiن، جولىنداعى كەزدەسكەن كەدەرگiنiڭ ءبارiن قۇرباندىققا شالاتىن ەسiرتكiبەدەكشiلiكتiڭ-ناشابيزنەستiڭ سوڭىنداعى جانكەشتiلەر.
كادiمگi بال اراسىنىڭ تابيعاتى وتە قىزىق. ولار جۇمىسشى، كۇزەتشi جانە پاتشالىقتىڭ اقسۇيەك اراسى بوپ ءۇش توپقا ءبولiنەدi. بiراق، بiر ومارتادا — بiر ورتادا ءومiر سۇرەدi. تاڭەرتەڭگiلiك كۇن سىزدىقتاپ اتىسىمەن جۇمىسشى ارا ءشوپ پەن گۇلدi قۋالاپ، بال جيناۋعا كەتەدi. كەشكiلiك ومارتاعا قۇر قايتسا — الدىنان مiندەتتi تۇردە ءولiم كۇتiپ تۇرماق. كۇزەتشi ارا باسىن قىرقادى دا تاستايدى. ولاردا كەشiرiم سەزiممەن قاراۋ جوق، تابيعات و باستا سولاي جاراتقان. ال، پاتشا ارا — ءبارiنە قوجا. ەگەر ءۇيiرiمەن بiر جاققا قونىس اۋداراتىن بولسا، پاتشاسى ءتۇزۋ ۇشادى دا، قالعانى شاڭىراقتاي اۋماقتى الىپ، ونى قاۋمالاپ، قورشاي گۋىلدەيدى. وزدەرiنشە كوسەمدەرiن بالە-جالادان قورعاشتاعانى.
ولار — ءجاندiك. ال، ادام ساناتىنداعى اپيىنكەشتەر دە ءدال سونداي جۇيەمەن، ايۋاندىق ارەكەتپەن تiرلiك كەشەدi. بiر توبى — جاعداي جاساپ، سەنiمدi ءۇي تاۋىپ بەرiپ، قىزمەتشi ارانىڭ تiرلiگiن اتقارسا، ەندiگi كەلەسi توبى — سول باسپانانى قورىپ، ورتاق «ىرىزدىقتىڭ» شاشاۋ شىقپاۋىن قاداعالايدى. ءارi سىرت پەن iشتi بايلانىستىرىپ، حاباردار ەتiپ تۇراتىن دا سولار.
ءبارiنiڭ توبەسiنەن قارايتىن باسسالدارىنىڭ* جايى باسقا. ول — كوڭiل-قوشى نە قالاسا، سونى جاساماق. كەلەر-كەتەر كۇندi ويلاپ، باسىن اۋىرتپايدى. ءجون دەپ تاپسا مەيرامحاناعا بارادى، ودان قالىپ بارا جاتسا كازينولارعا توقتاپ، كارتا، بيليارد تاقىلەتتەس ويىندارعا قۇمارى قانعانشا باسادى. دەگەنمەن، كەشكi ورداسىنداعى ءوز دۋمانىنا ورالۋى تيiس. ويتكەنi، تۇنگi «ساۋىق» — جالعانداعى بارلىق نارسەدەن قىزىق، راحات، تىم ءلاززاتتى... بiر جاعى، مۇنىسىز ءۇيiرلi قورقاۋلاردىڭ ورتاسى تولا قويمايدى.
باسسال — قۇمار مەن اپيىنعا ءبىرجولا تاۋەلدى، باسقا ەشتەمەنى ويلامايتىن ءارى دارگەيىنە ءوزى سياقتىلاردى جيناعان، ولارعا ۇستەمدىگىن جۇرگىزەتىن ادام.
ءابدiراحماندار قىزمەتشi ارانىڭ مiندەتiن اتقاراتىن. وكiل-ينەلەرiن، ءدارi-دارمەكتەرiن، قورقورلارىن قۇپيا جولدارمەن تاۋىپ، جەتكiزiپ بەرەدى. بۇلاردىڭ قاراكەتiن جان بالاسى سەزبەۋi ءۇشiن جيi-جيi اۋىستىرار تۇراق-جايدى دا وسىلار ءازiرلەيدi. ءۇيدiڭ سانى مولىققان سايىن، ارقالارىن دا كەڭگە سالادى. ءارى، تەك قونىپ جاتار قاتەرلi قۇجىرانى عانا كوبەيتiپ قويماي، قاتىباستاردىڭ قاتارلارىنىڭ مولىعۋىن دا قاداعالايدى. سەبەبi، جاڭا ادام جابايىلاردى جاڭا قىزىققا كەنەمەك. سوندىقتان دا ەركەك، ايەل بولسىن «تازا» بiرەۋدiڭ ورتالارىنا ءتۇسۋiن الگiلەر اسىعا كۇتەدi. امبە، iرگەلەرiنiڭ كەڭەيiپ، قارا ورماندارىنىڭ ۇلعايۋىن كiم جەك كورسiن.
مiنە، مۇنداي جاڭا ادامداردى دا ءابدiراحماننىڭ اپەرباقاندارى ءار قۋىستان تiمiسكiلەنiپ ءجۇرiپ، ءادiس-ايلامەن اكەلەدi. قۇربانداردى تۇزاقتاۋ ءتاسiلدەرi كوپ: بiرiن ۇرلاپ، زورلىقپەن كۇشتەپ جەتكiزسە، كەلەسi بiرەۋiن دۇنيەگە قىزىقتىرىپ، قاتارلارىنا قوسادى دا، رەتi كەلگەندە وردالى جىلاننىڭ اپانىنا قۇلاتىپ جiبەرەدi. ايتەۋiر، ويلاعان مۇددەلەرiنە جەتپەي قالعان كەزدەرi نەكەن-ساياق.
بiرەر ءجۇز گرامم قىزىل وڭەشتەن وتكەن سوڭ، اڭگiمەنiڭ لەبi ادەمiرەك ەسiلدi. ءابدiراحماندى بiرiنەن سوڭ بiرi قۇتتىقتاپ، بولاشاق شاڭىراقتىڭ بوساعاسىنا باقىت تiلەۋدە. ءاسiرەسە، گۇلجاننىڭ ايى وڭىنان تۋىپ، مەيماناسى تاسىپ، قۋانىشىن ايپاراداي الەمگە اسقاقتاتا پاش ەتۋدە. قايتا-قايتا: «ءابدiراحمان، نۇرميرا ەكەۋiڭ باقىتتى بولاسىڭدار، وعان سەنiمدiمiن! مەنiڭ نۇرميراشىم جىلامايتىن جەرگە باردى...» دەگەن ءسوزiن سان مارتە قايتالاپ، وتىرعانداردىڭ زىقىسىن شىعاردى.
ونىڭ مۇنىسىنا گۇلميرانىڭ زىعىردانى قاينادى. قاباعى — ءسال، iشi — الاي-تۇلەي. اتتەڭ، قولدان كەلەر قايران جوق، دىمى قۇرىپ، جات ورتادا كiرپiشە جيىرىلدى. داستارحانداعى دامنەن بiر ءتۇيiرiن دە اۋزىنا سالمادى. ءتۇنi بويى ۇيقى كورمەي، جول ءجۇرiپ شارشاسا دا، بويىن سiرەستiرگەن ىزا، كەك قاجىرىن قاتايتىپ، مىساسىنا مiنگiزدi. كiمدi جازعىرىپ، كiمدi كiءنالايتىنىن بiلمەي، تاسماڭداي جەتiمدiگiن قارعادى، اكەنi دە، شەشەنi دە جالماعان وزدەرiنiڭ جەتiباستىعىنا نازالاندى...
شiلدەنiڭ تىمىق ءتۇنi. ءلۇپ ەتكەن لەبi بiلiنبەيدi. قايىڭ، تەرەكتەر ءسال كوز شىرىمىن الا قويايىن دەگەندەي جاپىراقتارىن سالبىراتىپ، مۇلگي قالىپتى. ارا-تۇرا گۇجiلدەپ وتەتiن ماشينالاردىڭ دىبىسىنا، شابالانا ءشاۋiلدەگەن قاندەندەردiڭ شارقايا داۋىسىنا سەلت ەتپەيدi. ميزiمەي مەلشيگەن كۇيدە. بالكiم، بۇل — ۇساق-تۇيەك، كۇلدi-كومەش تاۋكەنشiك تiرلiكتiڭ شىرشۋىنان ءوزiن بيiك ۇستايتىن تاكاپارلىعى، تەكتiلiگi شىعار.
ءدال وسىنداي وزدەرiن سۇڭعىلا سانايتىن نويىس نەمەلەر تالتاڭداي باسىپ، سىرتقا بەتتەدi. كوشەگە سىيماي كەردەڭدەي ءجۇردi. قارا نيەتتەن تاپقان بوپىر اقشالارىنىڭ بۋىنان كەۋدەلەرiنە نان پiسiپ، قارا باستارىن ون سەگiز تارماقتى ءساڭمۇيiزدiلەردiڭ قاتارىنا قوستى. ماردىمسي سويلەپ، پەندە اتاۋلىلاردىڭ كەز-كەلگەنiن مiسە تۇتپادى. ولاردىڭ وسىناۋ تىراش، ءاۋلiكپە ارەكەتتەرiنە ءزاۋلiءم-زاۋلiم تەرەك، قايىڭدار ايانىشپەن قارايتىنداي. ءدۇمدi قۇيرىق تيiپ كەتسە — قوعا سەكiلدi پورا-پوراسى شىعىپ، ەشكiمگە قاجەتسiز مامىعى بۇرقىراي ۇشا جونەلەتiن باكەنەلەردiڭ ءباتۋاسىزدىعىنا مىسقىلمەن مۇرىن ءشۇيiرەتiندەي. سوندىقتان دا جاپىراقتارى ەركە سامالعا سۋدىر قاعىپ، ەلiككەن كوڭiلگە جەلiك قوسپايتىن سىڭايلى. ايتەۋiر، مۇڭلى. تىم-تىرىس. گۇلميرانى شەمiرشەكتەتكەن شەر، بۇلاردىڭ دا تامىرىن بارىپ بۋنايتىنداي...
— سەرiك! — سارداردىڭ ساڭق ەتكەن ءۇنi قاتقىل ەستiلدi. سول-اق ەكەن، ءوز ارا اڭگiمەگە كوشكەن بiلەۋiتتەر «بiزگە دە قاتىستى بiر نارسە ايتار» دەگەندەي تىنا قالدى. — ەكەۋمiز انانى بارىپ بايقاپ كەلەلiك. شارۋانى شالقايتپاي، تەزiرەك نۇكتە قويعان دا دۇرىس. سۇلتان، سەندەر بiدiءرالi ەكەۋiڭ، — تەرەڭدە جاتقان شۇڭەت كوزi جىلت ەتiپ، سوڭىنداعىلاردى شولىپ ءوتتi، — «قوناقتاردىڭ» جايىن بiلiپ قايتىڭدار. بۇگiنگە ءبارi جەتكiلiكتi، سوندا دا قادالاعان ءجون. — تەمەكiسiن ۇرتىن تولتىرا سوردى دا تۇقىلىن جەرگە تاستاي سالدى. Iزiنشە جالپاق تابانىمەن جانىن شىعارا جانىشتادى.
— دايراباي، سەندەر، — تومەن تۇقيعان باسىن سويلەي كوتەردi، — وسىندا باس-كوز بولىڭدار. بiز تەز بارىپ قايتامىز. ءجۇر، سەرiك!
شىعاننان شىعىپ بەزەتiن قاشاعانداي قوڭىر «حوندا» اسفالتقا باۋىرىن توسەي جاتىپ اپ، جەرمەن-جەكسەن بوپ زىمىرايدى. كەي تۇستاردا بۇلتالاڭعا باسىپ، ويناقتاعانداي قالىپ تانىتادى. ءجۇرiسi سونداي جەڭiل، جىلدام. جانعا جايلى سۋپەر سالوننىڭ iشiندە اسەم اۋەن ەركەلەي اۋەلەيدi. ماشيناداعى ەكەۋ سوعان زەيiن قويىپ ماۋجىرەگەندەي، ءۇن-تۇنسiز. الدەبiر ۋاقىتتاردا ءابدiراحمان:
— سەن مىنانى ۋىسىڭنان شىعارماۋىڭ تيiس، — دەدi سىزدانا، الدىعا تۋرا قاراعان قالپى. — ءالi تالاي قاجەتكە جارايتىن تۇستارى ۇشىراسادى.
اڭگiمە گۇلجان جايلى ەكەنiن ءتۇسiندi.
— ءيا، ءوزiم دە سولاي ويلاعام. — سەرiك قوزعالاقتاپ، نىعارلانىپ وتىردى. — تiپتi، بولماعان كۇندە «قوناقتارعا» تارتۋ-تارالعى رەتiندە ۇسىنارمىز. — اتىمتاي جومارتتىعىن تانىتپاق بوپ ەدi:
— ءبارiنiڭ باراتىن جەرi — سول! — دەپ، ساردار الدىن الا كەسiپ-پiشiپ تاستاعانىن اڭعارتتى. — ءدارi بەرiپ ءجۇرسiڭدەر مە؟
— مiندەتتi تۇردە! — ءۇنi نىق، قاتقىلداۋ. — كۇنiنە ءۇش مەزگiل.
— دۇرى-ى-ىس. — ريزا قالپىن اڭعارتىپ، ءسوزiن سوزىپ ايتتى. — ەس جيعىزباي، قايتا قالپىنا كەلتiرمەي قۇرتىڭدار. ايتپەسە، جەپ وتىرعان ناندارىڭنان ايىرىلاتىندارىڭدى ۇمىتپاڭدار.
— ونى بiلەمiز عوي، بiلەمiز ...
تولعاق قىسقان ەشكiدەي شىجبىڭ قاقتى.
16-تاراۋ
... گۇلجان باقىتتى ەدi. سور مەن باعى قابات جۇرسە دە، ماڭدايى جارقىراپ اشىلىپ كەلە جاتقان. بار ارمانى — شيكi وكپە-تiن. ول قۋانىشتىڭ دا اۋىلى الىس ەمەس-تi. جازمىش سولاي شىعار. الدە بالاداي اڭعال، سەنگiشتiگiنەن تاپقان «وپاسى» ما؟
ءدال قازiر تاعدىرىنىڭ جايىن ويلاي قوياتىن وندا سانا دا، ءتۇيسiك تە تاپشى ...
كۇيەۋi بiتiم — دەلدال-بەدەكشi. بالەندەي ۇلكەن ولجامەن جۇرگەن بەدەكشi-بيزنەسمەن بولماسا دا، تاپقان-تايانعانى وتباسىن، اكە-شەشەسiن، قايىن-جۇرتىن اسىراۋعا مولىنان جەتەتiن. گۇلجان وسى ىرىزدىقتى قالاي شاشسا دا، قولىنان ەشكiم قاقپادى.
قىز كەزiندە اڭعىرتتىقپەن وت باسقانىمەن تىم باعى زور ەدi، شىنايى باقىتتى ەدi. ءوزiنەن تۋماسا دا قۇداي بەرگەن التىن اسىقتاي ءتورت ۇلى بار. بiردە-بiرەۋi وگەيسiنiپ، بويىن اۋلاق ساپ مۇنى جاتسىنعان ەمەس. «ماما» دەپ قۇراق ۇشادى، بۇل دا بوبەكتەرiنە ازدەكتەپ، تۋعان اناسىنداي ايالايتىن. ۇرسىپ-جەكiمەي التى جىل ادال باققاندىعىنان با، ولار ءوز شەشەلەرiن قويىپ، گۇلجانعا بiرجولا بەرiلگەن. جۇرەگiنiڭ كەڭدiگi مەن مەيiرماندىعى دا سول: «تۋعان شەشەلەرiڭدi ۇمىتپاڭدار» دەپ، الدەقاشان باسقامەن تۇرمىس قۇرعان كۇندەسiنiڭ ءۇيiنە جiبەرiپ تۇردى. بالا كوڭiلi ەركەلەتۋ مەن ايالاۋدى قالايتىنى بەلگiلi، انالارى iشiنەن جارىپ شىققان شۇبار جىلاندارىن اينالىپ-تولعانا الماسا كەرەك. بەيشارا ەرiنەن يمەندi مە، الدە قاعىنان جەرiگەن قۇلانداي تاسباۋىرلىعى ەرەسەن بە، ايتەۋiر، بالالار العاشقى كەزدە بارعانمەن، كەيiن تارتىنشاقتانا بەردi. بiردە ۇلدارىنىڭ ۇلكەنi:
— ماما، ول ۇيگە ەندi بارمايىقشى. بiزدiڭ بiر-اق مامامىز بولسىنشى، — دەدi جانارى جاساۋراپ. گۇلجاننىڭ جۇرەگi ەزiلiپ، توبە قۇيقاسىنان قارا تابانىنا دەيiن شىمىرلاي جونەلدi. بالا تۇرماق ءوزiنiڭ كوڭiلi بوساپ، جىلاپ جiبەرۋگە ءسال-اق قالدى. سوسىن، تورتەۋiن كەزەك-كەزەك ايمالاپ، باۋىرىنا باستى. تاماقتارىن iشiپ، بالالارىمەن ۇيلىعىسا ۇيىقتاپ كەتتi.
جاقىندا قايىنسiڭiلiسiنە توسەك-ورىن بەرەتiن بوپ، شەتەلدiك جيھازدار iزدەپ دۇكەننەن دۇكەن كەزiپ جۇرگەن-تiن. قولايىنا جاعاتىن، ۇنامدى ەشتەمە كەزiكپەدi. «ءوزiمiزدiڭ دە بۇيىمداردى كورە سالايىن» دەپ، «قىزىل گۆارديانىڭ» تۇسىنداعى ساۋدا ورنىنا باس سۇققان. شىعارىلعان بۇيىمدار ادەمi-اق، ءبارiبiر كوڭiلiنە ولقى سوقتى. تارتىمدىلاۋ بiرەۋiنە ۇزاعىراق قادالدى، كەنەت:
— قارىنداس، ۇناماي تۇر ما؟ — دەگەن داۋىسقا جالت قارادى. ۇزىن بويلى سارى جiگiت نازارىن تiكتەپ، بەيكۇنا جىميادى. — قاجەت بولسا، ارزان باعاعا يمپورتنىيىن تاۋىپ بەرەيiن.
گۇلجاننىڭ قىشىعان جەرiنە ءدال تيiپ، كەلىنشەك قولق ەتە قالدى.
— قايدان؟ قاي جاقتiكi؟..
— قايدان تاباتىنىمنىڭ كەرەگi قانشا، تابامىن.
گۇلجاننىڭ ءجۇزi بال-بۇل جانىپ، ويلانباي قويعان ەرسi سۇراعىنان ەكi بەتi دۋىلداي جونەلدi. قاپەلiمدە اۋزىنا ءسوز دە تۇسپەي، كۇمiلجي بەردi.
— سiزگە قاي جاقتiكi قاجەت؟
— سوڭعى ۇلگiدەگi ەڭ ادەمiسi، ەڭ ارزانى... — ءازiلگە سۇيەپ ايتتى.
جiگiت بۇعان جايدارىلانا كۇلدi.
— جارايدى، بيكەش. المانيا، چەحيا، شۆەسيا ءتارiزدi ايتۋلى بەس-التى مەملەكەتتiڭ جيھازدارى بار. وزدەرiڭiز كورiپ، قالاعاندارىڭىزدى الارسىزدار.
— وي، كەرەمەت! ادرەسىن ايتساڭىز.
— تەلەفونىڭىزدى قالدىرىڭىز. ءبارiن ساقاداي سايلاپ، ەرتەڭدەر حابارلاسامىن.
ۋادە بايلاسىپ، سىرتقا بەتتەگەنiندە الگi بەيتانىس جiگiت تۋ سىرتىنان ءشۇيلiگiپ، كوزiنiڭ سۇعىن تەلمiرە قاداپ تۇرعان بولاتىن. قازiرگi كەزدە وتە-موتە سيرەك ۇشىراساتىن توپ-تولىق ءارi ءمولiدەي قاپ-قارا ۇزىن بۇرىم، سايتانداي سەزiمiن قىتىقتاپ، جانىنا جاي ءتۇسiردi. جۇرەگi الدەبiر كۇشتiڭ ىرقىمەن اپالاقتاپ، اۋزىنا تىعىلدى. ەرiكسiز قولىنداعى بiر جاپىراق قاعازعا جاپاق-جاپاق قاراي بەردi...
بۇل وقيعانى بiتiمگە ايتىپ بارعان.
— نەسiنە اسىقتىڭ، ءوزiمiزگە دە جاقىندا شەتەلدiك تاۋارلار كەلەتiن ەدi عوي، — دەدi ەرi جاي عانا باياۋ ۇنمەن، بولماشى كەيiستiك بiلدiرiپ. سوڭىرا، — جارايدى، بارساق بارىپ كورە سالايىق، — دەپ جونگە كوشتi.
ايتقانداي ەرتەڭiندە تۇسكە قاراي بەيتانىس جiگiت تەلەفون سوقتى. ەرi جۇمىستا، تۇتقانى گۇلجاننىڭ ءوزi الدى.
— سالەمەتسiز بە!
— سالەمەت...
— گۇلجانسىز با؟
داۋىسى سونداي مايدا.
— ءيا.
— مەن كەشەگى سiزدiڭ بۇيىمتايىڭىز بويىنشا... ۋادە ەتكەن ەدiم... — كiبiرتiكتەپ، ءمۇدiرە سويلەدi.
— ءيا، ءيا... — مىنانداي ىجداھاتتىلىق پەن مۇقياتتىلىققا ءسۇيiندi.
— سونى قاشان كەپ كورەسiزدەر، ءبارi دايىن.
— كەشiرiڭiز، ەسiمiڭiز كiم ەدi؟ مەن اۋەلi سۇراماپپىن دا.
كەلiنشەك ۇياڭ تiل قاتتى.
— ءابدiراحمان. ءسوزiمە سەنiڭكiرەمەپ پە ەدiڭiز؟
— جو-عا. ايەل باسىممەن بiر كورە ساپ كور-جەردi سۇراپ، تەرگەپ جاتۋىم ابەستەۋ شىعار دەپ ويلاپ ەدiم... بiز وندا قاي جەرگە بارالىق؟ ساعات ەكi-ۇشتەردiڭ ماڭايىندا بولماسا، ءدال قازiر جولداسىم جوق.
ءابدiراحمان ءبارiن ءتاپتiشتەپ ءتۇسiندiردi، كۇتەتiنiن قايتا-قايتا تاپتاپ ايتتى.
ەكi جاقتىڭ دا قاعاناعى قارق، ساعاناعى سارق. پولشانىڭ اس ۇيگە قوياتىن جيھازىن، يتاليانىڭ قوناق كۇتەتiن زالعا، المانيانىڭ جاتىن بولمەگە ورنالاستىراتىن كوزدi اربار بۇيىمدارىن تىم ارزان باعاعا ءارi رەسەي اقشاسىنا العانىنا بiتiم ءماز. ءابدiراحماننىڭ جومارت مiنەزiنە ءسۇيسiنiپ، ءۇيiنە شاقىردى. ول دا كوپ قولقا سالدىرماي جانىنا سەرiكتi ەرتiپ، مەيمان بوپ كەلگەن. سوندا داستارحان باسىندا ءوزiنiڭ ستامبۋلدان وقىپ تاياۋدا ورالعانىن، دەلدال-كوممەرسيالىق جۇيەدە جۇمىس جاسايتىنىنان ماعلۇم ەتتi. سەرiكتi جولداسىم دەپ تانىستىردى. اۋەلi، بiتiمدi ەندiگi تۇستا بiرگە، بەدەكشiلىك جولدى جالعاستىرۋعا شاقىردى. ول مىنانىڭ اۋقىمى كەڭ، بيiك مەجەدە جۇرگەنiنە قىزىقتى ما، بiردەن كەلiسiمiن بەردi.
— ەڭ باستىسى، جاقسى جولداس بولايىق، — دەدi اعىنان جارىلىپ.
ءسويتiپ، ارالاس-قۇرالاستارى ارتىپ، تiرلiكتەرi دە اۋەلگiدەن تەزiرەك وڭعا باسىپ، ۇلكەن تابىستارعا كەنەلiپ ءجۇردi. تiپتi، ەجەلگi جولداستاردان دا كوبiرەك قارىم-قاتىناسقا كوشكەن. بiر-بiرiنiڭ سىرلارىنا دا بويلاپ، ارعى-بەرگi وتكەن جاعدايلارعا دا قانىعا باستادى. ءابدiراحمان سوندا العاش نۇرميرا ءجونiندە ەستiدi. ەستiدi دە ەسi كەتتi. بiر كورۋگە ىنتىزارلاندى. كوپ ىنتىقتىرماي گۇلجان ونىڭ رەتiن كەلتiردi. ءارi، «باعى اشىلماعان سورلى مىنانداي جiگiتپەن جاراسىپ كەتسە...» — دەگەن جامان ويى دا جوق ەمەس. «بiتiمنiڭ جاقىن جولداسى، جۇبىمىز جازىلماي بiرگە جۇرەر ەك».
وسىلاي قيالداپ، ونىسى iسكە اساتىنداي-اق قۋاناتىن. بiراق، بiردەن لاق ەتكiزiپ قۇربىسىنا دانەڭە ايتپادى. بايىرقالاپ، ارعى-بەرگi اۋ-جايدى بەزبەندەپ بارىپ بوپاسىن تاپپاسا، مiنەزi تiك نۇرميرا شارت ەتە قالۋى ىقتيمال. بiر بۇرتيسا بiرمويىن نەمە جۋىق ارادا جiبiمەي قويادى.
العاشقى جۇزدەسiپ، تانىسۋلارى ويداعىداي ءوتتi. ءبارi ءوز اۋانىمەن، ءوز ىقتيارىمەن ءتارiزدەندi.
ءابدiراحمان گۇلميرانى بۇدان بۇرىنىراق بiلدi. ويتكەنi ول سىڭارىنا قاراعاندا گۇلجاندى كوبiرەك iزدەيتiن، بiتiمدەردiكiنە جيiرەك باراتىن. سونداي مiءنايi سەبەپتەرمەن ونىمەن ۇشىراسۋدىڭ، سويلەسۋدiڭ ءجونi، جولى تەزiرەك ءتۇستi. ال، نۇرميرا مۇلدە بولەك. وعان قاراعاندا سالماقتى، كوپ سويلەمەيدi. ءبىراق، شىرايى شىت جاڭا كويلەكتەي ادامدى بiردەن ءوزiنە تارتادى.
بۇلاردىڭ اكە-شەشەلەرi ولگەنiن، سوپايىپ ەكەۋدەن-ەكەۋ قالعانىن ءابدiراحمان iلكiدە ەستiگەن. تۇرمىستارى جامان ەمەس — باستارىندا ەكi بولمەلi بiر-بiردەن پاتەرلەرى، اكەلەرiنەن بۇلارعا اۋعان سايا جايلارى بار. ماسكەۋدەگi ءۇش بولمەلi ءۇي جانە تۇر. ول امبە نۇرميرانىڭ اتىندا. وسىنى ەستiگەننەن كەيiن-اق ءابدiراحماننىڭ اڭسارى اۋىپ، اياق استىنان «اۋىردى». قالايدا نۇرميرانىڭ وسال تۇسىن تاۋىپ، كوڭiلiن ءوزiنە اۋدارۋى تيiس. الايدا، ول ويى جۇزەگە اسا قويۋى قيىن سياقتى. ولاي دەيتiنi — ادام بالاسىنا تىم سالقىن، جاستىققا، ايەلگە ءتان ۇشىپ-قونعان مiنەزi بايقالمايدى. الداۋسىراتىپ اندا-مىندا شاقىرساڭ: «ۋاقىتىم جوق» دەپ، كەلiسپەيدi. ءۇيiءنىڭ تابالدىرىعىن اتتاۋعا ەركەك اتاۋلىعا قاتاڭ تيىم سالعان. ۇرعاشىنىڭ كوزiن جاۋلاپ، اقىلىن اربايتىن جىلتىراق اسىل تاس — التىندار دا تۋرا جولىنان تايدىرا المادى. ەشكiمگە كونبەيتiن، ەشكiمگە كوزiن سۇزبەيتiن تاكاپار.
اراعا گۇلجاندى جەڭگەلiككە جۇرگiزبەك ەدi، ول:
— باياعى زامان ەمەس، ءوزiڭ سويلەسiپ جاۋابىن ال. بار مiندەتiم — تانىستىرۋدان قۇتىلدىم. ارعى جاعىنا، بiرەۋدiڭ جەكە شارۋاسىنا ارالاسپايمىن، — دەپ، شولاق قايىرعان. ال، گۇلميرا مۇلدەم ات-تونىن الا قاشتى. يلiكپەدi.
بۇل ءادiستiڭ iسكە اسپايتىنىن بiلگەن اككi، باسقا ايلاعا بارۋدى ءجون دەپ ۇقتى. نەبiر قيتۇرقى قۋلىقتى يگەرگەن نايساپ، جاڭا شەشiمگە بەل بۋدى. العاشقى گۇلجانعا دەگەن ءناپسiقۇمارلىقپەن جىلت ەتكەن وبىر سەزiمiن تەجەپ، اياعىن ساياساتپەن باستى. ءوزi كۇندiءز-تۇنi بiتiمنەن قارىس سۇيەم اجىراماي، سەرiكتi ونىڭ ايەلiنە شۇيلەپ سالىپ قويدى. قۇداي تiلەۋiن بەرگەندە، مەكتەپتەگi ۇلدارى ءۇش ايلىق جازعى كانيكۋلعا شىعىپ، اۋىلعا اپارىپ تاستاعان. وندا دا ەنەسi قوياردا قويماي، «ءوزiڭ كور مەن جەردiڭ ورتاسىندا ءجۇرسiڭ، بiر ازىراق دەم ال» دەپ، نەمەرەلەرiن الدىرتقان. سونداعىسى قۇرساعى ەندi-ەندi بiلiنە باستاعان. ايتەۋiر شيكiوكپەنiڭ زارى وتكەن سوڭ، انا بايقۇستىڭ الدىن-الا ازدەك قاققانى.
گۇلجان كوبiنە ۇيدە جالعىز. سەرiك سوندايدا سىتىلىپ شىعىپ، تۋرا بiتiمدىكىنە تارتاتىن. كوكەيiندەگi پيعىلدان دانەڭەنi اڭعارتپايدى.
— سەندەردiكiنە ءابدiراحمان كەلمەدi مە؟ شارۋام بوپ تۇرعانى. — ءوپ-وتiرiك سىلتاۋ ايتىپ، بوگەلەدى.
— ولار بiتiم ەكەۋi كەتiپ ەدi. — ويىندا ەشتەڭە جوق كەلiنشەك اعىنان جارىلادى.
— وندا، كەپ قالار، مەن كۇتە تۇرايىن. — ەش ساسپاستان سابازىڭ ءمۇلايىم جاۋاپ قايىرادى.
سونىمەن، ۇيدە ادام وتىرعان سوڭ گۇلجان شاي ءازiرلەپ، داستارحان جايادى. شاي iشiلەدi. ونى-مۇنىنى ءسوز ەتiپ، وڭاشا، ەكەۋدەن-ەكەۋ ۋاقىت وتكiزەدi. سودان بiر مەزەتتەردە «قوي، كەتەيiن، ءابدiراحمان كەلسە مەنiڭ iزدەگەنiمدi ايتا سال» دەپ، ءوپ-وتiرiك ماڭىزدانىپ سىرتقا بەتتەيدi.
بارا-بارا تابان اۋدارىپ، تاپجىلمايتىندى ادەتكە اينالدىردى. بiراق وعان سەكەمدەنگەن، شامدانعان پەندە بولمادى. ءۇي يەسi كەلگەندە، «ابدەن كۇتiپ سارىلعاندىعىن، تاعاتى تاۋسىلعاندىعىن» مۇڭايا بايانداپ، «شۇعىل شارۋا بار» دەپ، ءابدiراحماندى ەرتiپ جونەيدi. ۇزاي بەرە:
— نە، قيۋىن كەلتiردiڭ بە؟ — دەيدi ءامiرشiسi.
— جوق. بۇل تۇستا اسىعۋ جەڭiسكە جەتكiزبەيدi، ءجونi — سابىرلىلىق. — كوشەلiلiك تانىتا ءۋاج ايتتى.
مۇنىڭ پiكiرi ءابدiراحماننىڭ كوكەيiنە قونىپ، ول ءوزىنىڭ ءسال قىزبالىققا ۇرىنعانىن بايىپتادى.
— ءيا-ا، بiرiنشi جولى-اق تىراپاي اسىرۋ — وقيعانى تەز اياقتاعانىمەن، ءوزiڭنiڭ دە تامىرىڭا بالتا شابىلۋى ىقتيمال. — كوكجيەككە كوز تiگiپ، ويلانعان پiشiندە سويلەدi. — سوندىقتان اسىقپاعانىمىز ءجون. ايتكەنمەن، تiزگiن-شىلبىردى بوس قويىپ، ارقانى كەڭگە سالۋ جانە جاراماس.
— ول دا جادىمدا. اسا ۇزاتۋدىڭ دا تيiمسiز ەكەنiن بiلەمiن.
تۇپكi ارام پيعىلدارىن iسكە اسىرۋ ءۇشiن، قاراۋ ماقساتتارىن الدىعا نىعارلاپ قويدى. وسى مۇددەنi كوزدەگەن ەكەۋ، جىمىن بiلدiرتپەي جۇمىسقا كiرiستi. ءجونi جوق ناستەلەردi سىلتاۋراتىپ، سەرiك بوگدەنiڭ ءۇيiنە ۇرلانىپ بارۋىن جيiلەتتi. ءابدiراحمان باياعىشا كوممەرسيالىق سەرiكتەستiگiن بەتكە شىرعا ەتiپ تارتىپ، بiتiمدi قاسىنان قارىس سۇيەم اجىراتپادى. كۇندiءز-تۇنi بiرگە قوسانجارلاسا شاپتى، شاپتىردى. ورايىن تاۋىپ نۇرميرا مەن گۇلميرالاردى دا ۇشىراستىرىپ، سويلەسiپ قالىپ ءجۇردi. وسىنداي ۇرىمتال تۇستاردىڭ بiرiندە سەرiك تە جۇكتەلگەن تاپسىرمانى ورىندادى.
ابدەن بويلارى ۇيرەنiسiپ، بiر-بiرiن جاقىن ادامداردىڭ قاتارىنا ساناعانى سونداي، بارا-بارا سەرiكتiڭ سۋماقاي ءجۇرiسiنەن ەشكiم سەكەمدەنبەدi. ول اشەيiن-اق كەلiپ-كەتiپ، گۇلجاننىڭ قولىن ۇزارتىپ، ماشيناسىمەن ونى-پۇنى جۇمىسىنا اپارىپ نەمەسە ءوزi-اق تىندىرىپ بەرەتiن بولدى. اشىق-جارقىن مiنەزiنەن بiتiم دە ەشتەمە اڭعارا الماي قالدى. ءبارi شىنايى، دوستىق ءراۋiشتە ەكەن دەپ ويلادى.
سەرiك وسى ءۇيدiڭ تاعى بiر شارۋاسىن تىندىرىپ قايتقان جولىندا، سىرتتان سۋسىن الا كەلدi. ونى ەكi شىنىعا قۇيىپ، گۇلجان باسقا بولمەدە جۇرگەنiندە بiرiنە ءدارi سالىپ جiبەردi. تەز-تەز ارالاستىرىپ، ءاپپاق ءتۇيiردi ۇنتاقتاپ تاستادى. Iزiنشە ۇنتاقتىڭ دا تۇگi قالماي ەرiپ، دانەڭە سەزiلمەس قالىپقا ەندi.
— گۇلجان، سۋسىن iشپەيسiڭ بە؟!
ادەتتەگiدەي قالىپ تانىتىپ، كوڭiلدi داۋىستادى.
— قازiر.
جەكسۇرىننىڭ iشi قىلمىڭداپ، «تەزiرەك كەلسە ەكەن» دەپ دiڭكەسi قۇرىپ بارادى. ارام نيەتiنە ماستانعان نەمەنi سەلك ەتكiزiپ:
— و-و، «كولا»! — دەپ كەلiنشەك بالاشا ماسايراپ، شاتتانا ءۇن قاتتى. — سالقىن شىعار، ءاا؟!
17-تاراۋ
... كۇيiندi كوڭiل الاس ۇرىپ، قاباعى ناراۋ تارتىپ، باياۋ كۇرسiندi. اۋەلدەن-اق جۇيكەسiن ءمۇجiگەن وي تاسقىنى، مۇلدەم باسىن قاتىردى. شابادانعا ونى-پۇنىسىن قاتتاپ سالسا دا، كيiم-كەشەگiن جۋسا دا ساناسىندا سارتاپتانعان ۋايىم جالعىزسىراتپادى. كەيدە ەرiكسiز جانارىنىڭ اياسى جاسقا شىلانىپ، ءمۇباراق قاراشىقتارى ءمولiدەي ءمولدiرەپ، اقىق تامشىلار ءۇزiلەدi. قاي جاققا مويىن بۇرسا دا — قورقاۋلاردىڭ مەكەنi، كوڭ-قوقىسقا وسەتiن باراقى، بيiك قاۋ ءتارiزدi ايۋانداردىڭ ورداسى. بiر اشىلماعان ب ا ق سورعا تارتىپ، سولارعا قاراي يتەرمەلەيدi دە تۇرادى. ەڭ قۇرىماعاندا ناعىز اقسۇيەك اعزامدار ۇستايتىن التىن قۇنداقتى قىلىشتىڭ قىنى بولماي، جۇرىن ءومiردiڭ جەنتەگiنە اينالعانىنا وپىندى. اينالدىرىپ وتىرعان: وزبىرلار — ادامدار — ايۋاندار. الدە، اتوم عاسىرىنا قادام باسقان سايىن ءتۇيسiك تومەندەپ، پاراساتتىلىق تۇگەسiلە مە؟ سويتەتiن ءتارiزدi. ويتكەنi، ۋلى، اسا زياندى حيميكاتتار الەمدiك دەڭگەيمەن العاندا قۇمىرسقاداي عانا ادام تۇرماق، پلانەتالاردىڭ ءوزiن جارىمجان ەتەدi. وعان جەردiڭ ءوزi ناقتى دالەل. اتوم ءداۋىرى ءۋزارiن كوڭ يتەرگەن قوڭىزداي دومالاتىپ، ءسات سايىن مەجەسىنە جاقىندايتىنداي. ادام وركەنيەتتiڭ شىڭىراۋىنا جەتiپ قالعان سياقتى. سەبەبi، ءوزi ويلاپ تاپقان زاھار — ءوزiن جۇتۋعا ءازiر. ەڭ بiرiنشi، يبالى قوعام — يمانسىزدىققا اينالىپ بارادى. ادامي مiنەز-قۇلىق — ايۋاندىقپەن الماسقانداي.
وي داربازانىڭ iشiندە دال-د ۇلى شىققان نۇرميرانىڭ ميى شىڭىلداپ، دۇنيە قاراۋىتتى. جادىندا ساقتالعان انە بiر وقيعا ەلەس بەرiپ، قىلاڭ ەتiپ ەدi — جانى ءتۇرشiكتi.
ءۇشiنشi كۋرستا وقيتىن كەزi. ادام اقزاسىنىڭ ءارقايسىسىنا جەكە-جەكە توقتالىپ، وتا جاساپ، كورiپ، تانىسىپ، ءمايiتحانا مەن وقۋ كورپۋسىنىڭ اراسىندا سابىلىپ جۇرگەن شاق. بiر كۇنi لەكسيادا وتىرعاندا ستۋدەنتتەر مىرس-مىرس كۇلەدi. باستاپقىدا ءمان بەرمەگەن، سويتسە، ارتقى پارتاداعى قايرات دەيتiن جiگiت، ايتۋعا اۋىز بارمايدى، قاعازعا ورالعان بەيمالىم زاتتى قىزدارعا ۇسىنىپتى. ولار قايدان بiلسiن، اشپاي ما... سۇمدىق، ەر ادامنىڭ جىنىس مۇشەسi... سوعان ءبارi قارىق، جىرتىڭ-جىرتىڭ...
الگiلەردiڭ ارۋاقتى قورلاعان ايۋاندىق ارەكەتتەرiن ازەر اۋىزدىقتاعان. ءولiكتi مازاق ەتiپ ويناعان اۋمەسەرلەردiڭ قىلىعى، ازا بويىن قازا تۇرعىزعان... مۇمكiن، سانالارىن سىنالاپ، اتوم سالقىنى جۇگiرiپ وتكەن شىعار. ەرتەڭگى زيالى قاۋىمنىڭ ءتۇرi. وينايتىن نارسەنi تاپقان ەكەن.
زۇلمات ويدىڭ ويسىراتا سوققان سىلەمىنەن اۋىر كۇرسىندى.
باعانا ۇلىمەن سويلەسكەن.
— ماما، ساعىندىم. قاشان كەلەسiڭ؟ — دەيدi قۇلىنشاعى.
ءوزiنiڭ دە ەمەشەگi ەزiلiپ زورعا جۇرگەنiندە مىناۋ، تiپتi، جانىن ۋiلجiتتi.
— ءسال شىدا، جاقىندا بارامىن، — دەدi امالى تاۋسىلىپ.
— تەز كەل، تەز!
جۇرەگi شىم-شىم ەتتi.
ستۋدەنت كەزىندە ءدارۋحانادا بiرگە جۇمىس جاساعان جامال اپايدىڭ ءۇيiنە بiر-ەكi كۇن بۇرىن اپارىپ تاستاپ ەدi. ونىڭ ءۇستiنە بالاجان قاريا ءوزi جابىسىپ، ايىرىلماي قويدى. ءسابي دە سول شاقتا كوپ ويىنشىققا الدانىپ، كەتكiسi كەلمەي قالعان. «الاساپىران ۋاقىتتا وسىندا بولسا بولا تۇرسىن» دەپ ەدi نۇرميرا iشتەي.
كەنەت، بەيۋاقىتتا ەسiكتiڭ قوڭىراۋى سوعىلدى. اششى ءۇن سەلقوس جاندى سەلك ەتكiزدi. ءاپ ساتتە بالداي ءتاتتى ويى پىشىراي جونەلدى. بايەك تاپپاي شىرقىراۋىنا قاراعاندا مىناۋ، شۇعىل شارۋامەن جەتكەن شاپقىنشىعا كوبiرەك ۇقسايدى.
— كiم بۇل؟! — دەدi، كوزتەسiكتەن قاراعانىمەن ار جاعى قاراڭعى، ءبارiبiر كورiنبەيتiنiن بiلگەندiكتەن.
— مەن عوي!.. — ءابدiراحماننىڭ داۋىسىن بiردەن تانىدى. — «قۇداي بۇيىرتسا كۇيەۋiڭiز بولامىز»، اشىڭىز.
ءوپ-وتiرiك ىزديدى.
«بۇلار قايدان ءجۇر؟» دەپ قىنجىلا، سۋقانى سۇيمەسە دە شاراسىنىڭ جوقتىعىنان قۇلىپتىڭ قارا قۇلاعىن بۇرادى.
— ءازiرلەنiپ جاتىرسىڭ با؟
تابالدىرىقتان اتتاسىمەن ەرتەڭگi جولدىڭ قامىن سۇرادى.
— «تاڭەرتەڭگە دەيiن دايىن بولامىن» دەپ ايتتىم عوي!
— ا-ا، ولاي بولسا جاقسى ەكەن... ەرتەڭگiلiك قۇمعا سiڭگەن سۋ سياقتى ءۇشتi-كۇيلi جوعالىپ، بiزدەر ورنىڭدى سيپاپ قالمايىق.
— مەن ايتتىم — بiتتi، ءسوزiمدە سەلكەۋلiك جوق! سۇرەپەتتەرiڭنەن ۇرەيiم ۇشسا دا، بارايىن. قۋ جانىما تىنىشتىق بەرiڭدەرشi.
ابدەن تاۋسىلعاندىقتان كوكەيiندەگiسiن لوق ەتكiزiپ، اقتارا سالدى.
— شامدانبا، ءبايبiشە! — ايەلدiڭ مىنا ەكپiنi قىتىعىنا تيدi مە، ءازiل ارالاستىرعانسىپ، قاتقىلداۋ سويلەدi. — ودان دا شالىڭا بiر-ەكi شىنى شاي بەر، شولدەدiك. كەل، سەرiك، وتىر مىندا! — دەپ، اس ستولىنىڭ جانىنداعى ورىندىقتى نۇسقادى. ءوزi دە قاسىنا جايعاسىپ، بولماشى ۋاقىت باسىنا قونار باقىتتىڭ بۋىنا مالتىدى. مىناعان زاڭدى تۇردە ۇيلەنiپ السا، ماسكەۋدەگi، وسىنداعى پاتەرلەردi رەتiن تاۋىپ، ءوز اتىنا اۋدارتار ەدi، شiركiن... قوسىلماي — وعان جول جوق. ماسكەۋدەگi پاتەر گۇلميرانىڭ ەمەس، وسىنىڭ اتىنا جازىلعان. وتكەندە، «ءۇيدi الا» بەر دەگەندە الماعانى، قۇلقىنىنىڭ تاباندا اشىلىپ قالاتىنىنان قاشقاقتاعان. ءازiرشە كۇللi جاقسىلىقتى باسىنا ءۇيiپ-توگiپ، «سۇيەم-كۇيەم» دەۋدەن جاڭىلماۋ. سوسىن ءبارi وڭتايىنا كەلەر. وسىنشاما جانىن جالداپ جۇگiرiپ جۇرگەنi دە سوندىقتان. ايتپەسە، سونشاما اق تەر، قارا تەر بولماس تا ەدi.
ەڭسەلi ەكi بولمەلi پاتەردi كوزiمەن ءسۇزiپ، ماسكەۋدەگi ءۇش بولمەلi ءۇيدi ەلەستەتتi. «قۇرعىر، سول ۋاق تەزiرەك كەلسە ەكەن. تiرلiك جاساۋىنا دا ءورiس اشىلىپ، دايىن ولجاعا كەنەلەتiن».
— كەسەڭدi الساڭشى!
نۇرميرانىڭ جۇمساق ءۇنi ۇيقىسىنان وياتىپ، ءلاززاتتى قيالىنىڭ بەتiن قايتاردى.
— الام، قويا بەر!
بiردەن ەسiن جيدى. «دۇنيە جامان-اۋ، قاھارىن توككەن پاتشانىڭ دا يiن جۇمسارتىپ جiبەرەدi. سىردان سىعاناق وتكەن قۋلاردىڭ ورتاسىندا سىر بەرمەيتiن باسىم، ءتاتتiگە كوزiن ساتقان جەتiم بالاداي تەلمiرiپ، اربالىپ قالىپپىن عوي...»
18-تاراۋ
— و-و، «كولا»! — دەپ كەلiنشەك بالاشا ماسايراپ، شاتتانا ءۇن قاتتى. — سالقىن شىعار، ءاا؟!
ءنازiك ساۋساقتارىمەن ىدىستى لىپ ەتكiزiپ اپ، قاپەرiندە دانەڭە جوق گۇلجان ەكiء-ۇش ءبولiپ iشiپ سالدى.
ونىڭ دىمىن قالدىرماعانىن كوزiنiڭ استىمەن باقىلاعان بiلەۋiت نەمە، باسقا بولمەگە قاراي جىلىستاي بەردi. زالعا بارىپ، تەلەديدار قارادى. تارتىمدى ونشا ەشتەمە بولماعانداي بەينەماگنيتافوندى قوستى. ەكرانعا جۇلقىنعان ەۋروپالىق ونەرپازدار شىعا كەلدi. ءوپ-وتiرiك سولاردى تاماشالاعانداي ءتۇر بايقاتقانمەن، كۇللi سانا-سەزiمi كەلiنشەكتiڭ اياق دىبىسىن اڭدۋدا. قالاي ءجۇرiپ، قالاي قوزعالعانىن كورمەسە دە توپشىلايدى. ول بۇل وتىرعان بولمەگە بiر-ەكi رەت تاياپ كەلدi دە، قايتا ارمەن قايتتى. ونىڭ دىبىسى الىستاعان سايىن اڭقاسى كەۋiپ، ىنتىزارلانا بەردi. ءون-بويى تىز-تىز ەتiپ، ءبۇيiرiن كۇن قىزدىرعان جىلانداي الدەبiر قۇمارلىققا ەلتiگەن ماساڭ نەعايبiل حالگە وراندى.
كەلiنشەكتiڭ اياق استىنان دەنەسiن لىپىعان جالىن شارپىپ، ىستىعى بۋىنىنا تۇسكەندەي دەل-سال كۇي كەشتi. باسى زەڭiپ، تۇلا بويى اقپالاپ قوزىپ، ءوز ۋىنان ءوزi ولەتiن شايانداي، ءوز ۇياتىنان ءوزi جارىلاتىنداي. قايداعى قۇيىنعا ۇلاسقان سوقىر سەزiم جەتەلەپ، سەرiككە قاراي ەكiء-ۇش رەت اپاردى. مىنا الا-قۇيىن مۇشكiل ءالiنە ەسەپ بەرiپ، ەك-ۇش رەت ءوزiن بوگەدi. دەگەنمەن، وزەگi مەن جۇرەگiن جايلاعان مiسكiن حالi نوقتالاعانعا كونبەي، ارسىز جاعالاۋعا اتىپ ۇردى. كوزiن بiر اشقانىندا ايقارا قۇشاققا كومiلiپ كەتiپتi. قالت ەتiپ قارسى تۇرۋعا دارمەن جوق.
— ماعان قازiر بولمايدى عوي، — دەدi وتتى دەمi جiگiتتiڭ ءجۇزiن شارپىپ، ءۇزدiگە اھىلاپ. بار كورسەتكەن قايراتى وسى عانا.
— نەگە؟
شىبىن جانى ءۇزiلەردەي القىنىپ، سىرىلداي سۇرادى.
— اياعىم اۋىر...
جىندى سۇرەي مۇنى ەستiسە دە ەستiگiسi كەلمەدi. ورشەلەنە وڭمەڭدەدi. ءوڭ مەن ءتۇستiڭ اراسىندا جاتقان ءجادiگەردi قىزىل وڭەشكە سالىپ، تەزiرەك جاۋكەمدەۋدi ماقسات تۇتتى. باياعىدان تiلەگەنi مەن كوكسەگەنi دە وسى ەدi. بiر رەت ءتانiن تاماشالاپ، تاڭىن ايىرسا ايەل دەگەن، ءاسiرەسە بوگدە ايەل ايتقانىن ورىنداپ، ەركەكتiڭ ۋىسىنان شىعا الماي قالاتىن ادەتi. مىنا قاراۋلاردىڭ دا اڭساعانى سول، بەتiن بiر اشىپ اپ، وزدەرiنە تاۋەلدi، باعىنىشتى ەتiپ ۇستاۋ. ءسويتiپ، نۇرميرا مەن گۇلميراعا قارسى ءوز مۇددەلەرi ءۇشiن شاپتاپ، ايداپ سالۋ. وسىنداي جەكسۇرىندىقپەن جەڭiسكە جەتiپ، بايلىقتى يەمدەنبەسە — باسقا توتە جولدى كورiپ تۇرعان جوق.
بويىنان بەيۇيات ءلاززاتقا باتىرعان ءدارiنiڭ دارمەنi قايتتى دا، سولىعى باسىلعان سوڭ بiرتiندەپ ەسiن جيا باستادى. بiر كەزدەردە بارىپ قاسقىر تارتىپ جايراتىپ كەتكەن بايتالداي قالپىن كورiپ، وسىنشاما شەكتەن شىققان ايۋاندىق iسiنە قاپالانا سولقىلداپ جىلاپ جiبەردi. سەرiكتiڭ بەتiنە قاراۋعا ءداتi جەتپەي، انايىلىقتىڭ جاستىعىنان باسىن سۇيرەتە كوتەردi دە ەكi يiنi دiرiلدەپ، بولمەدەن جاۋىرىنى قۋشيعان قالپى شىعا بەردi. بiر كەزدەردە بارىپ قايتىپ ورالدى.
— سەرiك، بار كەتشi... مەن ساعان قاراعىم كەلمەيدi...
توپ تولىق بۇرىمى تارقاتىلىپ، تىم مۇڭلى كورسەتەدi. قاسiرەتتiڭ قايماعى قاراشىعىنا كiلەگەيلەنiپتi.
جوپەلدەمەدە جiگiتتiڭ اۋزىنا جوندەمدi ءسوز ىلىكپەي:
— نەمەنە، رەنجiپ قالدىڭ با؟ — دەدi كەلەڭسiزدەۋ كەسكiنمەن.
— ءوزiمدiء-وزiم اتارعا وعىم جوق! — جۇلىپ العانداي تاق ەتكiزiپ ايتتى. — بiزدiڭ ارامىزدا ەشتەمە بولمادى دەپ ەسەپتەرسiڭ!
سۇلەسوق بۇرىلىپ الىپ جۇرە باردى. جiگiتكە دە كەرەگi وسى-تىن. ەندi بوگەلسە شي شىعىپ كەتەر دەپ، ىلدىم-جىلدىم جينالىپ، اسىعىس سىرتقا ۇمتىلدى.
بۇدان كەيiن جاعداي باسقاشا ءوربiدi. اڭىسىن اڭدىسا، بiتiمنiڭ تاراپىنان كوڭiلگە سەكەمال الاتىن ەشتەڭە بiلiنبەيدi. گۇلجان دا جىرتىلعان كوڭiلiن iشتەي تەپشiپ، بوگدە كوزگە كiلبيگەن قىلپىن سەزدiرمەدi. مۇنىسى، تiپتi، وقيعانىڭ تiگiسiن جاتقىزىپ، ىڭ-جىڭسىز تiرلiكتەرiن جالعاستىرۋعا مۇمكiندiكتi مولىنان تۋعىزدى. وسىنى انىق باعامداعان ءابدiراحمان قاسىنا بiر-ەكi جiگiت قوسىپ، بiتiمدi بiرەر كۇندiك شارۋامەن نارىنقولعا جۇمساپ جiبەردi. «سەرiك ەكەۋمiزدiڭ تىندىراتىن iسiمiز بار» دەپ، وزدەرi قالىپ قويدى. ەشتەمەدەن كۇماندانباعان اڭعال جiگiت، سۇلتاندارعا ەرiپ يت ارقاسى قياعا كەتە باردى. قاسىنداعىلارعا ءابدiراحمان ادەيi كەشەۋiلدەتۋدi تاپسىرعان.
ولار اتتانىسىمەن سەرiك ەكەۋi سالىپ ۇرىپ، يەن ۇيدەگi گۇلجانعا كەلدi. كەلiنشەك ەشتەمەدەن سىر بەرمەي، اڭگiمەسiن ايتا ءجۇرiپ، شايىن جاسادى. سەرiكپەن ارالارىنداعى بولعان وقيعادان ءابدiراحمان بەيحابار دەپ ويلايتىنداي. ءوزiن ەركiن ۇستاۋعا تىرىستى. تالاي كەربەزدەردiڭ سىرىن العان سىرقىندى نەمەلەر، ونىسىنىڭ كورەر كوزگە جاساندى ەكەنiن بiردەن بايقادى.
— نۇرميراعا دۇرىستاپ ءتۇسiندiرشi، ماعان تۇرمىسقا شىقسىن.
ەشقانداي جاسقانىپ، جارەۋكەلەنبەي ءابدiراحمان ماسەلەنi قابىرعاسىنان قويدى. ماعىناسىز دا سەزiمسiز بوزعىلت جانارىن كەلiنشەككە قادادى.
— ءوزiڭ سويلەسپەيسiڭ بە؟ — تiكسiنگەن گۇلجان مىنا قولقانى ەرسi كوردi. — كەدەرگi جاساپ، جولىڭدى كەس-كەستەپ تۇرعان ەشكiم جوق قوي.
ونىڭ ءسوزiن ءابدiراحمان كيiپ كەتتi.
— مەن ونىمەن سويلەسپەدi دەيسiڭ بە؟.. عاشىق ەكەنiمدi، ەسسiءز-تۇسسiز سۇيەتiنiمدi تالاي مارتە بارىپ ايتتىم. بالاسىنا دا ناعىز اكەسiندەي قامقور، پانا بولاتىنىمدى قانشاما رەت قايتالادىم. كونبەيدi، «سۇيمەيمiن» دەيدi.
— ارينە، ۇناتپاسا قالاي تۇرمىسقا شىقپاق؟ سونى بiلە تۇرا، بۋىنسىز جەردەن پىشاق سالۋىم — جاناشىردىڭ iسi ەمەس. جولداستىقتان كەتەتiن ادام عانا ەردiڭ ارتقى قاسىن سۇرايدى.
— سەن جولداستىقتان كەتپەيسiڭ، قايتا ودان سايىن iرگەمiزدi نىعايتا تۇسەمiز. ون جىلدان استام بiرگە تۇرىپ، بiرگە جۇرسەڭدەر، ول ماعان كۇيەۋگە شىقسا — مۇلدە عانيبەت عۇمىر كەشەر ەڭدەر. مەن — بiتiمنiڭ جولداسى، نۇرميرا — بالا كۇننەن بەرگi قۇربىڭ، قانداي ءتاتۋ-تاتتi وتباسىنا اينالار ەك. قايتا، وسىنى دۇرىس ءتۇسiندiرۋ — سەنiڭ جولداستىق پارىزىڭ.
ءسوزiنiڭ سوڭىن نىعارلاپ، سالماقتى گۇلجاننىڭ ءوزiنە اۋدارا سويلەدi. قارام پيعىلدان تۋىنداعان ويىن تiلiن ەمiزە وتىرىپ، ساناسىنا ساقاعا قۇيعان قورعاسىنداي سiڭiردi. كەلiنشەك جەڭiلiس تاۋىپ، بۇدان كەيiن ابدىراپ قالدى.
— قاراپ تۇرساڭ ءبارi كوڭiلگە قونىمدى، ميعا سىيىمدى سياقتى. جاڭاعى سەنiڭ ايتقاندارىڭنىڭ تۇگەلiنە دەرلiك ءوز باسىم كەلiسەر ەم.
سەرiك بوس شىنىسىن ۇسىندى. گۇلجان شاي قۇيماقشى بوپ ەدi، قاتىپ وتىرعان ءسۇتi تاۋسىلا قالىپتى. داستارحان باسىنان تۇرىپ، توڭازىتقىشتىڭ ەسiگiن اشتى. وسى ورايى كەلگەن ءساتتi قالت جiبەرمەي سەرiك، كەلiنشەكتiڭ كەسەسiنە كۇنi بۇرىن ءازiرلەنگەن ءاپپاق ۇنتاق زاتتى سەۋiپ جiبەردi. ول قايتا ورنىنا جايعاسقانشا، الگi ناستە iزiم-عايىم ەرiپ تە ۇلگەرگەن.
— بiراق، ەمەشەگiم ەزiلiپ، جانىم اشىعانىمەن، مۇنداي ماسەلەنi ءوزiنiڭ ىقتيارىنا قويعاندى ماقۇل كورەمiن. ەرتەڭگi كۇنi مەنiڭ ايتۋىم بويىنشا ساعان ەرگە شىعىپ، جىلاپ جۇرسە — ءومiر باقي وبالىن، كۇناسiن مەن كوتەرمەكپiن. — ارا-تۇرا شايىن ۇرتتاپ وتىردى. — وسى جاعىنان قورقامىن. تاعدىردىڭ ازابىن ماڭگi تارتسا دا جانى قالاعان، كوڭىلى سوققان جولىن تاڭداسىن.
— سوندا ەكi جارتىنى قوسىپ، بiر ءبۇتiن جاساۋ ساۋابىنان بويىڭدى اۋلاق سالعىڭ كەلەدi عوي.
— جو-وق. ارالارىڭا بiرەۋ ءتۇسiپ، ىنتىق كوڭiلدەرiڭدi ىنتىزارلاندىرىپ، ۇيلەنۋلەرiڭە كەدەرگi بولعان جاعدايدا، مەن سەندەردiڭ وت تۇتەتۋلەرiڭە سەلبەسiپ، سەبەپشiلiك ەتسەم — ساۋاپتارىڭدى العان بولار ەم. ول بازىناڭ بۇل ارادا جۇرمەيدi، ورىنسىز. ءوزiڭ كوڭiلiن تاۋىپ، قىز ىقتيارىن بەرiپ جاتسا — مەن قۋانباسام، سوندا كiءنا تاقساڭ جاراسار.
اس iشiلiپ، جiگiتتەر زال ۇيگە جايعاستى. جىمىن بiلدiرمەي جىميتقان ارەكەتتەرiنە ءسۇيiنiپ، بiر-بiرiنە جىمىسقىلىقپەن قۋتىڭ قاعادى.
— قازiر، قازiر... — سەرiك قىستىعا سىبىرلادى. — باسىن اينالدىرىپ، الىپ ۇرار. اۋسەلەسiن سودان كەيiن كورەرمiز. ول بiزگە بۇيىمتاي ايتاتىن شىعار ءالi.
تاعى دا وتكەندەگiدەي جانىنا جاسىن تۇسكەندەي حالگە ۇرىنۋىن، تاعاتسىزدانا توسۋدا. ايەل ىدىس-اياقتى سىلدىرلاتىپ بiراز ءجۇردi دە، اڭدۋشىلارعا دىبىسى بiلiنبەي قالدى. ونىڭ قيمىل-قوزعالىسىنان تىن الىپ، جىرىندىلار ەلەگiزۋمەن جiپسiز بايلانۋدا. اقىرى شىدامى تۇگەسiلدi مە ءابدiراحمان:
— بار، بايقاپ كورشi، — دەدi.
سەرiك تە وسىنداي پارمەندi كۇتiپ تۇرسا كەرەك، اپىل-عۇپىل قوزعالدى. جۇلقىنا ۇمتىلعانىمەن مىسىقتابانداپ باسادى.
اس ۇيدە قىلپى بiلiنبەدi. بالالار بولمەسi دە بوس. «ءداۋ دە بولسا جاتىن ۇيدە».
وتكەندەگiدەن دە مولشەرi كوپ كەسەل جۇرەگiن شاباقتاپ، جانىن تىزاقتاتىپ، بايىز تاپتىرمادى. ءون بويىنان توق جۇگiرiپ ءوتiپ جاتقانداي، ون ەكi مۇشەسi سىرقىراپ، بiرتە-بiرتە سۇيەك-سۇيەگi بالقىپ قاناعات تابار قاراكەت iزدەدi. باستاپقىدا «مىنانداي كەسەلگە قايدان ۇشىرادىم، بوگدەلەر باردا قۇمارلىق دەگەن يتتiڭ كوك وڭەزi بوكسەرiلگەنi نەسi؟ قايمانالاردىڭ الدىندا دارمەنسiزدiگiمنەن ابىرويىم جانە بiر اقتارىلماق پا؟» دەپ، ەكi كۇيدiڭ ورتاسىندا ءوزiن سابىرعا شاقىرىپ، القىمىنان سىعىمداعان الەۋەتتi كۇشتi قاجىرىنا جەڭدiرمەك بولعان. ايتكەنمەن، بۇل ارەكەتiنiڭ ءبارi كەش ەدi. قۋاتى مەن زىمياندىعى ۋاقىت وتكەن سايىن بوي العان ءدارi، دiڭكەسiن قۇرتتى. دiڭكەسi قۇرىعانى سول — يبا، ۇيات دەگەندi ۇمىتتى. ءناپسىسى قوزدى. اۋەلi ءوزiنiڭ قام-قاراكەتىن بiلمەدi.
سەرiك باس سۇققاندا توسەكتە شاشى بەلiن وراعان، دوڭبەكشي الاسۇرعان كەلiنشەكتi كوردi. كوردi دە ناعىز بۇلار تiلەگەن بابىندا ەكەنiنە قۋانىپ كەتتi. ءاي-شاي جوق، قورەگiنە ۇمتىلعان اش ارىستانداي اتىلدى. باردى دا بiردەن ايەلدiڭ ەرنiنە ءسۇلiكشە قادالدى. بەيشارانىڭ ابدەن سiلەسi قاتقانى سونشا، قاپسىرا قۇشاقتاپ، اڭساپ، عاشىعىنا ازەر جولىققانداي قۇنىعا ايمالايدى. ونىڭ ەس-تۇسسiز ءساتiندە تاعى بiر ءتۇيiر ءدارiنi جويىت نەمە تاڭدايىنا سالىپ جiبەردi. جانكەشتiلiكتە بولار-بولماس نارسەنi بiر-ەكi تالعادى دا، جۇتا سالدى. نە iستەپ، نە قويعانىن ايىرا المايتىن، بۇل دۇنيەدە جوق كەلiنشەك جاڭاعى جابايى، جيiركەنiشتi تiرلiگiن ارمەن جالعاستىردى...
مۇنىڭ ءبارiن كۇن iلگەرiدەگi جوسپار بويىنشا قامدانعانىنداي ءابدiراحمان بەينەتاسپاعا جازىپ جاتىر ەدi...
سiلەسi قاتقان كەلiنشەك اياق-قولىن جيناي الماي، بۋىن-بۋىنى جوق، ءال-قۋاتتان ادا حالدە. جاڭاعىنىڭ ءبارi ءتۇس سياقتى. ءتۇس دەيiن دەسە مىنا جالعان — ءوڭiنە كوبiرەك ۇقسايدى. بiرتە-بiرتە كادiمگi تiرشiلiك ەكەنiنە ابدەن يلاندى. يلاندى دا ەگiل-تەگiل جىلادى. كۇل-قوقىستا قالا بەرەر قاز-تاۋىقتىڭ جۇمىرتقاسىنداي، كورiنگەن جەردە تىراپاي اساتىن تومەن ەتەكتiلiگiنە كۇيiندi. «ءومiر نەتكەن جيiركەنiشتi... ادام — ايۋان. اۋلاق، تالاق ءبارi...» ەرiنiڭ التىن باسىن قورلاپ، نامىسىن تاپتاتقان ءوزiن ۇرىپ ءولتiرەتiن پەندە جوق. نەتكەن تۇرپايىلىق، سوراقىلىق. كەشە عانا ءۇمiتiنە جiپ تاعىپ، ءتاتتi قيالدارعا شوماتىنى. التى جىل ارمان ەتكەن، قۇرساق كوتەرۋ ەسەسi ەنشiسiنە تيگەندە تاعى دا... تاعى دا ابىرويسىزدىق. سورلاپ قالعاندا، يمانسىزدىققا سوقتىققانى جانىنا باتتى.
كەنەتتەن شەكەسiنە بiرەۋ سوعىپ جiبەرگەندەي ميى شىڭ ەتتi. اۋىرسىنىپ، جانارىن جۇمدى. قايتا اشقانىندا كوز الدى ماس ادامدiكiندەي بۋالدىرلانىپ، جاڭا عانا ايقىندالعان دۇنيە ءارiن جوعالتا باستادى. باسى اينالدى، جۇرەگi لوبليدى. «اياعىمنىڭ اۋىرلىعىنان شىعار» دەپ جورامالدادى. ۇزىن كiرپiكتەرiن قايتا بiر-بiرiنە ءتۇيiستiردi، ءسال-پال ءۇن-تۇنسiز قيمىلسىز جاتتى. تۇڭعيىققا باتىپ-باتىپ بارىپ، قايتا جارىققا كوتەرiلگەندەي اسەردi وتكەردi. جاڭاعى، جەبەدەي قادالعان شانشۋ دا جۇمسارىپ، ميىنا تۇسكەن قورعاسىنداي سالماق ىدىراپ، جەڭiلدەدi. جالعىز باسى عانا ەمەس، كۇللi تۇلا بويى سەرپiلiپ سالا بەردi. الگiندەگi ۋايىم، شەر، ويدان دا قۇتىلعانداي. كوڭiلi دە، دەنەسi دە سەرگەك ءتارiزدەندi.
بۇل — ەكiنشi ءدارiنiڭ سيقىرى. وندا اپيىننىڭ قۇدiرەتi باسىمداۋ. ءارi ونى iشكەن ادام، بەرگەن ادامنىڭ ايتقانىنان شىقپايتىن، جالپى ۇستەمدiك تانىتىپ دارگەيiنە كiرگiزگەن پەندەنiڭ الدىندا جادىباسقا اينالادى. باعزى زاماندا وقىپ، دۋالاپ سوڭىنان جەتەككە العان تايلاقتاي سولكەكتەتiپ قويسا، قازiر وسىلاي-اق سالپاقتاتۋعا، ءادiسi جەتسە، شارا بار.
ەسiك اشىلىپ، سەرiكتiڭ سۇلباسى كورiندi. سونداي سۇيكiمدi.
— تۇر، ءالi جاتىرسىڭ با؟ — دەدi.
داۋىسى دا ادەمi، مايدا قوڭىر ءۇن قۇلاققا جاعىمدى، بiءرتۇرلi ناز، ەركەلiك بiلiنەدi. سونىسىنىڭ ءوزi سەزiمگە اسەر ەتiپ، سانانى قىتىقتايدى.
گۇلجان رياسىز جىميدى. سەرiك جانىنا تاياپ، قولىن ۇسىندى. ايەل دە قىلىقتانا ساۋساقتارىن دiرiلدەتە سوزدى.
ەكەۋi قوناق كۇتەر بولمەگە بەتتەدi. ءابدiراحمان بار ەكەن. كۇلىمدەي قارسى الدى.
— باسىڭ اۋىرىپ تۇر ما؟
— ءيا، بiلمەيمiن نە بولعانىن.
الپىس ەكi تامىرىن قۋالاعان اپيىن، اقىلىنىڭ اپشىسىن قۋىرىپ، دانەڭەنi بايىپتاتپادى.
— گۇلجان! — ەندi سەرiك تiل قاتتى. — نۇرميرانى كوندiرەسiڭ عوي.
— ءيا...
بiلەۋiتتەر بiر-بiرiنە قۋلانا قۋتىڭدادى. يi قانباعان تەرiنi جەرiنە جەتكiزە يلەگەندەرiنە ءماز. مۇنىڭ ەندiگi تiرلiگi اشسا — الاقاندارىندا، جۇمسا — جۇدىرىقتارىندا.
— ۆيديك كورەسiڭ بە؟
اككi ءابدiراحمان ايەلدiڭ ساۋداسى بiتكەنiن بiلگەن سوڭ قۋجاڭداپ، عايارلىقپەن لەپiرە ۇسىنىس جاسادى.
— مەن مۇنداعى كاسەتالاردىڭ ءبارiن كورiپ بiتكەم.
— بiز اكەلگەن بiرەۋى بار، الا سالىپ ەك...
— جاقسى ما؟
— ءتاۋiر شىعار دەپ ويلايمىن.
ەكi ەركەك تاعى دا كۇلە كوزدەرiن ءتۇيiستiردi.
— وندا كورەلiك...
Iزiنشە-اق، ەكرانعا تانىس بەينەلەر شىعا كەلدi. العاشىندا گۇلجان ءتۇسiنبەي ەڭسەسiن سالا قادالىپ قارادى دا، مىرس ەتiپ كۇلiپ جiبەردi.
— جىندى-ى-لار، مۇنى قاي ۋاقىتتا جازىپ ءجۇرسiڭدەر؟ ۇيات ەمەس پە..؟
قۇر اۋزى ايتقانى بولماسا، ەشقانداي قارسىلىق تانىتپادى. ۇشەۋi قاتار جايعاسىپ، مىنا ءمانسiز دە ارسىز مالاعامدى تاماشالادى.
سەرiك پەن ەكەۋi ودان بەتەر جاقىنداسا تۇسكەندەي. «كينو» بiتكەنشە ايمالاسىپ، ءوبiستi دە وتىردى. تەك ەڭ سوڭىندا ايەل: «بiتiم كورiپ قالماسىن» دەپ ءوتiنiش جاسادى.
— ءجۇر، نۇرميراعا بارالىق، — دەدi وكتەم تiل قاتىپ ءابدiراحمان.
— ءجۇرiڭدەر!
باستاپقىدا كەلiسپەگەن گۇلجان، بۇل ۇسىنىسقا ءوزi قوسشى بوپ، جiگiتتەردi ەرتiپ سىرتقا بەتتەدi.
ايتاقتاۋمەن، شالا ماس ەتەر ءدارiنiڭ بۋىمەن نەبiر سۇرقيالىقتاردان تايىنبادى. وسى ەكi ارادا گۇلجاننىڭ سiڭiلiسi ينستيتۋتتان شىعىپ قالاتىن بوپ، وقۋ ورىنىنداعى وقپانى ۇلكەن وبىرلارعا تىقپالاۋ ءۇشiن ەكi ميلليون سومدى ءابدiراحمان بەرگەن. ىلعي شارۋامەن شاپقىلاپ جۇرگەن بiتiم، بۇدان مۇلدە بەيحابار. وسىلاي iستەتiپ وتىرعان دا جىرىندى سۇمدار. ادەيi، ءبارi — ساياسات. ايەلدi تاۋەلدi ەتكەن ءۇستiنە كىرىپتارلىققا يتەرمەلەۋ.
جالعاندىقتىڭ عۇمىرى قىسقا، اقىرى اشكەرەلەندi دە ەرلi-زايىپتىلار ايىرىلىسىپ تىندى. كۇيەۋi بار پالە — ايەلدەن دەپ ويلادى. بۇل تۇستا دا سەرiكتەر جىمىن بiلدiرمەي سىرتقارى قالا بەردi. ءبارiنەن، تۋماسا دا تۋعانداي بولعان ءتورت بالا اناسىنان تاعى دا اجىراپ، جەتiمدiكتiڭ جاعالاۋىمەن جىلاي جۇگiردi.
19-تاراۋ
تىم-تىم ارى، قۇزى مەن شاتقالىنا اكەتكەن سان-ساپالاق ساۋالداردىڭ سۇيرەلەۋiمەن سابىلىپ، جۇيكەسi جۇقاردى، قاڭىرىعى تۇتەدi. تىمىرسىق iڭiردiڭ اۋاسى دا ەڭسەسiن ەزiپ، قايرانى تاۋسىلىپ، دiڭكەسi قۇرىپ وتىرعاندا شيەلەنiسكەن مالاعام ودان سايىن القىمىنان سىعىمدادى. مىنا جانىنداعى ەرەڭبايلاردىڭ داراقى كۇلكiلەرi، داۋرىعىسقان ۇندەرi بۇلانىپ-تالانعان مۇنىڭ زىعىردانىن قايناتىپ، جىنىن قوزدىردى. ولار — ءماز، بۇل — قۇسانىڭ قۇشاعىندا. الدەبiر جاققا سەندەلiپ، بەتالباتتى لاعىپ كەتكiسi بار. بiراق، ءدال قازiر وعان مۇرشاسى جەتەر ەمەس — باسقان iزi اڭدۋلى. اكۆاريۋمداعى ماي شاباقشا، قاسiرەتتi قاپاستان قۇتىلۋعا قاۋقار جوق. ادام جەيتiن ارلانداي، انە، انالار ارسالاڭداپ ءجۇر. ارتىق قيمىل جاساي قالساڭ تارپا باس سالماق. سوندا دا ءولi جانداي قاراكەتسiز جاتپاي، تىعىرىقتان شىعار جول iزدەدi. قايتكەندە دە نۇرميرانى «ءوز ىقتيارىممەن بارامىن» دەسە دە، مىنالارعا — جiنiككەن ءجولiكتەرگە بوكتەرiپ قويا بەرمەۋi تيiس. سىڭارىنىڭ الدى-ارتىن ويلامايتىن بiرمويىندىعى ۇشپاققا اپارا قويماس، توقتاتۋ كەرەك. ال ونى بۇگiن تاڭ اتقانشا تەجەمەسە، ارعى جاعى — كەش، قىلىشىڭدى بوققا شاپ.
وسىنداي وي لەگi كوكiرەگiنە ەمiزدiكتەتiپ قۇيىلعاندا، جانىن قويارعا جەر تاپپاي تىپىرشيدى. الگiندە «ءجۇر، بيلەيiك» دەپ، گۇلجان جەتكەن — قۋىپ شىقتى. قازiر سامبىر-سامبىر سويلەپ، ەلدەن ەرەكشە دۋماندى قىزدىرۋدا. سوڭعى كەزدە قۇربىسىنىڭ مiنەز-قۇلقىنا ءتۇسiنە المادى. بالەن جىل بiر ۇيدە تۇرىپ، بiرگە وقىعان ادام وسىنشاما قياناتقا بارادى دەپ كiم ويلاعان.
گۇلجان مەن نۇرميرا مۇنىڭ ايتقانىنان اينىماي، تiلiن الۋشى ەدi. قازiر ەكەۋi دە ەكi جاققا ساڭكيiپ، گۇلميرانى وت پەن سۋدىڭ ورتاسىنا تاستاپ وتىر. انە، گۇلجاننىڭ داۋىسى تاعى دا جارقىن-جارقىن ەستiلدi:
— جiگiتتەر، قىزدار! ەرتەڭ جولىمىزدىڭ جەڭiل بولۋى ءۇشiن iشiپ جiبەرەلiك! ءبارi دۇرك ەتiپ، «ۋرا-ا!» دەپ، قوستاي جونەلدi.
ولار شاتتانعان سايىن، گۇلميرانىڭ اپشىسى قۋىرىلىپ، تورداعى تيىنداي الاسۇردى. Iشiندەگi جالىن شىداتپاي الا جونەلدi. الگi اتان تۇيەدەي قۇتىرعانداردىڭ اراسىمەن سىنالاپ وتە بەرگەن، «قايدا باراسىڭ؟!» دەگەن قاھارلى داۋىس كiلت بوگەدi.
— سىرتقا شىعامىن.
دايراباي قاسىنداعى جiگiتتەرگە ىم قاقتى. ولار ايەلدi وكشەلەي iلەسە جونەلدi. گۇلميرا اۋلاعا تابانى تيىسىمەن ەش سەزiك تۋدىرماي، باقشاعا قاراي بۇرىلدى. ەركەكتەر ونىمەن بiرگە اجەتحاناعا قوسانجارلاسا وڭمەڭدەۋگە يمەنiپ، بەرiرەك iركiلدi. «قايدا قاشار دەيسiڭ؟ بيiك پiسكەك تەمiرمەن قورشالعان باقشادان شىعىپ كورسiن» دەگەن پيعىلدىڭ سۇرەسiنە مالدانىپ، ەكەۋى اسىقپاي تەمەكi تارتۋعا كiرiستi. ويلاعاندارىنداي-اق، «تۇتقىن» اسا سارىلتپاي بوي كورسەتتi.
— باسقان iزiمدi اڭدىپ، سارىعان جەرiمدi تiمiسكiلەگەندەرiڭ ازامات باستارىڭا جاراسپايدى.
ارتىق اۋىز ءسوز ايتۋعا قۇقىلارى جوق بارىپ كەل، الىپ كەلدiڭ ادامدارى ما، الدە جەتەسiز ءدۇمبiلەز نەمەلەر مە تiس جارىپ، ءلام دەمەدi. سوڭىنان سولپەكتەپ ەرiپ، iشكە ەندi.
تاعى دا ىردۋ-دىردۋ. تۇس-تۇسىنان جەل ساۋلاعان جەلكوز كيiءزۇيدiڭ تۋىرلىعى ءتارiزدi، ساناسىنىڭ سان قىرىنان ساۋالدار پiسپەكتەيدi. ءال ءۇستiندەگى زارۋرەت ناۋقاستاي بوزارىپ-سازارىپ، سiلەيدى. جاڭاعى قۇلاقتى جارارداي اۋلەكi اۋەننiڭ ءۇنi دە اسەر ەتپەدi. بiر ءسات مەڭiرەۋدiڭ كۇيiن كەشiپ، مەلشيدi دە قالدى. الگiلەر تاعى دا داستارحاننىڭ باسىنا شاقىرىپ كورiپ ەدi، ميزىمەدى. قايتىپ ورالىپ كەلگەن ءابدiراحمان دا قانشا قولقا سالعانىمەن، ورىنىنان قوزعاي المادى. سوسىن ءتورت بولمەلi ءۇيدi وزدەرi باسىنا كوتەرiپ، الگiندە باستالعان «تويدىڭ» بەتاشارىن ارمەن جالعاستىردى. اس تا توك تاماق، اقتارىلعان اراق-شاراپ، لەپiرمە لەبiزدەر ۇستەمەلەتە بiرiن-بiرi باسىپ وزىپ جاتتى. ابدەن زار كۇيiنە ەنگەن كوسەمدەرi كولگiرسي ستول باسىنان كوتەرiلدi. قولىنا ەكi ريۋمكا ۇستاعان قالپى، «قايىنبيكەسi» وتىرعان بولمەگە بەتتەدi. ەسiكتەن جىمىسقىلانا جىميىپ اتتادى.
— گۇلميرا، بiزدiڭ قۋانىشىمىزعا قارسىسىڭ با؟ — تەڭسەلە باسىپ جانىنا تاياندى. — نەگە ۇندەمەيسiڭ؟ نۇرميرا ەكەۋمiز بiر-بiرiمiزدi سۇيەمiز.
شۇڭەت كوزدەرi قىلمىڭ قاعىپ، نان دامەتە بوساعادان قاراعان كۇشiكتەي باسىن بiر جاعىنا قيسايتا قاپتى.
— ول ساعان كۇيەۋگە تيمەيدi!
اشۋعا بۋلىعىپ، جانى ىشقىنا ايقايلادى.
— تيگەندە قايتا-قايتا! — بiردەن ءجۇزiنە ۋىت جۇگiرiپ، بۇجىر-بۇجىر بەتتەرiنiڭ تۇگiنە دەيiن تiكiرەيدi. — كەرەك بولسا سەنi دە قاتىن قىلامىن!
— سالداقىنى تارامىسشا تىرىستىرا بەرمەي، قاتپارىن جازشى!
جاپ-جالپاق بەتi ودان سايىن جايىلىپ، اراقتىڭ كۇشiنەن قاپ-قارا رەڭi كۇرەڭiتiپ العان سۇلتان قىبى قانا داۋىستادى.
— مەن سەنi قۇرمەتتەپ، مىنا كونياكتى iشەمiز بە دەپ الىپ كەلسەم، — تiستەنە سازارعان قالپى ايەلدىڭ بەتiنە شاشىپ جiبەردi، — وعان تاتىمايدى ەكەنسiڭ.
كەنەت، اۋزىن جيىپ ۇلگەرگەنشە جiگiتتiڭ جاعىنا شاپالاق شارت ەتە قالدى. ەشكiم بەتiنە كەلiپ كورمەگەن قۇيرىعى قايقى دۇرەگەي توبەت، مىنانداي وقىس قيمىل كۇتپەسە كەرەك، ءسال بوگەلiپ بارىپ، الدىنداعى كيiكتiڭ لاعىنداي ءالجۋاز نەمەنi تارپا باس سالدى. جەلكە شاشىنان ءبۇرiپ ۇستاپ، بار ەكپiنiمەن ديۆانعا سiلكiپ جiبەردi.
— مەن — ءابدiراحمانمىن! — تiسiن قاتىر-قۇتىر قايرادى. — قاتىن قول كوتەرمەك تۇگiلi، ەركەكتەر ايبارىما توتەپ، جانارىما تۋرا قاراعان ەمەس. قانشىق، سەن، قۇداي ەكەنسiڭ، كورەيiن اۋسەلەڭدi!
بويىن قايتا تiكتەي بەرگەن گۇلميرانى ءدال كوزiنiڭ الدىنان جۋان جۇدىرىعىمەن قونجيتتى. ايەل قالپاقتاي ۇشتى.
— ءابدiراحمان، ونى ولاي ەمەس، «كادiمگiدەي» جونگە سالمايسىڭ با؟!
سۇلتان ايقۇلاقتانا ايقايلادى.
— اسىقپا، پىستەڭ قاقتىرارمىن ءالi...
وسى ءسوزدi ايتىپ بولعانشا، تاعى بiر ۇرىپ ۇلگەردi. شالقاسىنان تۇسكەن جەمتiگiنiڭ ومىراۋىن قاقىراتا ايىرىپ جiبەردi. بەيشارا لاجسىزدان شىڭعىرىپ، قۇلىنداعى داۋىسى قۇراققا جەتتi. ونى ەلەڭ ەتەر ەسiرiك تەنتەكتiڭ ءتۇيسiگiندە ساڭىلاۋ جوق. جالاڭاش دەنەنi، تىرسيعان قوس اناردى كورگەندە، قىزىلعا قۇنىققان قاسقىرداي ورشەلەندi. ەندiگi تۇستا ارشىلعان جۇمىرتقاداي ءاپپاق ءتان كوزiن قىزىقتىرىپ، كوڭىلىنىڭ قۇرتىن قوزدىردى. اسىعىس، قۇلقىنىن قۇرتقان قۇشتارلىقپەن ۇرعاشىنىڭ ءۇستiنە قونجيا كەتتi...
سۇلتان الىمجەتتىك ارەكەتتەن كوز ايىرماي ەسiكتiڭ اۋزىندا تۇر. ارعى بەتiندە ازعان توپ. جالبارىنا شىڭعىرعان ايەل ءۇنiن قۇلاقتارى شالسا دا، بiرەۋi قوزعالمادى. قايتا قۋاناتىنداي اراقتارىن iشiپ، ىردۋدۋدۋمەن ءماز.
كۇتپەگەن تۇستا سىرتقى ەسiك تارسىلداپ الا جونەلدi. تۇتقيىلدان شىققان توسىن دا باتىل سارتىلدان كايiپكە بولەنگەن الگiلەر سەلت ەتiپ ەڭسەلەرiن تiكتەپ، بiر-بiرiنە الاق-جۇلاق قاراستى. ەڭ بiرiنشi ءمان-جايدى نوبايلاعان سەرiك قاسىنداعى اۋزى-باسىن جالاپ ماناۋراعان مۇڭلىعىن تاستاي سالا، تەكسiز ساسىق تەكەدەي باسىن ساۋعالاي اتىرىلدى. ويى — قالتارىستاعى بولمەنىڭ تەرەزەسىنەن سەكىرىپ ءتۇسىپ، بوي تاسالاۋ. ونىڭ بۇل پيعىلىن ۇعىنعان بiدiءرالi مەن دايراباي دا الدى-ارتتارىنا قاراماي اڭگiنiڭ سوڭىنان ارباڭداي سالدى. بiراق ساڭىلاۋ تابۋ وڭايعا سوقپادى، تەرەزەنiڭ ءبارi ۇرى كiرمەۋi ءۇشiن تەمiر تورمەن بiتەلگەن. سوندا دا اتپالداي جiگiتتەر قويسىن با، سىناسىمەن قوسا بiرەۋiن قوپارىپ، وپىر-توپىر قارعىدى. سەرiك مىنا بالەدەن قاشىپ بارا جاتىپ، الگi ەكى قىزمەتشi جiگiتكە «بار، ءابدiراحماندارعا ەسكەرت!» دەپ، ءامiر بەرiپ ۇلگەردi.
ولار اتاماندارىنا جەتىپ حابارلاعانشا، سىرتتاعىلار ەسiكتiڭ توپساسىن مىق شەگەسiمەن بiرگە سۋىرىپ الىپ iشكە ەنگەن بولاتىن. ال، ابدەن قىزىق پەن راحاتقا بولەنگەن ەكەۋi مىنا تارسىلدى دا، ءۇستiلەرiنە ءۇيiرiلگەن الاپات ءابiلەتتi دە اڭعارمادى. تەك ۇرەيi ۇشقان قوس قىزمەتشiنiڭ توبەسiن كورگەندە عانا كوڭiلدەرiنە قىپىل ەنگەن. بiراق، كەش ەدi. الەڭكەدەي جالانعان iسكە شۇعىل ارالاساتىن جاساق، تىرپ ەتكiزبەدi. ساۋ ەتiپ كiرگەن بەتتە كوزدەرi ايراندانىپ، وزدەرi ماڭگiرگەن ءۇش تومەن ەتەكتiنi كوردi. ودان ارعى بولمەگە سۇعىنعاندا بايەك بوپ قۇتى قاشقان ەكi ەركەكتi، جەمتiگiن جاۋكەمدەگەن قورقاۋداي كۇجiرەيگەن تاعى ەكەۋدi، سوسىن، جايراعان بەيشارانى اڭدادى. ايەل تىر جالاڭاش ءتانiن بۇركەي، سولىعىن باسا الماي جىلايدى.
قۇدايدىڭ اتقانىن ۇعىسىمەن، ابدىراحمەن ارەكەتكە كوشتi. قىزمەتشiلەرiنiڭ الدىندا ەش قارسىلىقسىز بەرىلۋگە ارلاندى، شارتپا-شۇرت توبەلەسە كەتتi. ايتكەنمەن، ساقاداي ساي ميليسيا توبى جانىن قويسىن با، قولىنا كiسەن سالىپ تۇتقىندادى. الگi جاندايشاپتاردىڭ دا حالدەرi وسىنداي.
ءۇيدi ءسۇزiپ شىققان بiر بولەگi، جويىتتاردىڭ تۇگەل دەرلiك تۇزاققا تۇسپەگەنiن توپشىلادى. «ءالi دە ۇزاي قويماعان شىعار» دەپ iز كەسiپ، بارلاعانىمەن كۇدiكتi ەشكiم نازارلارىنا iلiكپەدى.
شۇعىل توپتىڭ كومانديرi توسەكتە بۇك ءتۇسiپ سولقىلداعان گۇلميرانىڭ قاسىنا تايانىپ:
— ازاماتشا، كiشكەنە سابىر ساقتاڭىز، جىلاماڭىز. تۇرىپ كيiنiڭiز، ءالi-اق ولار سازايىن تارتادى، — دەپ جۇباتتى. — بiز سiزدi كۇتەمiز.
بولمەدەن شىعا بەردi.
انا جاقتا ءابدiراحماننىڭ وجەلەنە وكiرگەنi قۇلاعىنا جەتتi. «ءبارiبiر قۇرتامىن، مەنi تۇرمەدە وتىرادى دەپ تۇرسىڭ با؟ ەرتەڭ-اق جولداستارىم ساتىپ الادى، مىنالاردىڭ ءبارi اقشانىڭ ق ۇلى...»
كiمگە ايبات شەككەنiن ءتۇسiنە المادى، ايتەۋiر، ءۇي iرگەسiندە ارتقى سيراقتارىمەن توپىراق شاشىپ، قىر كورسەتەتiن اۋىل يتiندەي قالىپ تانىتتى.
20-تاراۋ
ەسiك الدىنداعى گرەتا باي-بالامعا باسىپ شابالاندى. بiرەۋ داربازاعا تاقالماسا، وتكەن-كەتكەن الدەكiمدەرگە بۇلاي ارپىلدامايتىن.
ۇيدەگi گۇلميرانىڭ جۇرەگi اتقالاقتاپ، تايشا تۋلايدى. بۇگiن جانات كەلەمiن دەپ ەدi، مىناۋ سول شىعار دەپ ويلادى. تۇرا جۇگiرiپ، دالاعا اتىلا جونەلۋگە قىز يباسى جiبەرمەيدi. كوڭiلiندە قىپىلى جوق، الاڭسىز جانعا ۇقساپ، الدەبiر نارسەگە الدانعان بوپ، ءتۇرتiنشەكتەنiپ ءجۇرiپ الدى.
نۇرميراعا بايقاتپاي كوزiنiڭ استىمەن قارادى. ول تiپتi قاپەرسىز، ءوزiمەن-وزi. سوسىن گۇلميرا:
— يت قاتتى ءۇرiپ كەتتi عوي، — دەپ، سىرتقا قاراي جىلىستاي بەردi. «گرەتا، جات بولدى. جات!» دەگەن ءۇنi كومەسكiلەنiپ ەستiلدi. Iزiنشە شابالانعان نويىس نەمەنiڭ شارقايا داۋىسى شانجاۋ-شانجاۋ شىعىپ بارىپ تيىلدى.
ايتقاندايىن جانات قاقپادان ەكiء-ۇش قادام جەردە عانا سوستيىپ تۇر ەكەن. بۇل تىسقى ەسiكتi قىمقىرا قويىپ، ىلگەرى ادىمدادى. تايانعانى سول-تۇعىن، ءاپپاق جۇمىر بiلەگiنە جىگىتتىڭ جىلى دا ايالى الاقانى تيدi. ءوزiنە قاراي تارتىپ، كەڭ پiشiلگەن كەۋدەسiنە باستى. سەزiمتال سۇلۋدىڭ قۇلاعىنا جۇرەكتiڭ ءدۇرس-دۇرس سوعىسى ەستiلدi. الەۋەتتi قولدار قىپشا بەلiنە وراتىلا بەردi. ءوزi دە ونىڭ مويىنىنا اسىلىپ، جانارىمەن ەركەلەي ايمالادى. بالعىن دەنەسi ءلاززاتتىڭ بۋىنا مالتي بالقىدى. البىراعان ەرiنiنە ىپ-ىستىق ەرiندەر قادالدى. ءالi قاتايا قويماعان جۇپ-جۇمساق بالاۋسا مۇرت قىزدىڭ قىتىعىن كەلتiرiپ، ءون-بويىن شىم-شىم ەتكiزە شىمىرلاتادى.
اساتىننان اسقان ابەستiگiن كەش ۇعىنعان بويجەتكەن، بولماشى قارسىلىق تانىتتى. قاشان دا ونىڭ ىرقىنا جىعىلا بەرەتiن جانات، بۇل جولى دا سول ادەتiنەن تانبادى. قانشا قۇشاعىنان شىعارعىسى كەلمەسە دە، ەدەل-جەدەل ايقاسقان قولىن بوساتىپ جiبەردi. سوسىن ءوز iسiنەن ءوزi قىسىلىپ، اق ماڭدايلى ارۋدىڭ ديدارىنا قاراي الماي بiراز تۇردى. ايتكەنمەن، ءسۇيرiكتەي ساۋساقتارىن ۋىسىنان بوساتپادى. الاقانىنىڭ ىستىق تابىن قالدىرا سيپالادى.
قىمىزماسى قالپىنان ارىلعاندا بويجەتكەننىڭ ءجۇزi دۋ-دۋ ەتiپ، بەتiنiڭ ءمورi توگiلدi. جانارىن جەردەن الماي، جونسەۋ جانداي ەڭسەسiن كوتەرمەدi. سەزiمنiڭ رايىس تەرەڭ يiرiمiنە قالاي گۇمپ بەرiپ، سۇڭگiپ كەتكەنiنە قايران.
— گۇلميرا. — ونىڭ وي جەلiسiن جاناتتىڭ سىبىرى ءۇزدi. — قاسىمدا جولداسىم بار، انە، اناۋ جەردە تۇر. — قولىمەن قاراڭعىلىق تۇمشالاعان قالىڭ تالدىڭ قويناۋىن نۇسقادى.
جاڭاعى ۇيالعانى ۇيالعان با؟ ءارiرەكتە الدەكiمنiڭ بار ەكەنiن بiلگەندە، كiرەرگە تەسiك تاپپادى. «الگiنiڭ ءبارiن قاز-قالپىنشا كورگەن شىعار» دەپ، قىسىلا تاپالىپ بارادى.
— ءجۇرiڭدەر كينوعا. بيلەت الا كەلدiك.
— ساعات قانشاعا؟
— توعىز جارىمعا.
قىز قاباعىن تىجىرىپ، بiراز بوگەلدi. شاماسى جاعىدايدى iشتەي ەكشەسە كەرەك.
— قازiر نۇرميرامەن اقىلداسىپ كورەيiن. — ءاربiر ءسوزiن ءۇزiءپ-ۇزiپ ايتتى. بiردەن ءبارiن كەسiپ-پiشiپ ءوزi ۇيعارا سالۋعا، ءۇي-iشتiڭ قالاي قابىلدايتىنىنان بەيمالiم. — ەليمارا بۇگiن تۇنگi كەزەكتە. گۇلجان اۋىلىنا كەتكەن. ال، نۇرميرانىڭ كەلiسە قويۋى ەكiتالاي. بiر جاققا جوسىقسىز بارۋدى، قىدىرۋدى، جالپى، بەيساۋات ءجۇرۋدi ۇناتپايدى.
— سوندا دا ايتىپ كورشi. — جانات قيىلا تiل قاتتى. سوسىن، جولداسىم تۇر دەگەن تاستاي قاراڭعىلىققا ۇيەلمەنiمەن بۇرىلىپ:
— ۇلان! — دەپ داۋىستادى.
كوزگە تۇرتسە كورگiسiز تۇنەكتەن اياق تىپىلى ەستiلiپ، قىلاڭداعان سۇلبا بايقالدى. ونىڭ تۇرقى بiرتە-بiرتە ايقىندالىپ، تاياندى. ەكiء-ۇش ادىم جەر قالعاندا توقتاپ، «سالەمەتسiز بە» دەدi. ءۇنiنەن سىپايىلىقتىڭ لەبi ەسەدi.
— تانىسىپ قوي، مەنiڭ دوسىم — ۇلان. — قۇربىسىنا باعىتتاپ سويلەدi. — ال، مىناۋ — ساعان جيi ايتاتىن — گۇلميرا.
بەيتانىس جiگiت قولىن بويجەتكەنگە ۇسىنا بەردi.
— وتە قۋانىشتىمىن...
سالدەن سوڭ قىز:
— بiز قازiر ماماما ەسكەرتiپ، سۇرانىپ شىعالىق. كۇتە تۇرىڭدار، — دەدi دە، ءدۇريا كويلەگiنiڭ ەتەگi دەلەڭدەپ، قاقپاعا قاراي تۇرا جۇگiردi.
جانات پەن گۇلميرا وسى جازدان بەرi تانىس. العاش كورگەننەن-اق ناۋەتەك جۇرەكتەر بايىز تابا الماي، ادەتتەگiدەن وزگەشە ءلۇپiلدەي جونەلگەن. بوپىر سەزiم قۇيىنداي ۇيىتقىپ، جاندۇنيەسiنiڭ بودا-بوداسىن شىعارسا دا قىز جiگiتكە سىرتقى بەت-الپەتiنەن ەشتەمەنiڭ ۇشتىعىن اڭعارتپاي كەتكەن. ايتسە دە، جاناتتىڭ التىن قۇنداقتى قىلىشتاي وتكiر جانارىنىڭ نۇرى، كوز الدىندا كولبەڭدەپ جوعالار ەمەس. قاپ-قارا كومiردەي تولقىندى شاشى، اق قۇبا ءوڭi، قىر مۇرىنى ناعىز بەكزاتتى ەلەستەتەدi.
جىگىتتىڭ دە اقىل-ەسىن الىپ ارباعان — ارۋدىڭ كۇمiس شاتىرالى كەسەدەي ۇلكەن جايناعان ايالى كوزدەرi. ءمولiدەي ءمولدiرەگەن قاراشىقتارىندا، قازiر لاپ ەتiپ جانا قالاتىنداي سىيقىرلىقتىڭ شالىعى بار. كەڭ دە ءاپپاق ماڭدايى جادىراڭقى، قاباعىنا ەشقاشان كiرەۋكە تۇرمايتىنداي اشىق. البىراعان شيەدەي ەرiنiنiڭ اراسىنان كورiنگەن مارجانداي تiزiلگەن تiستەرi اردا سۇلۋلىعىن اڭعارتادى. ءاسiرەسە، توپ-تولىق تiرسەگiن قاققان بۇرىمى گۇلميرانى پەرiشتەدەي ءۇلبiرەتiپ كورسەتەدi.
وسى سۇلۋلىققا سۇعىن قاداپ، جانات البىرت سەزiمنiڭ دالداسىنان شىعا الماعان. قىزدىڭ سىڭقىپ كۇلگەنi دە، تۇتقىرلانعان سارايىن ساڭعىرلاتىپ جiبەرگەن.
ەكەۋi دە ارمان قۋىپ، مەديسينالىق ينستيتۋتقا قۇجات تاپسىرىپ، تالاپكەر بولىپ جۇرگەندەرiندە تانىستى. اتتەڭ نە كەرەك، گۇلميرانىڭ باعى جانبادى. گۇلميرانىڭ عانا ەمەس، ەلميرا مەن نۇرميرانىڭ دا، گۇلجاننىڭ دا سورى قالىڭ ەكەن. ادىمدارىن اشقان سايىن ۇشىراساتىن ءساتسiزدiك سەركە كوڭiلدەرiنiڭ كۇرiسiن ءتۇسiردi.
بiراق، سول جولى جانات وقۋعا iلiگiپ كەتكەن ەدi. ەكەۋiنiڭ جول تورابى ەكi ايىرىلسا دا، پەريزاتتان تۋعان پەرiشتەدەي قىزدان جانى ءمۇدۋار جiگiت كوز جازبادى. بۇگiن دە وسىندا جەتەلەپ اكەپ تۇرعان، سونداعى ءبىر جولا قۇلاعان قۇلقى.
العاش جانات گۇلميرانى كورگەندە «سۇلۋدىڭ سۇلۋىنا ۇشىراستىم» دەپ ويلاعان. كۇندەر وتە كەلە ونىڭ قوس سىڭارىمەن جولىققاندا ءوزiن قور قىزدارىنىڭ ورتاسىندا جۇرگەندەي سەزiءندى. اۋەلگىدە گۇلميرانى قاسىنداعى ەكi قىزدان اجىراتا الماي قينالدى. ۇشەۋi دە بiردەي ءۇلبiرەگەن ءاپپاق كويلەك كيiپ، ۇزىن دا جۋان بۇرىمدارىن سول جاق يىعىنان اسىرىپ اكەپ، سالبىراتىپ قويىپتى. ءتۇپ-تۇزۋ، جۇپ-جۇمىر اق بالتىر، قىناما بەل، قاز ومىراۋ قىزدار ءساۋلiم سۇلۋلىقتىڭ ناق ءوزi. قاراسا — كوزدەرiنەن نۇر، كۇلسە — اۋىزدارىنان ءدۇر شاشىلادى. كورگەن جاننىڭ ىندىنى قۇرىپ، تامسانا تەلمiرەتiنiنە ەش ءشۇباسىز.
سوڭىرا كوزi ابدەن ۇيرەنگەننەن كەيiن بiر-بiرiنە ۇقسامايتىن وقشاۋ تۇستارىن بايقادى، ەندi سونىمەن عانا اجىراتاتىنداي حالگە جەتتi.
جانار وتى كۇلiمدەپ بوساعادان اتتاعاندا نۇرميرا قارسى الدى.
— كiم ەكەن، كوپ بوگەلدiڭ عوي؟ — دەدi سىڭارىنان سىر تارتىپ.
— جانات. — بەتi نارتتاي قىزارىپ، سىبىر ەتە قالدى. Iركiلمەي قاسىنان جىلىستاپ وتە بەردi.
— ءوزiم دە سولاي ويلاپ ەدiم.
سوسىن ىمداپ ءارi ساۋساعىمەن iلiپ، نۇرميرانى وڭاشاعا شاقىردى. ءسويتتi دە جاتىن بولمەسiنە كiرiپ كەتتi. سوڭىنان بۇلدانىڭقىراپ نۇرميرا جەتتi.
— نە؟..
— مەنiمەن بiرگە كينوعا ءجۇرشi، — دەدi گۇلميرا ءوتiنiش ايتىپ.
— زاۋقىم سوقپاي تۇر. ەرتەڭ جۇمىس، دايىندالۋىم كەرەك. ءوزiڭ بارا بەرمەيسiڭ بە؟
— ول جالعىز ەمەس، قاسىندا تاعى بiر جiگiت بار.
— نەمەنەە، مەنi سونىڭ قولىنا اپارىپ ۇستاتپاقشىسىڭ با؟ — اشۋلانىپ، اۋزى بۇرتيا رەنجiدi.
— جو-جوق... — ويلانباي سويلەيتiن اڭعالدىعىنان وت باسقانىن گۇلميرا كەش ۇعىپ، قىزاراقتادى. — تورتەۋمiز اڭگiمەلەسiپ، بiرگە بارىپ كەلە قويايىق دەگەنiم عوي. قايتا كوپ بوپ جۇرگەن كوڭiلدi ەمەس پە؟! — ءسوزiنiڭ سوڭىن ەكپiندەتە اياقتاپ، جاڭاعى ابەستiگiن جۋىپ-شايدى.
نۇرميرا ۇندەمەدi. بiردەمە ۇناماسا تومسىرايا قالاتىنىنان سىرالعى گۇلميرا دا تىرس ەتiپ تiل قاتپاستان اس ۇيگە قاراي شىقتى. ونداعى بەت الىسى — بار ءمان-جايدى اناسىنا بارىپ ايتپاق.
ەلپ ەتىپ سەرپiلە قويمايتىن نۇرميرانىڭ مiنەز-قۇلقىنا شەشەسi دە قايران قالاتىن. «ەكi جىل وقۋعا تۇسە الماعانىنا قاپالى ما؟» دەپ ۋايىمدايتىن.
گۇلميرادان ماعلۇم العان سوڭ، «ەكەۋi بiرگە بارسا بارىپ كەلسiنشi» دەپ، نۇرميراعا ءوزi كەلدi.
— كۇنiم-اۋ، كۇندە جۇمىس-جۇمىس دەپ، ۇيدە وتىرا بەرەسiڭدەر مە؟ كينوعا بارىپ قايتىڭدار. كيiنە عوي، — دەپ، يىعىنان قاپسىرا قۇشاقتاپ، شاشىنان يiسكەدi. — بiراق، ساعات ون بiر جارىمعا دەيiن كەلiڭدەر.
نۇرميرانىڭ سوندا دا قۇلقى بولماي اكەسىنە باردى. مويىنىنان قۇشاقتاپ، الدىنا وتىردى.
— ءاي، قۇداي-اي، وسى بوتامدى ۇل عىپ بەرمەي. جالعاندا اكەسiن ءدال مۇنداي جاقسى كورەتiن بالا جوق شىعار. — اجەسi دە ىڭقىلداپ-گۇرسiلدەپ كەپ، نەمەرەسiنiڭ ارقاسىنان قاقتى. سوسىن iزiنشە، — اللا-اللا، كەشiرە گور! قۇداي ساقتاسىن، بالانىڭ ۇلى نە، قىزى نە؟ — دەدى.
ورىنىنان تۇرىپ، تەرiس اينالدى. اشامايعا مiنگiزەر نەمەرەسiنiڭ بولماعانىنا جۇرەگi قان جىلاپ بارا جاتقانداي. ايتكەنمەن، كۇپiرلiك ەتكەنiنە وپىندى. وپىنۋمەن قابات «ساقالدى باسىممەن كەلiنiمنiڭ كوڭiلiنە قاياۋ ءتۇسiرiپ الدىم با؟ — دەگەن قىستىعۋ بار.
— قاتارلارىڭنان قالماڭدار، قاشانعى ءۇي كۇشiك بولا بەرەسiڭدەر؟ — اكەسى دە ىقتيار تانىتتى.
— سەن مەن كەلگەنشە ۇيىقتاپ قالمايسىڭ با؟
— جوق، كۇتەمiن.
— كۇت. كۇتسەڭ عانا بارامىن.
— ماقۇل، ماقۇل.
21-تاراۋ
قۇقىق قورعاۋشىلاردىڭ ۇرىمتال تۇستا ساپ ەتىپ جەتىپ كەلۋىن گۇلميرا ۇيىمداستىرعان.
الگiندە سىرتقا شىققاندا ءتۇرتiنشەكتەنiپ، كورشىنىڭ باقشالىعىندا جۇرگەن نەمiس شالىنا اۋ-جايدى اسىعىس جەتكiزگەن-تۇعىن. «بiزدi كۇشتەپ ۇستاپ وتىر، سiز ميليسيا شاقىرىڭىزشى. ءۇيدi تورۋىلداپ ءجۇرسiن، تۇندە بiر سويقان بولادى. سول كەزدە جاۋىزداردىڭ ءۇستiنەن تۇسەتiنi اقيقات» دەپ جالبارىنا، جالىنا ءوتiنگەن. بەيشارا، ءسوزiن جەرگە تاستاماپتى. ءارi، ەرتەڭگi ساپاردىڭ الدىن الۋدىڭ بiر-اق ءتاسiلi وسى-تىن. ءابدiراحماننىڭ ءوزiنە تارپا باس سالعانىنا بiر جاعى قۋاندى دا، ايتپەسە، وعان ۇرىنۋدىڭ جولىن iزدەپ، قيۋىن تابا الماي سارساڭعا سالىنىپ ەدi.
كەلiنشەك كوڭ جامالعان كەۋدەسiن ازەر كوتەردi. قوتيىن نەمە قورلاسا دا ءدال بۇلاي ازعىندىققا بارادى دەپ كۇتپەگەن. ونە-بويى سالدىراپ، وزەگi ورتەنiپ، قوس جانارىنان جاس توقتاۋسىز پارلايدى. اشۋ، كەك، سور ءبارi جابىلىپ باسىن ماڭگiرتiپ جiبەردi. دال-د ۇلى شىققان كيiمدەرiن قالاي كيەرiن بiلمەي، امالى تاۋسىلدى. ساۋساقتارى دiر-دiر ەتiپ، كويلەك-كونشەگiن ارى اۋداردى، بەرi اۋداردى. يىققا iلۋگە جاراۋدان قالىپتى. ءوزiنiڭ دە ەل بەتiنە قاراۋدان قالعانىنا وپىندى. الگiندەي ايۋاننىڭ تiرلiگi جانىن قىجىرتىپ، جۇرەگiن تiلگiلەدi. ايتكەنمەن، جاۋىزداردىڭ جولىن كەسiپ، بiر ءسات بولسا دا تىراپاي اسىرعانىنا شۇكىر دەدi. نۇرميراسىنىڭ جاقسى بوپ ءجۇرۋi ءۇشiن كورگەن ازابى، تارتقان تاۋقىمەتi دە — باقىت...
سول ءتۇننiڭ ەندiگi قالعان جارتىسىن «كوڭiلدi توپ» ميليسيا بولىمشەسiندە وتكiزدi. ءتورت جiگiتتi بiردەن كامەراعا قامادى دا، ءتورت قىزدى ءۇيiرiپ كابينەتكە اكەلدi. بارلىعىنا ءتۇسiنiكتەمە جازدىردى. جاپا شەگۋشiنiڭ ايتۋى، جازۋى بويىنشا جاۋىزداردىڭ سوتتالماي تىنبايتىنىنا بارلىعىنىڭ كوزi جەتتi. ابدەن كەرەكتi قۇجاتتى تولتىرتقان سوڭ قىزداردى بوساتتى.
گۇلميرا گۇلجاندى قاسىنان سۇڭقا ادىم الشاقتاتپاي ەرتiپ اپ، بiردەن نۇرميراعا تارتتى. قاپىسىن تاۋىپ تۇندەگi سىتىلىپ شىققاندار، ونى الدەنەندەي جاعدايعا دۋشار ەتە مە دەگەن دە كۇدiك بار. كورگەن ازابى مەن نامىسىنىڭ تاپتالعانىن بiر ساتكە ۇمىتقانداي. تەك قاسىنداعى گۇلجاننىڭ پىرس-پىرس جىلاعانى زىعىردانىن قايناتتى. سوسىن، سول جاق كوزiنiڭ جۇمىلىپ، بەتiنiڭ كونەكتەي بوپ iسiگەنi كوشەدەگi ەلدەن يمەندiرەدى. دەگەنمەن، ودان دا اسا تارتىنىپ، قىستىعا قويمادى. قايتكەندە دە دىتتەگەن جەرىنە تەزiرەك جەتۋi تيiس.
قولى قوڭىراۋدى قالت-قۇلت ەتiپ باستى. «ۇيدە بولماسا، انالار الداپ-سۋلاپ بiر جاققا الىپ كەتسە قايتپەكپiن؟» دەگەن ۇرەي باسىم. بiراق، سارساڭعا تۇسكەن جانىن ءتوزiمiنە سورباقتا ەتiپ تارتپاي، ەسiك قۇلپى سىقىرلاي اشىلدى. Iزiنشە كوزi كiلميگەن نۇرميرانىڭ جۇدەۋ سۇرى كورiندi. امان-ەسەن جولىققانىنا قۋاندى ما، الدە تۇندەگi ابىرويىنىڭ اقتارىلعانى جادىنا ورالدى ما نەمەسە ءمان-ماعىناسىز تاعدىرىنا كۇيiندi مە، سىڭارىن قاپسىرا قۇشاقتاپ، سولقىلداپ جىلاپ جiبەردi. ول دا مۇنىڭ جۇمىلىپ كەتكەن كوزiن، iسiنگەن القارا كوك بەتiن كورiپ بiر بالەگە ۇرىنعانىن ايتپاي-اق توپشىلادى. «نە بولدى؟» دەپ سۇراۋعا دارمەنi جەتپەي، ءۇن-تۇنسiز ەگiلدi.
بۇلاردىڭ ايقارا قابىسقان قۇشاقتارىنا تاعى بiر قۇشاق قوسىلدى. ول — گۇلجان ەدi.
— بارلىعىنا كiءنالi — مەن. قايتەيiن، سورلى باسىم سورلاپ قالدىم-اۋ. ءولتiرiڭدەرشi مەنi! — ساي-سۇيەكتi سىرقىراتا داۋىس ساپ جىلادى. كەبەرسiگەن ەرiنi، نوقتا ءتۇسiپ قارا شىبارلانعان ءوڭi، نۇرسىز جانارى بەيشارانى تىم ايانىشتى كەپكە ەنگىزگەن. — ارۋاق اتقان شىعار مەن بەيباقتى. ءتۇزۋ جولدان قالاي عانا شاتاستىم؟..
ءۇش سورلىنىڭ سولىعى باسىلىپ، اڭگiمەگە كوشiپ، وقيعانى ەستiگەندە نۇرميرانىڭ توبە شاشى تiك تۇردى. ءوزiنiڭ كەشەگi iستەگەنiنiڭ ءبارi قاتە ەكەنiن، كوزجۇمبايلىقپەن قاناتى كۇيەتiن وتقا ۇشىپ بارا جاتقانىن بەزبەندەدi. اقىماقتىعىن iشتەي سەزiندi، مويىندادى. الدى-ارتىن ەكشەپ، ويلانباي، سىڭارىن سورلاتقانىنا بارماعىن شاينادى، ءوزiنە-وزi لاعنەت ايتتى. كiر-لاستىقتان ارىلماعان ءومiردەن جيiركەندi.
نازارى گۇلجانعا توقتاعاندا قانشا جىلاپ، سوراسىن سورىپ iشسە دە جۇرەگi جiبiمەي، بەزەرلەنە قارادى. قارا سۋدى شەمiرشەكتەتە سiلەمەيلەگەن سيىرعا ۇقساپ قارىنى شەرميگەن، ءوزi سۇلكيگەن نەمەنi جاعىنان شاپالاقپەن جانىپ جiبەرۋگە وقتالدى دا، رايىنان تەز قايتتى. ونىڭ ءۇستiنە گۇلميرا دا ۇرۋعا ىڭعايلانعانىن كورiپ، «نۇرميرا، قوي!» دەپ، تىيىپ تاستاعان. سوسىن، سىڭارىن قۇشاقتاپ، باسقا بولمەگە اپاردى.
— بوتام، سەن وعان رەنجiمەشi. كەيبiر ايەلدەر اي-كۇنi تايانعاندا، ازداپ شاماسىنان اۋىتقيدى ەكەن. — كەشەگi تەرiسiنە سىيماعان اشۋ-ىزاسىن ۇمىتىپ، بۇگiن گۇلجانعا جانى اشي سويلەدi. ءارi جانىن جالداپ، نۇرميراعا دۇرىستاپ ءتۇسiندiرiپ، ارالارىنداعى ىڭعايسىزدىقتاردىڭ ءبارiن جۋىپ-شايعىسى بار. — كەشiرە سالشى، شەكەسiنiڭ شىلقىپ جۇرگەنi شامالى.
— قويشى سونى، ابدەن كوڭiلiم قالدى. — ءجۇزiن جايلاعان ۋىت ءالi تاراماعان قالپى قىستىعا سويلەدi. — باسىمىزدان التىن قۇيسا دا، iرگەمiزدi اۋلاق سالايىقشى وسىدان. ول — بiزدi تانىمايدى، بiز — ونى بiلمەيمiز. جاساعان يتتiگiنiڭ ءبارiن كەشتiك، كوزiمiزگە كورiنبەسiن ەندi.
— سونداي قاتىگەزدiككە سالىنبايىقشى. — قيىلا سىڭارىن اقىلعا شاقىردى. — مەن ماسكەۋگە بارىپ پاتەردى باسقا اۋدانعا اۋىستىرىپ كەلگەنشە قاسىمدا جۇرەدi. ايتپەسە تاعى دا ساعان بiر بالە ۇيىمداستىرار... سودان سوڭ بiز — كەتەمiز، ول — ءبىر جولا قالادى.
— قالايشا؟ — نۇرميرانىڭ ءۇنi اششى ەستiلدi. — ءبارiن بiلiپ-كورiپ كەپ، سوڭىمىزدان جاۋشىلارىن قايتا اتتاندىرادى عوي.
— جوق، مەن وعان ەشتەمەنi كورسەتپەيمiن. اينانىڭ قاسىنا تابجىلتپاي وتىرعىزامىز دا، بارشاسىن Iلياس ەكەۋمiز تىندىرامىز. ۇقتىڭ با؟ تەك سەن سول ەكi ورتادا بiر نارسەگە ۇرىنىپ قالماي، امان-ەسەن بولساڭ... — ءسال بوگەلiپ بارىپ، ءسوزiن قايتا ساباقتادى. — ءبارiمiز بiرگە كەتسەك قايتەدi؟..
— وعان ساباعىمدى قالاي جاسايمىن، ىرىڭ-جىرىڭمەن ونىسىز دا تالاي كۇندi قازا ەتتiم.
— ول جاعى تاعى بار... جارايدى، قۇدايعا تاپسىردىم سەنi.
بويدى ۇرەي جايلاعان سوڭ، ادامنىڭ بەرەكەسi قاشىپ، ابدىراي بەرەدi. ءاربiر قالتارىستا بۇلاردى سەرiكتەر اڭدىپ تۇرعانداي، انە-مiنە كەپ ۇستاي الاتىنداي قورقىنىشپەن كەلەدi. اۋەجايدىڭ دا ەسiگiن قىپىلمەن اشتى. ءازiرشە ەشكiم كوزدەرiنە شالىنا قويعان جوق. جانىندا سۇمەڭدەگەن گۇلجان. ەكەۋi بارىپ بيلەتتەرiن تiركەتتi. ىزىنشە كۇتۋ زالىنا قاراي العاشقى لەكپەن بەتتەدى. جول باستاۋشى گۇلميرا شەپ قۇرىپ تۇرعان كەدەن مەن ميليسيا قىزمەتكەرىنە بيلەتiن جانە بiر تەكسەرتتi. رەنتگەن تاسپاسىنا قول جۇگىن قويىپ، مەتالل ىزدەيتىن تۋرنيكەتتەن ارى ءوتiپ، ارتىنا بۇرىلدى. كۇتپەگەن قىزىق، گۇلجان ءۇشتi-كۇيلi. تۇرا جۇگiرiپ ەدi، ميليسيالار قايىرا جiبەرمەدi. سالى سۋعا كەتiپ، سانىن سوعىپ قالا بەردi. ءدال سول ۋاقىتقا شەيiن «كەشiرشiنi» ءۇستiء-ۇستiنە توپەلەتiپ، ءمۇلايiمسي سويلەگەن ودان مۇنداي زىمياندىقتى كۇتپەپ ەدi. اقىماق، اڭقاۋ باسىن تۇيگiشتەپ، اداسقان قازداي ماسكەۋگە جاپادان-جالعىز ۇشا بەردi.
22-تاراۋ
كينوعا باراردا تورتەۋi جۇبىن جازباپ ەدi، قايتقاندا گۇلميرا مەن جانات سوڭدارىندا قالىپ قويا بەردi. ارالارى الشاقتاعان سايىن نۇرميرا iشتەي تىزاقتايدى. تiپتi، سول قىزعا قارايلاپ، اياعىن ساناپ باسىپ iلبiپ كەلەدi. اشۋلانىپ، قاسىنداعى ۇلاندى تاستاي جونەلەيiن دەسە، رەتiن تاپپادى. بiر جاعى ەكەۋدەن ەكەۋ وڭاشالانعاندارىنا ىڭعايسىزداندى. جiگiت اتاۋلىمەن ءومiرiندە بiرiنشi رەت بۇلاي نازاردان تىسقارى جەكە قالىپ تۇرعاننان كەيiن بە، ءوزiن قولايسىز سەزiندi. بۇدان ارىعا يباسى جiبەرمەدi مە، «گۇلميرا! — دەپ داۋىستادى، — جىلدامداتىپ جۇرسەڭدەرشi ەندi...»
ءۇنiنەن كەيiستiكتiڭ نىشانى اڭعارىلادى.
— سەندەردەن جىرىلىپ، بولەك ەشقايدا كەتiپ بارا جاتقان جوقپىز. — ءسوز ءلامi ەكپiءندى ايتسە دە زiلسiز.
— ەشقايدا كەتپەسەڭدەر، ەندi قايداسىڭدار؟ مۇلدە، قاراڭعىعا سiڭiپ، كورiنبەي قالدىڭدار عوي.
گۇلميرانىڭ ەسiنە جاناتپەن جولىعىسۋى ءۇشiن نۇرميرانى ادەيi ەرتiپ شىققانى ورالدى. ايتپەسە، جالعىز ءوزiن ماماسى جiبەرە مە؟ تىپ-تىنىش وتىرعان ادامدى زاۋقى سوقپاعان جاققا سۇيرەلەپ، ءابiگەرگە سالعانىن ويلاعان سوڭ، بiردەن ىعىنا جىعىلدى.
— جارايدى، وكپەلەمەشi. ءبارiمiز بiرگە جۇرەمiز.
ارالارى جاقىنداعانىمەن، قاتارلاسىپ جۇرمەدi. ەندi كەرiسiنشە كەپكە ءتۇستi. Iلگەرiدە قولتىقتاسقان جانات پەن گۇلميرا. سوڭدارىندا — نۇرميرا مەن ۇلان. ءارi، ەكەۋiنiڭ ورتالارى الشاق. تiلدەرiن جۇتقانداي بiر-بiرiنە ءلام دەپ تiس جارمايدى. جiگiت سويلەي قالسا، قىز «ءيا» نەمەسە «جوق» دەپ شولاق جاۋاپ قايىرادى. اڭگiمەلەرi جاراسپادى. بۇعان ۇلان ىڭعايسىزدانىپ، نە دەسە قىزدىڭ قولايىنا جاعاتىنىن بiلمەدi. جۇرەگi دە الىپ-ۇشىپ، سۇڭعىلا سۇلۋدىڭ شىرقىنان ەسكەن شۋاققا شىرماتىلا بەرگەن. سوندىقتان بولار، اۋزىنا جiبi ءتۇزۋ ءسوز دە تۇسپەدi. ايتەۋiر، كوكiرەگiندە بەيمالiم كۇش بۇلقىنىپ، الاقۇيىن ساتكە دۋشار ەتتi.
— گۇلميرا!
توسىن ءۇن ۇلاندى سەلك ەتكiزدi. قالاي تiل قاتۋدىڭ ءجونiن iزدەيمiن دەپ، ءوزiمەن-وزi بولىپ كەتكەن-تىن.
— توقتاي تۇرساڭدارشى، ەندi الىستاپ باراسىڭدار. — نۇرميرا بايەك قاعا شىرىلدادى.
قوس عاشىق شىنىندا دا ءتامسiءل-تامسiل سىر ايتىپ، بۇل ەكەۋiن جادىلارىنان شىعارىپتى. سىڭارىنىڭ داۋىسىن ەستiگەننەن كەيiن iركiلiپ، كۇتiپ تۇردى. بۇلار جاندارىنا جاقىنداعاندا گۇلميرا:
— كوشەدە سونشاما ايقايلاعانىڭ نە؟ ۇيات ەمەس پە؟! — دەدi بولماشى تۇلدانا.
— ەندi، وزدەرiڭ عوي تاستاپ بارا جاتقان.
— جالعىز ەمەسسiڭ، قاسىڭدا ۇلان بار.
— مەيلi، مەنiڭ سەندەرمەن بiرگە جۇرگiم كەلەدi.
سىڭارىنىڭ قانشا بوي جەتسە دە سابيدەي اڭعالدىعىنا گۇلميرا كۇلiپ جiبەردi.
— قىزىقسىڭ، نۇرميرا. بiزدiڭ ءوزiمiزگە عانا ورتاق قۇپيامىز بار. سەنiڭ كوزiڭشە ونى قالاي ايتامىز، — دەدi بiلەگiنەن ۇستاپ كۇلگەن قالپى.
وسى تۇستا سوزگە جانات ارالاستى.
— ەكەۋiڭ دە ءوز ارا اڭگiمەلەسiپ جۇرمەيسiڭدەر مە؟ — دەدi ەتەنەلiك تانىتىپ، باتىلدانا.
— مەنiڭ ونىمەن سويلەسكiم كەلمەيدi. — بۇلا بويجەتكەن اشۋلانا بۇرتيدى.
ولار وسىنداي ءتۇرلi حيكايامەن قاقپانىڭ الدىنا جەتتi. بiردەن ۇيگە كiرۋگە وقتالعان سىڭارىن گۇلميرا توقتاتتى. سوسىن قۇلاعىنا سىبىرلاپ:
— سەندەر وسىلاي ەسiكتiڭ الدىندا وتىرا تۇرىڭدارشى. ماعان جاناتتىڭ وڭاشا ايتاتىن اڭگiمەسi بار ەكەن. ارى كەتسە، بiز، جارتى ساعاتتا ورالامىز، — دەدi قيىلىپ.
جاڭا، جولدا كەلە جاتىپ جانات «ازىن-اۋلاق قىدىرساق» دەگەن تiلەك بiلدiرگەن. ول ءۇشiن ەڭ بiرiنشi نۇرميرانى ىركۋ كەرەك. ايتپەسە، بiرi كiرiپ، بiرi دالادا قالسا — ءۇي-iشتەن ۇيات. سوندىقتان وسىلاي ەتۋگە تۋرا كەلدi.
قينالىپ بارىپ، نۇرميرا ازەر كەلiستi.
— تەز كەلiڭدەر. — جاس بالاداي الدەنەگە شامدانۋلى. — ۇزاق كۇتتiرسەڭ، ۇيگە كiرiپ كەتە بەرەمiن.
— وعان الاڭداما، كوپ بوگەلمەيمiز. — ايتۋىن ايتقانمەن الدە قايتەر دەپ، گۇلميرا iشتەي بەزەك قاعادى. سوسىن، — كەلiستiك قوي، — دەپ، تاعى دا ءتاپتiشتەپ سۇرادى.
ولار ەكەۋi جىلىستاپ بارىپ، ءتۇن تۇڭعيىعىنا سiڭiءسىپ، كوزدەن جاسىرىندى.
قويىنىنان ءبوزi، اۋىزىنان ءسوزi ءتۇسiپ، ورەكپىگەن وكتەمنىڭ كوڭiلiن اۋدارارلىق ەشتەمە ايتا الماعانىنا ۇلان وپىندى. ەندiگi مىنا وڭاشا ءساتتi تەكتەن-تەككە وتكiزبەۋدiڭ امالىن قاراستىرۋدا. قىز الدىندا ءوزiن سىرقىندى سەرiلەردەي كورسەتۋگە قۇشتار. اتتەڭ امال قايسى، سونىسى قولدان كەلمەي تۇر عوي. بار تاپقانى «اڭگiمە ايتساڭشى» دەپ قويادى. نۇرميرا ونىڭ بۇل ساۋالىن ەستiمەگەندەي قاساقىلانا جاۋاپ بەرمەيدi. ۇلاننىڭ قاراپتان-قاراپ دiڭكەسi قۇرىدى. الدەبىر كەزدە ورىندىقتا وتىرعان بيكەنىڭ جانىنا جايمەن جايعاستى. جiگiت قيمىلىن دا، ءوزiن دە ەرەپايسىز سەزiندi. تاعى دا بiردەمە دەيiن دەسە، ەشقانداي رەتiن تاپپادى. بiراق وڭ قولىنىڭ قالاي كوتەرiلiپ بارىپ، قىز يىعىنداعى توپ-تولىق بۇرىمىن سيپالاعانىن بiلمەي دە قالدى. سول-اق ەكەن، وجەت جاننىڭ بالعىن بiلەگi قولىن قاعىپ جiبەردi. وسى كەزدە عانا ۇلان ءوزiنiڭ ابەستiك جاساعانىن اڭعاردى. بەتi دۋ ەتiپ، «ەلiكتەي ەركە نەمەنى ۇركiتiپ المادىم با؟» دەپ ويلادى.
ايتكەنمەن ءسال-پال تايىنعاندىعىن ىشكى قىزىلكوز اشقاراقتىعى ۇمىتتىرىپ جiبەردi. ۇكiنiڭ بالاپانىنداي ءۇلپiلدەگەن پەرiشتەنi كەۋدەسiنە باسقىسى كەلدi. توتەننەن لىقسىعان الاقۇيىن سەزiم، كورسەقىزاردى ءوز iسiنە ەسەپ بەرۋدەن قالدىردى. شالت قيمىلداپ، ايىم جوق، تايىم جوق ايقارا قۇشاقتاي الدى. شەڭگەلدەپ، قۇرساۋلاعان قالپى كوكiرەگiنە قىستى. قۇرالايداي عانا قۇرتىمداي قىزدىڭ ءالجۋاز بۇلقىنعانى، وكiرەش قوتيىن نەمەگە تۇك تە بولمادى. قارا كۇشپەن ەڭسەرiپ، البىراعان ەرiنiنە تونە بەردi. جانى قينالعان بەيشارا ارۋ، وسى تۇستا جاندارمەن ىشقىنا شىڭعىردى. جاڭا تەبiندەگەن بالاپان مۇرتى بەت-اۋزىن جىبىرلاتىپ بارادى.
وقشاۋ بارىپ وڭاشالانعان جانات پەن گۇلميرا وقىستان شىققان ايقايعا ەلەڭ ەتىستى.
— نۇرميرا ەمەس پە؟ — گۇلميرانىڭ كوڭiلi الاعىزدى.
— ءجۇر، بارالىق! — جiگiت ونىڭ ساۋساعىنان ۇستاپ تۇرعان قالپى، جۇگiرە جونەلدi.
بۇلار ەنتiگە جەتكەندەرiندە، ول ەكەۋi ەكi بولەك سوستيىپ قالىپتى.
— نە بولدى، نۇرميرا؟ — وپتىعا سىڭارى ساۋال تاستادى.
— اناۋ عوي مەنi قۇشاقتاپ، سۇيەيiن دەپ جاتىر. — ءۇنiنە وكسiك ارالاستى، ەندi بولماسا جىلاپ جiبەرۋگە شاق. — سەن مەنi كينوعا بارامىز دەپ... — دەم الىسى جيiلەپ، ءسوزiن اياقتاۋعا مۇرشاسىن كەلتiرمەدi.
گۇلميرا ەرiنiن تiستەلەپ، نە دەرiن بiلمەدi. سىڭارىنىڭ رەنجiگەنiنە ءوزiن كiءنالiدەي سەزiنiپ، ءلام دەپ تiل قاتا الماي بiراز ىركىلدى. سالدەن سوڭ جاناتقا:
— ساۋ بولىڭدار، — دەدi دە، نۇرميرانى جەتەلەپ قاقپادان iشكە ەنە بەردi.
اۋىزعى بولمەدەن شەشەلەرى قارسى الدى.
— بوتاقاندارىم، كينو جاقسى ما ەكەن؟ — ەكەۋiنە انالىق رياسىز سەزiممەن، قاباعى جادىراي قارادى.
— جاقسى ماما، تاماق بار ما؟ وزەگىمىز تالدى، شارشادىق. — گۇلميرا اڭگiمەنiڭ بەتiن باسقاعا اۋدارىپ جiبەردi.
ەكەۋi سىرتقى كيiمدەرiن شەشiپ، اسىعىس ءوز بولمەلەرiنە بەتتەدi.
— ەندi سەنiمەن ەشقايدا بارمايمىن. — كوزiنەن كەيiستiكتiڭ تورى ىدىراماعان قالپى نۇرميرا سالقىن تiل قاتتى. گۇلميرا ۇندەمەدi.
كوپ وتپەي-اق وتاناسى «شايعا كەلiڭدەر» دەپ داۋىستادى. ەكەۋi اس ۇيگە كiرگەندە اكەلەرى دە داستارحان باسىندا ەكەن.
— قارىندارىڭ اشقان شىعار؟ — مەيiرiمدi جانارى كۇلiمدەپ، ەركەلەتە سويلەدi.
نۇرميرا جاڭاعى بۇرتيعانىن ۇمىتىپ، جۇگiرiپ بارىپ اكەسiنiڭ مويىنىنا اسىلدى. — سەن مەنi كۇتiپ وتىرسىڭ با؟
— ءيا، التىنىم.
— سەنi ۇيىقتاپ قال ما دەپ اسىقتىم.
— جارايدى ەندi، قويىڭدار. شايلارىڭدى توگەسiڭدەر. — ىدىحان ەشقانداي قاھارسىز، داۋىسىن كوتەرە سويلەدi. ونى تىڭدايتىن كۇيەۋi مەن قىزى جوق.
— پاپا، بار عوي، جاڭا مەنi بiر تانىمايتىن بالا قۇشاقتاپ، بەتiمنەن ءسۇيiپ الدى. — كادiمگiدەي اشۋلانىپ، تاۋسىلا سويلەدى.
ال، اكەسi بولسا ميىعىنان جىميعان كۇيى جاي تىڭداۋشى كەيپىندە قالدى.
— گۇلميرا عوي مەنi سولارمەن بiرگە كينوعا الىپ بارعان.
ەندى بۇل سوزىنە شەشەسى مەن سىڭارى قوسىلا سىقىلىقتاعاننان كەيiن، نۇرميرا بوگەلiپ توڭىرەگiن بايىرقالادى. بۇل بۇلقان-تالقان اشۋلانىپ وتىرسا، مىنالاردىڭ جويداسىز جىرقىلى شامىنا ءتيدى.
— نەگە كۇلەسiڭدەر؟! — كوزi بوتالاپ، جىلارمان حالدە ايقاي سالدى.
ەڭ بiرiنشi ءسوزدى قۇسان باستادى:
— كۇنiم، ونىڭ سەنi سۇيگەنiنە مەن قايتا قۋانامىن. جاقسى كورگەندiگiنەن شىعار، — دەدi اكە شىن كوڭiلiندەگiسiن اقتارىپ.
ارينە، ۇلى دا، قىزى دا وسى ۇشەۋi بولعاندىقتان، بالالارىنىڭ بويجەتۋi، بوي تۇزەۋi اكە ءۇشiن تاڭسىق ەدi. جاڭاعىداي دەۋi دە سوندىقتان. ءارi، ەشتەمكەنi جاسىرىپ، بۇكپەلەمەگەندiگi ەت جۇرەگiن ەلجiرەتسە، ءسابيلiك اڭعالدىعى رياسىز كۇلكiگە كەنەلتتi.
سول كۇنi بۇلار ۇزاق اڭگiمەلەسiپ، ءتۇننiڭ بiر ۋاعىندا جاتتى.
وسى وقيعادان كەيiن نۇرميرا گۇلميرامەن ەشقايدا بارمايدى. بارسا، گۇلجان مەن ەلميرا بارادى. بiراق، ەسiكتi اشاتىن نۇرميرا. ونىڭ وسى قىزمەتi ءۇشiن جiگiتتەر سىيلاعان شوكولادتارىن ادەيi جەمەي، اكەپ بەرەتiن. ولار بۇل جايدى بiلiپ العاننان كەيiن نۇرميرانىڭ ءوزiنە ارناپ جەكە، سالەم-ساۋقات ۇستاتىپ جiبەرەتiن. سول ءتاتتiگە بولا كوزi قىزارسا دا ۇيىقتاماي كۇتەتiندi ادەتكە اينالدىردى. «بۇگiن بالمۇزداق اكەلiڭدەر» دەپ بۇيرىق سوعاتىندى دا شىعاردى. سونى انشەيiندە جەمەي جۇرگەن جوق ەمەس، مىنانىڭ ءوزiنشە بiر ءلاززاتى بار.
كۇندەر زىرقىراپ ءوتiپ جاتتى. اقپاننىڭ اياز قىسقان ساتتەرi سوڭدا قالىپ، ءساۋiردiڭ سامالى دا ەستi. Iزiنشە مامىر دا كوشتi، ماۋسىم دا تۋدى. شiلدەدە ۇشەۋi، ۇشەۋ ەمەس تورتەۋi قازداي تiزiلiپ، مەديسينالىق ينستيتۋتقا تاعى دا قۇجاتتارىن تاپسىردى.
ادامنىڭ دەسi جۇرسە ەشتەمە دە قارسى تۇرا المايدى-اۋ. تورتەۋi جۇبىن جازباعان قالپى وقۋعا قابىلداندى. ءدال سول كۇنگiدەي قۋانىش نەكەن-ساياق، ءتايىرى. ءۇي-iشتەگiلەر دە، بۇلار دا مارە-سارە. بiر جاعى نانبايدى. نانبايتىندارى بارلىعى جالعان، كورگەن ءتۇس سياقتى.
وسىدان باستاپ سۇرەڭسiز كۇندەردiڭ iرگەسi سوگiلدi. جيi ناۋقاستانىپ، قاباعى كiلبيiپ جۇرەتiن اجەلەرiنiڭ دە ءجۇزi جادىراعان. قارتايعان كەيۋانا دا ءومiرگە كوڭiلi توق قالپىمەن قارايدى. ىدىحاننىڭ دا كوزiندە نۇر ويناپ، قاراشىقتارىنىڭ قۋانىشى مەسەلدەسiن تاسىتىپ جiبەرگەن. Iشتەي «وسى جانعان باقتارىڭ سونبەسiن، امسە مەرەيلەرiڭ ۇستەم بولسىن» دەگەن ءسوزدi سان مارتە قايتالادى.
ساباق باستالعاندا گۇلميرا مەن ەلميرا جۇمىس ورىندارىمەن بiرجولا ەسەپ ايىرىستى. ال، نۇرميرا سول سانيتارلىعىن تاستامادى. اراعا ەكi كۇن ارالاتىپ تۇنگi كەزەكشiلiگiنە بارىپ تۇرادى. «ساباعىڭا كەسiرi تيەدi، قويساڭشى» دەگەن اتا-انانىڭ ءسوزiنە دە كونبەدi.
— ءتۇبi ءدارiگەرلiك قوي ماماندىعىم، قۇداي بۇيىرتسا. نە دە بولسا الدەن جاقىنىراق جۇرەيiن. الاڭداماڭدار، ساباعىما دا ۇلگەرەمiن، — دەپ، بوي بەرمەدi. سودان ونى ءۇي-iشi دە قىستاماي ءوز ەركiنە قويعان.
23-تاراۋ
كەسىردىڭ كولدەنەڭدەپ كيلىككەنىنەن سەرiكتەردەن اجىراپ، ۋاقىت وزعان سايىن گۇلجاننىڭ حالi مۇشكiلدەي بەردi. ونە-بويى قۇرىسىپ، بۋىن-بۋىنى سىرقىراپ، الدەبiر قۇشتارلىق پەن قوماعايلىقتىڭ جەتەگiنە ەرiپ، اڭقاسى كەۋiپ، ىندىنى قۇرىدى. مينۋت سايىن قۇلقىنى الدە نارسەنi تiلەپ، جانى قىستىقتى. بۇل نە قۇدiرەت ەكەنiن ءوزi دە بiلمەي، ءارiء-سارi بەرەكەسiز كۇي كەشتi. اڭسارى بەيمالىم جاققا اۋادى دا تۇرادى، سيقىرلى دۇلەي كۇش ءوزiنە ەرiكسiز تارتادى دا تۇرادى. «تۇندەگi iشكەن اراقتان شىعار» دەپ، سىرا ساتىپ اپ كوردi. ءبارiبiر، ەش سەپتiگi تيمەدi. جانىنداعى گۇلميراعا ايتۋعا سان مارتە وقتالدى دا، سان مارتە ول بەتiنەن قايتتى. ەشتەمەگە زاۋقى جوق، ەشتەمەگە كوڭiلi سوقپايدى. قۇر سۇلدەرiن عانا سۇيرەتiپ، ەكi اياعىن iلبiپ، ازەر باسادى. اقىرى، كوكiرەگiن قاراقۇرتتاي جايلاعان پاسىق قۇمارلىق دەگەنiنە جەتتi. ۇشاققا مiنەيiن دەپ تۇرعان جەرiنەن جىنى بۋعان باقسىداي دەدەكتەتiپ، الدىنا ساپ ايداي جونەلدi. ءوزiن الدەكiمنەن قاشىپ كەلە جاتقانداي، كەيدە الدەكiمدi قۋىپ كەلە جاتقانداي سەزiنەدi.
ايالداماعا توقتاعان اۆتوبۋستىڭ بiرiنشiسiنە-اق اياق ارتىپ، الباتتى پاڭگiپ جونەلدى. باسى اينالاتىن سىڭايلى، بiرەۋلەردەن ۇرەيلەنەتiن ءتارiزدi. جۇرەگi ورەكپي سوعادى. جوق، ەندi اڭدادى — قۇرساعىنداعى ءسابي تىپىرلاپ جاتىر ەكەن. بiر قۋانىش وتى لىپ ەتiپ، ءجۇزiنە قان بوپ جۇگiردi دە تىندى. تاعى دا قۇلقىنى قۇرىپ، جوق زاتقا تامسانادى. جەرiك اسىنا بۇلاي اۋانى قۇلاپ، اۋكەسi سالبىراي iزدەمەپ ەدi. مىناۋ بiر ءابiلەت، باسىن دومالاتىپ ايداپ بارادى. قايدا بارادى؟ ەمiس-ەمiس كومەسكiلەنiپ، كوزدەگەن مۇددەسi قىلاڭ بەرگەندەي. ساناسىندا الدەبiر سايتان سەزiم «سەرiك، سەرiك» دەپ، اتوي سالاتىنداي. مىنا جەتەك ۇرعانداي قالپىنان قۇتقارار قۇدiرەت، تەك سونىڭ قولىندا تۇرعانداي. «تەزiرەك بارايىنشى، — دەپ، اسىعا تۇسەدi، — اكەم-اۋ، مەن قايدا لاعىپ كەتكەنمiن؟» ەندi-ەندi ەسiن جيىپ، قالانىڭ قاي جەرiندە تۇرعانىن باعامدادى.
سەرiك مۇنى جىميا قارسى الدى. ءجۇزiندە اسكەرە زىمياندىقتىڭ تابى جاتقان-تىن.
— بiز سەنi ەلەگiزiپ كۇتiپ وتىر ەك. — داق بiر كەزدەسۋگە ۋاعدا بايلاسقانداي سەنiمدi، نىق. ءوپ-وتiرiك قۇشاقتاپ، بەتiنەن ءسۇيدi.
— قاجەت بولسام iزدەمەيسiڭدەر مە! — كادiمگiدەي بۇلداندى.
— اشۋلانبا... — قاراڭ ويلى جالپاقتاعان سىڭاي تانىتىپ، سابىرعا شاقىردى. — جاعىدايدى ءوزiڭ بiلەسiڭ — جارتىمىز قامالىپ، جارتىمىز... — تiلi تۇتقىرلانىپ، ءسوزiنiڭ سوڭىن جەپ قويدى. — بiرەۋدi-بiرەۋ iزدەيتiن ۋاقىت ەمەس، شامالى بوي تاسالاپ، iز جاسىرۋ قاجەت. ايتپەسە، بiرi تۇزاققا تۇسسە، بiرiنەن سوڭ بiرi قۇرۋلى تورعا جاپا تارماعاي تۇتىلاتىن شiلدiڭ كەبiن كيەمiز.
— ءا-ا، جىرتىق بولسا دا ءوز تەرiڭنiڭ امان قالۋىن كۇيتتەگەنiڭ عوي.
— نەگە بۇگiن سونشا قىسىمىڭ كوتەرiلiپ تۇر؟ ءما، مىنا «ۆيتاميندi» جەپ جiبەرiپ، اپتىعىڭدى باسشى.
الاقانىنا بiر ءتۇيiر ءدارiنi دومالاتىپ، ۇسىنا بەردi. تاناۋراپ، ءپارۋانا كۇي كەشكەندiكتەن بە، كەلiنشەك لىپ ەتكiزiپ تاڭدايىنا تاستاپ ۇلگەردi. ءسويتiپ، «ءمورتi كەلگەندە iشتiرiپ جiبەرسەم» دەگەن قاراڭ پيعىلىنا جiگiت وپ-وڭاي قول جەتكiزدi. ەندi ارى قاراي شارۋاسى دوڭگەلەنبەك. دايرابايلاردىڭ دا قاتتى تابىس ەتكەنi وسى بولاتىن. الداپ-سۋلاپ گۇلميرانىڭ قايدا ەكەنiن بiلiپ، ءابدiراحماندى بوساتىپ الۋ ءۇشiن وعان تۇندەگىسىنە قارسى ارىز جازدىرتۋ كەرەك. ولاي iستەۋ ءۇشiن دە گۇلجاندى بۇرىنعى «بابىنا» اپارۋى تيiس. مiنە، قۇداي بۇيىرتسا iس وڭعارىلاتىن ءتۇرi بار. بۇدان سوڭ كۇلبiلتەلەمەي ويىنداعىسىن اشىپ ايتادى.
زاھاردiڭ قۇدiرەتi لەزدiڭ اراسىندا ماڭدايىنىڭ قۇرىس-تىرىسىن جازىپ، ار جاعىندا بوي كوتەرگەن ءابجىلاننىڭ باسىن قايىردى. سولعىن تارتقان جانارىنىڭ نۇرى قايتا ويناپ، ساي-سۇيەگiنiڭ سىرقىراعانى باسىلدى. الگiندە وزەگi تالىپ، قاتتى وپتىعىپ جەتiپ ەدi، بiر دەمدە مامىراجاي راحات كۇيگە كوشتi.
Iزiنشە-اق دايراباي مەن بiدiءرالi دە توبە كورسەتتى. ۇشەۋi ءۇش جاقتاپ گۇلجاننىڭ اۋزىنا كiرiپ كەتە جازداپ، وزدەرi كەتكەننەن كەيiنگi وقيعانى باستىرمالاتا سۇرادى. سوڭىرا گۇلميرانىڭ قايدا ەكەنiن ماعلۇم ەتتi. بيپازداپ وتىرىپ، ماسكەۋدەگi Iلياستىڭ مەكەن-جايىن بiلدi. سوسىن، دايراباي «تەز تاۋىپ الىپ كەلiڭدەر» دەپ، ءۇش جiگiتتi سوڭىنان اتتاندىردى.
گۇلجان تەلەفون سوققاندا نۇرميرا تاڭ قالدى.
— ءۇي، سەن، بiرگە ۇشپاپ پا ەدiڭ؟ — دەدi ابدىراپ.
— ۇشقىم كەلمەدى، بارمادىم. — سىڭقىپ سويلەپ، سىلق-سىلق كۇلەدi. — سەنi اكەتەمiز.
— ەسiڭ دۇرىس پا؟ — قاپەرگە سىيمايتىن نارسەنi ايتقانىنا قايران.
— قايدا، كiمگە اپارماقشىسىڭدار؟
— «ءابدiراحمان قاماۋدا، بiتتi» دەپ وتىرسىڭ عوي... بiر-ەكi كۇندە شىعادى. تiپتi، ول بولماعان كۇندە دە باسقا ەركەكتەر قۇرىپ قالعان جوق. حا-حا-حا...
— مەن سوندا سەندەرگە، قولجاۋلىقپىن با قالاعان جاقتارىڭا سۇيرەتە جونەلەتiن!
— ءاي، جالەپ! — دەگەن ەركەكتiڭ كۇركىرەگەن ءۇنi ءسوزiن ءبولiپ جiبەردi، — بiز نەنi قالايمىز، سونىڭ ءبارiن ساعان جاسايمىز. جەتتi تايراڭداعانىڭ، بۇدان ارى شىداۋ مۇمكiن ەمەس.
نۇرميرا ونىمەن ءتاجiكەلەسكiسi كەلمەي، تۇتقانى تاستاي سالدى. ويلانباستان جاسارالعا تەلەفون شالدى. ودان باسقا جاناشىرى دا جوق-تۇعىن.
ول داۋىسىنان نۇرميرانى بiردەن تانىدى.
— قايدان ءجۇرسiڭ؟ — اڭ-تاڭ قالىپ سۇرادى. بiراق ونىسىن بiلدiرتپەۋگە تىرىستى. — ءالi كەتپەدiڭدەر مە؟
— سەن مەنi كەشiر، مازالامايمىن دەپ الىپ، تاعى دا ءابiگەرگە سالعانىما. تالاي قول ۇشىن بەرiپ ەدiڭ، ەندi بiر-ەكiء-ۇش كۇن كومەكتەسسەڭ... كومەگiڭ قاجەت.
— نە بوپ قالدى؟ — سالقىن، قۇلىقسىز تiل قاتتى.
— الگiلەر دە قىر سوڭىمنان قالماي جۇرگەن. امان-ەسەن ماسكەۋگە شىعارىپ سالساڭ جەتەدi.
«ماسكەۋگە كەتكەنiڭ قالاي؟» دەگiسi كەلدi. ايتكەنمەن ۇندەمەدi.
جiگiت «بارسا ما، بارماسا ما» — زيىنى جەتپەي قينالدى. مىنالاردىڭ قاتىباس قيراگەزدەۋ تاعدىرلارىن بiلە تۇرا — جاردەم بەرمەۋ قيانات ءتارiزدەنەدi. جاسارال بiراز بوگەلiپ بارىپ، قايتادان تiلگە كەلدi.
— سەن ءابدiراحمانمەن كەتپەككە كەلiسiپ ەڭ عوي، اياق استىنان بۇزىلعانىڭ قالاي؟ — تاڭ-تاماشا قالپىن جاسىرا المادى.
ءسال كۇمiلجiگەن كەلiنشەك:
— كەشەدەن بەرگi وقيعانىڭ ءبارiن ساعان تەلەفونمەن جەتكiزۋ قيىن. — كۇرسiندi. — مەن وعان لاجسىز بارۋعا كەلiسكەنمiن... ءابدiراحمان قاماۋدا.
— قالاي؟.. — جاسارالدىڭ ءۇنi قاتتى شىقتى.
— ونىڭ ءبارi تەلەفونمەن ايتىلاتىن اڭگiمە ەمەس.
— قازiر بارامىن، كۇت وندا!
24-تاراۋ
ۇشەم قىزداردىڭ تiرلiكتەرi تىم ءتاتتi-اق ەدi. بۇگiن دە سولاي ءوزiنiڭ شىرايلىلىعىمەن شىرماعان. ۋىز شاقتىڭ كۇرەڭسەدەي قۇلپىرعان كەزەڭi ولاردى اۋلەتiمەن ماساتتاندىرعان. تەك، اكەلەرiنiڭ تاعى دا كەزەكتi ناۋقاسى قابىنداپ، مازالارىن قاشىردى. بارلىعى كۇپتiگەي كوڭiلمەن جۇرگەنiمەن، بالەندەي الاڭدامادى. ونىڭ ءۇستiنە قۇسان بۇگiن باسىن كوتەرiپ زايىبى دا، اناسى دا، بالالارى دا قاباقتارى جادىراپ، ارسالاڭداپ قالىپ ەدi. سوسىن كوڭiلi جايلانعان سوڭ ىدىحان، كەشكiلiك جۇمىسىنا كەتتi. سوڭعى جىلى ادەيi جەدەل جاردەم جۇيەسiنە اۋىسقان. وڭگەسi ءتورت كوزi تۇگەل ۇيدە.
ادەتتەگi اشىق قالپىمەن گۇلميرا نۇرميرانى قاپسىرا قۇشاقتاي الدى.
— جانىم مەنiڭ، بوتام، — دەپ بەتiنەن ءسۇيدi. — وزدەرiنەن سوڭ تۋعاننان كەيiن بە، ەلميرا ەكەۋi مۇنى وسىلاي كiشكەنە كورiپ ەركەلەتەتiن. ولارعا گۇلجان قوسىلادى.
— قويشى، جiبەرشi، — دەدi نۇرميرا ونىڭ بۇل قىلىعىن جاقتىرا قويماي تۋلاپ. سول كەزدە ەلميرا كەلiپ، گۇلميرانى قىتىقتاي باستادى. بۇل — نۇرميراعا بولىسقانى. ساۋساعى قولتىعىنا بولار-بولماس تيiپ ەدi، شىدامسىز، قىتىقشىل گۇلميرا اتىپ جونەلدi. بۇعان ۇشەۋi iشiن باسىپ، سiلەلەرi قاتقانشا كۇلدi.
— قالاي ەكەن؟ — نۇرميرا ءوزiمسiنە تiل قاتتى.
— سەندەر ماعان جابىلماڭدار. بار جازىعىم — جاقسى كورگەنiم بە؟ — گۇلميرا نازدانا جاۋاپ بەردi.
— ونى بىلمەدىك، — دەپ ەلميرا سوڭعى جاعىن جايمالادى.
بويجەتكەندەر ءمامiلەگە كەلگەندەي توسەككە جايعاستى. بiر ءسات بولمەنi ءۇنسiزدiك جايلادى. تىنىشتىقتى «ءان تىڭدايىقشى» دەگەن ەلميرانىڭ ءسوزi بۇزدى. سوسىن ول باپپەن كوتەرiلiپ بارىپ، ماگنيتافوندى قوستى. باياۋ، ايشىقتى اۋانىمەن تەربەتەتiن دج. ودەسەننiڭ عاجايىپ ءۇنi، ءاربiر كوكiرەكتi كەرنەي الا جونەلدi.
اۋەننiڭ عالامات سيقىرلىعىنا اربالىپ، ۇشەۋi تاعى دا تومساردى. ءار كiم ءوز ويىمەن.
— مۇقاتايدى كوردiڭ بە؟ — دەدi گۇلميرا بiر ۋاقىتتا ەلميراعا.
— ءيا. بۇگiن iزدەپ كورپۋسقا كەلدi. — ايتۋىن ايتقانمەن ەكi بەتi نارتتاي قىزارىپ، ءجۇزiن تومەن سالا بەردi.
اڭگiمەگە ارقاۋ بوپ وتىرعان مۇقاتاي دەگەن جiگiت، وسىدان ءۇش-تورت اي بۇرىن ەلميرامەن تانىسقان. سودان ءسوز ايتىپ، ىقىلاس، پەيiل بiلدiرiپ ءجۇر. ارينە، ونداي عاشىقتىق سەزiمiن اڭعارتقان جاندار از ەمەس. بiراق سولاردىڭ iشiندەگi ەلميرانىڭ كوڭiلiنە ۇناعانى، بۇعان دا شىنايى، ءمولدiر ىنتىزارلىقپەن جانسەبiل كۇي كەشتiرگەن ادام — مۇقاتاي. ونىڭ دوڭگەلەك قارا كوزدەرi، قىر مۇرىنى، اققۇبا ءوڭi — وڭگەلەرگە قاراعاندا بiتiمiن بولەكتەندiرەدi. ءاسiرەسە، پاك سەزiمi، قىلاۋسىز كوڭiلi، اق پەيiلi قىز جانىنا جاعاتىن. ءارi، ءوزi سەكiلدi ستۋدەنت، ۋنيۆەرسيتەتتiڭ فيلوسوفيا-ەكونوميكا فاكۋلتەتiندە III-شi كۋرستا وقيدى.
گۇلميرانىڭ سۇراپ وتىرعانى وسى جiگiت.
— جانات كوپتەن بەرi حابارلاسپادى عوي. — نۇرميرا سوزگە ارالاستى.
— پاپام سىرقاتتانعان سوڭ ەشتەمەگە زاۋقىم سوقپادى. ۇيدەن ەشقايدا ۇزاپ شىققىم كەلمەدi. بۇگiن توبە كورسەتۋi ىقتيمال. — گۇلميرا ويىن بۇكپەسiز ايتتى. سوسىن iزiنشە:
— نۇرميرا، ەگەر كەلسە، مەنi جiبەرiڭدەرشi. تۇندە سەندەردiڭ تەرەزەلەرiڭدi قاعامىن، ەسiك اشارسىڭدار. — كوزiنiڭ نۇرى جاسىڭقىراپ، ءوتiنە تiل قاتتى.
— كورەرمiز. — ادەيi قۋاقىلانا جاۋاپ قايىرعان نۇرميرا ورىنىنان تۇرىپ، ماگنيتافوندى ءسوندiردi دە پيونيناسىنىڭ قاقپاعىن اشتى. ءاپ ساتتە ءسۇيرiكتەي ءاپپاق ساۋساقتارى كوز لەسپەس شاپشاڭدىقپەن مايىسا، كلاۆيشتەردiڭ ءۇستiندە جورعالاي جونەلدi. كۇي ساندىقتىڭ كەۋدەسiنەن كۇمبiرلەپ، جۇرەك قىلىن شىمىرلاتا وگينسكييدiڭ «پولونەزi» اقتارىلدى. ورىنداۋشى ءوزi بولسا مۋزىكانىڭ قۇدiرەتiنە ءجان-تانiمەن بەرiلiپ، قاباعىن كەيدە شىتا، كەيدە جازىپ قۇشىرىن توگە ەكپiندەتەدi. ءزاۋزادا، «بيلەڭدەر!» دەگەن ءۇنi ساڭق ەتiپ، قيلى-قيلى قيالعا شومعان قوس سىڭارى مەن گۇلجاندى سەلك ەتكiزدi. ولار بiر-بiرiنە جالت-جالت قاراستى. كوپ بوگەلمەي بiلەك سىبانا ورىندارىنان كوتەرiلiپ، سيقىرلى تولقىننىڭ يiرiمiنە ءدۇبiنە كiرiستi.
بۇل كەزدە «قازاق ۆالسi» اۋەگە شىمىر-شىمىر تاراپ جاتقان ەدi.
ولاردىڭ شادىمان شاعىن شورت ءۇزiپ، گرەتا شابالانا جونەلدi. «يت ۇرسە، قىز جۇگiرەدiنiڭ» كەبiمەن ۇشەۋi دە ءبارiن تاستاي ساپ، تەرەزەگە ۇمتىلدى. دۋال بيiك بولعاندىقتان كوشەدەگi تiرلiك كورiنبەدi. بiراق، قارا توبەت ادام كەلسە قاقپانىڭ ساڭىلاۋىنان تۇمسىعىن تىعا، مازاسىزدانا ارپىلدايتىن. بۇلار قاراعاندا ءدال ءسويتiپ، بايبالامدى سالا باياپارلانعان.
ءبارiنەن جەڭiلتەك گۇلميرا تىسقا قاراي قۇلدىراڭداي جونەلدi. گۇلجاننىڭ ىندىنى قۇرىپ، تىزاقتاپ بارادى.
ول سىرتقا شىعىپ ەدi، بەيماز يتتiڭ ءۇنi ساپ تيىلدى. سول كەتكەننەن قىز جۋىق ارادا قايتا ورالا قويماي، ەلميرانى جاقسىلىق حابارعا دiلگiر ەتە بۋلىقتىردى. ءوزi دالاعا شىققانعا قوسانجارلاسقانداي بولمايىن دەپ توقتادى. ءارi، نۇرميرانىڭ كوزiنشە نە بارۋدىڭ، نە وتىرۋدىڭ بوپاسىن تاپپادى. ال وعان ءبارiبiر سەكiلدi، بەت-جۇزiنەن الاڭداۋدىڭ نىشانى بiلiنبەيدi.
بiر كەزدە زارىقتىرىپ بارىپ گۇلميرا قايتا ورالدى. ونىڭ بال-بۇل جانعان ديدارىنا گۇلجان مەن ەلميرا سۇراۋلى پiشiنمەن، «ايتساڭشى» دەگەندەي دەگبiرسiزدەنە قارايدى. ودان سايىن قۇمارىن ارتتىرا گۇلميرا قۋاقىلانا كۇلiپ، پۇشايمان سىڭارىنىڭ كوڭiلiن الگiدەن دە ارمەن استاڭ-كەستەڭ جاسادى. اقىرى ەلميرا شىدامادى:
— ىرجاڭداپ كۇلە بەرمەي ايتساڭشى... كiم كەلگەن؟! — وكتەمسي تiل قاتتى.
— جانات.
ەلميرانىڭ الاعىزعان جۇرەگi بiر بۇلقىنىپ بارىپ باسىلدى. سوسىن، ءۇمiتi ءۇزiلگەندەي تەرiس بۇرىلدى.
— بiز سويلەسiپ تۇرعاندا، — دەپ ساباقتادى ءسوزiن گۇلميرا قايتادان، — مۇقاتاي دا كەلدi.
تومسارىپ كەتiپ بارا جاتقان ەلميرا كiلت بۇرىلىپ، «شىن با؟!» دەپ، ءوزi دە ويلاماعان جەردەن داۋىستاپ جىبەردى. كوزi گۇل-گۇل جايناپ، جاڭاعى كiرپiگiنە iلiنگەن كiرەۋكەنiڭ كولەڭكەسi بiردەمدە ءوشiپتi. گۇلجاننىڭ دا بۇل جاڭالىققا قۋانعانى اڭعارىلىپ، ءاپپاق ءوڭi بال-بۇل جانادى.
— بوتام-اۋ، شىنىڭ با؟!
— ءيا. باسىندا سەنi قايتەر ەكەن دەپ ادەيi اشۋلاندىرعانىم عوي.
اياق استىنان ۇشەۋi مارە-سارە بولدى. ال، نۇرميرانىڭ قاپەرiنە دانەمە كiرەر ەمەس. بiراق بۇلار ءۇشiن نۇرميرا قاشان دا كەرەك. اۋەلدەن تۇزى جەڭiل گۇلميرا ونىڭ قاسىنا بiرiنشi بوپ جەتتi.
— نۇرميرا، كەلگەن مۇقاتاي مەن جانات ەكەن...
— ەستiپ وتىرمىن.
گۇلميرا قيپىجىقتاپ، بۇدان ارى نە دەرiن بiلمەي توسىلىڭقىرادى.
— بiز ۇشەۋمiز كينوعا بارىپ كەلسەك، سەن تۇندە ەسiك اشاسىڭ با؟
— سەندەر ەرتەڭ ۇلكەن ءۇزiلiستە شوكولاد الىپ بەرەسiڭدەر مە؟
سىرتتاي باقىلاپ تۇرعان ەلميرا ونىڭ بۇل ءسوزiنە مىرس ەتiپ كۇلiپ جiبەردi. سوسىن مۇنىمدى ەستiپ اشۋلانىپ قالار دەپ، بiردەن اۋزىن قوس قولداپ جابا قويدى. ال، گۇلميرا ەندiگi تۇستا جاڭاعىداي كۇمiلجiمەي، ماسەلەنiڭ باسىن اشىپ الماق بوپ، اسىعا سويلەۋدە.
— ءيا، قانداي شوكولاد الام دەسەڭ دە قارسى ەمەسپiز، الىپ بەرەمiز. تەك تۇندە بiز كەلگەندە ەسiكتi اشساڭ بولدى. ايتەۋiر، پاپاما سەزدiرمەيiك. جوق ەكەنiمiزدi اجەمە دە بiلدiرتپە.
ۇشەۋi بiردەمدە كيiندi دە، ءاپ ساتتە كەتiپ تە ۇلگەردi. ولاردى شىعارىپ ساپ نۇرميرا پيونيناعا وتىرا بەرگەنi سول ەدi، بولمەسiنە سىپ بەرiپ ەلميرا كiرiپ كەلدi.
— ءما، مىناۋ ساعان. ءوزiڭ بiردەمە الىپ جەرسiڭ.
الدىنا كوك قۇلاقتىڭ بiرەۋiن تاستاي سالدى. قيمىلى سونداي شالت. سول اسىپ-ساسقان قالپى قايتا جونەي بەردi.
ءۇش سومدىقتى قولىنا ۇستاعان نۇرميرا ءماز. ەرتەڭ ساباق اراسىندا بۋفەتكە بارامىز دەپ ويلادى. سىرتىنا اشەكەيلەنiپ سۋرەت سالىنعان، iشiنەن شىتىرلاق جىلتىر قاعازعا ورانعان الاقانداي ءتورت بۇرىش قوپ-قوڭىر شوكولاد ەلەستەدi. ءوز-وزiنەن تامسانىپ، سiلەكەيi شۇبىرىپ سالا بەردi.
سوسىن سەمينارعا دايىندالدى. ساباققا كيەتiن تورتەۋiنiڭ ءاپپاق حالاتتارىن وتەكتەدi. الدەن ۋاقىتتا اجەسi مەن پاپاسىنا شاي بەرمەك نيەتپەن اس ۇيگە بەتتەدi.
25-تاراۋ
ءۇيدiڭ iشi قۇلازىپ، كوردەي كۇڭiرەنگەنiنە ءۇشiنشi ءتاۋلiك. اياداي بولمەنiڭ قابىرعاسى ۋاقىت وزعان سايىن تارىلىپ، اۋاسى اۋىرلاپ، تىنىستى بiتەي تۇسەدi. پاكيزاتتىڭ كۇتە-كۇتە ءتوزiمi سارقىلىپ، ابدەن پiسۋi قانعان قىمىزداي جانى جiنiگiپ، جۇيكەسiندەگi شىڭىلتىر شىرت-شىرت سىنادى. قىزعالداقتىڭ قاۋىزىنداي ءۇلبiرەپ تۇرار جۇقالتاڭ ءوڭi دومبىعىپ، ۇيىقتاماعاندىقتان بادانا كوزدەرi قىزارعان. كiشكەنتاي بوبەگiن بiرەسە كوتەرiپ، بiرەسە جەتەلەپ دالاعا ءالسiءن-السiن شىعادى. ەسiك الدىندا سەرۋەندەگەن بوپ ۇزاق-ۇزاق بوگەلەدi. ءبارiبiر جاسارالدىڭ توبەسi كورiنەر ەمەس. كوڭiلi الابۇرتىپ، ءۇي تۇرماق مىنا الەمگە سىيياتىن ءتۇرi جوق. Iشكە قاراي بەتتەگiسi كەلمەيدi. ءسابيi ءسۇت، شاي سۇراعاندا دiڭكەسi قۇرىپ، جوعارى كوتەرiلەدi. ءاسiرەسە، ءتۇن بالاسىن جەك كورiپ كەتتi. نارەستەسi ەكەۋi جەتىمسىرەگەن حالدە بiر بۇرىشتا ءبۇرiسەدi دە جاتادى. پاكيزاتتى قاجىماس-تالماس، ۇشى-قيىرى جوق تاۋسىلماس وي تاسقىنى جەتەلەيدi. انشەيiندە الىپ ۇراتىن ۇيقى جازعانىڭنىڭ شاماسى وندايدا جەتپەيدi ەكەن.
ءۇشiنشi ءتاۋلiك. نە جاسارىن بiلمەدi. «الدەقانداي بوپ كەتتi مە؟» دەگەن ۇرەي دە بار. ايتكەنمەن، ءبارiن جاقسىلىققا جورىپ، ونىسىنان تەز تايقىيدى. «الدە، جولداستارىنا بارىپ ايتسام با» دەپ، بiر وقتالادى دا ودان دا تاباندا اينيدى. «جاسارالدىڭ ۇيگە قونباي جۇرگەنiن بiلسە، ۇيات-تاعى».
وسىنداي ەكiۇداي كۇي نە بىلاي، نە بىلاي كەلiنشەكتi تىرپ ەتكiزبەدi. بار تىندىرارى — البىراعان جۇقا ەرiنiن جاقۇت تiستەرiمەن اياۋسىز تiستەلەي بەرەدi. كوڭiلiنە الاڭ كiرگەنi سونداي، اۋەلi، جانىنا باتقانىن سەزبەدi.
جاسارالدىڭ دا جايى ءدال وسىنداي-تىن. Iشكەنi — iرiڭ، جەگەنi — جەلiم. مىنا جەردە تەك سۇلدەرi عانا، ايتپەسە باياعىدا-اق وي-قيالىمەن ايەل-بالاسىنىڭ قاسىنا جەتiپ العان. ولاردىڭ بەيشارا مiسكiن كۇيگە تۇسكەن بەينەلەرi كوز الدىنا ەلەستەپ ەدi، قولقا-جۇرەگi سۋىرىلىپ اۋزىنا تىعىلدى. ءوزiن دە، بالا-شاعاسىن دا ازاپقا سالماي قۇستاي ۇشىپ كەتكiسi بار، اتتەڭ، ۋادە — قۇداي ءسوزi. جiپسiز بايلانىپ، ارقاندا قاتقان ءساۋiرiكتەي الاسۇرادى. مۇنىڭ ءتوزiم شەگiن سىنايىن دەگەندەي، گۇلميرا دا كەشەۋiلدەۋدە.
ەرتەڭگiلiك گۇلجان تەلەفون سوعىپ، نۇرميرا سويلەسپەي تۇتقانى تاستاي سالعان سوڭ، بiر قورا جiگiتپەن كەلiپ، ەسiكتi تەپكiلەپ-تەپكiلەپ كەتتi. جاسارال قۇلىپتى اشۋعا بەكiنiپ ەدi، نۇرميرا شىر-شىر قاعىپ، بوساعاعا جولاتپاي قويدى.
— جiنiككەن جىندىلار مەرتiكتiرەدi، ولارمەن سويلەسiپ بەرەكە تاپپايمىز، — دەدi جانارىنا ۇرەي مەن جاس قابات تىعىلىپ. اڭگۇدiكتەر بوساعانى كۇزەتiپ ساعات جارىمداي تابالدىرىقتىڭ الدىندا تىپىرلادى دا، بiر كەزدە iزiم-عايىم جوعالدى.
— ادەيi دالادا اڭدىپ تۇر، شىعا قالساق باس سالماق، — دەپ، كەلiنشەك قورقىنىشتىڭ قوسىن جاقىن ماڭايدان كوتەرەدi.
بiراز ۋاقىت ءوتتi، تىرس ەتكەن دىبىس بiلiنبەيدi. مىنا مەڭiرەۋ تىنىشتىق جiگiتتiڭ جاعاسىنان الىپ، سىعىمداپ بارادى. «قاپ، نە دە بولسا باعانا ەسiكتi اشىپ، شايقاسىپ بiر كورۋ كەرەك ەدi» دەپ، iشتەي وكiنiشكە بۋلىعادى. قاسارىسقاندا تەلەفون دا مەلشيiپ، مەڭiرەۋلەندi دە قالدى.
تاڭەرتەڭگىلىك اينا Iلياس پەن گۇلميرانىڭ «دومودەدوۆقا» كەتكەنiن حابارلادى. ال كەشە گۇلميرانىڭ ءوزi سويلەسiپ، پاتەردى باسقا اۋدانداعى ۇيگە اۋىستىرعانىن، سۋداي جاڭا قاپ-قارا سەگiزiنشi ماركالى جيگۋلي ساتىپ العانىن قۋانا جەتكiزگەن. سوسىن بۇگiن تاعى دا قوستانايدان تەلەفون شالدى. «قاسىمدا Iلياس بار، ادەيi ەرتiپ الدىم. ساعات كۇندiزگi بiرلەردە الماتىدا...» دەگەندi ايتىپ، ءسوزiن جالعاستىرا بەرگەندە بايلانىس شورت ءۇزiلدi. سودان بەرi جىم-جىلاس، كەلەتiن ۋاقىتتارى الدەقاشان بولدى. بiراق...
ۇيدەن شىقپاي كوتمالدى بوپ جاتقانىنا ءۇشiنشi ءتاۋلiك. مىنا شيەلەنiسكەن جاعىداي جانىن بiر جانىشتاسا، ءوز وتباسىنداعى بەيمالiم، وبا جايلاعانداي كۇي — قانىن ميىنا قۇيدى. رياسىز كۇلiپ، اپىل-تاپىل باسا ءوزiنە قاراي جۇگiرەتiن ۇلى، ەكەۋiنە ءسۇيسiنە قاراپ تۇرار قىلىقتى كەلiنشەگi — قاتتى ۋايىمداعاندىقتان با كادiمگiدەي اپ-ايقىن كورiنەدi. سوسىن جۇپار يiسi اڭقىعان بوبەگiن باۋىرىنا باسادى. اجۇك-كۇجiك اڭگiمەمەن شاي iشiلەدi. سوڭىرا ءاپپاق توسەكتە ۇشەۋi اسىر سالىپ، دiڭكەلەرi قاتقانشا الىساتىن.
تىم شىرايلى دا شۇرايلى ءسات بۋىن-بۋىنىن بوساتتى. سول رايىس ىستىق وتانىنا جەتكەنشە تاعاتىنان — تاعات، جۇيكەدەن — جۇيكە قالمايتىن سىڭايلى.
جاسارال اۋىر كۇرسiندi. پاكيزاتىن ايادى، اكەسiن iزدەپ جىلاعان ۇلىنا جانى اشىدى. قايداعى بiر كەگەر اياق بiرەۋدiڭ كۇزەتشiسiنە اينالعان ءوزiنە لاعىنەت ايتتى. وسىنىڭ ءبارiنە كونiپ، شىداپ جۇرگەن ايەلiنە ەمەشەگi ەلجiرەدi. الدەكiمدەرشە تيتتەي دە قاراۋلىققا بارا المايتىنىنا ءسۇيسiندi.
كەيبiر جەسiر نەمەسە باسى بوس ايەلدەر دۇنيە-مۇلiككە قۇل بوپ، شەتەلدiك مەيماناسى تاسىعاندارعا بiر شاڭىراقتىڭ استىندا تۇرماسا دا، زاڭدى تۇردە نەكەلەسەدى. ولار الگi اۋمەسەرلەرگە الداپ-سۋلاپ تام-تۇم قاراجاتپەن كومەكتەسەدi دە، وزدەرi قازاق توپىراعىنىڭ ازاماتى بولىپ العان سوڭ، مومىن جۇرتتىڭ كوكiرەك نەسiبەسiن جىرىپ جەيدi. بىلايشا ايتقاندا: تونايدى، قالتاسى قالىڭ، اقشانىڭ قۇدiرەتi جامان — بiرەۋلەردi تاۋەلدi، كiرiپتار ەتۋگە دەيiن بارادى. ال، الگi اقىماق ايەلدەر، بiر كۇنگi تiرلiگi ءۇشiن كەلiمسەكتەرگە بالا-شاعاسىن اتا-اناسىمەن قوسىپ، تۋعان جەرiن، وتانىن دا ساتىپ جiبەرگەندەرiن بiلمەيدi.
وسىنداي جاعىدايلاردى تالاي ايتىپ، ساناسىز سالداقىلارمەن سىرتتاي جاۋلاسىپ جۇرەتiن پاكيزاتتىڭ ءدال قازiر قانداي حالدە ەكەندiگiنەن ەرi بەيحابار-تىن.
شار ەتە قالعان تەلەفوننىڭ ءۇنi سەلقوس وتىرعان جiگiتتi سەلك ەتكiزدi. انا بولمەدە جۇرگەن نۇرميرا اپىر-تاپىر تۇرا جۇگiردi.
— قالا ارالىق بايلانىس! — قۋانا داۋىستادى. ونى ۇزا-ا-اق دامىل تاپپاي شىرىلداۋىنان جاسارال دا بايقادى.
— ال-لو، ال-لو! اينا سەن بە؟!
قازiر بايلانىس ءۇزiلiپ كەتەر مە دەگەن دۇدامالمەن ءۇزدiگە تiل قاتادى.
— ءيا... ولار كەلگەن جوق ءالi. الاڭداپ وتىرمىز.
جiگiت تە ەلەگiزە قۇلاق تiكتi. ءبارiبiر جارىتىپ دانەڭە ۇعا المادى. ءبارiن سوڭىرا بiلدi.
Iلياس پەن گۇلميرا كەتكەن سوڭ كوپ ۇزاماي ۇيگە بەيتانىس بiر جiگiت كەپ، گۇلميرانى سۇراپتى. قاپەرiنە ەشتەمە الماعان اينا، الدەبiر جولداسى شىعار دەپ، ونىڭ ءۇستiنە قازاق بولعان سوڭ ەسiك اشادى. سويتسە، اي-شاي جوق باسا-كوكتەپ، بولمەلەردi ارالاپ، تiنتي باستاپتى. ونىڭ مىنا ءجۇرiسiنەن ۇرەيi ۇشىپ كەتكەن كەلiنشەك، ەشتەمەنi جاسىرماي، ولاردىڭ اۋەجايعا كەتكەنiن ايتىپ بەرگەن. سونى بiلگەندە بارىپ، الگi ادام سىرتقا بەتتەگەن. مىنا سۇمدىقتان سوڭ اينا بالالارىن كيiندiرiپ، تاكسي شاقىرىپ، اكە-شەشەسiنiڭ ءۇيiنە كەلەدi. بiر مينۋت يەن ۇيدە قالۋعا قورىققان. باعانادان بەرi نۇرميرا تەلەفون سوققاندا ەشكiم كوتەرمەي جاتقانى سول ەكەن. اينا دا كوپ اۋرەلەنiپ، الماتىنى ازەر الىپتى.
مىنا كۇتپەگەن جاعىداي توبەدەن جاي تۇسكەندەي ەتتi. «ول بارعان كiم بولۋى تيiس؟ مەكەن-جايدى كiمنەن الدى؟» دەگەن سۇراقتار ەكەۋiن دە سارساڭعا سالدى.
— بار بالە گۇلجاننان، — دەدi ديۆاننىڭ ءۇستiندە دiزەسiن قۇشاقتاپ وتىرعان نۇرميرا. — ول Iلياستاردى جاقسى تانيدى، قايدا تۇراتىنىن بiلەدi، ءۇيiنە تالاي بارعان.
تاعى دا ءۇنسiزدiك جايلادى، بiر-بiرiنە بالەن دەپ ءۋاج ايتۋعا شاراسىز. جiگiت تە، كەلiنشەك تە ەشتەمەگە جiپ تاعا الماي دال. بiر كەزدە قالىڭ ويدى سەرپiپ تاستاپ جاسارال:
— انالار بiر نارسە ۇيىمداستىردى، — دەدi نىق. — ايتپەسە كەلەتiن ۋاقىتتارى الدەقاشان ءوتتi.
— مەن دە سوعان جوريمىن. گۇلميرا ەشقايدا بۇرىلىپ، بوگەلمەۋi تيiس...
جاسارال بiر جارىم جىل تەلەفونمەن عانا سويلەسكەن گۇلميرانى بۇگiن كورەتiنiنە قاتتى نانىپ ەدi. ەندi ول ءۇمiتi كۇمانعا اينالعانداي. ونىمەن جۇزدەسۋ ءۇشiن جامباسى سارعايىپ، وسىندا بەكiنiپ جاتا بەرمەك پە؟ بۇدان ارىعا ءتوزۋ مۇمكiن ەمەس.
Iشi قولقىلداپ كەتكiسi كەلدi. بiراق، ءۇش كۇنگi iءز-تۇزسiز جوعالعانىن ايەلiنە نە دەپ ءتۇسiندiرەتiنiن بiلمەدi. بiر جاعى مىنا بەيباقتى قايدا تاستايتىنىنىڭ رەتiن تاپپاي، باسى قاتتى. بۇدان ارىعا بايلاپ قويسا دا تۇرعىسى جوق.
— سەن، مۇمكiن، ۆيكتورلاردiكiنە بارارسىڭ؟..
سۇلەسوق كۇيدi بۇزىپ، ءولi تىنىشتىققا جان بiتiردi.
ۆيكتور — نۇرميرالارمەن ينستيتۋتتا بiرگە وقىعان سۆەتلانا دەيتiن قۇربىلارىنىڭ كۇيەۋi. ەرلi-زايىپتى ول ەكەۋiءنىڭ بۇلارمەن ارالاس-قۇرالاسى جيi.
ول ءۇنسiز باسىن شايقادى. قاباعى سالىڭقى، ءۇش كۇنگi تانتالدان سويلەۋگە حالi جوق. سول، اياعىن توبىعىنان قۇشاقتاپ، دiزەسiنە جاعىن تايانعان قالپىن ءالi بۇزبادى.
— ءيا-ا... ساعان دا وبال جاسادىم. — تiلگە كەلۋi قۇلىقسىز. — ءۇيiڭدە شارق ۇرىپ iزدەپ جاتقان شىعار؟
جiگiت ۇندەمەدi. ايتپاسا دا ءبارiن بiلiپ وتىر.
— مەن ەشقايدا بارمايمىن. — ءۇنiندە كۇڭگiرتتiك باسىم. — انالار گۇلميرانى ءولتiرسە دە، وسىندا تەلەفون سوعىپ، بiر حابارىن ايتەۋiر بەرەدi.
سوزدەرi iرiگەن سۇتتەي جەنتەكتەلiپ، قابىسا ساباقتاسپايدى. مiنە، قايتادان ءۇزiلدi. بولمەدە ميعۇلا تىنىشتىق. دۇنيە اتاۋلىنىڭ ءبارi مۇلگiپ كەتكەندەي. ەكەۋi دە قور-قوردىڭ قۇربانىنداي مەڭiرەيiپ، ەكi بۇرىشتا شوشايادى. جاڭاعى پiكiرگە جاسارال بالەن دەپ اقىل قوسا المادى. «بiر ەسەپتەن ءۇيiنەن كەتپەگەنi دە دۇرىس».
— ودان دا ولاردى وسىندا شاقىرايىق. — تياناقسىز ويىمەن ارپالىسقان جiگiتتiڭ كوڭiلiن ايەل ءوزiنە اۋداردى. — وسىنىمىز قولايلىراق.
جاسارال بۇعان ءۇن-تۇنسiز كەلiستi.
26-تاراۋ
قىزىلدى-جاسىلدى ايشىقتى لەنتا مەن شار تاعىلعان ءتورت ماشينا، ەسiكتiڭ الدىنا پەپiلدەتە كەپ توقتادى. قاتىن-قالاشتارى بار قاقپانىڭ اۋزىنا جينالعان ۇيمە-جۇيمە توپ، شۇرقىراي جاس كەلiنگە وشارىلدى. شاشۋ شاشىلدى. بiرەۋلەر جۇگiرiپ بارىپ، جانات پەن گۇلميرانىڭ بەتiنەن سۇيۋدە.
— ءاي، شولپان، كەلiن قۇتتى بولسىن! ءۇرiپ اۋىزعا سالعانداي بالا ەكەن. — بيداي ءوڭدى ايەل اعىنان جارىلدى.
— ايتقانىڭ كەلسiن، ءبايبiشە! — جاناتتىڭ شەشەسى ورەكپiگەن جۇرەگiن ازەر باسىپ، ءوزi دە ەكi رەت قانا كورگەن كەلiنiنە الاقانىن جايا ۇمتىلدى. قۇدا تۇسۋگە بارعانداعىدان دا الدەقايدا ادەمi. بۇل ەلپiلدەپ جانىنا تايانعاندا ءسال قىسىلىس تاۋىپ، كەلiن جانارىن تومەن سالدى.
احمەت تە قالبالاقتاپ، ايەلi شولپاننان قالىسپاي العاشقى قۋانىشىنىڭ ماڭدايىنان ءوپتi.
— باقىتتى بولىڭدار، قۇلىندارىم! — اكە اۋزىنا ودان باسقا ءسوز ورالماي، قاتتى تولقىعاندىقتان اپالاقتادى.
كiشكەنە قايىنسiڭلiلەرi جەڭگەلەرiنiڭ جەرگە سۇيرەتiلگەن ەتەگiن كوتەرiپ، iلگەرi جىلجىعان لەكپەن وتاۋ ۇيگە بەتتەدi. سوڭىنداعى ماشينادان تۇسكەن ەلميرا، مۇقاتاي، Iلياستار دا وسىندا. گۇلجان بولسا گۇلميرانىڭ جانىندا — قىز جولداس، قاراقات كوزدەرiندە جاسىن بار. انىقتاپ قاراعان ادامعا مۇڭنىڭ ۇشتىعى دا بiلiنiپ قالار ما ەدi... ءبارi، وسىدان بiراز ۋاقىت بۇرىن باسىنان وتكەن ىڭعايسىز جايتتىڭ سىزى ءتارىزدى.
جاستار تۇگەل مارە-سارە.
قىركۇيەكتiڭ جازعا بەرگiسiز تامىلجىعان بiر كەشi. ءۇپ ەتكەن سامال جەلگە اققايىڭنىڭ الاقانداي سارى التىن جاپىراعى بiر سىبدىر ەتەدi دە، قىز كۇنiمەن قوشتاسىپ سىڭسۋ ايتار ۇزاتىلعان بويجەتكەندەي بولماشى عانا سۋسىل تاستاپ جەرگە قۇلايدى. ءسامبiدەي سۇلۋ تەرەكتەر ودان بiرەر جىل بۇرىن وتاۋ ءۇي بوپ، ەرتەرەك كيمەشەك كيگەن جاس كەلiنشەكتەي ەرەسەك قالىپ تانىتادى. ايتەۋiر، شۋاق پەن شاپاققا ماستانعان تالعاردىڭ بۇگiنگi كەشكi سيقى بولەك. ادەتتەگiدەن كوڭiلدiرەك سياقتى.
سول لەكiگەن قۋانىشقا لەپiرە ۇيلەنۋ تويدىڭ شاتتىعى ۇستەمەلەي قوسىلدى. حالىقتىق ناقىشپەن تاۋ شاتقالىندا اۋەنiن اۋەلەتكەن جiگiت، ءۇلبiرەگەن كەلiننiڭ بەتiن دومبىرانىڭ الاقانىمەن iلiپ، جايلاپ اشتى. سول-اق ەكەن، دامىل تاپپاي تۇرعان قاۋىم جاپا-تارماعاي جاس جۇبايلارعا جۇگiردi. ەكەۋىنىڭ بەتiنەن ءسۇيiپ، تىلەكتەرىن بىلدىرۋدە. الۋان ءتۇرلى گۇل كەلىننىڭ قۇشاعىن كەردى.
توردەگi جاس جۇبايلارعا ارنالعان داستارحانعا جايعاسىسىمەن گۇلميرا، اناسى وتىرعان تۇستى جانارىمەن شولدى. نۇرميرانى تابا الماي الەك. بۇلارمەن بiرگە سەرۋەندەۋگە بارمادى. «تويعا كەلەدi» دەپ قورىتقان. جاڭا دا بەتاشاردان سوڭ ەلدەر قۇتتىقتاپ جاتقاندا مۇنىڭ كوڭiلi الاعىزىپ، نۇرميراسىن كۇتكەن. جوق. ەندi ءدۇدامالى شىنعا اينالدى. «مۇنىڭ تويىندا راسىندا دا بiر سىڭارىنىڭ بولماعانى ما؟ اينالدىرعان ۇشەۋi، ءتاڭiردiڭ راحىمىمەن ۇشەن جاراتىلا تۇرا بiرiنiڭ قۋانىشىنا بiرi قاتىسا الماعانى ما؟»
— نۇرميرا كەلمەگەن بە؟ — قاسىنداعى گۇلجانعا اقىرىن كۇيەۋiنiڭ الدىنان اسىرا سىبىرلادى. مۇنىڭ ءار قيمىلىن قالت جiبەرمەي باقىلاعان جانات:
— جول ۇستىندە شىعار، — دەپ، الاعىزعان كەلىنشەگىنىڭ كوڭىلىن باسۋعا تىرىستى.
شاتتىعى مول ەسترادا اۋەزi ەسە جونەلدi. ساڭقىلداعان اسابانىڭ اسقاق ءۇنi قوسا قاباتتاستى.
— قۇرمەتتi جاس جۇبايلار! قۇدا-قۇداعيلار!
ابدەن توي باسقارىپ اككiلەنگەن سىرقىندى نەبiر شۇرايلى سوزدەردi شۇبىرتىپ، قىز بەرiپ، كەلىن الىپ وتىرعانداردى ورتاعا شاقىردى. جاناتتىڭ اكەسى مەن شەشەسى، كەلiننiڭ شەشەسi داستارحاننان تۇرىپ، كوپشiلiكتiڭ الدىنا شىقتى. العاشقى ءسوز توي يەسi احمەتكە تيدi. پاراساتتى ادامنىڭ ويى پارىققا تولى، ناعىز اتالىق تىلەگىن كوكiرەگiنەن ورگiءزدى.
— دوستى — پايعامبار، قۇدانى — قۇداي قوسادى دەيدi. مىڭ جىلدىق ادامعا اينالىپ، سۇيەك iلiكتiك بولىپ جاتىرمىز. كوزiڭiزدiڭ قاراشىعىنداي ساقتاعان، الپەشتەگەن قىزىڭىزدى بالامىز ورنىنا كورەمiز. — جۇرتشىلىقتىڭ ءبارi ۇيىپ تىڭداپ، بiر ءسات مۇلگiپ كەتكەندەي اسەر قالدىردى. — باقىتتىمىز، ايىرىقشا توتىنىڭ بالاپانىن قولىمىزعا قوندىرىپ وتىرمىز. ءتاڭiردiڭ سiزگە راحىمى اۋىپ بەرگەن ءۇش تال ءاپپاق گۇلiءڭىزدىڭ بiرi، بiزدiڭ شاڭىراققا بۇيىرعانىنا شەكسiز قۋانىش سەزiمىنە بولەنەمiز. سول گۇلدi ودان ارى قاراي دا الپەشتەيتiنiمiزگە كامiل سەنiڭiز.
گۇلميرانىڭ اكە ءسوزiنە، تەبiرەنە ايتقان ىلعالسىز نيەتiنە وزەگi وتتاي جانىپ، جانارىنا ىستىق جاس iركiلدi. ەرiكسiز ەسiنە ءوزiنiڭ اكەسi ورالدى. تەز شاماسىن شاقىرىپ، بويىن يگەرگەندە جۇرتشىلىق دۋ قول شاپالاقتاپ، دابىرلاسىپ كەتكەن ەكەن.
— گۇلميرا، ساعان نە بولدى؟ فۋجەرiڭدi قولىڭا ۇستا! — جانات مۇنىڭ ءجۇزiنە جىميا ءۇڭiلiپ، اقىرىن سىبىرلادى.
— جاي، اشەيiن. — جالما-جان بادەنi بۇلتيعان، سيراعى ۇزىن ءموپ-مولدiر حرۋستال ىدىستى ساۋساعىمەن iلiپ الىپ، كۇلە تۇرىپ كۇيەۋiمەن سىڭعىر ەتكiزدi. Iزiنشە ۇلاننىڭ، گۇلجاننىڭ بوكالدارى دا شاراپ پەن شاتتىق مەيمiلدەگەن قالپى، بۇلاردىكiمەن كۇمiس ءۇنiن شاشا ءوبiسiپ ءوتتi.
جينالعان قاۋىمنىڭ ابىر-دابىرى سايابىر تابا بەرە، قارا سۋدى تەرiس اعىزىپ، قارا ءسوزدi ساپىرا اندىزداتقان اسابا ىدىحانعا ءسوز تiزگiنiن بەردi. ەلدiڭ ءبارi ءاپ ساتتە تىنىشتالىپ، ەڭسەسiن سالا اڭتارىلدى.
ىدىحان تولقۋ ءۇستiندە ءسال كۇمiلجiءدى. كومەيiنە قۋانىشقا تولى دا، مۇڭعا مەيمiلدەگەن دە كۇي قات-قابات كەپتەلدi. ەرiن ويلادى، ەنەسi ەسىنە ورالدى. لىقسىپ، لىقسىپ كەپ قالعان الاۋ سەزiمنiڭ شارپۋىنا سابىر سۋىن سەۋiپ، بايىزدادى.
— قۇلىندارىم جانات، گۇلميرا! ءومiردەن ەشقانداي جامانشىلىق كورمەي باقىتتى بولىڭدار! احمەت قۇدا، شولپان قۇداعي! ۋىسىما ۇستاعان ءۇش قانا اسىل، جاقۇت تاسىم بار ەدi. كۇندەردiڭ كۇنiندە جاقسىلىقتىڭ نىشانىمەن ولاردىڭ شاشىلاتىنىن اڭداعام. سونىڭ بiرi سiزدەردiڭ ايدىندارىڭىزعا شولپ ەتiپ ءتۇستi. مارقۇم اكەسi، قارعالارىنىڭ وسى ءساتiن كورسەم دەپ ارمانداۋشى ەدi. بiراق، بۇيرىق سولاي شىعار، دەگەنiنە جەتپەدi. ايتكەنمەن، اماناتتاپ كەتكەن بۇيىمتايى بار، سول اماناتتى مىنا قاۋىمنىڭ الدىندا يەسiنە تابىس ەتكiم كەلەدi. پاپالارى جانات پەن گۇلميراعا الماتىداعى ەكi بولمەلi پاتەردiڭ كiلتiن قالدىرعان.
تىپ-تىنىش ۇيىعان كوپشiلiك، اسكەرە ءسۇيسiنگەندiكتەن شۋ ەتiپ داۋرىعىسىپ بارىپ باسىلدى. وسى قاپىلىستا ءسال بوگەلگەن ىدىحان دۇرك كوتەرiلگەن دابىر سايابىرلاعاندا قايتا ءسوزiن جالعادى.
— مiنە، سول پاتەردiڭ كiلتiن جاس وتاۋ يەلەرiنiڭ قولىنا تابىستايىن.
توردەگi قوس قارعاسىنا قاراي دەدەكتەي ءجۇرiپ بارىپ، قايىرا تاعى دا بەتتەرiنەن ءسۇيiپ، جاناتتىڭ الاقانىنا القىزىل لەنتا تاعىلعان كiلت پەن كونۆەرتتi سالدى. دۇركiرەتە قول سوققان ەل ورىندارىنان تۇرەگەپ كەتتى. ىدىحان داستارحان باسىنا جايعاسقاندا دا شانجاۋ-شانجاۋ شاپالاق سارتىلى باسىلماپ ەدi.
ورەكپiگەن مۋزىكا ەكسiمدەنە قاناتىن قاقتى. تويدىڭ سالتاناتى ودان سايىن ارلەنە بەردi.
ىدىحاننىڭ يىعىنان اۋىر جۇك ءتۇسىپ، ونە-بويىن جەڭiلدەگەندەي سەزiندi. قۇداي بۇيىرتسا، ەكi قىزىن قۇتتى ورىندارىنا قوندىردى. ەندi نۇرميراسى قالدى. ونىڭ دا ۋاقتىسى تاياۋ سياقتى.
قىستا قويار دا قويماي «ءوندiرiستiك ءتاجiريبەنi ارقالىقتا وتكiزەمiن» دەپ، سول جاققا اي جارىمعا اتتانعان. كۇندە جانى قالماي قىزىمەن تەلەفونمەن سويلەسەتىن. ەكi جۇما ۋاقىت ارالاماي جاتىپ، توبەسiنەن جاي تۇسكەندەي ەتiپ نۇرميراسى بiر نارسەنi قويىرتپاقتاتىپ تۇر.
— ماما، سەن رەنجiمەيسiڭ بە؟
شەشەسiنiڭ iشi قىلپ ەتە قالدى.
— جوق.
— مەن تۇرمىسقا شىعامىن.
ىدىحاننىڭ ءالسiز جۇرەگi توقتاپ قالا جازدادى.
— ءوي، ونى ۇيدە جۇرگەندە نەعىپ ايتپادىڭ؟
— ول كەزدە مۇلدە بۇل تۋرالى ويلانباپ ەدiم.
— قاي جاقتىڭ بالاسى؟
— وسى جاقتىڭ...
ىدىحان ايران-اسىر كۇي كەشiپ، دiڭكەسi تاۋسىلدى.
— قاي ۋاقىتتان بەرi تانيسىڭ؟
— ارقالىققا كەلگەننەن بەرi.
«مىنا قىز جىندانعان شىعار» دەپ ويلادى. سوسىن ەشتەمەگە قاراماي ەرتەڭiندە-اق، ۇشاقپەن تورعايدىڭ ءتورiنەن بiراق شىقتى.
نۇرميرا اۋەجايدان قارسى الدى. باياعىداي ەمەس، كۇلە بەرەدi. ەپتەپ اشىلعان ءتارiزدەندi، قاباعىنداعى مۇڭنىڭ بۇلتى سەيiلگەن سياقتاندى. مۇنى بايقاعان انا كوڭiلi اجەپتاۋiر كوتەرiلدi. بiراق، بولاشاق كۇيەۋ بالاسىن كورگەندە قوڭىرايدى، ول مەجەلەگەن شامادان ولقى سوقتى. ورتا بويلىدان ۇزىنداۋ، كەسپەلتەك تىعىنشىقتاي قارا. از عانا مەزەتتە مۇنىڭ قاي جەرiنە قىزىعىپ، شىرق ءۇيiرiلiپ قالعانىنا قايران. امال قانشا، ءوز قولىن ءوزi كەسە المايدى. كوكەيiندەگiسiن بiلدiرتپەۋگە تىرىسىپ، كەرi اتتاندى. الماتىعا كەلگەن سوڭ ۋايىمنان قاجىپ، سۇلەلەنiپ اۋىرىپ ءجۇردi. ونى ەستiگەن نۇرميرا الاعىزىپ ءارi ءۇي-iشتi ساعىنىپ، مەزگiلiنەن بiر جۇما بۇرىن قايتتى. Iزiنشە-اق، جان-پەندە بەيساۋات تەلەفون سوقپايتىن نۇرميراعا ارقالىقتان دامىلداماي قوڭىراۋ شىلدىرلايتىن ادەتكە اينالدى. ايعا جەتەر-جەتپەستە سوڭىنان قۋىپ قاڭتارباي دا كەلدi. قىزى «وسى جiگiتكە تيەمiن» دەپ تۇرعاننان كەيiن امالسىز، ۇيگە كiرگiزگەن. «قۇدا جiبەرتەيiن» دەپ ايتىپتى. بوگەگەن — ءوزi.
— ءالi ءۇش جىلداي وقۋى بار. ارقالىققا كەتسە ساباعىنان قول ۇزەدى.
— جوق، ينستيتۋتتى بiتiرiپ ديپلومىن العانشا الماتىدا تۇرامىز.
ىدىحان ۇندەمەي قويدى. ءالi بالالىعى باسىمداۋ نۇرميراسىن الىسقا جiبەرگiسi جوق، جانىندا جۇرگەنiن قالايدى. ايتكەنمەن وعان بۇيرىق، ءدام-تۇز قاراي ما؟ وسىدان بارىپ ەس جيناپ العان سوڭ، جاڭا قۇدالارىنىڭ الدىنان ءوتۋiنە ىقتيار بiلدiرەر.
نۇرميراسى تويعا دا كەلە المادى. ساباعىمەن قوسانجارلاسىپ جۇرگەن جۇمىسىنداعى كەزەگi ءدال بۇگiنگi كۇنگە ءدوپ ءتۇسiپتi. باسىندا بiرەۋلەرمەن كەلiسiپ اۋىسپاق بوپ ءجۇر ەدi، جەمە-جەمدە ول ۇيعارىمى دا iسكە اسپاسا كەرەك.
— جۇمىسى بار بولسىن، تاستاشى وسىنى! — دەگەن كەيiپ كەشە. — سەنiڭ جۇمىسىڭ — ساباق. ساباعىڭدى وقى. ءۇيiڭ بار، كۇيiڭ بار، سونشا ازاپتانىپ نە كورiندi؟
— ماما، ولاي جاساۋ جارامايدى. مەن بiرگە iستەپ جۇرگەن كiسiلەردەن 200 سوم قارىز الدىم.
— ونى قايتەيiن دەپ ەدiڭ؟
— گۇلميرا مەن جاناتقا سىيلىق رەتiندە بەرەمiن. ءوزiمنiڭ جيناعان اقشالارىم بار، بارلىعى 500 بولادى ەكەن.
باۋىرمالدىعىنا شەشەسiنiڭ ەت جۇرەگi ەزiلدi. امالى تاۋسىلىپ، باسقاداي ءلام قاتا الماعان. جاڭا كiلتپەن قوسا بەرگەن كونۆەرتi سول. وندا نۇرميرانىڭ تويعا جازعان تiلەگi بار.
«لەنينگرادتان كەلگەن ۇلكەن قۇداعي، باتىر قۇداعي!» — دەگەن اسابانىڭ ايقايى ىدىحاندى شومىپ كەتكەن ويىنان ارىلتتى. جالما-جان ەشكiمنiڭ جاردەمiن قاجەت ەتپەيتiن تiك تۇرىپ، تiك ءجۇرiپ ۇيرەنگەن شەشەسiءنىڭ قولتىعىنان دەمەپ، پەرزەنتتiك كوڭiلiن اڭعارتتى.
اسا دۋمانعا تولى قالپىندا سەرپiن العان توي تاڭعا جاقىن تارادى.
ۇيدەگi گۇلميرانىڭ ورىنى ءۇڭiرەيدi دە قالدى. ەكi كۇننiڭ بiرiندە قاتىناسقانىمەن، ارالارى الشاقتاپ كەتكەن سياقتاندى. ىدىحان سول ۋاق شەشەسiنiڭ ءومiرباقي جالعىزiلiكتi تاعدىرىنا تاعى دا تاڭداندى. تويدان كەيiن ول بiر-ەر كۇن عانا ايالدادى دا، ابدەن باۋىر باسقان قالاسىنا اتتاندى. جۇرەردiڭ الدىندا نۇرميراعا لەنينگرادتاعى بۇكiل دۇنيەسiن مۇراگەرلiككە قالدىراتىنى جونىندەگى قۇجاتىن ۇستاتتى.
— وقۋ بiتiرگەننەن كەيiن مەنiڭ قولىما كەل، قىزمەتتi سول جاقتا iستەيسiڭ، — دەدi نەمەرەسىنە.
— جارايدى، اپا! — جيەن قىزى مەيiرلەنە بەتiنەن ءسۇيدi.
بەس بىردەي جان بىرگە تۇرسا دا، ءۇيدىڭ ءىشى ولقى.
ەلميرا قازiر ونشا جۇرگەندi جاراتپايدى، بولمەسiنە تىعىلىپ اپ جاتا بەرەدi. سوڭعى كەزدە ۇيقىشىل. مۇقاتاي دا سونىڭ ىقتيارىندا، وزدەرiمەن وزدەرi.
گۇلجان مەن نۇرميرا بiر ىڭعاي.
ىدىحان سوقا باسى سوپيىپ، جالعىز قالعانداي كۇي كەشتi. «قوي، مەنiڭ مۇنىم نە؟ قايتا وسى قۇلىندارىمنىڭ بولەك-بولەك ءۇي بولعانىن تiلەمەيمiن بە؟»
ءوز-وزiن قايراپ، پەندەشiلiك كەيپiن جەڭۋگە تىرىستى.
27-تاراۋ
جانسىزدار گۇلميرالارمەن «دومودەدوۆتا» جولىقتى. قىرسىق قىلعاندا گۇلميرا بۇلاردىڭ بiرەۋiن دە تانىمايتىن، ال كەرiسiنشە الگiلەردiڭ ۇشەۋi دە ونى سىرتتاي جاقسى بiلەدi. ول از دەگەندەي قولدارىندا سۋرەتi بار. ۇرلانىپ جانسىز بەينەمەن سالعاستىرىپ، ابدەن كوزدەرi جەتكەن سوڭ بارىپ iسكە كiرiستi. ەشقانداي سەزiك تۋدىرماي ەلەڭسiز بiرەۋi جاندارىنان شىقپاي قويدى. كاسسادا كەزەكتە تۇرعاندا اڭعارعاندارى — ءسوز ساپتاستارى دا، ايەلدىڭ بەتىندەگى ەندى تاراپ بارا جاتقان كوگىلجىم سوققىنىڭ ورىنى دا بۇلاردىڭ iزدەپ جۇرگەن ادامدارى ءدال وسىلار ەكەنiن ايقىندادى.
سولار العان رەيسكە الماتىعا بيلەت سۇرادى. وڭتايى كەلەيiن دەسە وپ-وڭاي، كاسسير ءۇش بيلەتتi ۇستاتا سالدى. ايتپەسە دايرابايلارعا «وسىنداي رەيسپەن ۇشادى» دەپ، تەلەفون سوقپاقشى بوپ تۇيگەن. بiراق، ءبارiبiر حابارلاسىپ، ءمان-جايدى ەگجەي-تەگجەيلi بايانداپ، قۇلاعدار ەتiپ قويۋلارى تيiس. ولار ىزدەگەن جاندارىن كۇتiپ الۋلارى قاجەت. مىنالاردى اۋەجايدا تارپا باس سالماسا، قالاعا ەنسە iزiم-عايىم جوعالماق. قولدان قويا بەرۋ دەگەن — سول، ول قاتەلiك — بۇلار ءۇشiن كەشiرiلمەيتiن كۇنا. ويتكەنi اقىلارى مىقتاپ تۇرىپ تولەنگەن.
ۇشاق قوستانايعا كەپ قونعاندا دا الگi جانسىز گۇلميرانىڭ باسقان ىزىنەن اجىرامادى. بەيشارا كەلiنشەك قىر سوڭىنان قالماي جۇرگەن «كولەڭكەسiنەن» بايلانىس ءبولiمشەسiنە كiرگەندە عانا ءدۇدامالداندى. دەگەنمەن، ۇركەك پيعىلىن جاقسىلىققا جەڭدiرiپ، سىرتقا سەكەمدەنگەنiن بiلدiرتپەۋگە تىرىستى. سوندا دا ابدىراسا كەرەك، ءنازiك ساۋساقتارى بولىمسىز دiرiلدەپ، iشكi الەمi قالتىرايتىنداي. بايىزى قاشا الماتىنى الىپ، نۇرميرامەن تiلدەسكەنi سول-تۇعىن، بايلانىس قىلىشپەن شاپقانداي ءۇزiلدi. ءنومiردi قايتا تەرۋگە قۇلقى سوقپاي، «ەندi ەكى ساعاتتا ءوزiمiز دە بارامىز عوي» دەگەن نيەتكە مالداندى. بۋفەتتەن تاڭداي جiبiتەرلiك كوفە، ونى-پۇنى الا بەرۋگە كەتكەن Iلياسقا بەتتەدى.
ول جەردەن قايتا شىققانشا ۇشاققا وتىرعىزۋ جايى ماعلۇمدانىپ تا ۇلگەرگەن.
استانا امان-ەسەن قارسى الدى. تەك بالە، سىرتقى ەسiكتەن اتتاعاندا باستالدى.
الگiندە قوستاناي اۋەجايىنداعى كوڭiلگە سەكەم تاستاعان ادام تۋرالى ايتىپ، بۇرىن دا جاعاسىن ۇستاپ، «سونداي بiر نارسەگە ۇرىنىپ جۇرەر مە ەكەم، الدە قايتەدiمەن» ءار ادىمىن ساقتىقپەن باسىپ كەلە جاتقان جiگiتتiڭ جۇرەگiن قوزعاسا كەرەك، كوزi جاپاق-جاپاق ەتiپ، الدىعا سەنiمسiزدiكپەن اتتايدى. ونىڭ ءۇستiنە قولىنداعى ديپلوماتتا رەسەي اقشاسىمەن جەتi ميلليون سومى بار-تۇعىن، سودان دا قاۋiپتەنگەن.
Iشكi ويى اقيقاتقا اينالىپ، ايالداماعا تاياي بەرگەندە-اق بەيتانىس بەسەۋ قاۋمالاي الدى. ءبارi گۇلميراعا قۇديا نازار اۋدارىپ انتالاعاندا، ۇرىمتال تۇسى وسى شىعار دەپ اۋەلدەن-اق تۇلا بويىن ۇرەي جايلاعان Iلياس سىتىلىپ، قاشا جونەلدi.
بiراق، بiلەۋiتتەر دە بەكەم ەكەن، ويلانباستان ۇشەۋi تۇرا قۋدى. سيراقتارى ۇزىن-ۇزىن الپاۋىتتار كوپ اۋرەلەنبەدi، ءاپ دەگەنشە-اق تاقىمداپ كەپ بiرەۋi وكشەسiنەن شالا، تەۋiپ كەپ جiبەردi. بار پارمەنiمەن زىمىراپ بارا جاتقان Iلياس، سول ەكپiنiمەن جالبايداي جالپ ەتتi. ديپلوماتى ايدالاعا ۇشىپ، ءوزi كۇزەندەي بۇكتەتiءلدى. وڭ جاق تiزەسiنiڭ كوزi اسفالت جيەگىندەگى سەمەنت جاقتاۋعا قاتتى سوعىلدى، جانى مۇرىنىنىڭ ۇشىنا كەلدi. ايتكەنمەن، مۇنىڭ ءمۇساپiر حالiن ەلەيتiن ەشكiم جوق، جەلكەسiنەن ءبۇرiپ اپ، قاپتالداعى ماشينانىڭ بiرiنە سۇڭگiتiپ جiبەردi. سول-اق ەكەن، الگi بالە اتىرىلا جونەلدi.
بۇل — قاس پەن كوزدiڭ اراسىندا بولعاندىعى سونداي، قاپتاپ جۇرگەن ميليسيانىڭ بiرەۋi دە بiلمەي قالدى. ءارi، تاپا-تال ءتۇس. بىلايعى ادامدار بiرەۋدi بiرەۋ ءولتiرiپ جاتسىن، شارۋاسى شامالى. ماڭقيىپ مەڭiرەۋدەي قاسىنان وتە بەرەدi. «جاي كىسىشە كيiنiپ اپ، قىلمىسكەردi تۇتقىنداعان ورگاننىڭ ادامدارى» دەپ جورامالداۋى دا ىقتيمال. بۇعان نەگiز دە بار، الگiلەردiڭ ءبارiنiڭ ءۇستi-باستارى مۇنتازداي، ءسانi كەلiسكەن.
Iلياستىڭ ەكi جاعىنان ەكi جiگiت جايعاستى. «قاشقان ولاي ەمەس، بىلاي» دەپ، قوس وكپەسiنەن ءتۇيiءپ-تۇيiپ جiبەرەدi. تiزەسiنiڭ سىرقىراعانى ازداي، الەۋەتتi جۇدىرىقتىڭ تۇيمەشi سۇيەگiنەن ءوتتi.
— ساعان مىنا جارىق الەمدi كورسەتۋگە بولمايدى، كۇناھارسىڭ!
بiرەۋi تەپسiنە گۇر ەتiپ، كوزiن قارا ماتامەن شارت بۋىپ تاستادى. ءسال قارسىلىق تانىتىپ ەدi، الاقاننىڭ ەتەك جاعىمەن ماڭدايىنان تاعى بiردi قونجيتتى. لاجسىز ايداۋىنا ءجۇرiپ، ايتقانىنا كوندi.
قاپ-قاراڭعى تۇڭعيىق، دانەڭەنi بايىرقاي الماي زىرقىراپ بارادى. تiپتi سارسىلتىپ ۇزاق ءجۇردi. مۇندايدا قاراپتان-قاراپ تىنىس تارىلادى ەكەن. سامايى بىرشىپ تەرلەدi، كوكiرەگi قىستىعىپ اۋىر دەم الادى. جاڭاعى ۇرەيدەن دە ادا، جالعاندا جان شىنداپ قىسىلسا ادام ەشتەمەدەن تايىنبايدى ەكەن.
— قازiر تۇسەمiز! — دەدi بiرەۋi كەسەتiپ. — ماشينادان شىققان سوڭ جان-جاعىڭا قاراۋشى بولما! ۇقتىڭ با؟!
تۇتقىن ۇندەمەدi.
— ۇقتىڭ با دەيمiن مەن ساعان؟! — اۋزىمەن قوسا قولى قاتار جۇگiردi. كۇرزiدەي جۇدىرىق جاعىنىڭ كىرىسiن سىقىرلاتىپ جiبەردi.
— ۇقتىم... — ءۇنi ءپاس.
— ۇقساڭ — جاقسى! ارتىق-اۋىس قيمىل جاساساڭ، موينىڭدى ۇزەمiز! — ەجەلدەن التى — الاسى، بەس — بەرەسi بارداي سوڭىن تiستەنiپ، ىشقىنا بiتiردi.
جىلدامدىعىن ازايتىپ، ارىبەرى بۇلتاڭداي جۇرگەن ماشينا توقتادى. تۇس-تۇسىندا شۋىلى كوپ باعدارشامنىڭ بiرi ەمەس، تىنىش ماڭ. «نە دە بولسا ءولتiرەتiن جەرلەرi — وسى» دەپ تۇسپالدادى. ويىن ايعاقتاعانداي نويىستاردىڭ بiرi:
— مىرزا، كەلدiك، قاشانعى وتىرا بەرەسiز؟ — دەپ كەلەمەجدەدi. بiرەۋi كوزiن شەشتi. العاشىندا ەشتەمەنi بايىپتاي الماي، سوسىن بارىپ، ماشينانىڭ تۋرا كىرە بەرىسكە سۇعىنا ىركىلگەنىن بiلدi. جان-جاعىنا قاراۋعا مۇرشا قايدا، ايدادى دا جونەلدi. وسى وبلىستىڭ اۋماعىندا تۋعانمەن جات جەرلiك ەدi، كورگەنىمەن دە ءتۇسiنە المايدى.
وعار-شوعار شۇبىرىپ، ءۇشiنشi قاباتقا كوتەرiلدi.
گۇلميرانى بۇدان بۇرىن جەتكiزiپ قويىپتى. سويداۋىلداي-سويداۋىلداي وڭكەي تەرىسازۋلاردىڭ اراسىنان قىلپى بiر قىلاڭ ەتتi دە، قايتىپ كورiنبەدi.
— مىر-ر-زا-ا!
كەلەكە ءسوزدiڭ يەسiنە نازار اۋدارىپ، بەت-جۇزiنە تۋرالاپ قاراعان.
— قوش كەپ قالدىڭىز! — ىرق-ىرق كۇلەدi. ىقىلىق اتقان سايىن گۇجبان كەۋدەسi ىلق-ىلق ەتەدi. — قوناققا سىباعامىز ءازiر. ايتقانداي ءوزiڭ ماسكەۋدە تۇراتىن قازاق ەكەنسiڭ. باتىر-ر-سىڭ. «ورىستان دوسىڭ بولسا، جانىڭدا ايبالتاڭ ءجۇرسiن» دەگەن... سەن اۋەلi سولاردىڭ iشiنە سiڭiسiپ كەتiپسiڭ... بiراق، ول جۇرەك جۇتقاندىعىڭ بiزگە جارامايدى. قوعاداي جاپىرىپ، شىرپىداي سىندىرامىز.
قول شوقپارداي جۇدىرىعىمەن كەۋدەسiنەن قويىپ كەپ جiبەردi. سالماعىن سول اياعىنا سالىپ، بiرەۋسiن ايەنشەكتەنiپ باسىپ تۇرعان Iلياس قالپاقتاي ۇشتى. قاس قىلعانداي جارالى دiزەسi ەسىكتىڭ بوساعاسىنا بارىپ تاعى سوعىلدى. جۇرەگi سولق ەتiپ ورنىنان قوزعالىپ كەتكەندەي... ونە-بويى ىپ-ىستىق جالىنعا شارپىلىپ، كوزiنiڭ الدى ءجانىپ-سوندi. تەز تۇرىپ كەتۋگە مەرتiككەن اياق يكەمگە كونبەي، ىشقىنا قيرالاڭدادى.
— اپارىڭدار ولەكسەنi، قاماڭدار!
28-تاراۋ
سامالاداي جارقىراعان كۇننiڭ جارىعىنان وياندى. كوزiن اشىپ اپ جانىنا قاراپ ەدi، جانات تا شالقاسىنان تۇسكەن قالپى ءتاتتi ۇيقى قۇشاعىندا ەكەن. «ساباق قايدا قالدى؟» دەپ ويلادى. سوسىن، كۇيەۋiنiڭ سۇپ-سۇيكiمدi بەينەسi قىزىقتىرىپ، ەركەلەگiسi كەلدi. سۇق ساۋساعىمەن اقىرىن مۇرىنىنىڭ ۇشىنان باستى. ول بەتiن تىرجيتىپ، باسىن اقىرىن قوزعادى. جاس كەلiنشەك جىميدى. قىزىق كورiپ بالالىق ارەكەتiن ودان سايىن ۇدەتتi. ەندi ەرi باسىن الگiدەگiدەن دە قاتتىراق شايقاپ، سول قولىمەن قىر مۇرىنىن سۇيكەپ-سۇيكەپ ءوتتi. ءسويتتi دە كوزiن اشا قويدى. ءوزiنە تونە قاراپ، جىميعان ايەلiن كوردi. بۇل دا ەرiكسiز كۇلدi. ايەلiنiڭ ءاجۋالاعانىن ءتۇسiندi. ءتۇسiندi دە وڭ قولىمەن مويىنىنان قۇشاقتاي باۋىرىنا قاراي تارتتى. گۇلميرا ءسۇپ-سۇيiر ساۋساقتارىن مۇنىڭ قولتىعىنا تىعىپ جiبەرiپ، قىتىقتاي باستادى. جiگiت ىرشىپ ءتۇستi. ەكەۋi سىقىلىقتاي ۇمار-جۇمار الىسا كەتتi.
— قىزعانشاق، قىزعانشاق! — بۋلىعا كۇلىپ، كەلiنشەك شاشالا تiل قاتادى.
— قويدىم، قويدىم! — كۇيەۋi قارقىلداي مۇنىڭ ىقتيارىنا جىعىلدى. سولىقتارىن باسا الماي ەنتiككەن قالپى ەكەۋi بiراز ءۇنسiز جاتتى. ءسوزدi جانات باستادى.
— تاعى دا ۇيىقتايىق.
— ساباق قايدا؟
— سەنi قۇشاقتاپ جاتسام، ەشتەمەنiڭ قاجەتi بولماي قالادى.
— قازiر اقىماقتىقپەن ايتقانىڭ.
— جوق، سەن كەرەمەت ادەمiسiڭ.
— مەن ولاي ويلامايمىن.
— العاش تانىسقانىمىزدا، ۇزاقتى كۇن سەنiمەن بiر جاققا كەتۋدi ارمانداۋشى ەم... ءوزiڭدi ارمانسىز كەۋدەمە قىسقىم كەلەتiن.
— وندا، ول — سەنiڭ تاراپىڭنان وجارلىق بولعان ەكەن.
— بiز ەشقايدا بارعان جوقپىز عوي.
— ارامىزداعى ايىرماشىلىقتى بايقادىڭ با؟ ونداي ەرەسەكتەر ويلايتىن نارسەنiڭ دانەڭەسi ساناما كىرمەپتى.
— مۇلدە ەشقاشان دەيسiڭ بە؟ — شالقاسىنان جاتقان جانات، بiر جاق قابىرعاسىنا اۋناپ، وڭ قولىمەن ايەلiن قۇشاقتادى. ءجۇزiنە تەلمiرە قارادى.
— ءيا، ەپتەپ ءدۇدامالدى نارسەلەر بولدى.
— اح، مەنiڭ كوگەرشiنiم. — كەلiنشەكتiڭ بەتiنەن ءشوپ ەتكiزiپ ءسۇيدi.
— ەكەۋمiزدiڭ وسى ءساتiمiز قانداي عانيبەت. — گۇلميرا دا ەرiنە قاراي اۋناپ ءتۇسiپ، مويىنىنان قاپسىرا قۇشاقتادى. جiگiتتiڭ شاتتىقتان سارايى ساڭعىراپ اشىلدى. بولاشاق تۇرمىستارى جايلى سويلەسكiسi كەلدi.
— سەنiڭ قاي جەردە بوسانباق ويىڭ بار؟
— بiلمەيمiن. — ايەل كۇلدi. — ۇيلەنبەي جاتىپ پا؟.. ارينە، ەڭ كەرەمەت جەردە.
— ءياا... — سوڭىن سوزىپ ايتتى دا، ويلانىپ قالدى.
— سەن مەنi قاي جەرگە ورنالاستىراسىڭ، سوندا...
— الاڭداما، ەڭ كەرەمەت جاعىدايى بار تۋىت ءۇيiنە اپارامىن.
— بiزدiڭ تۇراتىن ۋاقىتىمىز بولدى. تىم قۇرىعاندا ءۇشiنشi ساباققا بارايىق.
— مەنiڭ ءوزiمiزگە عانا تيەسiلi وتاۋىمىزدان شىققىم كەلمەيدi.
— ماعان دا سولاي، جانىم. بiراق، بارۋىمىز كەرەك. سونداي قاتال ولگا پومينوۆانىڭ ساباعىن ۇمىتتىڭ با؟ — دەدi ايەلi.
— بiز، ەكەۋدەن-ەكەۋ وڭاشا وتباسى بوپ، ەندi عانا ءومiر كەشە باستادىق.
— ءالi بولاشاعىمىز الدىمىزدا.
— مەن ساعان، كورەسiڭ، داڭعاراداي ەتiپ ءۇي سالىپ بەرەمiن.
— ابدەن مۇمكiن، ءبارi ىقتيمال نارسە.
— ءيا، سولاي. ءوزiمشە جوسپارىم كوپ.
— قىمباتتىم، بiزدiڭ بارۋىمىز كەرەك شىعار.
— قايدا؟
— ساباققا!
— جاقسى، وندا سەن بiرiنشi تۇرەگەلشi. شاي قويا بەر، مەن جاتا تۇرايىن.
— كادiمگi تولىققاندى ەركەك. — گۇلميرا سىڭعىرلاي كۇلiپ، جiبەك iش كويلەگiن سۋسىلداتا توسەگiنەن كوتەرiلدi. قاپ-قارا شاشى ارقاسىن جاپقان. كەلiنشەگiنiڭ جۇپارى مەن ءاتiر يسiنە كومiلiپ، ماساڭ قالپىندا جانات تالماۋسىراپ جىلى كورپەنiڭ استىندا قالا بەردi.
«قايتىپ كەلەمiن» دەگەن جانات كەشiكتi. ۋاقىت وتكەن سايىن گۇلميرا تاعاتسىزدانا بەردi.
— قازiر كەلەدى. — ءسال جىميىپ، مۇقاتاي ونى سابىرعا شاقىردى.
— قاپ، باعانا بiرگە بارماعانىم-اي، — دەپ وكiندi.
— الاڭداما، اياق استىنان تاعى بiر شارۋا شىققان شىعار، — دەدi ەلميرا دا ەلەگiزۋiنiڭ ءجونسiز ەكەنiن بiلدiرiپ.
— جاقسى بولدى، بۇگiن بiزدiڭ قاسىمىزعا قوناسىڭ. — نۇرميرا مەن گۇلجان دا مۇنىڭ ءوز شاڭىراعىندا تۇنەۋiنە سونداي بەيiل. وسىنى ەستiگەن ىدىحاننىڭ دا ءسال ءابiرجiگەنi بولماسا، بالالارىنىڭ باۋىرمالدىعىنا iشi ەلجiرەدi.
تاڭ اتتى. گۇلميرا ءتۇنiمەن مازاسى قاشىپ، ۇيىقتاي المادى. تۇرمىس قۇرعالى بەرگi ءتورت ايدىڭ iشiندە ەكەۋiنiڭ بولەك تۇنەگەنi وسى. ەرتەڭگiلiك اسقا دا زاۋقى سوقپادى. داستارحان جينالىپ، ىدىس-اياق جۋىلىپ ءبىتىپ ەندi نە جاسارىن بiلمەي وتىرعانىندا تەلەفون شىرىلدادى. ەلدەن بۇرىن جۇگiرiپ بارىپ تۇتقانى الدى.
— اللوۋ، اللوۋ! — دەدi ارعى بەتتەن ەر ادامنىڭ داۋىسى اپىل-قۇپىل اسىعىپ. بiراق، ءۇنi سونداي ەتەنە.
— ءيا، ءيا.
— ىدىحان قۇداعيسىز با؟ — گۇلميرا ەندi جىعا تانىدى.
— پاپا، مەن عوي بۇل، گۇلميرا. سالەمەتسiز بە؟
— سالەمەت، سالەمەت. قۇداعي ۇيدە مە؟ — ۇنىندە ءابىرجۋ بار.
— مىنە ءقازىر، پاپا، شاقىرايىن.
شەشەسi دە ايران-اسىر قالپى قاسىنا تايانعان ەكەن، تۇتقانى ۇستاتا بەردi. سوسىن اڭ-تاڭ قالىپ، سوزدەرiنە زەيiن قويدى.
قىسقا عانا اماندىقتان سوڭ شەشەسiنiڭ رەڭi وزگەرiپ، ساۋالداردى ۇدەتتi.
— قاشان؟ — كوزدەرi باعجاڭ ەتە قالدى.
— ويباي، سۇمدىق-اي، امان با ءوزى؟
مۇنى ەستiگەن سوڭ گۇلميرانىڭ توبە قۇيقاسىنا دەيiن شىمىرلاپ، بۋىن-بۋىنىنان ءال قاشىپ بارا جاتتى.
— قازiر قايدا ەندi؟ — تاعى دا بوگەلدi. — سiزدەر قايدا تۇرسىزدار؟
دارمەنi تاۋسىلعان جاس كەلiنشەك، قالتىراعان قالپى ورىندىققا وتىرا بەردi. دەگبiرi قاشىپ، مىنا مالاعامنىڭ سىرىن بiلۋگە مۇستاق.
— قازiر بارامىن! — شەشەسi تۇتقانى قويدى دا بۇعان جالت قاراپ، كiءنالi ادامداي تەز ءجۇزiن تايدىرىپ اكەتتi.
— ماما، ول كiسi نەگە تەلەفون شالىپ تۇر؟ نە دەيدi؟
انا بايقۇس ءلام قاتا المادى. ىلدىم-جىلدىم ءوز بولمەسiنە بارىپ، اپىل-قۇپىل كيiنە باستادى. سوڭىنان گۇلميرا كiردi.
— ءجۇر، كيiن. جانات اپاتقا ۇشىراپ، اۋرۋحاناعا ءتۇسiپتi. — شەگiنەرگە جەرi قالماي ءارى ءدال بۇعان ءوزi كiءنالiدەي قىزىنا قاراماعان قالپى، سەلقوستاۋ جەتكىزدى. بiراق جۇرەگi قۇرعىر اتقالاقتاپ، باسى زەڭiپ بارادى.
— نە دەيدi؟ — گۇلميرانىڭ ءۇنi قاپەلiمدە ىشقىنا ەستiلدi. — امان با ەكەن؟ — كوكەيىن قامالاعان ۇرەيلi ساۋالدان كوزi باقجيىپ اپتى.
— امان، امان. — بەيشارا شەشەسi دە جارىتىپ ەشتەمە بiلمەي، ءار الۋان الىپقاشتى ساۋالدان ءدۇدامالدانسا دا، ءوز-وزiن باسىپ، سابىرعا شاقىردى.
اپاش-قۇپاش بۇلاردىڭ اڭگiمەسiنەن ءۇي iشi ءدۇرلiگiپ، قاستارىنا جينالىپ ۇلگەردi. بارلىعى ەكەۋiنiڭ ايراندانعان وڭدەرiن كورiپ، سۇراۋعا الدەنەدەن داتتەرi جەتپەي ۇيلىعىسا ۇدەردى. لاجسىز ىدىحان ولاردىڭ كومەيلەرiنە تىعىلعان نە كiلتيپان ەكەنiن ۇققاندىقتان تاعى دا الگى ءسوزىن قايتالادى. وسى كەزدە جىلت ەتiپ گۇلميرانىڭ جانارىنان جاس تا بiلiءندى.
بارلىق جايعا قانىققان سوڭ:
— مەن تاكسي شاقىرايىن، — دەپ، مۇقاتاي تەلەفونعا جۇگiردi. قىزدار گۇلميرانىڭ جانىنا وشارىلدى.
بۇلار جان ساقتاۋ پالاتاسىنا كiرگەندە ونداعى جاتقان ادامدى تانىعان جوق.
29-تاراۋ
ەكi جiگiت ىشقىرىنان سۇيرەتكەن قالپى اياداي بولمەگە اكەپ، لاقتىرىپ تاستادى. ەسiكتi تارس جاۋىپ، ارعى بەتiنەن قۇلىپتادى. «جاپسا جابا بەرسiن، — دەپ ويلادى جارالى دiزەسiن قۇشاقتاعان قالپى، — ايتەۋiر، مازامدى الماسا ەكەن». جان — قاي جەر اۋىرسا، سول جەردە تۇراتىن ادەتi، اياعى قاقساپ — جەتi ناسىرىن جەرگە كiرگiزدi. دوڭبەكشiپ، كiرپiدەي دومالاندى. ەپتەپ بالاعىن كوتەرiپ ەدi، دiزەسi كۇلكiلدەپ iسiپ ۇلگەرiپتi. دەمنiڭ اراسىندا وسىنشاما بىرجيىپ شىعا كەلگەنiنەن، ءدارiگەر جiگiت بiر قاتەردiڭ بولعانىن ءوزi-اق توپشىلادى.
گۇلميرانى باسقا بولمەگە جەكە وتىرعىزىپ قويدى. كورiنگەنi بiر كiرiپ تىماق سەرi، پىسىقتىعىن اڭعارتىپ قىلجالاقتايدى. «قوي» دەپ، تەكتەپ جاتقان ەشكiم جوق. بۇلار بiرiنiڭ قولىن بiرi قاعىپ، بiرiنiڭ بەتiنەن بiرi المايتىن سياقتى.
بايقاعانى، جابىلا كەپ گۇلجانعا كەزەك-كەزەك بۇيرىق بەرەدi. پارمەندi داۋىستارى گۇلميراعا اپ-انىق ەستiلۋدە. ول زىر جۇگiرەتiن سىڭايلى «قازiر، قازiر» دەپ بايەك قاققان ءۇنi شىعادى. وعان مۇنىڭ زىعىردانى قاينادى. «اتتەڭ ەركiنە بەرمەيدi-اۋ، بەرسە انا سالداقىنىڭ كوزiنە كوك شىبىن ۇيمەلەتەر ەدi. شاشىن بiر تالداپ جۇلسا دا وبالسىز. وسىنشاما قاسكويلiككە باراتىن بiز نە جاساپتىق؟»
Iلەزدە بۇل ويىنان تايقىدى. «بەيشارا، ايى-كۇنi جەتiپ قالعاندا مۇنشاما ەركەكتiڭ تەپكiسiنە ءتۇسۋ — تىم-اق قيىن. قايبiر جەتiسكەنiنەن ءجۇر دەيسiڭ، بiر نارسە بوپ تۇزاققا تۇتىلىپ قالعان-اۋ».
توبەسi ماڭدايشاعا تيە جازداپ، وتكەن جۇمادان تانىس قاسقا باس ءداۋ بۇل وتىرعان بولمەگە ەندi. العاش ماسكەۋدەن ءوزiن اكەلگەن دە وسى ەدi. سۇيەگiنiڭ iرiلiگi ازداي، جۇنتتاي.
— حانىم، بiراز بەل شەشiپ، اياق سۋىتىپ دەگەن سياقتى... تىنىعىپ قالعان شىعارسىز؟ — ءابدiراحمان ۇستالاتىن كۇنi تىم-تىرىس جۇرگەن ەدi، ەندi ايدىنىن سىرتقا سالىپ، ءوزiن ەركiن سەزiنەدi. — رەنجiمەسەڭiز، تىنىشتىعىڭىزدى بۇزىپ، بiراز مازالاۋعا تۋرا كەلەدi.
ءتوس قالتاسىنان تەمەكiسiن الىپ، ەرiنiنە باپپەن قىستىردى دا كەلiنشەكتiڭ جانىنا جايعاستى. گۇلميرا ءارiرەك ىسىرىلدى.
— قورىقپاڭىز، ادام جەمەيمiز. — كوك ءتۇتiندi ەرiنiن ءشۇيiرە بۇرق ەتكiزدi. — سiزگە قوياتىن تالاپ — جالعىز. — كوزiن الارتا توڭكەرiپ بولماشى بوگەلدi. — وتكەندەگi شاعىمىڭىزعا جازدىم-جاڭىلدىم دەگەن تۇرعىدا قاراما-قارسى ارىز جازساڭىز.
— سوندا بiزدi بوساتاسىڭدار ما؟! — تاق ەتە قالدى.
— ارينە. ازاماتىمىز ورتامىزعا ورالسا — بوسسىڭدار.
— جازامىن. بiراق بiر عانا شارتىم بار.
ايتا بەر دەگەندەي دايراباي يەگiن قاقتى.
— بiزدi قايتىپ مازالامايسىڭدار!
— البەتتە، تەك ءابدiراحمان بوستاندىققا شىقسا ءبىتتى. — تەمەكiسiنiڭ تۇقىلىن بىرتىق ساۋساقتارىمەن كۇلسالعىشقا نىعارلاي باسىپ ءوشiردi.
— وندا قازiر جiبەر، ەرتەڭ ايتقان جەرiڭە كەلەيiن. — ءۇمiت پەن كۇدiكتiڭ وتى شارپىسقان سەزiم جانارىندا قىلاڭ بەردi.
بۇل سوزگە كەرiسكەدەي ءداۋ جiگiت كەڭكiلدەي كۇلدi.
— ونىڭىز جارامايدى. شارۋانى ءبىرجولا تىندىراسىز — باس بوستاندىعىڭىزدى الاسىز.
بالەن دەپ ايتۋعا ءۋاج تاپپاي، قاناتى قايىرىلعان قۇستاي شاراسىز قالدى. ارالارىندا ءۇنسiزدiك ورنادى. وسى بۇيىعىلىقتى بۇزىپ، زاۋمەن «اھ-ھ» دەگەن ءۇن شىقتى. گۇلميرا Iلياستىڭ داۋىسىن بiردەن تانىپ، ۇمتىلا بەرiپ ەدi، دايراباي شالعايىنان شاپ بەرiپ ۇستاي الدى.
— بارعانىڭىزبەن كiرە المايسىز.
— جiبەرiڭiزشi، بايقاپ كەلەيiن، باعانا وڭباي قۇلاپ ەدi.
— ءوزi عوي تىراعايلاپ... ايتپەسە ەشكiم ونى اراننىڭ اۋزىنا ايداپ اپارعان جوق. قويانجۇرەك ەكەن — تارتسىن سازايىن.
— انداعايلاعان جاۋدىڭ ورتاسىنا جالعىز تۇسسەڭ، سەنi دە كورەر ەدiم.
مىنا ءسوز جانىنا جاقپادى ما، الايىپ بiر قارادى.
— سەن تiلiڭدi تارتپاساڭ — سورلايسىڭ. ابايلاپ سويلەسەڭ عانا، ابىرويىڭ ساقتالماق. — سوڭىنا زiل تاستاپ، شىعا بەردi.
اۋەلدەگi ۇرەيدiڭ iرگەسi سوگiلگەندەي. «ارىزىن جازىپ بەرiپ، ەرتەڭ-اق بۇلاردان قۇتىلامىز، قۇداي بۇيىرتسا» دەپ توپشىلادى. ءبارiنەن نۇرميرانىڭ الاڭداپ وتىرعانى ارقاسىنا ايازداي باتتى. اينا تەلەفون سوعىپ قاپ، بۇلاردىڭ كەلمەگەنiن ەستiسە، تiپتەن iس ناسىرعا شاباتىنىن تۇسپالداعاندا — شاراسىزدىقتىڭ ينەسiمەن ساناسى شاباقتالادى.
اقىرىن ورىنىنان تۇرىپ بارىپ تەرەزەدەن سىرتقا كوز تاستادى، قۇداي اتقاندا — قاپتاعان ءۇي، ەشتەمەنi بولجاي المادى. قانشا الماتىدا تۋىپ وسسە دە، بۇل بiلمەيتiن بەيمالiم جاق. باعانا مۇنىڭ دا كوزiن بايلاپ اكەلگەن، ايتپەسە قايدان كەلiپ، قايدا تۇرعانىن اجىراتار ەدi.
زاۋقايىردا ويىن ءبولiپ، تاعى دا Iلياستىڭ ىڭىرسىعانى قۇلاعىنا شالىندى. ايانىش سەزiم جۇرەگiن سۋىرىپ، كوكiرەگiن دۋىلداتتى. اي-تۇيگە قاراماي جارالى جولداسىنا ۇمتىلدى. ايتقانىنداي-اق، ەسiگi تارس بەكiتۋلi. ار جاعىنان جاراقاتىن اۋىرسىنعان ادامنىڭ جانىن شۇبەرەككە تۇيە بەبەۋلەگەنi ەستiلەدi.
— ءاي! — دەپ ايقايلاپ جiبەرگەنiن كەلiنشەكتiڭ ءوزi دە بايقامادى. سول-اق ەكەن، ساۋدىراپ قۋىس-قۋىستان «داياشىلار» توبە كورسەتتى. — ەسiكتi اشىڭدار، مىنا جiگiت قينالىپ جاتىر عوي.
— بiز نە iستەيiك ەندi؟ — سيداڭ، سiرiڭكەدەي قاتقان قارا ءوزiنە تارپا باس سالدى.
— اپارىڭدار اۋرۋحاناعا! — ارعى جاعى قولقىلداپ تۇرسا دا، بۇيىرا تiل قاتتى.
— ءوتى جارىلدى دەيسiڭ بە، اھىلاعانى — جاساعان ايلاسى دا.
شەگiر كوز، بiتiك مويىن، ءتورت بۇرىش تاپال بiرەۋi كولگiرسي سويلەدi. ونىڭ iزiنشە:
— ارامىزدا سانسترۋكتور جوق. ءارi، بiز ادامداردى ەمدەلۋگە اكەلمەيمiز. — الگi سiرiڭكە قارا شۇلەنسiپ، شورت ايتتى. — ءارi-بەرiدەن كەيiن سەن ءوز ورنىڭا كiر! ارتىق ءجۇرiسiڭدi قويماساڭ — تويعا جىرتقان جىرتىستاي، مىنا جiگiتتەر جۇلما-جۇلماڭدى شىعارادى. — ءوزi جاقىنداي بەردi. تەپسiنگەن سۇسىنان يمەندi مە، گۇلميرا شەگiنشەكتەي جىلجىدى. — قارا مۇنى، داسەردەي عىپ وتىرعىزىپ قويسا... جونىنان تاسپا تiلiپ، جۇمىسقا جەگۋ كەرەك.
قاي-قايداعى شابان-شارداق قارا توبىردىڭ مۇنشا كiسiمسiنiپ باسىنۋى، سىلاڭ قاققان ەركە باسىن قاتتى قورلادى. قانشا قۇدايدىڭ بالاسى بولسا دا، ماڭدايعا بارماقتاي ب ا ق بەرمەگەن سوڭ — بايلىق تا، داۋلەت تە باقىتقا باستاي المايدى ەكەن. مiنە، ەندi، تويتيىپ وتىرعانى... كورiنگەنى دiكەڭدەيدi.
ءدۇبiنگەن دۇلەيلەر ار، ۇيات دەگەندi بiلمەيتiندەي — اۋىزدارىنان اق يت كiرiپ، كوك يت شىعادى. مۇنىڭ جۇيكەسىن ادەيi تۇيتە ارامەن اعاش كەسكەندەي قاجاعىلارى كەلگەندەي، بارعان سايىن داراقى دابىرلارى ۇدەپ، كۇشەيۋدە.
انشەيiندە جىلماڭ ەتiپ جەتەر گۇلجان دا تىرس ەتپەي قالدى، بiرجولا جەرگە سiڭiپ، قۇرىعانداي.
...اجداھا دۇنيەنi تىلسىم ءتۇن الدەقاشان باۋىرىنا باسقان ەدi. اي قورعالاپ، جالماۋىز كەمپiردiڭ جاۋلىعىنداي جيەگi جۇلىم-جۇلىم بۇلتتاردىڭ اراسىندا ءجۇزiپ بارادى. جالعىز. ونىڭ دا كوڭiلiنە قاياۋ ءتۇسiپ، قۇسانىڭ قۇرىعىنان قۇتىلماققا امال iزدەپ، بەتالباتتى قاڭعىپ، ءلايلiپ جۇرگەندەي.
ءاۋلiكپە توبىردىڭ اۋەنi اسقاقتاپ، داڭعازا دۇنيە ورناعاندا ەرiكسiز دابىرعا قۇلاق تiكتi. بiرەۋلەر كەلگەن ءتارiزدi، جامىراسا كەۋ-كەۋلەسە جونەلدi. انە، گۇلجاننىڭ داۋىسى شىعاتىنداي.
«بiرi كەلiپ-بiرi كەتسiن، سونشا ەلەگiزiپ نە بولدى؟» دەپ، ءوزiنە توقتاۋ سالدى. بiراق كەۋدەسiنە قىپىل ەنگەن: ۇرەي، قورقىنىش بويىن قانشا نىق ۇستايمىن دەگەنمەن قالتىراتاتىنداي. «مىنا بالەلەر كوبەيدi، iشiپ اپ سودىر بiرەۋi Iلياسقا تيسiپ جۇرمەس پە ەكەن؟»
وسى وي قىلاڭ بەرگەلi تiپتi، دەگبiرi قاشتى. «ەرتەڭگi كۇنi اينانىڭ بەتiنە قالاي قاراماق؟»
سەلك ەتكiزiپ نىعىز جابىلعان ەسiك شالقاسىنان اشىلدى. قاسقا ماڭدايى شامنىڭ جارىعىنا شاعىلىسىپ، گۇجبان قارا دايراباي جىمىسقى جىميا بوساعادان اتتادى.
— تاڭدايىڭىز كەۋiپ قالعان شىعار، ءجۇرiڭiز، شاي iشەلiك. — بولمەنi اراقتىڭ يسi جايلادى.
كەلiنشەك باسىن شايقادى.
— «قوناق — قويدان جۋاس»، وندا قوي سياقتى ايداپ اپارامىز.
بiلەگiنەن ۇستادى دا جۇلقىپ تۇرعىزدى.
— اۋەكتەتكەنگە اۋديەسiنiپ باراسىڭ، ورتامىزدا جۇرگەن كەزiڭدە — قۇدايىڭ مەن. نە ايتىلادى، سونى جاساۋىڭ كەرەك.
جاۋىرىنىنان الىپ سىرتقا يتەرiپ شىعاردى.
30-تاراۋ
جاڭا شەشەسi ەكەۋi دە اق حالاتتارى مەن قالپاقتارىن ادەيi الا شىققان. سونى كيدi دە ەشكiمنiڭ بوگەۋiنسiز دiتتەگەن مەجەلi جەرلەرiنە جەتتى. ءارi، ىدىحاننىڭ مويىنىنا iلiنگەن تانومەترi بار.
كەلدi دە ابدىراپ تۇردى دا قالدى. باسى اق داكەمەن تاڭىلعان بiرەۋ جاتىر. مۇرىنى مەن كوزiنiڭ تۇسىنا عانا ساڭىلاۋ قالدىرىپتى. وڭ جاق اياعىن اسپانعا اسىپ تاستاعان. شوقپارداي بوتەلكەدەگi سۇيىقتى اكەپ، بiلەگiنە تامشىلاتىپ قويىپتى. كوزدەرi جۇمۋلى، كiرپiكتەرi ەندi قايتارا اشىلمايتىنداي. باس جاعىندا وتىرعان مەيiربيكە اۋىق-اۋىق سۋعا مالىنعان داكەمەن ناۋقاستىڭ ەرiنiن سۇرتەدى.
جانىنا تايانىپ، بەتiنە تونگەندە بارىپ بۇلار جانات ەكەنiن بiلدi. گۇلميرانىڭ يەگi كەمسەڭدەپ، شەشەسiن باس سالدى دا سولقىلداپ جىلاپ جiبەردi. ءۇنiن شىعارماۋعا تىرىسىپ، بۋلىعا ەڭك-ەڭك ەتەدi.
— قوي، كۇنiم، سابىر، سابىر، — دەدi كوپتi كورگەن ىدىحان مىنا جايت قابىرعاسىن كۇيرەتسە دە مىعىمدىق تانىتىپ. سوسىن كادىمگى مەديكتەرشە كيiنگەن مىنا ادامداردىڭ جايىن ۇعىنا الماعان كەزەكشi بيكەگە:
— قاراعىم، كورiپ تۇرسىڭ بiز دە ءدارiگەرلەرمiز، بiراق باسقا ءدارۋحانادا جۇمىس جاسايمىز. مىنا ناۋقاستىڭ جايى قانداي؟ — دەپ سۇرادى.
— مەن ەرتەڭگiلiك 8-دە عانا كەزەكشiلiكتi قابىلداپ الدىم. ناۋقاستىڭ سىرقاتىنىڭ جايى جازىلعان قاعازعا قاراعاندا، جاعىدايى ونشا ءماز ەمەس. باسى جارىلىپ، ميى شايقالعان. قابىرعاسى سىنىپ، وكپەسىن تەسكەن. وڭ جاق جامباسى دا قيراعان، وعان تۇندە وپەراسيا جاسالىپتى. بەل ومىرتقاسى شىتىناپ، جۇلىن زاقىمدانعان. دەنەسiنiڭ قىزۋى 39-40-تان تۇسپەيدى، قان قىسىمى بiر قالىپتى.
— راحمەت، قىزىم. دوعىدىر ەندi قانداي امال جاساماق؟
— جاڭا عانا ەمدەۋشi حيرۋرگ كەلiپ كورiپ كەتتi، ول كiسi شەشiمiن ءالi ايتقان جوق.
— ءاتى-جونi كiم؟
— مۇرات سەيiلبەك ۇلى.
يىعىنا باسىن قويعان گۇلميرانى قۇشاقتاعان قالپى جەتەلەپ، تىسقا بەتتەدi. ءوزiنiڭ دە قۇر سۇلدەرi سۇيرەتiلiپ، وزەگi استاڭ-كەستەڭ.
— قوي، جىلاما، كۇنiم. كوز جاسىڭمەن كومەكتەسە المايسىڭ، ودانشا ءسال ەس توقتاتىپ، باسقا امالىن قاراستىرالىق.
بۇلار ءدالiزگە تايانعاندا الدىلارىنان احمەت جاقسى لەپەستەن دامە ەتiپ، جاپاق-جاپاق قاراعان كۇيi توبە كورسەتتi. قۇداي دiڭكەلەتكەندە قۇداسىنا بiر اۋىز، جارىم ىرىس اكەلەرلiك ەشتەمە ايتا المادى.
كiم بiلگەن، اسەم شاقتىڭ ءارi تەز تايادى ەكەن. زاۋقايىر، باقىتتى جاس جانۇيانىڭ شۋاقتى كەزەڭiنiڭ شاق-شالەكەيi شىقتى.
جانات كەشە تالعارعا كەتiپ بارا جاتقان. كەشقۇرىم ۋاقىت. الاكولەڭكە. ماشينادا ءوزi عانا. گۇلميرا «بارناۋىل» كوشەسىندەگى ۇيدە قالدى. وندا دا ءوزi «سەن وسىندا بول» دەپ، ادەيى قالدىردى. تىعىز شارۋامەن اكە-شەشەسiنە بارىپ قايتپاق.
«قىزىل قايراتتىڭ» تۇسىنا تايانعاندا جىن سوققانداي بiر ماشينا قارسى الدىنان شىعا كەپ، مۇنىڭ وڭ تاراپقا قاشقاقتاپ جالتارعانىنا قاراماي، بiر جاق تۇمسىعىنان پەردi دە جiبەردi. دۇنيە استاڭ-كەستەڭ قوپارىلىپ، ءاپ ساتتە تۇڭعيىققا اينالىپ جۇرە بەردi. ايتەۋiر، قارا جولدىڭ بويىندا قارا ءتۇتiن بۇرق ەتiپ، قيقىلداعان-شيقىلداعان ۇرەيلi دىبىستار ونە بويدى تiتiرەندiردi دە باسىلدى.
زاۋمەن زۋلاعان ماشينالار وشارىلا توقتادى. سالدەن سوڭ باقىرىپ-شاقىرىپ، قىزىلدى-جاسىلدى جارىعىن قۇيقىلجىتىپ ماي-دiڭ ينسپەكتورلارى جەتتi. Iزiنشە، وكپەسiن سوعىپ ەنتiككەن قالپى «جەدەل جاردەم» كولدەنەڭدەي توقتادى. اپاتقا ۇشىراعان كولiكتەردiڭ ادامىن اراشالاۋعا بارشا قاۋىم الدەقاشان كiرiسكەن.
ءتورت دوڭگەلەگi كوكتەن كەپ، كونسەرۆiنiڭ قالبىرىنداي ۋماجدالعان ماشينادان جاناتتى شىعارعاندا وندا تiل جوق ەدi. ماي قىزمەتكەرلەرi بولعان اپات جايىندا تەك ونىڭ ءتولقۇجاتىنداعى مەكەن-جايى بويىنشا iزدەپ بارىپ، ءۇي-iشiن حاباردار ەتiپتi. سوڭعى الماتىداعى كورسەتiلگەن ءادiرiسكە بارماي، ونىڭ الدىنداعى ءمورتاباندا جازىلعان تالعارداعى ۇيلەرiنە كەلگەندەرi وڭ بوپتى. سوندا دا ءۇي-iشi كەش، ابدەن تاڭ اتقاندا قۇلاقتانعان.
سوقتىققان ماشينانىڭ iشiندە ءۇش ادام بار ەكەن. ەكەۋi ءال ءۇستiندە، شوپىر جارالى. ونىڭ ايتۋىنشا الدىنان جىلقى شىعا كەلگەن، سودان قاشامىن دەپ كەسiرگە كيلىككەن.
— جازىم، جازىم عوي توتەننەن، — دەيدi باسىن سوققىلاپ.
جانات ون كۇننەن اسقاندا بارىپ، كوزiن اشتى. بiراق سويلەۋگە مۇرشاسى جەتپەدi، ءدارiگەرلەر دە تيىم سالدى.
وسى ۋاقىت ارالىعىندا گۇلميرانىڭ جاق ەتi سۋالىپ، ونىسىز دا بادىراق كوزi شاجىرقايدىڭ بەزiندەي ەجiرەيدi. ۇنەمi كۇلكi ءۇيiرiلiپ تۇرار اشىق ءجۇزiن مۇڭنىڭ كiلەگەيi باستى. ويتكەنى، ەرiنiڭ حالi ناشار، ەسiن جيناعان كۇندە دە اياعىنا مiنiپ كەتۋi ەكiتالاي.
ەندi كوزدەرiن اشىپ، ادام بولامىز با دەگەندە تاعدىردىڭ باستارىنا سالعانى تىم اۋىر تيدi. جالعىز وعان ەمەس، ەكi جاقتىڭ دا قاباقتارى سۇلكيiپ، كiرپiكتەرiنە قاسiرەت بايلاندى.
دوعىدىرلاردىڭ دا جاساعان بولجاۋلارى دايەك تاپپاي، ەشقايسىسى جارىتىپ ەشتەمە ايتا المادى. بار تىندىرعاندارى جاناتتى وڭاشا پالاتاعا شىعاردى. ءالi سويلەۋiنە، سويلەسۋگە لۇقسات جوق. بەيبەرەكەت كiرگiزە دە بەرمەيدi.
ءومiرلەرi ۇيقى-تۇيقىلىققا ۇرىنعاننان بەرi دە بiر ايدان استام ۋاقىت ءوتتi. وسى شاقتا ارقالىقتان تاعى دا قايىرا «بiز الدىلارىڭىزدان وتەيiك دەپ ەدiك» دەگەن حابار ءتيدى. ىدىحان قاتتى ويلاندى. ەكi مارتە ءوزi توقتاتىپ ەدi، بۇيرىقتان ارتىپ ەشتەمە بولمايتىن سىڭايلى. پەشەنەسiنە جازىلىپ تۇرعان شىعار، «كەلسiن» دەپ ىقتيارىن بەردi. ونىڭ ءۇستiنە گۇلميرا دا «ماما، بiزدiڭ جاعىدايىمىزعا قاراما. اركiمنiڭ تاعدىرى ءوزiنە، ماعان بولا نۇرميرانىڭ باعىن بايلايسىڭ با؟» دەپ، ەندiگi قارسىلىق تانىتۋىنىڭ رەتi جوق ەكەنiن ءتاپتiشتەپ ايتقان. وسىدان سوڭ امالسىز كەلiستi. سودان كوپ ۇزاماي ءۇش ادام نۇرميراعا قۇدا ءتۇسiپ، ۇكi تاعىپ قايتتى.
— قۇداي قوسىپ جاتىر، — دەگەن سوندا، — ءۇشiنشi قارعاما بۇيىمتاي ايتىپ كەلiپ وتىرسىزدار. بالالار سولاي شەشسە، بiز قارسى بوپ قايدا بارامىز. تەك، نۇرميرامنىڭ وقۋ بiتiرۋiنە كەدەرگi كەلتiرمەڭiزدەر، ديپلومىن العانشا كۇيەۋ بالا ەكەۋi وسىندا تۇرادى.
بۇل ءجون ۋاجگە ەشكiم قارسىلىق تانىتپادى. ءارi قوستاپ تا كەتە قويمادى. ۇشەۋiنiڭ نە ويلاعاندارى iشiندە. كiم بiلسiن، قۇداعيدىڭ باسىنا تۇسكەن زاۋالدى ەستiگەننەن كەيiن، باتىپ ەشتەمە ايتپادى ما، ايتەۋiر، تiس جارمادى.
ولار ەلدەرىنە قايتىپ، ارادا بiر جۇما ءوتiسiمەن قاڭتارباي سولاڭ ەتiپ توبە كورسەتتi. اسا جارقىلداپ تا، اسا سالقىن دا قارسى المادى — قاراقاسكەلەڭ بايىپ اڭعارتتى. نۇرميرانىڭ دا قۋانىشتان ەلپ ەتكەنiن ەشكiم كورمەدi. جالپى، ءۇيدiڭ iشiندە باياعىداعىداي ەركە تايلاقتاي اسىر سالعان شاتتىقتىڭ شادىمان شىرقى بiلiنبەيدi. ءبارi گۇلميرانىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ، سونىڭ ىعىنا جىعىلىپ، سونىڭ ايتقانىن iستەپ بايەك. قاڭتاربايدىڭ كەلۋi ونشا ايتۋلى وقيعا بوپ كورiنبەگەنi دە سوندىقتان.
31-تاراۋ
اجداھانىڭ ورداسى مۇلدە قۇجىناپ الىپتى. تۇرلەرi قورقىنىشتى، وڭشەڭ سويداۋىلداي-سويداۋىلداي جiگiتتەر. ۇسقىندارى ءارتۇرلi: بiرەۋiنiڭ شاشى بiلتە-بiلتە يىعىن جاپقان، كەلەسiسi ءجۇن-جۇن ساندارىن كورسەتiپ شورتي كيگەن. ماسقارا، ەندi بiرiندە ابۇيىرىن قىمتاپ، ەتiمەن ەت تىرىسىپ تۇرعان لىپاسىنان باسقا دانەڭە جوق، بەت-اۋزى ءجۇن-جۇن — كەرجاقتارى دا ۇشىراسادى. بارلىعىنىڭ جانارىندا ارامدىق، بۇزاقىلىق تۇنىپ جاتقانداي.
بۇل — اس ۇيگە جەتكەنشە عانا كورگەندەرi ەدi.
تورگە كەرiسكەدەي بiرەۋi جايعاسىپتى. شاماسى، جاسى جەر ورتاسىنا كەلiپ قالعان. ادەمiلەپ قويعان ساقال-مۇرتى بار. ءۇستi — جالاڭاش. ءوز دەنەسiن ءوزi اياماي ايقۇش-ۇيقىش سۋرەت سالعان — تاتۋيروۆكا. يىعىندا پاگون، كەۋدەسiنە ايقاسىپ تۇسكەن پارتۋپەي، بەلiندە بەلدiك. ونىسىنان قىلاۋداي قىمسىنبايتىن ءتارiزدi، ارقا-جارقا. قاسىنداعى جاپ-جاس قىزدى اش بەلiنەن قاپسىرا قۇشاقتاعان. ول دا جالاڭاش، قوس انارىن كولەگەيلەگەن تارتپاسى عانا بار.
ەندi بايقادى، الگiنiڭ ەكi جاق قاپتالىنداعى جiگiتتەر دە، قىزدار دا بەلۋارلارىنا دەيiن شەشiنiپ تاستاپتى. قاسىنداعى ءدۇڭبiرشەكتەيi دە كەمەڭگەرiنەن قالعىسى كەلمەگەندەي، ءدال ەمشەك تۇسىنا تورىنا جابىسقان ورمەكشiنiڭ سۇلباسىن بەينەلەپتi.
بۇلاردىڭ كiرگەنiن كورسە دە ەشقايسىسى ەلپ ەتپەدi. تىم سالقىن، بiراق جاندارىنداعى قىزدارعا قىزۋى كۇشتi سياقتى، ۇشەۋi دە ايىرىلىپ قالاتىنداي جابىسىپ اپتى.
— وتىر، — دەپ، دايراباي تومەنگi جاقتاعى ورىندىقتى نۇسقادى. ءوزi جانىنا جايعاستى. ءسويتiپ، بۇلار ءتورت ەركەك، ءتورت ايەل بولدى.
ابدەن ورنىعىسقان سوڭ كوزiنiڭ قيىعىمەن گۇلجاندى iزدەدi. قالتارىستا سۋدى شىلپىلداتىپ، ىدىس جۋىپ تۇر. مۇنىڭ كەلiپ-كەتكەنiندە شارۋاسى جوق. اۋەلi بوگدە جانداي ءلام دەمەستەن الدىنا تازا قاسىق، شانىشقى قويدى. نازار توقتاتىپ قارامادى دا.
وڭەشiنەن بiر ءتۇيiر نارسە وتسەشi. دايرابايدىڭ قىستاۋىمەن تاڭدايىنا دامنەن بiرەر قاسىق سالىپ ەدi، زورعا جۇتتى. مىنا ورتادا ءوزiن سونداي ارتىق، قوراش سانادى. ەشقايسىسى تiس جارىپ، تىرس ەتپەيدi. بالىقتى اۋلاپ-اۋلاپ ابدەن تويىپ، بiر اياعىن باۋىرىنا، تۇمسىعىن قاناتىنىڭ استىنا تىعىپ مۇلگiپ كەتكەن قوقي قازدارداي قاز-قاتار جايعاسقان بالەلەردiڭ كوزدەرi كiلگiرۋلi. ايتكەنمەن، ءوز راحاتى وزدەرiندە: اسا بiر ىنتىزارلىقپەن ايمالاسا وبىسەدi. ءجۇز دۋىلداتارلىق قىلىق جاساسا دا بiر-بiرiن تەكتەيتiن شاما ادا-كۇدە. باس اينالدىرار باقىتقا بەلشەلەرiنەن باتقانداي. جانارلارىن اشىپ، مىنا الەمگە قۇلىق قويىپ قارايتىن بولسا — شۇرايلى دا شۋاقتى، جۇماقتى ساتتەن ايىرىلىپ قالاتىنداي. سوندىقتان دا كوزدەرiن اشۋدان قورقادى. ءارi-بەرiدەن سوڭ كوزدi-سوقىرلاردىڭ ايەلدەرى اۋىسىپ كەتتi. بiراق، باعاناعى ىستىق ىقىلاس پەن وتتى قۇشاقتىڭ قىزۋى سول قالپى. قۇلقىنى قۇرىعان ىنساپسىز ىندىننىڭ ىنتىزارلىعى ءورشiمەسە، باسىلمادى. سالدامالار — دوكىرلەردi، ولار — شوتكىرلەردi جاتسىنىپ، ايمالاسۋدى اياقسىراتپادى. باستاپقىسىنا قالاي ەتەنەلiك تانىتسا، مىناعان دا سونداي قۇشتارلىقپەن قابىسا ءتۇستi. تومەن ەتەكتiلەر دە «جاڭا عانا انانىڭ كەۋدەسiنە باس قويىپ ەدiم، كوپە-كورنەۋ كوزiنشە مىنانىڭ قۇشاعىنا اۋىسقانىم — ارسىزدىق-اۋ؟» دەپ ويلامايتىنداي. مۇنىڭ ءبارi ولار ءۇشiن ۇيرەنشiكتi، سiڭiستi كورiندi.
قاراپتان-قاراپ گۇلميرانىڭ iشكi الەمi قالتىرادى. مىنا سوراقىلىقتى ساناسىنا سىيعىزا المادى. ۇرلانىپ قايتا-قايتا گۇلجانعا نازار اۋدارادى. ول — سەلت ەتپەيدi. انايىلىقتى ابدەن كورiپ، بويى ۇيرەنiپ العانداي. بiر قايران قالدىرعانى — انشەيiندەگi جۇلقىنىپ تۇراتىن مiنەزi ءۇشتi-كۇيلi. يiنi سالبىراپ، وسى ءۇيدiڭ ءبايبiشەسiندەي قارىنى شەرميiپ، اس قۇيىپ، اياق جۋىپ، قىزمەت جاساپ ءجۇر. «قاسىنان بiر ەلi شىقپايتىن سەرiك قايدا ەكەن؟.. مۇنى نەگە سونشا كوڭiلسiزدiك جايلاعان؟» دەپ ويلادى. سويلەسكiسi كەلدi. بiراق، ومارتانىڭ شەلەگiندەي مىنا مۇلگiگەن مالعۇنداردان قايمىقتى. كەنەت، بiلەگiنiڭ جوعارعى جاعى كوكپەڭبەك بوپ كوگەرگەنiن بايقاپ، iشi قىلپ ەتە قالدى. كوڭiلi استاڭ-كەستەڭ: «اپىر-اۋ... قورقاۋ قاسقىرداي سۇلكيگەن سۇمىرايلار ناشانىڭ ق ۇلى ەمەس پە ەكەن؟.. گۇلجاننىڭ قولىنا نە بولعان؟ الدە، جاۋىزدار بiردەڭە جاسادى ما؟..»
ابدىراعان قالپى قايتا گۇلجانعا بارلاي كوز توقتاتتى. ويلاماعان تۇستا گاز پليتاسىنىڭ ءۇستiنە نازارى اۋدى. ادەتتە ءدارۋحانالاردا ۇشىراسار، مەديسينالىق اسپاپتاعى ميكروپتاردى زالالسىزداندىراتىن ءدارiگەرلەردiڭ ءتورت بۇرىشتى ستەريلدەگىش جاپ-جالتىر تەمiر قوبديشاسى بۇرق-سارق ەتiپ جاتتى. وعان نەندەي زاتتى سالىپ قايناتاتىنى ميىنا بiردەن ساق ەتتi.
ايۋانداردىڭ اپانىنا ۇشىراسقانىن سوندا بiلدi.
32-تاراۋ
ارى اۋناپ ءتۇستi. سول قالپىندا قيمىلسىز بiراز جاتتى. ءبارiبiر كiرپiگi ايقاسار ەمەس. ءوزiءن-وزi زورلاپ كوزiن اشپاۋعا تىرىستى. ءار ءتۇرلi وي ونىسىز دا زىقىسى شىققان ساناسىن سابىلتىپ، الدەبiر جاقتارعا iلەستiرiپ اكەتەدi. ەڭسەسiن ەزگەن قىجالاتتان با، الدە توسەگi جايسىز با بiرقاۋىم مەزەتتەن سوڭ ىدىحاننىڭ كەۋدەسi قىسىلدى. بولمەنiڭ اۋاسى تارىلعانداي تىنىسى اۋىرلادى. لاجسىز كەلەسi ءبۇيiرiنە اۋناعانىن بايقاماي دا قالدى. تەرەڭ كۇرسiنگەنiن دە اڭدامادى.
قابىرعاسىنا ايازداي باتقان نارسە، گۇلميراسىنىڭ جايى. ون ەكi دە بiر گۇلi اشىلماي-اق تاعدىرى بەينەتتiڭ بۇيداسىنا بايلانعانى ما؟ بiر كەزدەرi لەنينگرادتا جالعىز قالعان شەشەسiن ۋايىمداۋشى ەدi. سوڭعى ۋاقىتتاردا بارلىق جاۋاپكەرشiلiك ءوزiنە اۋعاننان كەيiن بە بالالارىنىڭ بولاشاعى قاتتى الاڭداتادى. كۇندiز دە، تۇندە دە گۇلميراسى ەسiنەن كەتپەيدى.
كەۋدەسiندە جارىم-جارتىلاي جانى بار جاناتتى ءدارiگەرلەر ءۇيiنە شىعاردى. بايقۇس بالا اياعى تۇرماق باشپايلارىن دا قوزعالتا الماي ۇزىننان ءتۇسiپ، شالقادان توسەككە تاڭىلعان. باس جاعىندا شوشايىپ گۇلميرا وتىرادى. وسى كەسiرگە ۇشىراعالى ساباعىنا دا دۇرىس كوڭiل بولمەي جۇرگەنiن انا جۇرەگi سەزەدi. سەزەدi دە تiلiن تiسiنە قويىپ، «اتتەگەن-اي» دەپ، دiڭكەسi قۇرىپ تىنادى.
ەلميراسىنىڭ دا حالi جانىن شۇبەرەككە تۇيۋدە. سورلىنىڭ اي-كۇنi تاقاۋ. بiر اياعى — كوردە، بiر اياعى — جەردە. بۇگiن، ەرتەڭ دەپ-اق ابدەن مازاسى قاشتى. كۇيەۋ بالاسى دا بiر جۇرگەن قوي اۋزىنان ءشوپ الماس مويىنى جۋان مومىننىڭ ءوزi. ايتەۋiر، داتكە قۋات ەتەرi گينەكولگ ءدارiگەرلەردiڭ اۋىزى جاقسى. سول جارىم ىرىس جاقسى لەپەستi كوڭiلiنە توق ساناپ، كۇندە قۇدايىنا جالبارىنادى.
ال مىنا بولاشاق كۇيەۋ بالانىڭ كەلiسi قىزىق، جاتقانىنا جارتى ايعا جۋىقتادى. مۇنىڭ جانى جاي تابارلىقتاي جارىتىپ ەشتەمە ايتپايدى. قىزى ونىمەن سويلەسپەك تۇگiلi قاسىنا جولامايدى. بۇرىنعىدان بەتەر تۇيىقتالىپ، بiر جارق ەتiپ سەرپiلمەدi. اۋەلi، مۇنى تىكسىندىرىپ، «ماما، اناعان «قايت» دەپ ايتشى، كەتسiن» دەگەنi.
— كۇنiم-اۋ، مەنiڭ وعان قالاي بەتiم داۋالاسىن؟! بوتەن بiرەۋ ەمەس... — قالاي بۇلتارۋدىڭ ءجونىن تاپپاي ابدىرادى. — قۇدا ءتۇسiپ، ساعان ۇكi تاعىپ كەتكەن. ىقتيارىمىزدى بەرگەنبiز، بەرگەنسiڭ...
اڭگiمە ءارiگە سوزىلمادى. نۇرميرانىڭ ءوزi قۋزامادى، ايتپەسە شەشەسi بۇل تاقىرىپقا اشىلىپ سويلەۋگە ىنتىق ەدi. اقىرى كوكەيiن قاۋمالاعان ساۋالدار مازا بەرگiزبەي گۇلجاننان ەپتەپ سىر تارتقان. ول دا ماندىتىپ، ەشتەمە ايتپادى.
— بiلمەيمiن، iرگەگە قاراپ جاتادى دا قويادى. بiزبەن سويلەسپەيدi. تiپتi، قاڭتاربايدى دا جان تارتپايدى. الدە سiزدiڭ كوڭiلiڭiزگە قىپىل كiرگەنiن اڭداپ، ءارi گۇلميرانىڭ جايىن ويلاپ، ءوزiن ەركiن ۇستاۋعا ىڭعايسىزدانا ما؟
بۇل iشتەي «ە-ە» دەگەن دە قويعان. شەشەگە جاقىن كەلەتiن قىزدارىنىڭ ءوزiمەن اشىلىپ سويلەسە الماعان پىشانالىعىنا كۇيزەلدi. قىز بالانىڭ سونشاما سورلىلىعىنا جىنى كەلدi. سوتقار بولسا دا وسى ۇشەۋiنiڭ بiرi ۇل بوپ تۋماعانىنا وپىندى. بiر اتانىڭ اۋلەتiنەن جالعىز ەركەك كiندiكتi قۇساننىڭ ورەنi ءۇزiلگەنiنە ەندi شىنداپ كوزi جەتتi. ايەلدiك بەتپاقتىقپەن ەرi جاستاۋ كەزiندە مۇنى بiلە تۇرا مويىنداماپ ەدi. ەندi ءوزiنiڭ قاتىگەزدiگiنە نالي، بiر رۋلى ەلگە قيانات جاساعانىن ۇعىنىپ، وزەگi ايازدى ۇسكiرiكتەي اڭىرادى.
ەرiكسiز «ۋ-ۋھ» دەگەن ءۇنi شىعىپ كەتتi. كەڭ توسەكتەن تارلىقتى سەزiنiپ، شالقاسىنان ءتۇستi. سوسىن تاعى دا ەتەك-جەڭi جيىلماس ويىنىڭ سوڭىنان ەربەڭدەي ەرە بەرەر مە ەدi، كەزدەيسوق كەلەسi بولمەلەردiڭ بiرiنiڭ ەسiگi اشىلدى. كوڭiلi سولاي قاراي اۋدى. بiرەۋ جىبىرلاي ءجۇرiپ، اس ۇيگە وتكەندەي بولدى. قازiر كەرi قايتار دەپ كۇتiپ جاتقانىندا، ەسiك قايىرا اشىلدى. تاعى دا بiرەۋدiڭ اياق دىبىرى بiلiندi. جالما-جان iزiنەن اتىپ شىققانعا بالا ەمەس، شاعا ەمەس — ىڭعايسىزداندى. اڭىسىن اڭدىپ قۇلاعىن ءتۇردi: كۇبiر-كۇبiر سويلەستi. مۇقاتايدىڭ داۋىسىن اينىتپاي تانىدى. قاسىنداعى ەلميرا ەكەنiن توپشىلادى. سوسىن، بۇدان ارىعا شىداماي جامىلعىسىن يىعىنا iلiپ، ءدالiزگە بەتتەدى. قابىرعاداعى ءداۋ ساعات ەكiگە تايانىپتى. اس بولمەگە قاراي جىلجىدى. مۇنىڭ كەلە جاتقانىن اڭداپ، كۇيەۋ بالاسى بوساعادان باسىن قىلتيتا قارادى.
— نە بولدى، نەعىپ ۇيىقتاماي ءجۇرسiڭدەر؟
— اۋىرىپ، ەلميرانىڭ مازاسى قاشتى.
ءوزiنiڭ توپشىلاۋى ءدال كەلگەنiنە iشi قىلپ ەتiپ، «تولعاق ەمەس پە ەكەن؟» دەگەن ۇرەي ارالاس ساۋال ساناسىندا جۇگiرiپ ءوتتi.
ەلميرا ستولدىڭ شەتiندەگi ورىندىققا وتىرىپ، قولىمەن ءبۇيiرiن باسىپ الىپتى. استىڭعى ەرiنiن جىمقىرا تiستەپ، ناۋقاسىنىڭ جانىنا باتىپ كۇيزەلگەنiن اڭعارتادى. ونىسىز دا بوزارعان ءوڭi ودان سايىن اجارىنان اجىراعانداي.
— Iشiڭ اۋىرىپ تۇر ما؟ — جانىنا تايانعان شەشەسi ءسال ءابiرجiڭكiرەي سۇرادى.
— ءيا. — قينالا تiل قاتتى.
— قاشاننان بەرi؟
— كەش باتا ەپتەپ سىزداعانداي قالىپ تانىتىپ ەدi. — وقىستان شانشۋ قادالعانداي «ۋ-ۋھ» دەپ اۋانى كوكىرەگىن كەرە جۇتىپ، ايەنشەكتەنە بەتiن تىرجيتتى. — ۋاقىت وتكەن سايىن ۇدەتiپ، قازiر جانىمدى كوكەمە كورسەتiپ بارادى.
— وندا جەدەل جاردەم شاقىرايىق.
— وعان ەلميرا كونبەيدi. — مۇقاتاي بiردەمەگە وكپەلەگەن بالاداي قومپىلداي تiل قاتتى.
— كەرەك ەمەس، قازiر باسىلار.
— كەرەك ەمەسi قالاي؟ — ىدىحان شورشىپ ءتۇستi. — شاقىرتۋ كەرەك! اۋرۋحاناعا بارعاندا جازىلىپ كەتسەڭ، ەشكiم سەنi ول ءۇشiن سوكپەس.
وسىنداي ناقتى شەشiمدi كۇتiپ تۇرسا كەرەك، مۇقاتاي تەلەفوننىڭ قۇلاعىن بۇراي باستادى.
— كيiنiڭدەر!
شەشەسi ايتسا ايتقانداي، ەلميرانىڭ iشi ودان سايىن ءبۇرiلiپ، بەلiن جازا الماي قالدى. قۇرساعى ءتۇيiلiپ، وسى تاباندا جانى شىعىپ كەتەتiندەي قينالا قىستىقتى. ەندi تەزiرەك تۋىت ءۇيiنە جەتiپ، سول جەردەن عانا اراشا تاباتىنداي اسىقتى.
دىبىردان ويانعان گۇلجان مەن نۇرميرا دا مىنا قاپىلىستى ەستiپ، اس بولمەگە جۇگiردi. ەكەۋi ەلميرانى ەكi جاعىنان قولتىقتاپ، دەمەدi.
— كەۋدەم قىسىلىپ بارادى، جەلدەتكiشتi اشىڭدارشى، — دەپ ءوتiندi ەلميرا.
— قوي، سۋىق تيەدi. — گۇلجان كەلiسپەدi. نۇرميرا ورامالدىڭ بiرiن سۋىق سۋعا مالىپ سىقتى دا، iش كويلەگiنiڭ ومىراۋىن اشىپ ەلميرانىڭ كەۋدەسiنە باستى.
وسى ەكi ورتادا بiر ماشينانىڭ جارىعى بۇلاردىڭ دۋالدارىنا تiرەلە توقتادى.
— حالاتىن، ونىڭ ءۇستiنەن پالتوسىن كيدiرiڭدەر، — دەدi ىدىحان ەتiگiنiڭ سۋىرماسىن سالىپ جاتىپ.
اۋلاداعى گرەتا ءشاۋiلدەي جونەلدi. Iزiنشە سىرتقى ەسiك اشىلىپ، ەكiء-ۇش ادامنىڭ iشكە ەنگەن دىبىسى بiلiندi.
الگiندە مۇقاتاي «جەدەل جاردەم» ءۇيدi ءدال تاۋىپ كەلۋi قيىنداۋ» دەپ، كولiك كوبiرەك جۇرەتiن كوشەنiڭ بۇرىلىسىنا بارىپ تۇرماق بوپ جونەلگەن.
ءدالiزگە ەكi ءدارiگەردi ەرتiپ كۇيەۋ بالاسى كiردi. سالقىن عانا امانداسا ساپ، ولار ناۋقاستىڭ قايدا ەكەنiن سۇرادى. سوسىن ىدىحاننىڭ باستاۋىمەن اس بولمەسiندەگi ەلميرانى كورiپ:
— وي، ءبارi ءتۇسiنiكتi، تولعاق قوي باستالعان، — دەدi ەتجەڭدiلەۋ كوزiلدiرiكتiسi. — جيi-جيi iشiڭ ءبۇرiپ اۋىرا ما؟ — ەندi ەلميراعا كوز توقتاتتى.
— ءيا. — كەلiنشەكتiڭ داۋىسى باسەڭ ەستiلدi.
— كيiنiڭiز، الىپ كەتەمiز. — سونى ايتتى دا كەلگەن iزدەرiمەن كەرi بۇرىلىپ، ەسiككە بەتتەدi.
سوڭىن الا كوپ بوگەلمەي ىدىحاندار دا شىقتى. قىزىن قولتىقتاپ، جازاتايىم تايىپ كەتپەۋiن قاداعالاۋدا. اقىرىن iلبiتە باستىرىپ، ماشيناعا تاياندى. ەلميرانى سۇيەپ iشكە ەنگiزدi. قاسىنا شەشەسi جايعاستى. مۇقاتاي تىرمىسىپ باسىن سۇعا بەرگەن:
— سiز قايدا باراسىز؟ بۇل، جالپى جۇرت توپىرلاپ مiنە بەرەتىن باعىتتى تاكسي ەمەس، — دەدi الگi تولىق ايەل.
— قىزدار، مەن دە جەدەل جاردەم قىزمەتiندە جۇمىس جاسايمىن، الا كەتiڭدەر. — ىدىحان ءوتiنە تiل قاتتى.
— وندا، تiپتi جاقسى، بiزدiڭ حالiمiزدi جەتە بiلەتiن شىعارسىز.
ەندi ولارعا تiل قاتۋدىڭ ەرسi ەكەنiن توپشىلاپ:
— ۇيدە قالا بەر. قازiر بارعان سوڭ تەلەفون شالامىن، تاكسيمەن كەلەرسiڭ، — دەدى قايرانى جوق قالپى.
— جارايدى.
ەسiك تارس جابىلدى دا، ماشينا ورىنىنان جىلجىدى.
33-تاراۋ
«قوناقتاردىڭ» مامىراجاي، بەيۋاز تiرلiكتەرiنە سوڭعى كۇندەرi قاپىلىس ەنiپ، اۋانىنان ءسال اۋىتقىعانى بار. ءبارi، ءابدiراحماننىڭ قولعا ءتۇسiپ تۇتىلعانىنا بايلانىستى. اۋەلدەن كەلiسكەندەرiندەي كەرەك-جاراقتارىن باسشىسى بiر جاققا كەتسە دە، ونىڭ دارگەيiندەگiلەر تاپ-تۇيناقتاي ەتiپ اكەپ، الدىلارىنا قويۋلارى تيiس. ويتكەنi، الدەقاشان اقىسى تولەنiپ، «قىزمەتشiلەر» قاجەت ناستەلەرمەن قامتاماسىز ەتۋگە ۋادە بايلاسقان. سوزدەرiندە تۇرمايدى ەكەن، قاتال جازالانباق. «قوناقتارعا» بالەن-باشتۇگەن دەپ، تاۋاردىڭ تيiستi ۋاقتىسىندا جەتكiزiلمەۋiن ءتۇسiندiرiپ جاتۋ — بەكەر اۋرەشiلiك. قاتاڭ ساقتالعان ءتارتiپ بۇزىلسا، ارالارىنداعى ۋاعدا عانا ەمەس، «مەيمانداردىڭ» راحات، ءتاتتi، شۋاقتى شاقتارىنىڭ شاق-شالەكەيi شىقپاق. ولار «تۇتىنىپ» وتىرعان دۇنيەلەرiنەن تاپشىلىق كورiپ، تارىقسا — بالەنiڭ باستالعانى. كوزدەرi شاتىناپ، قۇتىرعان يتتەي اي-شاي جوق تارپا باس سالۋى ىقتيمال. ەڭ ابزالى — اشۋلاندىرماعان ءلازiم. ال، بiر قاھارلاندى ما، وردالى جىلانداي ءتۇبiنە جەتپەي تىنبايدى. كارiنە iلiككەن نەگىزگى سەبەپشi ادام — وزدەرi سەكiلدi قۇبىجىق-اجداھاعا وپ-وڭاي اينالىپ شىعا بەرەدi.
سونداي ايۋاندىقتىڭ سوڭعى قۇربانى — سەرiك. وتكەندە ازەر قاشىپ قۇتىلعاننان جۇرەگi شايلىقتى ما، شارۋاسىنا ىنتا-شىنتاسىمەن كiرiسە المادى. جان-جاعىنداعى ەكi اياقتىنىڭ ءبارiنەن قايمىعىپ، سىرتقا شىقسا قۇرۋلى قاقپاندى قاباتىنداي بوي تاسالاعان.
بىلاي تارتسا — اربا سىنىپ، بىلاي تارتسا — وگiز ولەدiنiڭ كەرiمەن ءبارiبiر قاتەردەن الىسقا ۇزامادى.
ءابدiراحماندى جوقتاتپاي، ونىڭ كولەڭكەسi رەتiندە اسىراندى جالماۋىزدارعا كايiپ ءدارi-دارمەگi مەن قۇرالدارىن جەتكiزiپ بەرۋ — ءوزiنiڭ موينىندا-تىن. ول مiندەتiن ورىنداۋعا شاماسى جەتپەدi — جازالى.
ال، باسقا بiرەۋگە ءجونiن ايتىپ، جول سiلتەۋگە مۇلدە بولمايدى. تاۋاردى «قويما ورىندارىنان» الاتىن ساردارى ەكەۋi عانا. باسقا جان پەندە توسىننان ەسiرتكiبەدەكشiلiكپەن اينالىساتىنداردى بiلمەۋi كەرەك. الگiندەي، بوگدە كوز «سەرiك جiبەردi» دەپ بارسا، قۇپيانى اشقانى ءۇشiن تاعى دا بۇلار كiءنالi بوپ قالادى. وندا دا ايىبىنا جاي عانا اقشا تولەپ قۇتىلا سالسا بiر ءسارi، الپاۋىتتاردان تاڭى ايىرىلادى.
مiنە، وكiمەت ورىنىنىڭ تۇزاعىنا ەمەس، قۇبىجىقتاردىڭ قارماعىنا iلiندi. Iلiنگەندە دە iرگەسiن اۋلاق سالىپ كەتپەيتiندەي حالگە جەتتi. ۋادەسiن ورىنداماعانى ءۇشiن اياۋسىز قاھارعا ۇشىراپ، ناركوماندار «ينەگە وتىرعىزدى». ەكiنشi ءتاۋلiك، ەس-تۇسسiز كۇيدە ۋلى دا ءزارلi ءدارi-دارمەكپەن ەگiلۋدە. بۇل — بiرiنشiدەن جازالاۋ بولسا، ەكiنشiدەن، «قوناقتاردىڭ» ءوز قاتارىن كوبەيتۋ مۇددەلەرiن جۇزەگە اسىرۋى. ەندi، مىنا، دايرابايدى ۋىستارىنان شىعارماي شەگەندەپ ۇستاۋلارىنىڭ سىرى، قارىمى قايتپاعان اقشانىڭ ەسەسiن الۋ. ءولسiن-تiرiلسiن «وتەلمەگەن پارىزدى» ورىنداتۋ.
گۇلميرانىڭ بەتiن شىم-شىم ەتكiزە، توردەگi ءداۋ ولپاتانىمەن وشارىلا قاسىنداعى قىزدىڭ دiزەسiنە اۋىپ ءتۇسiپ، قوس انارىنىڭ اراسىنداعى جىقپىلدانعان «سايتان سايىنا» ەمiنە تۇمسىعىن تىقتى. انا، ءجۇزi قارا ءپاتشاعار دا تالماۋسىراپ، ءسۇيسiنە دىبىس شىعارادى...
«پاگوندى» قۋدىڭ مۇنشاما تاعىلىق تابيعاتپەن جۇگەنسiزدiك كورسەتۋi — ورىندى. سەبەبi، «مەن وكiمەت ورگانىن، الەۋەتتi بيلiگiن مويىندامايمىن» دەپ ءۇستiنە وفيسەر شەنiنiڭ سۋرەتiن سالىپ العان. پورتاكتىڭ* ءمانi وسى-تىن. تۇتاستاي بiر مەملەكەتتiڭ قاسىندا گۇلميرا كiم؟ ول اياعىن تارتىپ، ايىلىن جياتىن ءالi ەشكiم تۋعان جوق. ءتورت رەت تۇرمەگە تۇسكەندە دە كەڭەس زاڭى مەن ءتارتiبiنە يلiكپەگەن. قايتا، قىزىل جاعالىلاردىڭ ءوزi بۇدان ىعىپ جۇرەتiن.
پورتاك — تاتۋيروۆكا.
ال، مىنا قاپتالىنداعى جiگiتتiڭ كەۋدەسiندەگi تورداعى ورمەكشiنiڭ ماعىناسى — قۇمارپازدار قۇجىراسىنان، قۇمارپازدار قاتارىنان ماڭگi كەتپەيمiن دەگەن سەرتتi بiلدiرەدi. ەگەر، بۇلاردىڭ iشiنەن بiرەۋسi قىزىعۋشىلىقپەن ءۇستi-باسىنا تاتۋيروۆكا سالدىرىپ، سوسىن iستi بوپ، سوتتالعانداردىڭ اراسىنا تۇسسە — الگi سۋرەتiنiڭ نەنi مەڭزەيتiنiن ايتىپ بەرە الماسا، وندا قۇرىعانى. الدا-جالدا قانى بۇزىلعاندار بوستاندىقتا جولىعىسسا، تانىسقاندا ءاتى-جونiن، قايدان ەكەنiن سۇراۋى مۇمكiن، بiراق، نە ءۇشiن، قانداي باپپەن، قانشا جىل وتىرعانىن سۇرامايدى. دەنەسiندەگi شيمايلاردان، ساۋساقتارىنداعى ساقينا-ايشىقتاردان-اق ارعى-بەرگiنi ەكشەي بەرەدi. ولاردا ءجونسiز ەشتەمە بەدەرلەنبەيدi.
باسسالدىڭ بويىنان ءلاززاتتى شىرىننىڭ بۋى قايتا باستادى ما، وقىس قىز كەۋدەسiندەگi باسىن كوتەرiپ:
— شمال* دايىن بولدى ما-ەي؟! — دەپ گۇرىلدەي ءۇن قاتىپ، ۇيەلمەنىمەن ۇڭىرەيە قادالدى.
شمال — ەسiرتكi.
— ءازiر، ءازiر. — بiر اياعى — كوردە، بiر اياعى — جەردەگi بەيشارا قۇلدىق ۇرا جاپاق-جاپاق قارادى.
— شاقىر ءشاديارلارىمدى!
دايراباي لىپ ەتiپ، ورىنىنان تەز تۇردى. بوساعادان باسىن شىعارىپ، الەڭكەدەي جالانعان جەندەتتەرگە حابار بەردi. سول-اق ەكەن سۋعا قۇلاعان كيiكتەي ۇباپ-شۇباپ، نەبiر ماۋكiلباستار ەسiكتiڭ اۋزىنا كەپ كەپتەلە توقتادى.
وسى ارەدiكتە گۇلجان ستەريلدەگىشتەگى قايناپ جاتقان زاتتى ءتۇسiرiپ، ستول ءۇستiنە قويدى دا، شكافتىڭ سۋىرماسىنان زىمىسقى ءدارi-دارمەكتi شىعارا باستادى. قۇددى بiر ناۋقاستاردى قابىلدايتىن مەدبيكەدەي شىمشۋىرمەن ينەنi باپپەن الدى. سوسىن، كەزەكپە-كەزەك كەلگەن ادامداردىڭ بiلەگiنە وكىلىن سۇققىلادى. تۇششى ەتiنە اششى بالە قادالعانعا تىجىرىنىپ، ايەنشەكتەنگەن بiرەۋi ۇشىراسساشى.
بولمەنi ءدارiنiڭ يسi جايلادى. كوپ ۇزاماي قوڭىرسىعان ءشوپتىڭ كۇيiگى دە مۇڭكىپ، بىقسىعان ابىلەت قولقانى قاپتى. اناشا ءتۇتىنى سىزدىقتاي جەندەتتەر جۇرگەن بولمە جاقتان قاباتتاسا كەۋلەيتiن ءتارiزدi.
باعاناعى گۇلميرا كورگەن ۇسقىندارى قايتا يبالى ەكەن. قازiر باسىم كوپشiلiگi جالاڭاش. ءۇستi-باستارى كوك الا قويداي — شيماي. ارالارىندا جاپ-جاس ورىستىڭ بiر قىزى بار. اق ماتاعا ورانىپ الىپتى، كوزi-باسى ۇيقى-تۇيقى، جالاڭاياق. ول دا بiلەگiن توسا بەردi. كەنەت، گۇلميرانىڭ جۇرەگiن تاس توبەسiنە شىعارىپ، انادان جاڭا تۋعانداي تىر جالاڭاش، شاشى دۋدىراعان كوك كوز جiگiت ەندi. ومىراۋى قۇج-قۇج ءجۇن. ار، ۇيات دەگەننەن ادا. قىمسىنۋ — مۇلدە قاپەرiنە كiرمەيدi. كەرiسكەدەي كەيپiمەن وڭمەڭدەي تايانىپ، «ۋكولىن» الدى. مىنا وتىرعاندار بۇل جايتقا ابدەن قانىق پا، بiرەۋi سەلت ەتسەشi. گۇلجاننىڭ دا ءوڭiنەن قۇبىلىس بايقالمادى.
تۇتقىن ايەلدiڭ جۇرەگi اتقالاقتاپ اۋزىنا تىعىلدى. ۇسقىنسىز ءومiر، جالداپتاردى كورگەننەن كەيiن تiپتەن جۇرىنعا اينالدى. قازiر انا زاھارلى ينە ءوز بiلەگiنە قادالاتىنداي، جانى ءتۇرشiكتi. ورىنىنان تۇرىپ كەتۋگە، جولىنداعى جالماۋىز كەمپiردiڭ «سۇيكiمدi» بالاسىنداي سۇمپايىلاردان قورىقتى. ولار مۇنى ءوز بولمەسiنە جەتكiزبەي ۇيپاي سالاتىنداي. ودانشا از دا بولسا بويى ۇيرەنە باستاعان وسى جەكسۇرىن توپتىڭ اراسىندا وتىرا بەرۋدi ۇيعاردى.
جابىڭقى جامالىندا جاسىقتىقتىڭ جايلاۋى ورناي قاپتى. زاۋمەندە الىستان سولق، سولق سوققان شويىن بالعانىڭ ءۇنi ەستiلدi. بiرتiن-بiرتiن دىبىسى جاقىنداپ، بۇعان تايانعانداي. راس، تiپتi تابانىنىڭ استىن سولقىلداتتى. اۋەلi، سول تەگەۋرiندi كۇشتiڭ ىرقىنا كۇللi ءون-بويى باعىنىپ، قالش-قالش ەتەدi. ەندi تارسىل كوكiرەگiن كەرنەپ بارا جاتقانداي.
ميىنا بiرەۋ كۇرزiمەن شەگە قاققانداي، شەكە تامىرلارى لىق-لىق اتقالاقتاپ، كوزi قاراۋىتتى. باسى اينالىپ، جاندارمەن جانارىن جۇما قويدى. سوندا عانا جۇرەگiنiڭ اتتاي تۋلاپ، زەڭبiرەكشە گۇرسiلدەگەنiن ۇعىندى.
«ا-اھ-ھ» دەپ، ىشقىنعان ءنازiك داۋىس ەرiكسiز نازارىن ءوزiنە اۋداردى. جالت قاراعانىندا ءوز كوزiنە ءوزi يلانبادى. دايراباي گۇلجاننىڭ ءۇستiنە ەڭسەسiن سالا ءتونiپ الىپتى. ونىڭ قالتىراعان ءاپپاق بiلەگiنە وكiل ءزارiن جiبەرۋدە. گۇلجان قارسىلاسقان قالىپ تانىتپايدى، از-كەم اۋىرسىنعانى بولماسا — وسى تiرلiككە بەيiل.
جاڭاعى جاڭاعى ما، قانى ميىنا قۇيىلۋعا شاق قالدى. اشۋلاندى ما، قورىقتى ما قالش-قالش ەتiپ، بiردەمە دەپ ايتقىسى كەپ ەدi، كومەيiنەن ءۇنi شىقپادى. كوزi اتىزداي باقجيىپ، ۇرەيدەن ءولi مەن تiرiنiڭ اراسىندا كۇي كەشتi. زاۋدە، زارەسiن ءزار ءتۇبiنە جiبەرiپ، دايراباي كەرi بۇرىلدى. تۋرا بۇعان تاپاپ كەلە جاتقانداي، قولىندا شپريسi.
—ا-ا-ا-ي-ي!
ۇرەيi ۇشقاندىقتان جانى مۇرىنىنىڭ ۇشىنا كەپ، ىشقىنا ايقايلادى. مۇلگiگەن ماجۇندەر سەلك ەتiپ ۇيقىسىنان ويانعانداي باستارىن كوتەرiپ-كوتەرiپ الدى. باسسال ءتالiمسiگەن كەلiنشەكتi ۋىتتى جانارىمەن اتا باقجيا قاراپ تۇردى دا:
— فراەر* ءالi پەرiشتە قالپىندا ما ەدi؟ — دەپ، ىرق ەتiپ ماعىناسىز كۇلە سالدى.
فراەر — شىم-شىتىرىق الەمگە ەشقانداي قاتىناسى جوق ادام.
ۇرەيi ۇشقان دايراباي مۇنى بiلەگiنەن ۇستاپ جۇلقي تارتىپ، سۇيرەي جونەلدi.
34-تاراۋ
دالادا ساز ءبىلىندi. تاڭ اتىپ قالدى.
ەلميرانىڭ باعاناعى بەبەۋ قاققانى جاي ەكەن. ءار ون-ون بەس مينۋتتا قولقا-جۇرەگiن سۋىرىپ، بiر عالامات ءسات باستالادى. وسى شاقتا ارنايى كرەسلودا جاتقان ول بار قۋاتىن سالا تىستەنەدi. جانىنداعى اق حالاتتىلار دا «كۇشەن، كۇشەن!» دەپ، ابدەن زىقىسىن الدى. ءسويتiپ، الگi ءابiلەت بەس-ون مينۋت كەلiگە ساپ تۇيگەندەي ءتۇيمiشتەيدi دە، جەر سiلكiنiپ وتكەندەي مۇنى ىشقىنتىپ بارىپ باسىلادى. سول ۋاقتا دەل-سال قالپى ونەبويى سالدىراپ، ابدەن ءالى قاشتى. «شامام جەتپەدi-اۋ، ەندiگiسiندە قاپى قالمايىنشى» دەپ ويلادى.
ەسiنە شەشەسi ءتۇستi. ۇيدەن اق حالاتىن الا شىعىپتى. باستاپقىدا وسىندا بiرگە كiرگەن. سوسىن ەلميرانىڭ ءوزi:
— ماما، سەن بارا تۇرشى. مەن بiر ءتۇرلi ءوزiمدi ىڭعايسىز سەزiنەمىن. ۇيگە قايتا بەر، — دەگەن. بۇل ءۋاجدi ءدارiگەر دە قۋاتتاپ، شەشەسi ەرiكسiز شەتتەدi. «بايقۇس، بوساعانى كۇزەتiپ ءالi تۇرعان شىعار؟ وسى ۋاقىتقا دەيiن مۇقاتاي دا كەلگەن بولار؟ اۋرەلەنبەي قۋانىشتى حاباردى ۇيدە وتىرىپ كۇتسە جارار ەدi...»
تاعى دا باستالدى. بەلi اينالىپ، ۇزىلۋگە شاق. جۇرەگi قىسىلىپ، القىمىنا كەپتەلدi. ىشقىنا كەلiپ، بار كۇشiن سالا بۋلىعادى. جيi-جيi تەرەڭiنەن دەم العاننان با، تىنىسى تارىلىپ بارادى. اۋا جەتپەگەن سايىن ءالسiرەگەندەي سەزiندi. ءارi ىشقىنا-ىشقىنا تاماعى جىرتىلدى، تاڭدايى كەپتi. سوندا دا ەندi تاعى بiر رەت قالعان كۇشiن سارقا جيناپ، ارەكەتكە كوشتi. مەيiربيكە دە ءبۇيiرiنەن ۇستاپ، ءسال باسىپ، سىعىمدادى. ونىڭ الاقانى جانىنا سونداي جايلى تيدi. ون ەكi مۇشەسi قورعاسىنداي بالقىپ، ەرiپ بارا جاتقانداي قالىپقا ەندi. بiراق، داتكە قۋات ەتەرلiك دانەمە ونبەدi. الاسۇرعان كەلiنشەك تاعى دا بiرەۋ ادەيiلەپ جۇلما-جۇلماسىن شىعارىپ تاستاعانداي، شارشاڭقى قالپى قيمىلسىز سۇلق جاتتى. ەسiنە كۇيەۋiنiڭ اڭگiمەسi ورالدى.
— ۇل تۋاسىڭ عوي؟ — بالاداي اڭعال قالپى، كومەيiنە كەلگەن ساۋالىن بۇركەي المادى.
— بۇيىرتقانى بولار.
— ءيا... — ءسوزiنiڭ سوڭىن جۇتىپ، ءۇنسiز قالدى. سوسىن قايتا جالعادى. — سوندا دا ۇلدىڭ ورىنى بولەك سياقتى، اياۋلىم. بiراق، سەن ەشتەمەدەن قورىقپا.
— نەدەن قورقامىن؟
— تولعاقتان.
— ونىڭ نەسiنەن تايىنايىن، بۇكiل ايەل بالاسىنىڭ ماڭدايىنا جازىلعان جايت.
— قايدان بiلەيiن، كۇن وتكەن سايىن دەگبiرiم قاشىپ بارادى.
— اقىماعىم مەنiڭ، ماعان دەم بەرۋدiڭ ورىنىنا كۇن جاۋماي سۋ بولعانىڭ نە؟
— الاڭداعانىم عوي. — باۋىرىنا تارتىپ، كۇرەكتەي الاقانىمەن ايەلiنiڭ قۇرساعىنان سيپادى.
— مەن ساعان قازiر ۇنامايتىن شىعارمىن؟
— نەگە؟
— سىرا قۇيىلعان شەربەك سياقتىمىن.
كۇيەۋi قارقىلداپ كۇلدi.
— قاي-قايداعىنى ايتاسىڭ. ماعان سەنiڭ بارلىق كەزدەگi قالپىڭ ۇنايدى، ويتكەنi جانىممەن سۇيەمiن.
— مامام سياقتى ەگiز بوپە بوسانسام قايتەسiڭ؟
— شاپكiمدi اسپانعا اتىپ قۋانامىن.
— قيىن عوي.
— ءتاڭىر بەرسە ەش قيىندىعى جوق.
— مەنiڭ تەزiرەك انا بولعىم كەلەدi.
— بولاسىڭ قۇداي بۇيىرتسا.
— بالا ەمiزگەن ايەلدi ۇناتامىن.
— نەسiن؟
— جۇپارى سارايىڭدى جارادى. ءسۇت پەن ءسابي يسi قوسىلىپ، باقىت شاراپاتىنا باسىڭدى اينالدىرادى.
— ءالi تالاي ماس بولارسىڭ.
كۇيەۋiنiڭ وسى ءسوزiنە ءدال قازiر كۇلكiسi كەلدi. بولماشى جىميدى دا. سەبەبi، بۇكiل الپىس ەكi تامىرى شىمىرلاپ، بۋىننان ايىرىلىپ ماساڭ كۇي كەشiپ جاتىر. سابيدەي شالىقتاپ جاتىر.
امالى تاۋسىلعان دوعىدىر سىرتقا بەتتەدi. تابالدىرىقتان اتتاعانى سول ەدi، تاڭەرتەڭنەن بەرi ءوزiنە تانىس اق حالاتتى ايەل ادام قارسى جولىقتى.
— جاعدايى قالاي قىزىمنىڭ، ءدارiگەر؟ — ءۇزدiگە تiل قاتتى.
— قازiر ەشتەمە ايتا المايمىن.
— نەگە؟
— ءوزiڭiز دە مەديكسىز، ءتۇسiنەتiن شىعارسىز. ۋاقىت وتكەن سايىن ءالسiرەپ بارادى... بiر ۇيعارىمعا كەلە الماي تۇرمىن. ونىڭ ءۇستiنە تۇڭعىش رەت مۇنداي كەپكە تۇسكەنi، تۇمسانىڭ اتى تۇمسا.
— ەندi بiردەمە جاساڭىزشى...
ءدارiگەر ۇندەمەدi. بەت العان باعىتىمەن جۇرە بەردi.
— مەنiڭ كiرۋiمە بولا ما؟
— كiرiڭiز، بiراق تەز شىعۋعا تىرىسىڭىز. — سوڭىنا مويىن دا بۇرمادى، بiر نارسەنiڭ يۋiن كەلتiرە الماي قاپا بولىپ قينالعانى ونىڭ سىرتقى سيقىنان-اق اڭعارىلدى.
انا جۇرەگi اتقالاقتاپ، تابالدىرىقتان جۇرەكسiنە اتتادى. ەڭ بiرiنشi كوزiنە شالىنعانى سۇلكيگەن مەدبيكە بولدى. سودان كەيiن بارىپ نازارىنا قىزى iلiكتi. قيمىلسىز سۇلق. اسىعا باسىپ جانىنا تاياندى. ءوڭi ءاپپاق قۋداي بوزارىپتى، ابدەن ءالi قۇرىعان. مۇنىڭ كەلگەنiن اڭعاردى ما، سوياۋداي كiرپiگiن ازەر كوتەردi.
— ماما...
— كۇنiماي، قينالدىڭ-اۋ. — داۋىسىنا دiرiل ارالاستى. — ءابiرجiمە، ەندi ءسال عانا شىداساڭ، قول-اياعىڭدى باۋىرىڭا الاسىڭ.
— ءيا، مەن ءدال سولاي جاسايمىن.
— وي، كiشكەنتاي عانا قۋاتىم مەنiڭ. — ەڭكەيiپ بارىپ ماڭدايىنان ءوپتi.
— سەن جىلاپ تۇرسىڭ با، ماما؟
— جو-جوق، نەسiنە جىلايىن؟
— جىلاما، بۇكiل ايەل بالاسى وسىنداي تانتال ازابىنا ۇشىرايدى. بارلىعى انا دەگەن قاسيەتتi اتقا جەتiپ، ۇرپاق قالدىرۋ ءۇشiن.
— وي، مەنiڭ قۇيتاقانداي قايتپاس قايسارىم. نە دەيiن، ارۋاق جار بولسىن!
— ماما، بiراق مەن كۇيرەپ قالدىم. مىنا قولدارىم، اياقتارىم ءوزiمدiكi ەمەس سياقتى. قوزعالۋعا شامام جەتپەيدi.
— ەندi، سۇيەكتەن سۇيەك ءبولiنiپ شىعۋ وڭاي دەيسiڭ بە؟ ەپتەپ قينالاسىڭ، بiراق شىداۋ كەرەك.
— باسقا سالعان سوڭ شىداماي قايدا باراسىڭ؟ توزسەڭ دە، توزبەسەڭ دە — كونەسiڭ. سەن ابدەن شارشادىڭ، ۇيگە قايت. ءتۇس بولىپ قالعان شىعار، وسى ۋاقىتقا دەيiن سابىلىپ جۇرە بەرگەنiڭ نە؟
بۇل كەزدە ءتۇس اۋىپ، كەش تە تايانعان-تىن. ءدارiگەر قاسىنا جانە بiر ادامدى ەرتiپ، تۋىت بولمەسiنە ەندi. «سiز شىعا تۇرىڭىز» دەگەندi ىممەن بiلدiردi. لاجى تاۋسىلعان ىدىحان كوزiنەن جاسى تامباي-تامباي ءدالiزگە بەتتەدi.
ءۇش-تورت مينۋتتان كەيiن-اق ەسiك اشىلىپ، ءدارiگەردiڭ توبەسi كورiندi. قاسىنداعى ادام iشتە قالدى.
— جاعىدايى قالاي؟
— تۇك ونبەي تۇر.
— ەندi نە جاسايسىزدار؟
— وپەراسيا.
ىدىحاننىڭ توبەسiنەن بiرەۋ مۇزداي سۋ قۇيىپ جiبەرگەندەي بولدى.
— باسقاداي جولى جوق پا؟
— ودان نەسiنە قورىقتىڭىز؟ مامان رەتىندە بار جاعىدايدى بiلەسiز عوي. ەشقانداي قاتەر-قاۋپi جوق. ءارi، بۇل بiزدiڭ ءتاجiريبەمiزدەگi ۇشىراساتىن جايتتىڭ بiرiنشiسi نەمەسە سوڭعىسى ەمەس.
— ءوز قولىڭدى ءوزiڭ كەسە المايتىنىڭ سياقتى، باۋىر ەتiڭ بالاڭ پىشاققا تۇسكەنi قيىن.
— قورىقپاڭىز، قورىقپاڭىز. — جۇگiرە باسىپ ءدارiگەر ۇزىن ءدالiزبەن ۇزاي بەردi.
ال-دارمەنi قۇرىپ، ورىندىققا سىلق ەتiپ وتىرا كەتتi. باسى اينالىپ، كوزi قاراۋىتتى. ونىسىز دا ءالجۋاز جۇرەگi اتقالاقتاي جونەلدi. بiر كەزدە ءوزiنiڭ كەشكەن ازابىن ەلميراسى باسىنان وتكەرمەك. «ءيا، ءسات، وڭتايىنا كەلتiرە كور، ءتاڭiرiم! اپاسى مەن اكەسiنiڭ ارۋاعى جار بولسىن، قاراعىما».
— ماما، نەعىپ وتىرسىڭ، نە بولدى؟
سەلك ەتiپ ەڭسەسiن كوتەرiپ الدى. مىنا ءۇن ەلميراسىنىڭ داۋىسىنان اۋمايدى. قىزى زاۋمەن بiر ءدالiزگە شىعا كەلگەندەي. سويتسە، نۇرميراسى كەلە جاتىر ەكەن، قاسىندا گۇلجان. باستارىندا مەديسينالىق قالپاق، ءۇستiلەرiندە ءاپپاق حالات.
— ءتۇرiڭ نە بولىپ كەتكەن، ماما؟ سەن اۋىرىپ قالعان جوقسىڭ با؟
— جوق، كۇندەرiم.
ەكەۋi ەكi جاعىنا كەلiپ جايعاستى.
— ءوڭiڭ قاشىپ كەتiپتi عوي.
— ەلميرانىڭ حالi ناشار.
— ءالi بوسانعان جوق پا؟
— جوق.
— بiز ەندەشە كiشكەنتاي جيەنiمiزدi كورەمiز بە دەپ كەلسەك.
— ۇيگە تەلەفون شالىپ ەك، ەشكiم المادى. بiراق، سiزدi مۇندا دەپ ويلاعان جوقپىز، ماما. — سوزگە گۇلجان ارالاستى.
— قازiر وپەراسيا جاسايدى.
— شىن با؟ — ەكەۋi دە ۇرەيلەندى.
— باسقا قايلالارى تاۋسىلدى.
— قايدا جاتىر، كiرiپ شىعايىن، — دەدi نۇرميرا.
— وندا ءدارiگەرلەر بار، قازiر كiرگiزبەيدi.
وسى كەزدە دوعىدىر قايتىپ ورالدى. قاسىندا ەكi ايەل، دوڭعالاقتى زەمبiل سۇيرەتiپ العان.
— سiز ۇيگە بارساڭىزشى، شارشادىڭىز. اۋەلi، مەنiڭ بايقاۋىمشا ءالi ءنار سىزعان جوقسىز. — قارسى كەلە جاتقان بەتi ءدارiگەر وسىنى ايتتى دا تۋىت بولمەسiنە توقتالماستان ەنiپ كەتتi.
— شىنىندا دا، ماما، ۇيگە قايت. ابدەن شالدىقتىڭ، ەندi ەلميرانىڭ قاسىندا بiز بولامىز.
— جوق، كiشكەنە وتىرا تۇرايىن.
— ماما، الاڭداما، ۇيگە بار. تومەندە مۇقاتاي تۇر، سەنi ۇيگە الىپ بارسىن.
ىزىنشە ەسiك شالقاسىنان اشىلدى دا، سۇيرەتپەگە جاتقىزىپ ەلميرانى الىپ شىقتى. ونىڭ جامىلعىدان بەتi عانا ءاپپاق بوپ كورiنiپ، سۇلق جاتتى. اۋىزدارى مەن مۇرىندارىن قىمتاپ ماسكا تاعىپ العان ادامدار كوپە-كورنەۋ سىڭارىن كوز الدىلارىندا الىستاتىپ، ۇزاتىپ اكەتiپ بارادى.
گۇلجان مەن نۇرميرا ءدالiزبەن ليفتiگە دەيiن بiرگە iلەسە قاپتالداستى دا، ولار مiنiپ كەتكەندە سول جەردەن كەرi ورالدى. قايتىپ شەشەلەرiنiڭ قاسىنا كەلiپ، ابدەن تيتىقتاعان ىدىحاندى قولتىقتاعان قالپى سىرتقا بەت الدى.
وپەراسيا اياقتالدى. ەلميرانى جان ساقتاۋ پالاتاسىنا اكەلiسiمەن گۇلجان مەن نۇرميرا الىپ-ۇشىپ جەتكەن. ونە-بويىن جيناي الماعان بىلق-سىلق ەتكەن قالپى، اقىرىنداپ سىبىرلاپ قانا سويلەيدى. ەكەۋi ونىڭ كەزەك-كەزەك بەتiنەن ءسۇيدi.
— جاعىدايىڭ قالاي؟
— قالجىرادىم، شولدەپ بارامىن، — دەدi ەلميرا سىلبىر. — بۇكiل تۇلا بويىم اۋىرىپ تۇر.
— شىدا، قازiر باسىلادى.
— مامام قايدا؟
— ش-شش، سويلەمە، ودان سايىن شارشايسىڭ، — دەدi مەيiربيكە.
بۇلار دا ءدال قازiر وعان تىنىشتىق كەرەك ەكەنiن ءتۇسiندi.
— سەن الاڭداما، بiز وسىندامىز. — ەكەۋi بۇرىلا بەرىپ قولدارىن ءسال كوتەرiپ، بۇعان ساۋساقتارىنىڭ ۇشىن جىبىرلاتتى.
دەرەۋ ءدارiگەردi iزدەدi. ونى ورديناتور بولمەسiنەن تاپتى. كيiنiپ، ءۇيiنە قايتۋعا بەت الىپتى، ەندi ءسال بولعاندا كەزدەسپەي قالۋلارى ىقتيمال ەكەن.
— سالەمەتسiز بە؟
— سالەمەتسiزدەر! — ءدارiگەر اڭتارىلا قارادى.
— بiز قاڭلىبايەۆا جايلى بiلەيiك دەپ ەدiك.
— سiز، كiمi بولاسىز، سiڭiلiسiسiز بە؟ — نازارىن نۇرميراعا توقتاتتى.
— جوق، سىڭارىمىن.
— باسە، باسە... بiر-بiرلەرiڭiزدەن اۋمايدى ەكەنسiزدەر. ءۇي-iشتەرiڭiزبەن مەديكسىزدەر عوي دەيمiن؟
— ءيا.
— ولاي بولسا جاعىداي بىلاي: وپەراسيا ءساتتi اياقتالدى عوي دەپ ويلايمىن. تىم كەش قيمىلداپپىز، ءسابيدi قۇتقارا المادىق. سۋ اعىپ كەتiپ، بالا iشتە تۇنشىعىپ ولگەن. اناسىنىڭ دەر كەزiندە بوسانباي سونشا قينالعانى، نارەستەنiڭ مويىنىنا كiندiگi ورالىپ قالىپتى. ۇل، ءتورت كيلوگرامعا جۋىق. امال قانشا، وكiنiشتi-اق. بiراق، ءالi جاس قوي، بولاشاعى الدىندا.
ءدارiگەر قوزعالۋعا ىڭعاي تانىتتى. سiلەسi قاتا بولدىرعانى كiرتيگەن كوزiنەن اپ-ايقىن بiلiنەدi.
— راحمەت، سiزگە! ساۋ بولىڭىز!
— ەسەندىكتە تۇرايىق. — ورديناتور بولمەسiنەن شىقتى دا، ءدالiزبەن ادىمداي باسىپ ۇزاي بەردى.
بۇلار تومەن ءتۇسiپ، مۇقاتاي مەن قاڭتاربايدى iزدەدi. ايران-اسىر كۇي كەشكەن مۇقاتايعا بار جايدى ايتىپ، كوڭiلiن بiرلەمەك. سوسىن نۇرميرا ەكi جiگiتتi قوسىپ، گۇلجاندى ماماسىنىڭ قاسىنا ۇيگە جiبەرگiسi كەلدi.
ءدال ءوزiنiڭ كوكەيiنە تۇيگەنiندەي شارۋانى جايعاپ، رەانيماسياعا ورالعانىندا ەلميرا تاناۋى ءسال قۋسىرىلا، ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. ابدەن سiلiكپەسi شىققانى، اۋىرلىقتىڭ جانىنا باتقانى سۋالعان جاعى مەن تiلiنiپ-تiلiنiپ جارىلعان ەرiنiنەن بiردەن كوزگە ۇردى.
وسىنى باقىلادى دا اۋانى تارىلتپايىن دەپ، ءدالiزگە بەتتەدى. ونىڭ ءۇستiنە ءار قيمىلىن قالت جiبەرمەي جانىندا مەيiربيكە وتىر. تومەنگە بارىپ، تەلەفونمەن بارلىق جايدى گۇلميراعا ايتۋدى ۇيعاردى. ءارى شەشەسىنىڭ ءحالىن بىلمەك.
جارتى ساعاتتاي وسى شارۋالارمەن اينالىپ، قايىرىلا ءۇشiنشi قاباتقا كوتەرiلگەنiندە ابىر-سابىردىڭ ءۇستiنەن ءتۇستi.
— نە بوپ قالدى؟ — دەپ سۇرادى ۇرەيلەنە، ۇسقىنى قاشقان مەيiربيكەدەن.
— قان ءجۇرiپ جاتىر!
وقشا اتىلىپ ەلميرانىڭ قاسىنا باردى. الگiندەگi ۇيىقتاعان قالپىندا، كوزi جۇمۋلى. كورپەسiن ەپتەپ اشىپ ەدi، اق جايما شىلقىعان قىزىل كۇرەڭ قان.
— كەزەكشi ءدارiگەردi شاقىردىڭ با؟!
— قازiر كەلەدi! ايتىلدى!
نۇرميرانىڭ ساسقالاقتاعاننان قول-اياعى دiرiلدەپ، ءوزiءن-وزi باقىلاۋدى جوعالتتى. وسى كەزدە ونى ءبولiمنiڭ كەزەكشi مەيiربيكەسi قولتىقتاپ، جان ساقتاۋ پالاتاسىنان الىپ شىعىپ كەتتi.
ءدارiگەرلەردiڭ ءبارi جابىلىپ، دامىلسىز جۇرگەن قىزىلدى توقتاتۋعا دارمەنسىزدىك تانىتتى. ەلميرا قايتا ەسiن جيناي الماي ءاۋ باستاعى قالپى سول ءۇنسىز حالدە، ماڭگiلiك ۇيقى قۇشاعىنا بiر جولا بەرiلگەن ەدi.
35-تاراۋ
ساۋىق-سايران ءتۇننiڭ بiر ۋاعىندا باستالدى. ءبارi الاس ۇرىپ، ەكi يىعىن جۇلىپ جەپ، ۇرىنارعا قارا تاپپاي ءجۇر. باعاناعى ۋكولدىڭ حايۋاندار قىزىعاتىن ءلاززاتتى شاعى دا وسى، شاماسى. الگiندەگi كەمەڭگەرلەرى قۇشىپ وتىرعان «ارۋلار» جەندەتتەردiڭ ورتاسىنا ءتۇسiپتi. باسسالدار وزدەرi دە جىن ويناقتىڭ بەلۋارىندا. اقسۇيەكتiگi، تەكتi-تەكسiزدiگi ۇمىتىلعانداي. قالىڭ تەكەنiڭ اراسىندا قالعان شiبiشتەي، تومەنەتەكتiلەر كiم ارتىلسا سونىڭ ىرقىنا كونiپ، الگiلەردiڭ اياق لاۋىنا اينالدى. مامىرداعى ماۋىققان مىسىقتارداي ءتۇرلiء-تۇرلi دىبىستار شىعارىپ، بىلاپىتقا باتۋدا. بiرiنەن بiرi يمەنبەيدi، ءدال قازiر ەركەگi دە، ايەلi دە تىر جالاڭاش. بiرi ءناپسiنiڭ قىزۋىنان تويات اپ جاتسا، قالعاندارى تاماشالاپ، اڭتارىلا قارايدى. ءتورت ايەلدi قاۋمالاعان «نويانداردىڭ» كەيبiر قىلىقتارىنا داۋرىعىسا كۇلەدi. اسا بiر قىزۋ قاندىلارى تەكەلiك جاساعاننىڭ ءسال ءالجۋازدىعىن بايقاسا، اتىلىپ بارىپ الگiنi ايەلدiڭ ءۇستiنەن اۋدارىپ تاستايدى. سوسىن ءوزi راحاتتانا شارۋاسىن تىندىرادى. بۇعان اڭگi اۋمەسەر رەنجiمەيدi. تاڭ ۇزاق، قانشا قيمىلدار دەرسiڭ، بiر ۋاقتا قالجىراپ جىعىلادى. سول كەزدە قارىمىن قايتارادى. ايتەۋiر، ەسەبi تۇگەل.
وسىنداي جىن ويناق باستالعاندا جانى قىسىلعاننان بiرەۋ شىڭعىرىپ، بiرەۋ جىلاماسا كانiگi قۋلار دۇرىس قىزىققا ەلىتiپ، قۇشىرى قانبايدى. مىنانداي يت قورلىققا شىداماي، شىڭعىرعاندا — جەتi ناسىرىڭدى جەرگە كiرگiزەتiن جاڭا ادامداردى iزدەيتiنi سوندىقتان.
كۇندەلiكتi ەسكi تiرلiكتiڭ بەتiن بiر قايىرىپ تاستاپ، قارىنى شەرميسە دە گۇلجانعا اڭسارلارى اۋا بەردi. ول دا باستاپقىداعىداي سىنىق ەمەس، ۋكولدىڭ قۇدiرەتiمەن جارقىن-جارقىن كۇلiپ، انايى توپتىڭ اراسىندا ساۋىق قۇرعان. قاپەلiمدە دۇلەيلەردىڭ بiرi جولبارىسشا اتىرىلىپ، باس سالدى. جاڭاعىنىڭ ءبارiن كورiپ، البىراعان دەنە ايمالاعانىنا تەز يلىكتى. بiراق، شەرميگەن قارىن قولايسىزدىققا ۇرىندىردى. ونىڭ دا رەتiن تاۋىپ، قيۋىن كەلتiردi. «جاڭا بۇيىم» كوز تارتتى ما، كەلەسiسi وڭمەڭدەپ جەتتi.
— ساۋابىن الىڭدار!
تاناۋى دەليگەن باسسال باعانادان بەرگi دۋماندى ولقىسىندى ما، الدە ايەلدiڭ قينالا شىڭعىرۋىنىڭ ءوزiنەن جانىنا سايا تاباتىن قانقۇيلىلىعى قوزدى ما، پارمەندi ءامiر بەردi. بۇدان سوڭ العاشىندا ارلاننان تارتىنعان اعايىندارى بۋاز كەلiنشەكتi جەڭ سىبانا جاۋكەمدەدi. بiرi — ءورiلگەن ۇزىن بۇرىمىن موينىنا وراپ تۇقىرتتى دا، كەلەسiلەرi كەزەكپە-كەزەك كەرگiلەي جونەلدى. باسىندا جەڭiل، قۇيىن سەزiمنiڭ جەتەگiمەن جەتەسiزدiككە جول بەرگەن بەيشارا، بارا-بارا بادەنiندەگi پiءناسi تىنىمسىز قوزعالىپ، iشi ءتۇيiلiپ، قۇلىنداعى داۋىسى قۇراققا جەتتi.
«ونىڭ وسى سىقپىتىن كورسەتiپ ۇرەيiن ۇشىرايىن، ايتقانىمنان شىقپاي ءجۇرسiن» دەگەن پيعىلمەن دايراباي گۇلميرانى دەدەكتەتە اكەپ بوساعادان بiر ءسات قاراتىپ قويىپ ەدi. جان تۇرشىكتىرەر سۇمدىقتى كورۋگە ءجۇزi شىداماي تايساقتاسا دا، كۇشپەن مويىن بۇرعىزعان. بالا كەزدەن بىرگە اسىر ساپ وسكەن قۇربىسىنىڭ مىنا جايى تاماعىنا وكسiك، جانارىنا جاس تىقتى. Iشتەي ءمۇجiلiپ، ەبiل-دەبiلi شىعا سولقىلدادى.
مۇنىڭ تاتاسى ازداي كەلەسى بولمەدە ۋھiلەپ Iلياس جاتىر. ونىڭ قاسىنا بارىپ، حال سۇراعان جان پەندە جوق. اياعى سىندى ما، ايتپەسە ءدال وسىنشا ازاپتانباس ەدi. انا جاقتا پۇشايمان كۇيدە نۇرميرا وتىر. حابارلاسىپ، بiر بەلگi بەرۋگە مۇرشا قايدا؟ مىنا بالەلەر نازاردان تىس ەشقايدا اياق باستىرمايدى. اينا دا ماسكەۋدەن شىر-پىر قاعىپ، قايتا-قايتا تەلەفون شالىپ اۋرەگە تۇسكەن شىعار. ول، ءالi بۇلاردىڭ ۇيگە كەلمەگەنiن ەستiسە نە بولماق؟..
— قالاي، اسەرلi مە؟
توبەگە تiرەۋ، ۇستىن بولارلىقتاي ەكi يiنi سەلك-سەلك كۇلدi. ونىڭ ساۋالىنا ءۋاج قايتارۋعا شاما قايدا، باسىن تومەن سالدى. ەركiنە باعىنباي جانارىنان جاس تامىپ، بۋلىعا جىلادى.
— ءجۇر وندا كورiپ بولساڭ. — يىعىنا قولىن ارتتى. — ەسiڭە سالايىن، تيتتەي قارسىلىق تانىتساڭ — تۋرا بار عوي، قۇربىڭنىڭ كەبiن كيەسiڭ. ۇقتىڭ با؟! — جەتi اتاسىنان بەرi كەگi كەتكەندەي دiگiرلەدi.
جاۋاپ ورىنىنا لاجسىز ايەل باسىن يزەدi.
Iلياس قامالعان بولمەنiڭ قاسىنان ءوتiپ بارا جاتىپ، تاعى دا ايانىشتى ءۇنiن قۇلاعى شالدى. Iشi ۋىلجىپ، مiسكiن كۇيدەگi وعان جۇرەگi اۋىردى. «ەڭ قۇرىماسا كەلگەلi تاڭدايىن جiبiتەرلiك ءولi سۋ دا بەرمەدi-اۋ. نە دەگەن قانىپەزەرلەر ەدi» دەپ، ودان بەتەر اعىل-تەگiل ەگىلدi. كۇتپەگەن تۇستا بويىنا باتىلدىق قايدان بiتكەنiن كiم بiلسiن، ەزدiك پەن ايەلدiك ءالجۋازدىقتى ىسىرىپ تاستاپ، اياق استىنان كiلت توقتادى.
— مەنiمەن بىرگە كەلگەن جiگiتتi قيناپ ءولتiرمەكشiسiڭدەر مە؟!
داۋىسى نىق، ءجۇزiنەن ىزبار شاشا ايقايلادى.
— قىمباتتىم، ونى ەمەس، قاراقان باسىڭنىڭ اماندىعىن ويلاساڭشى. — كەلiنشەك اشۋلانسا، ول تىم جايدارىلىق تانىتتى. — كەزi كەلگەندە بارلىق جاعىداي جاسالادى. سەن — قاراما-قارسى ارىز جازاسىڭ، ءابدiراحمان — قۇتىلادى، سودان كەيiن... — بiر ەزۋلەپ تاڭدايىن تiلiمەن قاقتى دا، ءسوزiنiڭ سوڭىن جۇتىپ قويدى.
— اششى ەسiگiن، تىم بولماعاندا سۋ ۇرتتاسىن.
دايراباي وڭكيگەن ۇيەلمەنiمەن بۇرىلىپ، باقجيا قاراپ تۇردى.
— ەمەتايىڭ ەزiلiپ، ءولiپ بارا جاتساڭ، ءما! — قالتاسىنان كiلتiن سۋىرىپ، قۇلىپتى سىلدىرلاتا بۇرادى. — ەگەر، قوينىنا تۇنەسەڭ عانا بەت-جۇزiن كورسەتەمiن، ايتپەسە، اشەيiن اۋرەلەسەڭ — قىزىقسىز، — دەدi كەلەمەجدەپ.
36-تاراۋ
قاتىگەز تاعدىردىڭ اياماي قاسiرەتتi مالاعامعا ۇشىراتقانىن بiلگەندە، دiمكاس جۇرەك شىداماي ىدىحان ەسiنەن تانىپ قالدى. كەۋدەسi قىسىلىپ، القىنادى. بولماشى اقىلىنا ايالداسا: «ەلميرام-اي! ەلميرام-اي! ءومiردەن ەشتەمە كورمەي كەتە سالعانىڭ قالاي؟!» دەپ، جوقتاۋعا باسادى. تاماعى ابدەن قارلىققان، ءۇنi دە شىقپايدى. كوزi بۇلاۋداي iسiپ، بەت-اۋزى بىرجيا دومبىققان.
ەكi قىزىنىڭ دا حالi شەشەسiنە جەتە قابىل. بۇدان بۇرىنىراق سوردىڭ سىرعاۋىلى توبەسiنە قۇلاعان گۇلميرانىڭ باقىرايىپ كوزi عانا قالىپتى. ەكi ۇرتى سۋالىپ، جاعى iشiنە كiرگەن. ءبۇيiرiن تايانىپ، ەڭكiلدەپ كەپ جىلايدى. باسىنا ورامال تارتىپ، بەلiن شارت بۋىنىپتى.
ەڭ العاش سوققىنى قابىلداعان نۇرميرا بiر-ەكi رەت تالىپ بارىپ، ءدارiگەرلەردiڭ جاردەمiمەن قايتا ەسىنە ورالعان. جىلاي-جىلاي كوزi قانتالاپ، بەتi قابىنا البىراعان. تۇرۋعا دارمەنi شامالى، ورىنىندا وتىرعان قالپى ەگiلە ەكi كوزiنەن جاسىن شىرا ەتەدi. كوكiرەك نەسiبەسiن تالاسا ەمiپ، بiر قاعاناقتى جارىپ شىققان قۇلىن-تايداي تەبiسكەن سىڭارى — وزەگiن ورتەپ، قولقا-جۇرەگiن قوسا سۋىرىپ اكەتiپ بارادى.
ءبارiنiڭ ورتاسىندا شىجباق بوپ گۇلجان جۇگiرiپ ءجۇر. ەڭiرەگەندە جاسى ەتەگiنە تولادى. بiرەسە بارىپ ىدىحان شەشەلەرiنiڭ باسىن سۇيەيدi، بiرەسە لەنينگرادتان كەلگەن زيباش اجەيدiڭ الدىندا بايەككە تۇسەدi. باتپان قاسiرەت قابىرعاسىن قايىستىرسا دا ءوزiنiڭ بەكەم بولۋىن كوكەيiنە مىقتاپ تۇيگەن. ايتپەسە، مىنا بەيباقتاردىڭ ءدال قازiرگi كۇيiندە ەس توقتاتۋلارى قيىنداۋ. ازامات دەگەن مۇقاتايدىڭ ءوزi قايعىنى كوتەرە الماي، كۇيرەگەن. ەكi يىعى سالبىراپ، باسىن تومەن سالعان قالپى جارىن جوقتاپ اعىل-تەگiل. قايتا، مىنا الەم شايقالىپ كەتكەن ۋاقىتتا قاڭتارباي وعان كوپ سەپتىك تانىتتى.
جاعىدايدى ەستiگەن جاناتتىڭ كۇيi مۇلدە وزگەشە ەدi. توسەكتە تاڭىلعان قالپى، قيمىلداۋعا دارمەنi جوق بۋلىعا جىلايدى. كوزiنەن اققان جاستان جاستىعى سۋ بولدى. ءوزiنiڭ جايىنا بiر وكiنسە، قام كوڭiل بەيشارا، ەلميرانىڭ سورلىلىعىنا تورىعا سولقىلدايدى. ونىسىز دا تاماعىنان وتپەيتiن اس، ءۇش كۇننەن بەرi مۇلدە توقتادى. گۇلميرا قازاعا كەتكەننەن بەرگi قاسىنداعى قارىنداسى شىر-پىرى شىعىپ، ءدامiءل-دامiل جانىنا كەلەدi. بiراق، اعاسىن ەش سابىرعا شاقىرا المادى. ءدارiگەرلەردiڭ «ونشا كوپ ۋايىمعا سالىنۋىنا، شامدانۋىنا جول بەرمەڭدەر» دەپ ايتقان كەڭەسi قاپەرiنە ورالعان سايىن، تۇلا بويى قالتىرايدى.
جۇرت ەلميرانى ەڭ سوڭعى ساپارىنا شىعارىپ سالىپ، جەرلەپ قايتتى. قىزىنان ەندi شىنداپ ايىرىلعانىن تومپايىپ ءۇيiلگەن جاس توپىراقتى كورگەندە بارىپ ۇعىندى ما، ىدىحان تiل ايتىپ جەتكiزگiسiز كۇي كەشتi. تالىپ كەتiپ ەسiنە جىلدامىراق كەلۋشi ەدi، بۇل جولى ونىسىنان دا ايىرىلدى.
قايتا قىزمەتتەس ادامدار ىدىحاننىڭ دەنساۋلىعىن بiلگەندiكتەن، قاسىنا ءدارiگەرلەردi الماستىرىپ، كۇندiءز-تۇنi كەزەكشiلiككە قويعان. سولارى دۇرىس بولدى، قارالى مۇسكىننىڭ جاعىدايى ابدەن تىعىرىققا تiرەلگەندە اۋرۋحاناعا الدى دا جونەلدi. سودان ەلميرانىڭ جەتiسiنە قاراي شىقتى.
جۇرەككە تۇسكەن باتپان سالماق سۇلەلەندiرiپ، كiلميتتi دە قويدى. جانارىنان جاس اعىپ، بودا-بودا جىلايدى. قايتا، شەشەسi زيباش ءوزiنەن الدەقايدا مىقتى ەكەن.
— ءاي، ىدىحان! ءبارi اللانىڭ iسi، بەلiڭدi بەكەم بۋ ەندi. مەنiڭ دە كوكiرەگiم قاقىراپ، سەنەن كەم قايعىرىپ وتىرعان جوقپىن. ەلميرامىزدىڭ ورىنى تولمايدى، — «ۋ-ۋھ» دەپ، ءوزi دە تەرەڭiنەن بiر كۇرسiندi، — بiراق، ەندiگi قالعان مىنا ەكi قارعاڭنىڭ تiلەۋiن تiلە. بۇلار ساعان قاراپ ۋايىم جەپ، كوڭiلدەرi جارىم بەيشارالار ودان سايىن ءجۇنجiپ كەتەدi. بiلەم، وزەگiڭدi جارىپ شىققان قۋ بالا، قاتتى وپىندىرادى. ايتكەنمەن، جازمىشتان وزمىش جوق، قۇدايعا قارسى كەلە المايسىڭ. بولدى، تيىل! باسىڭدى كوتەر!
وسىنى ايتتى دا قاريا تىسقا بەتتەدi. ءسال ايالداسا، مىعىمدىق تانىتىپ تۇرعان قارشاداي كەمپiردiڭ ءوزi ەگiل-تەگiل جىلاپ جiبەرەردەي. سونىسىن اڭعارتپاۋ ءۇشiن سىرتقا ءجۇنiن قامپايتىپ، قاسقايىپ كەتiپ بارا جاتقان سىڭايى.
وسى سوزدەن كەيiن ىدىحان راسىندا دا بiراز ءال جيناپ، تاعدىردىڭ سالعانىنا بەيiلدiك تانىتقانداي راي بiلدiردi. ايتكەنمەن، قىزىن ەسكە ءتۇسiرەتiن ۇيدەگi ءاربiر نارسە كوزiنە شالىنعان سايىن ءبارiبiر، سابىرىنان ايىرىلادى. Iشi ۋ iشكەندەي اشىپ، قاسiرەتتەن ەكi بۇكتەتiلiپ قالادى. ءاسiرەسە، اداسقان قازداي سوقا باسى سوپيىپ جالعىز جۇرگەن مۇقاتايدى كورگەندە، كوز جاسىن تەجەۋگە ەركi جەتپەيدi. ول دا ەندiگi بۇل ۇيگە كەلۋiنiڭ ءوزi ەش ماقساتسىز ەكەنiن بiلسە دە، ايەلiنiڭ قىرقىنا دەيiن وسىندا تۇرۋعا بەكiندi. ءارi، «كەتiپ قالۋىم — شەرمەندە شەشەمiزگە اۋىر سوققى بولار» دەگەن قاۋiپتiڭ قاقپاسىنان شىعا المادى. بiراق، ءوزiنiڭ سۇرىقسىز سيقىن كورۋ دە، ول كiسiگە وڭاي تيمەسىن توپشىلادى.
قاڭتارباي ەلميرانىڭ جەتiسiن بەرگەننەن كەيiن ەلiنە قايتتى. «قىرقىنا دەيiن بولامىن» دەپ، ۇيدە زيباش قاريا قالدى. قابىنداعان قايعىنىڭ تاۋداي قانارىن ارقالاعان نۇرميرا جارىم جان شەشەسiنiڭ جانىنان بiر ەلi ۇزامادى. بۇكiل شارۋاشىلىقتى ەشكiم ايتپاسا دا گۇلجان مويىنىنا الدى. انشەيiندە iستەمەگەنiن iستەپ، وسى ءۇيدiڭ وتىمەن كiرiپ، كۇلiمەن شىقتى.
ايتەۋiر، ەڭسەنi باسقان ازاپتى كۇنگە ءبارiنiڭ توتەپ بەرۋلەرi كەرەك.
— وي، قۋ جانىم-اي، — دەپ كۇرسiندi ىدىحان. — قايران قارعام، قارا جەردiڭ استىندا قالاي قورىقپاي جاتىر ەكەن؟ — كوز اياسىنا ىستىق جاس لىقسىپ كەپ، ءشۇپiلدەي ءۇيiرiلدi. كوپ بوگەلمەي تىرس ەتiپ دiزەسiنە تامدى.
— ماما، تاعدىر عوي تاعدىر. بiر ۋاق ءوز دەنساۋلىعىڭدى ويلاشى. — نۇرميرا بايەك بوپ، شىر-پىر قاعا تiل قاتتى. — ساعان ءدارiگەرلەر بۇلاي قاتتى تاۋسىلۋعا ءۇزiلدi-كەسiلدi تيىم سالعان.
— قۋ قۇدايعا نە جازىپ ەدiم؟ — يەگi كەمسەڭدەپ، جىلاڭقى ءۇنi دiرiلدەدى، — تiپتi، بiر جىلدىڭ iشiندە وسىنشا شىر اينالدىراتىن؟ قاتارىنان قاتار ۇشەۋiن جۇتىپ، بiرەۋiن تاتاعا تاس بەكiتiپ سالدى دا قويدى. — ەڭكiلدەي داۋىسىن سوزدى. — قالاي جىلامايىن، بوتام؟ Iشiم ورتەنiپ بارادى، ورتە-ە-نi-iپ. — ۇدەتە ءتۇستi.
— ءاي، ىدىحان! — شىنتاقتاي كەمپiردiڭ داۋىسى ساڭق ەتتi. — جارىمجان بولىپ قالاسىڭ، ونىسىز دا سەنiڭ جۇرەگiڭ وسال. تاۋسىل-تاۋسىلما، قولدان كەلەر قايران جوق، دوعار ەندi!
وسى پارمەن كارلەنە ەستiلدi مە، زاپىران جۇتقان كوكiرەك شەرلi ءۇنiن قۇمىعا iشiنە تارتتى. ايتكەنمەن، شاراسىنا ءمولت-مولت ەتiپ iركiلگەن جاس جۋىق ارادا سارقىلا قويمادى. وزەگiنە بايلانعان قامىرىق iشi-باۋىرىن ەزiپ، ۋىلجىتىپ بارادى. باسى اينالدى. مىنا جالعان بiرتە-بiرتە قاراۋىتىپ، تۇتىلا تۇمشالاندى.
ەرتەڭiندە ىدىحان توسەگiنەن تۇرا المادى. ءوڭi كۇن جەپ وڭعان شۇبەرەكتەي قۋارىپ، ارسا-ارسا ادام ۇرەيلەنەرلiك قالىپقا ەندi. ءدامiءل-دامiل قان قىسىمى تومەندەپ، بوزارىپ-سازارىپ تالماۋسىراي بەردi.
دەرتiنiڭ اقىرى ۇرەي ءۇيiرگەن سوڭ، دوعىدىرلار ءدارۋحاناعا اكەتتi. ابدەن ۋايىم جەپ، جانىن قاجاعاندىقتان با بەتi بەرi قارامادى. جاستىقتان باسىن كوتەرمەي، توسەكتە ۇزىننان ءتۇسiپ جاتادى دا قويادى. تiلدەن دە قالعانداي، سويلەسپەيدi. بiرەۋ كەلدi عوي، كەتتi عوي دەگەن وي ساناسىندا جوق سياقتى. ابدەن ساركەبiر تارتقان جۇيكە، قايعى-قاسiرەت باتپانىنان بولدىرعان. ءسات سايىن حالi ءسال بولا بەردi. اقىرى ءدام-تۇزى تاۋسىلىپ تۇر ەكەن، ەلميرانىڭ قىرقىنا ەكi كۇن قالعاندا باقيلىققا بەت تۇزەدi. ءسويتiپ، قىزىنىڭ قىرقىنا قۇران باعىشتالعاندا، شەشەسiنiڭ جانازاسى شىعارىلدى.
داڭعاراداي ەكi قاباتتى وڭاشا سالىنعان جەر ۇيدە، توبەلەرi شوشايىپ ءۇش-اق ادام قالدى. جەتپiستەن اسقان زيباش پەن ەكi قىز — گۇلجان، نۇرميرا. ۇشەۋi ءۇش بولمەگە قامالىپ الادى دا ۋايىم ساۋىپ، iلدەبايلاپ كۇن وتكەرەدi. ءاسiرەسە، سوڭعى سوققى قارياعا قاتتى تيدi. كوزi ءشۇڭiرەيiپ iشiنە كiرiپ، جاسىڭقى قاراشىق سوناۋ شۇڭەتتەن سىعىرايادى. جۇرەگi دە، ءجۇرiسi دە مىعىم سياقتى ەدi، قالتاڭ-قالتاڭ ەتەدi. قايتا، وسىنشا تاعدىردىڭ زاۋالىنا توتەپ بەرiپ، قارا نارداي قابىرعالىلىق تانىتىپ جۇرگەن — سۇيەگi اسىل.
ۇشەۋi بiر-بiرiمەن وكپەلەسكەندەي سويلەسپەيدi. ايتاتىنداي دا دانەمەلەرi جوق. تەك ارا-تۇرا ساراڭ قالىپتا سۇحباتتاسادى.
— مەن قايتايىن، — دەدi قاريا. — ىدىحان كۇنiمنiڭ دە جەتiسiن وتكەردiك. مىندا جۇرە بەرگەندە نە بiتiرەيiن، ۋايىمعا سالىنىپ، سەندەردiڭ ونىسىز دا جۇدەگەن كوڭiلدەرiڭدi جەتiمسiرەتكەننەن باسقا.
ەشكiم ۇندەمەدi. ەكi قىز «ءالi بولا تۇرىڭىز» دەگەن دە، «ماقۇل» دەگەن دە يشارا تانىتپادى. بiر اۋىز اقىل ايتا قويارلىقتاي قايسىسىندا اۋجال بار ەدi؟ قاريا دا بۇلاردان جاۋاپ تا، كەڭەس تە كۇتپەدi.
— قاراعىمنىڭ قىرقىنا كەلەمiن ەندi، ءولiپ قالماسام. — شاي iشiپ وتىرعان كەسەسiن شەتكەرiرەك ىسىرىپ قويدى.
سۇرىقسىز كۇيدە داستارحان جينالدى. ۇشەۋi ءۇش بولەك بولمەگە iندەپ، ارپالىسقان وي ارلانىن جەڭە الماي، ۇيقى قاشىپ، جامباستارى سارعايىپ جاتتى دا قويدى. تاڭ اتپايدى. تۇرمەگە قامالعانداي ءوز وتاندارى وزدەرiنە تىم جات، كوردەي سۋىق بوپ كورiندi.
37-تاراۋ
Iلياس توسەككە شالقاسىنان ءتۇسiپتi. بۇلار كiرگەندە كەۋدەسiن ازەر كوتەردi. ءوڭi — قان جوق، ءسول جوق قۇپ-قۋ. قاراشىعىنىڭ ءارi قاشىپ، نۇرى تايعان. بولماشى ۋاقىتتىڭ iشiندە جۇدەپ، ازىپ-توزىپ شىعا كەپتi. كiلميگەن كەيپi تىم قوراش. وڭ اياعى كەسiلگەن دوڭبەكتەي قوقيىپ، يكەمگە كونبەيدi. قيمىلداسا بiتتi — جاراسى جانىن تاباعا ساپ شىجعىرا ما، تiستەنە، ەزۋىن تىرجيتتى.
ءلام-ميم دەمەي گۇلميرا جانىنا، تومەنiرەك جايعاستى. ءۇيiنەن امان-ەسەن الىپ شىعىپ، الماتىعا اكەپ ارانداتقانىنا كۇيزەلدi. ءارi بوس ەمەس، باسى — بايلاۋدا. ونى بۇل زىنداننان قۇتقارۋ قولىنان كەلەتiن iس پە؟ كiم بiلسiن، ۋ iشكەن سiلiمتiكتەر ءالi يت قورلىقتى كورسەتپەسە.
باجايلاپ، باسىنان تومەن سۇزە قارادى. دiزەسi كونەكتەي، قۋىق-بالاق شالباردى كەرiپ، جارىلۋعا شاق تۇر. جiبەكتەي ساۋساقتارىمەن ايالاي سيپادى، iسiك جايلاپ كولكiلدەپ الىپتى. بەيشارانىڭ جانى قىستىعىپ جاتقانىن ايتپاي بiلدi. سوندا دا كوڭiلiن اۋلاماق بوپ:
— اۋىرا ما؟ — دەدi ءپاس.
Iلياس گۇلميرانىڭ كۇنگە وڭعان شۇبەرەكتەي سىقپىتىن كورiپ، ىشتەي تiكسiندi. قۋداي بوپبوز وڭىندە سوققىدان كوگەرگەن كوزىنىڭ استى عانا كوگىلجىم تارتادى.
باعانادان بەرi ىزى-قيۋ دىبىستاردى ەستiپ، ول نە مالاعام ەكەنiن بiلە الماي سارسىلعان. ونىڭ ءۇستiنە دiزەسi جانىن سۋىرىپ سولقىلداتادى. ەكi جاقتان قىسقان قىسپاق، ءتوزiمiن دە، اقىل-ەسiن دە كۇل-پارشا ەتتi. Iسiك ۋاقىت وزعان سايىن كەۋلەپ، تار بالاق بۋناپ بارادى. بiراق، جۇيكە مەن سەزiمنiڭ سىنعا تۇسەتiن شاعىندا جاسىقتىق تانىتىپ، ونىسىز دا بورداي ۇگiلگەن كەلiنشەكتi تاپالتىپ جiبەرگiسi كەلمەدi.
— جوق.
— وندا، تۇر ورنىڭنان! — دايراباي قاھارعا مiنiپ، تەپسiنە تiل قاتتى. — ساعان جاتقىزىپ قويىپ قىزمەت جاسايتىن جاعداي جوق. سۋىڭدى iش، اجەتحاناڭا بار!
— تيiسپەشi، مەن اكەلەمiن!
گۇلميرا شار ەتە قالدى. ايتكەنمەن ونىڭ ءسوزiن اناۋ ەلەڭ ەتپەدi. جاعاسىنان الىپ جۇلقىپ تۇرعىزدى. شىقپا جانىم، شىقپامەن وتىرعان جiگiتتi وقىس قيمىل قاڭعالاق قاقتىردى. كوكەسi كوزiنە كورiندi مە، ىشقىنا ايقايلادى. ايقاي ەستiسە دەلەبەسi قوزاتىن دۇرەگەيلەر ءدۇرلiكتi بiلەم، بىردەمدە ۇش-تورتەۋi «جاۋ قايدالاپ» جەتتى. كوزدەرi ويناقشىپ، كەلبەتتەرiنەن ەشقانداي وي، اداميلىق اڭعارىلمايدى. ۋ جەگەن يتتەي قيرالاڭ-قيرالاڭ ەتەدi. دەنەلەرi قانداي لىپاسىز بولسا، وزدەرi سونداي وپاسىز. تiمiسكiلەنiپ، جانارلارىمەن تiنتكiلەپ Iلياس پەن گۇلميرانى iشiپ-جەپ بارادى. دايرابايدىڭ تاراپىنان «ءايت» دەگەن ايتاق شىقسا، قازiر-اق جاۋكەمدەمەك. ايتكەنمەن، ونداي «جاقسى نىشان» بiلiنبەدi. دايراباي دا جىندى ەمەس، ەرتەڭگi ارىزدى جازدىرىپ العانشا بۇل ەكەۋiن، ءاسiرەسە، گۇلميرانى تۇمسىقتىعا شوقىتتىرماۋى تيiس.
گۇلميرا Iلياستى قۇشاقتاي الدى. قولتىعىنان دەمەپ، سۇيەمەلدەپ قايتا وتىرعىزدى. سۇمەڭدەپ جەتكەن الجىعان قاسقىرداي انا بالەلەردi كورگەندە، «تاعى دا بiر قيتۇرقىنى ويلاپ تاباتىن شىعار» دەپ، دوسىن قورعاشتاي:
— تيمەڭدەرشi وعان، تيمەڭدەرشi! نە جاساساڭدار دا ماعان جاساڭدار! — دەپ، بايەك قاقتى.
— بiر تال شاشىنا دا تيiسپەۋiمiزدi قالاساڭ، قوينىنا جات! — قاباعىن تاس تۇيگەن گۇجبان دايراباي كۇندەي كۇركىرەدى. — ەرلi-بايلىلار سياقتى...
مىنا قاتال دا ارسىز ۇكiم ءجۇزiن شىمىرلاتتى. قالاي بۇلتارىپ جول تابارىن بiلمەي ابدىرادى.
— بiزدiڭ كوزiمiزشە شەشiنەسiڭ، سوسىن كورپەگە كiرەسiڭ.
كەلiنشەكتiڭ ىقتيار، ىقتيار ەمەستiگiندە شارۋاسى جوق، لىپاسىزدارعا «توسەك سالىڭدار» دەپ ءامiر بەردi. ولار Iلياستى باقىرتا-شاقىرتا جۇلىپ اپ، قوس توسەكتiڭ بەتiندەگi جاپقىنى ىسىرىپ تاستادى. كورپەنi ايقارا اشىپ، «مارتەبەلى مەيماندارىن» قايتا كوتەرiپ جاتقىزدى. شارۋانى جايعاپ، بارلىعى گۇلميراعا كوزدەرiن ساتا قارادى. ول جوپەلدەمەدە قوزعالا قويمادى.
— بول! — قاسقا ماڭدايى تەرشiپ، دايراباي اشۋلى اقىردى. — ايتپەسە، جاڭاعى گۇلجان سياقتى مىنالاردىڭ ورتاسىنا دوداعا تۇسەسiڭ.
«ەندi بوگەلسەم جاعىدايدى ۋشىقتىرىپ الارمىن» دەپ، كويلەگiنiڭ تۇيمەلەرiن اعىتا باستادى. ءسۇيرiك ساۋساقتارى دiرiلدەپ، ءجۇزi جانىپ بارادى.
سەزiمدi ارباپ سىرتقا تەپكەن قوس اناردى ەشبiر كولەگەيسiز كورەتiندەرiنە اۋمەسەرلەر مارە-سارە. جۇپ-جۇمىر اق تاماقتىڭ ءوزi كوڭiلدi قىتىقتاپ، كوكەيلەرiن تەستi.
ۇياتتان ار كۇشتi. بiراق، دوسى رەتىندە قاسىنا ەرiپ شىققان، وزدەرiنە قامقور بوپ جۇرگەن، بiرەۋدiڭ — جارى، بiرەۋدiڭ — اكەسi، بiرەۋدiڭ — بالاسى Iلياس ءۇشiن نار تاۋەكەلگە بەل بۋدى. شىبىن جانى مەن قاراقان باسىنا بولا بۇيتپەس ەدi. ۇياتتان ورتەنسە دە كويلەگiن ەتەگiنەن جوعارى قاراي ءتۇرiپ، باسىنان سىپىرىپ الدى. قىپشا بەلi قيىلىپ، بادەنi بوكسەرiلiپ، اراسىنان قىل وتپەس بiرiنە-بiرi جابىسا قالعان ءمۇسiندەي ساندارى مۇرىن ءشۇيiرتiپ، سيقىرلىعىمەن ءناپسiنiڭ سiلەسiن قاتىرادى. كەۋدەسiندەگi تارتپاسى مەن ەكi ەلi عانا iش كيiمi ابىرويىنا قامساۋ.
مۇڭلىقتىڭ كوزى مۇنارتىپ، ءدال الدىنداعىنى كورۋدەن قالدى. اياق استى سۋ سوقىرعا اينالدى. قۇلاعى دا دانەڭەنi ەستiمەي، شىڭىلداي جونەلدi. استىڭعى ەرiنiن قىمقىرا تiستەلەپ، ءۇنسiز ەگiلدi. ناركەس جانارىنان مۇباراك جاس تامشىلارى ناۋەتەك كiرپiگiن قۋالاي الما بەتiنە سىرعىدى. الاۋ بوپ ورىنىن كۇيدiرە اققان كۇمiس مونشاقتار ءمارماردان سوققانداي جۇپ-جۇمىر، تىپ-تىعىز ومىراۋىنا قۇلادى.
قاس شەبەردiڭ شاپقان مۇسىنىندەي قىلپىن كورiپ، دايراباي ءسال-پال تامسانىپ تۇرىپ قالعانىن ەندi باعامدادى. سوندا عانا قۇزىرى كۇشتi ءامiرشi ەكەنi جادىنا تۇسكەندەي سەلك ەتiپ ەسiن جيىپ، تورعايدى ارباعان ءابجىلانداي ىزبارلانىپ شىعا كەلدi.
— ۇيىقتاپ كەتتiڭ بە، شەشiن!
ءوزiنiڭ دە ءساۋلiم سۇلۋلىقتىڭ ساۋلەسiنە شومىلىپ، از-كەم ماۋجىراعانىن بiلدiرتiپ الدى.
الباستىنىڭ اڭسىزدا ويلاپ تاپقان ءتاسiلi Iلياستى دا ايران-اسىرعا سالعان. جانىنا سالماق تۇسكەندە ءتانiنiڭ اۋىرعانىن ۇمىتىپ، پاناسىز توتىعا ارا اعايىنعا جۇرگەن. اتتەڭ، جالبارىنعانى دا، ايقايى دا اقىماقتىڭ «اقىلىنا» اۋجال بولا المادى. اقي نەمە ايتقانىنان قايتپادى. ەندi، قۇداي اتقاندا قارىنداسىنداي بوپ كەتكەن ادامنىڭ جالاڭاش ەتiنە قولى تيمەك. وسىندايدا وڭاي جەردە قارۋ تۇرسا، جەتەسiز جەكسۇرىنداردىڭ جانىن جاھانامعا جونەلتەر ەدi. بارلىعى ىندىنى قۇرىپ، سۇلۋلىقتىڭ سۇسىنان iشiن تارتا قالىپتى. مiنە، كورمەيiن دەسە — كوزi بار. توڭكەرiلگەن كەسەدەي انارىن جاسىرعان قۋسىرما دا سىپىرىلىپ، ءادiرام قالدى...
دايراباي iلگەرiگە بiر ادىم اتتاعانىن ءوزi دە بايقامادى. تiپ-تiك، تىپ-تىعىز تايدىڭ تۇياعىنداي قوس انارى دەگبiرiن الدى. ءدال ۇشىنا بارىپ كەنە جابىسقانداي، ويماقتاي قارا بارقىن تۇسىنان بولىمسىز بەدەر بiلiنەدi. قىز ەمشەك تاۋدىڭ كiپ-كiشكەنتاي سۇلۋ، الدەقايدا اسەم كورiنiسi iسپەتتi...
دەمi ءۇزدiگiپ، وكپەسi دەلدiرلەي ازەر تىنىستايدى. شىدام شىنىسى سىنۋعا شاق. «اتتەڭ-اي، وسىنى بەكەر جاسادىم-اۋ. بiرەۋدi ازاپتايمىن دەپ، ءوزiمنiڭ قينالاتىنىمدى پايىمداماعانىم-اي».
ىلگەرىندىكەيىندى جەتەلەگەن الاشاپقىن ويمەن الىسىپ، ايتقانىن تەزiرەك ورىنداتىپ كەتۋگە اسىقتى. بولماشى بوگەلسە سىر بەرiپ قوياتىنداي. تالاپ ەتكەنiن جارىم-جارتىلاي iستەتسە — ول دا بوس بەلبەۋ بولبىرلىعىن بiلدiرەدi.
ءتاجiكەلەسۋ ۇزاققا سوزىلعان سايىن ءاتۇيiرi قاشتى.
— قىلىمسىماي، قويىلعان شارتتى ورىندا دا، كiر قوينىنا! — شۇلەنسiپ، شاپتىعا سويلەدi. — ايتپەسە ەكەۋiڭدi دە تىر جالاڭاش يتكە تالاتامىن. — باستاپقىداي ەمەس ءوڭi بۇزىلىپ، توپانى تولىپ، ايدىنى اسىپ بارادى.
دەگداردىڭ دەنەسi دiرiلدەپ، سوكەتتەۋ سودەگەي قيمىلىنا كوكiرەگi قىجىلدادى. تاڭدايى قان تاتىپ كەتكەن ءتارiزدەندi. ماقاۋپەستەرگە وشپەندiلiك وتى ءورشiدi. بiراق، ءدال قازiر ەرەگەسiپ مارقادام تابا المايسىڭ. دوسىڭنىڭ باسىن امان ساقتاپ قالۋ ءۇشiن، ارىڭا العاۋ تۇسسە دە — كەشiرiمدi. تەلi مەن تەنتەكتiڭ قۇلقىنىنا قۇم قۇيىپ، كۇمiس شىتىرالى كۇنتيمەسiن جارق ەتكiزدi. بۇتىنىڭ ەكi ورتاسىندا ءمولiدەي قاپ-قارا قۇندىزدىڭ بالاسى ۇيىقتاپ جاتقانداي...
بارىنشا شاپشاڭدىقپەن لىپ ەتiپ، كورپەنiڭ استىنا سۇڭگiدi. جەتەك سوققان جەتەسiزدەر «و-و-و!» دەپ، داۋرىعىسا ايقايلاپ، ماستانا الاقاندارىن شاپاتتادى. سەڭ-سەڭ ءبورiك كيگەن تۇركiمەنگە ۇقساس شاشى بار بiرەۋi:
— نەعىپ جاتىرسىڭ، قوينىڭدا تەڭدەسسiز سۇلۋ، — دەپ، Iلياسقا ۇرىندى. يىعىنان جۇلقىلاپ، كەلiنشەكتiڭ ءۇستiنە قاراي يكەمدەدi. ول ارەكەتكە دانەكۇس دiزە ودان سايىن زار قاقساپ، وزەگiنەن ءورتتi داۋىسىن شىعاردى.
— ارىمدى دا، جانىمدى دا قورلاماڭدار! باعانادان بەرi كورسەتپەگەندەرiڭ جوق. ىراقايلاسقان ىنساپسىزدار، ابىرويدى اقتارعانشا — قارىنىمدى اقتارىپ، ءولتiرە سالعاندارىڭ جاقسى ەدi. — اشۋعا بۋلىعىپ، ءسوزiنiڭ سوڭى وكسiككە ۇقساس دiرiلگە ۇلاستى. — بiر مىسقال ميى جوق، ايۋاندىقتىڭ ق ۇلى ەكەنسiڭدەر.
— Iلياس، قويشى! — گۇلميرا قۇلاعىنىڭ ءتۇبiنەن بۋلىعا سىبىرلادى. سوسىن، بiلەۋiتتەرگە كەرەگi وسى شىعار دەپ، Iلياستى ايمالاپ، سۇيە باستادى. اۋەلدەن شيلi بوپ جۇرگەن جان جاراسى شيمايداي قىپ-قىزىل قانعا بوكتi. انايىلاردىڭ مازاق قىپ داۋرىعىسا كۇلگەنiن، كەلەمەجدەگەنiن دە بiلمەدi، كورمەدi، سەزبەدi. بiر ۋاق شاماسىندا سولقىلداپ جىلاپ جاتقانىن اڭدادى. تۇلا بويى ىسىنىپ، سۋىنىپ ورتەنiپ بارادى. كوزi تىرسىلداپ اياسىنا سىيماي اعىپ ءتۇسiپ قالارداي، اشىپ-جۇمدىرمايدى. بۇلاۋداي بوپ iسiنگەن. سۇيەك-سۇيەگi سالدىراپ، تابانى دۋىلدايدى — شارشاعانىن توپشىلادى. ءبارiنەن، بەيۇيات تiرلiك جاساعانىنا جانى كۇيرەدi. Iلياس جاققا نازار اۋدارۋعا ارلاندى. بiراق، قويىنىندا تىر جالاڭاش جاتقانىن جادىنا العاندا، الما ءجۇزi الاۋلاپ جاندى. وقىس كورپەگە ورانىپ اپ اتىپ تۇرىپ، كيiمدەرiن iزدەي باستادى. ابدەن كيiنiپ، مىناۋ ۇيگە سىييا الماي كۇپسiگەن Iلياستىڭ جانىنا تاياندى. كوزi شىراداي جانىپ، وياۋ ەكەنiن بiلدiرەدi.
— اياعىڭ قالاي؟
ءۇنi سىنىق، تاپالعان كوڭiلمەن تiل قاتتى.
— بالاعىمدى جىرتشى. — جاۋاپ ورىنىنا، ءوتiنiش بiلدiردi. — قانشا اۋرەلەنسەم دە شامام جەتپەدi. — مۇسكiن حالiنە قامىقتى ما، اۋىر كۇرسiندi.
گۇلميرا ونىڭ وڭ بالاعىن تiگiسiنەن جوعارى قاراي دار ەتكiزiپ سوگiپ جiبەردi. كيiمدi ولگەن ادامنىڭ عانا ءۇستiنەن جىرتىپ الۋشى ەدi، ءوزiنiڭ مىناسىنا ءتاڭiردەن مىڭ مارتە جالبارىنا كەشiرiم سۇرادى. «ەشقانداي جامانشىلىق شاقىرىپ، ەشقانداي جامانشىلىققا باستاماسا ەكەن...»
بۇل كەزدە جازدىڭ قىسقا دا ۇزاق تاڭى سiبiرلەپ، قىلاڭىتقان.
38-تاراۋ
گۇلميرانىڭ دا تەك iلiنگەن سۇلدەرi. شەشەسi مەن ەلميرانىڭ قايعىسى ەڭiرەتە ەڭسەسiن باسسا، جاناتتىڭ جايى ارقاسىن ايازداي قارىپ بارادى. انشەيiندەگi سابىرلى جiگiت كۇن وتكەن سايىن بەيمازدانىپ، جاتىپ اپ ماڭدايىنا جازىلعان جايتپەن جاۋىعاتىندى شىعاردى. قيتىعىنا تيگەن قيامەتپەن ارپالىسا-ارپالىسا تiرi ارۋاققا اينالعان. كەۋدەسiندە قۇر جانى. كiندiگiنەن تومەنگi جاعى ەشتەمەنi سەزبەيدi. سوعان نالىعاندىقتان ءوزiنiڭ ناسىرىن ءوزi قاسىپ، جىندانا ايقايلاپ، مىنا الەمگە سىيماي كەتەدi. جالعىز قالعان كەزi جوق، سونىڭ ءوزiندە وسىنداي شىدامسىز بايا-شايا حالگە جەتتi.
بايقۇستىڭ شەشەسiنiڭ دە ەسi اۋىستى. كۇن قۇرعاتپاي سوناۋ تالعاردان وسىندا قاتىناپ، ۇلىنىڭ جانىندا ءداپ بiر ءوزi كiءنالiدەي باسى سالبىراپ وتىرعانى. كەيدە سورلى انا تاۋسىلىپ:
— قايتەيiن-اي، قايتەيiن-اي! الاقانعا سالىپ باعىپ ەر جەتكiزگەنiمدە... اتپالداي ازامات بولعانىڭدا ادامعا قاراپ قالعانىڭ-اي، — دەپ، كەۋدەسiن شەر قىسىپ، جانارىن قىنا باسادى. ءسويتiپ، كۇندە سورى قايناپ كەلiپ، سورى قايناپ قايتادى. بۇگiن دە سول داعدىسىنان جاڭىلماي، جاڭا عانا بوساعادان سىرتقا اتتاعان.
— گۇلميرا!
كۇيەۋi ىشقىنا ايقاي سالدى. اس ۇيدە ەرiنە اۋقات ءازiرلەپ جۇرگەن ايەلi «قازiر، قازiر!» دەپ، تىزاق قاقتى. ءۇنiنەن بۇرىن توبەسi دە كورiندi. جانات ۇزىننان تۇسكەن قالپىنشا، سۇلق. سازارىپ الىپتى. بiر نارسەنi ايتۋعا ىڭعايلانىپ، سونى كوكiرەگiندە قورىتىپ، ەلەككە سالاتىن سىڭايلى.
— نە، جانىم، بiر جەرiڭ اۋىرىپ جاتىر ما؟ — دەدi ايەلi ءوڭى سىنىق كۇيى، ەرiنiڭ اڭىسىن اڭدىپ.
— سەن، بۇگiننەن باستاپ بوسسىڭ! — شاڭىراققا قاراپ بەدىرەيگەن قالپى زiلمەن ايتتى. ايەلدiڭ توبەسiنەن بiرەۋ مۇزداي سۋ قۇيىپ جiبەرگەندەي بولدى.
— و نە دەگەنiڭ؟
— باسىڭا بوستاندىق بەردىم.
— مەن تۇتقىندا جۇرگەن جوقپىن.
— ازاپتا ءجۇرسىڭ.
— قايداعى ازاپ، قايداعى بالەنى ايتقانىڭ نە؟
— سەن سوندا ءومiر باقي مۇگەدەكتiڭ قاسىندا بايلانىپ، قور بوپ وتپەكشiسiڭ بە؟ — مويىنىن ايەلiنە قاراي ءسال بۇردى. — جاستىعىمدى كوتەرشi، كەۋدەم باسىلىپ كەتتi. گۇلميرا لىپ ەتiپ ارقاسىنان دەمەپ، ەكiنشi قۇس جاستىقتى يىعىنىڭ استىنا تاستادى. سوسىن توسەكتiڭ قاسىندا جۇرەلەپ وتىرعان كۇيi:
— جانىم، جانات، بۇگiن بولماسا ەرتەڭ، ەرتەڭ بولماسا بiر ايدان كەيiن اياعىڭا مiنەسiڭ. تاعدىردىڭ بولماشى اۋىرتپاشىلىعىنا شىداماعانىڭ با؟ مەن ەندi سەنەن تiرiدەي ايىرىلعىم كەلمەيدi، — دەدi جانارىنا جاس iركiپ. كوزiنiڭ ءسىلبىسىن كورسەتپەۋگە تىرىسىپ، كۇيەۋiن قۇشاقتادى دا بەتiن كەۋدەسiنە توسەدi. ءدال قۇلاعىنىڭ ءتۇبiنەن جاناتتىڭ اتقالاقتاعان جۇرەگiنiڭ ءدۇرسiلi دامىلسىز ەستiلدi.
— ءبارiن بiلەمiن، بوتام. — ەرiنiڭ ءۇنi جۇمساقتاۋ شىقتى. — ەندiگi تۇستا مەن سەنiڭ مويىنىڭا ماسىل بولىپ، باعىڭدى بايلايمىن. ودان باسقا تۇك ەمەس. ءالi ونشا باۋىر باسپاي تۇرىپ، اجىراسىپ كەتسەك، كiشكەنە، وڭايىراق سوعا ما دەگەنiم عوي. — بiراز ءۇنسiز جاتىپ قالدى. — سەن ءوزiڭدi دە، مەنi دە الداما. سىڭعان ومىرتقانىڭ ورتاسىندا ەزiلگەن جۇلىن قايتا قالپىنا كەلمەيدi. بۇعان نەيروحيرۋرگيانىڭ قايلاسى جوق. بەس جىل مەديسينالىق ينستيتۋتتى بەكەر وقىدى دەيسiڭ بە؟.. بiلiپ جاتىرمىن ءبارiن... ءالi باسىڭ جاس...
وسى تۇسقا جەتكەندە گۇلميرانىڭ شىدامى تاۋسىلىپ، سولقىلداپ تۇرىپ جىلاي جونەلدi.
جانات جۇباتپادى. ودان ارمەن:
— مەن ادام ەمەسپiن، ءدۇڭبiرشەكپiن. كiندiگiمە دەيiن جانىم بار، بەلiمنەن تومەن قاراي قارا تاس! — دەدi قايتا نىعايىپ.
— ماعان سوندا كەت دەگەنiڭ بە؟
— ءيا. مەنi ءوز ءۇيiمە اپارىپ تاستا.
— سەنi قالاي تاستايمىن، جارتى جۇرەگiم سەنiڭ كەۋدەڭدە ورنالاسقان.
— جالعان رومانتيكانى ايتپاشى، بiر مەزگiل رەاليست بولۋ كەرەك.
— ءالi-اق وسى ءسوزiڭە كۇلەرسiڭ. ءجۇرiپ كەتەسiڭ. بۇگiن-ەرتەڭ Iلياس كولياسكا الىپ كەلەدi. ودان ارى قاراي اياعىڭا مiنەسiڭ.
— الداما، الدانبا دا! — اۋىر كۇرسiندi. — ەرتەڭ شەشەمە ايتامىن، مەنi الىپ كەتەدi.
— بارعاندا قايدا بارامىن، جانىم، ايتشى؟ — كەمسەڭدەپ تاعى دا جىلاي باستادى. — ەلميرا اناۋ، ومىردەن وتكەن، شەشەم تiرi تۇرعان جوق. مەنiڭ دە الدى-ارتىم ور. ءدال قازiر سەن — ماعان، مەن — ساعان كەرەكپiن. — وتاعاسىنىڭ ومىراۋىندا جاتقان قالپى سوراسىن جۇتا ەڭكىلدەدى. ءوز-وزiنەن جيرەنiپ، جۇرەگi ابدەن بەرiشكە اينالعان جiگiت سەلت ەتپەدi. قاسiرەت سىيعان دال-دال كەۋدەسiنە، جانىنداي جاقسى كورەتiن ادامىنىڭ زارى سىيمادى، ارمان-تiلەگi جەتپەدi. سوندىقتان دا ونى قۇلاي ءسۇيiپ تۇرسا دا، ەمiرەنبەدi.
ەكەۋi سول كۇنi بiر توسەكتە ەكi الەم بولىپ ۇيىقتادى.
... Iلياس اكەلگەن ارباعا جانات قۋاندى. ونىڭ ەلپ ەتكەن كوڭiل-كۇيiنە ءۇي-iشi دە اسا ناساتتانىپ، ادەتتەگiدەن وزگەشە رەڭگە بولەندi. گۇلميرا جۇگiرiپ اس بولمەگە باردى. ويى، تەز-تەز داستارحان ءازiرلەپ جiبەرمەك.
— مەن اسىعىسپىن، بiر كىسىلەرمەن كەزدەسۋگە ۋاعدا بايلاسىپ قويىپ ەدiم، — دەدi Iلياس ساعاتىنا قاراپ.
— شاي iشiپ كەت، دايىن. — گۇلميرا قيىلا ءوتiنiش جاسادى. بولمەنiڭ iشiندە اربامەن ارى-بەرi جىلجىپ جۇرگەن جانات تا، وتىرا تۇرعانىن قالايتىنىن بiلدiردi.
— جاكە، كوڭiلiڭە راحمەت! ءوزiڭمەن اسىقپاي اڭگiمەلەسۋگە ەرتەڭ كەلەمiن. بۇگiن...
— جارايدى وندا، جولىڭنان قالما. تەك مەنi بالكونعا شىعارىپ كەتشi. «تiرi» كوشەنi كورمەگەلi كوپ بولدى.
— ماقۇل. — ءىلياس اربانى يتەرiپ اپاردى دا، بالكوننىڭ تابالدىرىعىنان بiرiنشi الدىن، ەكiنشi ارتقى دوڭگەلەكتەرiن كوتەرiپ وتكiزدi.
— تۋھ، دالا قانداي راحات ەدi! — ومىراۋىن كەرە جان-جاعىنا تويىمسىزدىقپەن قارادى.
— ال، جاكە، ساۋ بول!
— جاقسى، راحمەت! — ەكەۋi قول الىستى. سوسىن Iلياس سىرتقا بەتتەدi. شىعا بەرiستە گۇلميرامەن امان-ساۋ ايتىستى. ايەل سول اس بولمەدە ءابiگەرلەنiپ قالا بەردi.
شامامەن ارادا بەس مينۋت ءوتتi مە، وتپەدi مە گۇرس ەتكەن توسىن دىبىس ەستىلدى. الدەكىم ۇرەي شاقىرا شىڭعىردى. جۇرەگi ابدەن شايلىققان كەلiنشەك، شورشىپ ءتۇستى.
سول زاماتتا ەسىرىكتەنە كۇيەۋiنە ۇمتىلدى. قۇداي اتقاندا اشىق تۇرعان بالكوننىڭ ەسiگiنەن ءۇڭiرەيگەن بوس اربانىڭ ءوزi عانا كورiندi. تاباندا جانۇشىرا باقىرا داۋىس سالعانىن بايقامادى.
39-تاراۋ
جۇمىسقا جەتكەنشە جول-جونەكەي ابىنتقان ناستە — ءىزتۇزسىز جوعالعان گۇلميرالاردىڭ جايى. قيلى-قيلى وي جۇلگەلەرi سان-سالالى سiلەمدەرگە شىعاندايدى. باس بەرمەيتiن اساۋداي ايدالاعا الىپ قاشىپ، تىقىردى تاياپ، ابدەن قاجىتتى.
جاڭا حابارعا سونشالىقتى ىنتىزارلىقپەن ىندىنى قۇلاسا دا، نۇرميرامەن بiردەن بايلانىسۋعا ءمورتi كەلمەدi. باسشىلار تاراپىنان ايتىلعان ۇساق-تۇيەك شارۋا قولبايلاۋ بولا بەرگەن. انشەيiندە بالەندەي جۇمىستىڭ شەتi كورiنبەيدi دە، وسىندايدا قاپىلىسىپ كەتەتiنiنە زىعىردانى قاينادى. زاۋمەن، عايىپتىڭ iسiندەي تەلەفون بەزەكتەي جونەلدi.
— جاسارال! — ارعى بەتتەگi ادام ءاپتiگiن باسا الماي وپتىعا تiل قاتتى. بiردەن تانىدى.
— نە حابار بار؟
— گۇلميرا تەلەفون سوقتى.
— ممم... — قاپەلىمدە تۇتىعا ءتىلى بايلاندى.
— قايدان كەلiپ، قايدا تۇرعانىن بiلمەيدi. ءۇشiنشi وربيتاعا ۇقساتادى. ءۇي بiر قالتارىسقا ورنالاسقان، كوزiنە تانىس ەشتەمە شالىنباپتى. — كۇيiسi كەتiپ، كۇڭiرەنە كۇرسiندi.
— وزدەرi امان با؟..
— Iلياستىڭ دiزەسi سىنىپتى، شىرقىراپ جاتقان كورىنەدى.
— دiزەسi سىنعاان؟!. اۋرۋحاناعا اپارماپ پا؟
— جوق.
— ءاي، يتتەر-اي!.. — جiگiت شىنداپ قينالدى. — قالاي قولدارىنا ءتۇسiپ قالعان؟
— اۋەجايدان ۇستاعان.
ونىسىز دا سiركەسi سۋ كوتەرمەي وتىرعان جiگiتتiڭ ىزادان قاڭىرىعى تۇتەپ سالا بەردi. قوتيىن نەمەلەرگە زىعىردانى قايناپ، قاراداي وشىكتى.
— سوسىن، — دويىرلىقپەن ءتۇتiككەن جاسارالدىڭ كوڭiلiن ايەل ءۇنi ءوزiنە اۋداردى، — بiر جiگiت حابارلاستى، دايرابايمىن دەيدi.
— وعان نە كەرەك ەكەن؟
— ءبارiبiر سەنi اكەتەمiز، ءوش الماي قويمايمىز دەپ قورقىتتى.
— سولاي دە. — تiسiن شىقىرلاتا قايرادى. — جارايدى، ۇيدەن شىقپا. جاعىدايدىڭ بارىسىنان ماعۇلىم ەتiپ، مەنiمەن جيi-جيi بايلانىسىپ تۇر.
ماڭگۇرتتەي مەڭiرەۋلەنiپ، ميزiمەي ورىندىققا بايلاندى دا، تىعىرىقتان شىعار جول iزدەدi. «ميليسياعا حابارلاسسا... جوق. ولارعا كۇناھاردى كورسەتiپ سوڭىنا سالماساڭ، ەشتەمە وندىرە المايدى. نە iستەۋ كەرەك؟» لاجى تاۋسىلدى، قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرۋ — ەزدiكتiڭ iسi. انا جاقتا ەكi بiردەي ادام بوداندىققا اينالىپ، تالكەككە تۇسۋدە.
بۇل مالاعامدى جولداستارىنا ايتۋعا بەكiندi، بiراق ول پيعىلىنان دا تەز تايقىدى. اقىرى جاقىن iنiسiنە ماسەلەنiڭ شەت جاعاسىن بiلدiرۋدi ۇيعاردى. سول-اق ەكەن، تەلەفون ءنومiرiن قالاي تەرە باستاعانىن اڭدامادى. باعىنا وراي اسىعات ءۇيiنەن تابىلدى. قىسقاشا اماندىق-ساۋلىقتان سوڭ:
— اسىعات، ماعان تەزدەتiپ كەلشى، شۇعىل شارۋا شىعىپ تۇرعانى، — دەپ، نەگiزگi بۇيىمتايىنا كوشتi.
— قازiر بارامىن.
بiردەن كەلiسە كەتتi.
— كۇتەمiن وندا.
«ەندi نە جاساۋ كەرەك؟» دەگەن ساۋالدىڭ ەتەك-جەڭiن جيىپ بولعانشا اسىعات تا توبە كورسەتتi.
شارۋانىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىنا ەگجەي-تەگجەيلi قانىققان سوڭ، سىرتقا بەتتەدi. ءۇش-تورت جiگiت ماشينانىڭ جانىندا بۇلاردى كۇتiپ تۇر ەكەن. ارالارىندا جاسارال تانيتىن، ءجۇزiن شىرامىتاتىندار دا بار. Iشiندەگi قاعiلەز الماس قوس قولىن قۋسىرا ۇسىنىپ، ءتوس ءتۇيiستiرiپ امانداستى. قالعاندارى دا جاپا-تارماعاي تۋرا سونى قايتالادى. ءوزiنiڭ بiر تابان بولسا دا جاقىنىراق تانيتىنىن بiلدiرiپ، الماس حال-جاعدايدى ءتاپتiشتەپ سۇراپ جاتىر.
كۇمiس ءتۇستi سۋداي جاڭا 600ء-شى «مەرسەدەس» كۇن شۇعىلاسىمەن شاعىلىسادى. ماشيناعا وتىرىپ جاتىپ اسىعات:
— جاقىن ماڭنان تەلەفون-انىقتاعىش كورگەندەرiڭ بار ما؟ — دەپ، جولداستارىنا قارادى. ەشكiم ۇندەي قويعان جوق. — وندا ۇيگە سوعامىز.
جۇتىنىپ تۇرعان جەڭiل اۆتوكولiك لىپ ەتiپ ورىنىنان قوزعالدى.
بىلاي شىعا بەرە ۇيالى تەلەفونمەن الدەكiمدەرمەن حابارلاسىپ، «جiگiتتەردi جيناستىرا بەر» دەپ تاپسىردى. جول-جونەكەي الماستى ءتۇسiرiپ، «تايىردى ەرتiپ شىق» دەپ تابىستادى.
— پيستولەتiن الا سالسىن. بiر ساعاتتان سوڭ «التىنسارين» مەن «اباي» داڭعىلدارىنىڭ قيىلىسىندا جولىعامىز.
سالعان بەتتە اسىعات ءۇيiنە كەپ توقتادى. جازيرانىڭ شايى دايىن ەكەن. اپىل-عۇپىل بiرەر شىنى iشiپ، بۇلار اسىعىس «اللاۋاكپار» ايتتى.
مەجەلi جەرگە الماستار بۇرىن جەتiپتi. ال قارا كوك «بمۆ»-نىڭ قاسىندا ءتورت جiگiت ۇيلىعىسا قاپتى. اسىعاتتار ءوتiپ بارىپ توقتادى. الگiلەر بۇلارعا قاراي ءجۇردi. جاسارال ەشقايسىسىن تانىمايدى ەكەن. كەلiپ ءتوس قاعىستىرىپ، شەكەلەرiن ءتۇيiستiرiپ امانداستى. قىسقاشا تانىستىقتان سوڭ اسىعات ءمان-جايدى باياندادى.
— قازiر اپارىپ انىقتاعىشتى ورناتامىز، بiرەۋi تەلەفون سوعا قالسا، ءنومiرi بويىنشا مەكەن-جايىن تاۋىپ الۋ وڭاي، — دەپ، ءوز ۇيعارىمىن بiلدiردi. — ءجۇرiڭدەر، سوندا بارالىق، ولار كەز-كەلگەن ۋاقىتتا سول جەرگە كەلۋi ىقتيمال. اۋجايىن بايىرقالاپ، ءۇش-تورت جiگiتتi قاراۋىلعا قويامىز.
تiزگiن ۇشىمەن نۇرميرانىڭ ءۇيiنە جەتتi. اسىعات بiردەن انىقتاعىشتى iسكە قوسۋعا كiرiستi.
بۇلاردىڭ الدىندا عانا گۇلجان قايدان بولسا دا ۇستايتىندارىن ايتىپ، ۇرەيىن ۇيىرگەن. شىنىندا دا بۇل ءبىرىڭعاي باسپانادا قامالىپ وتىرا بەرمەيدi ءارi تاپسىراتىن ەمتيحاندارى بار. اسپيرانتۋرانىڭ ەكiنشi كۋرسىن ءتامامداۋدا. ۇرىمتال تۇسىن اڭدىپ، قاپىسىن تاپسا مۇنىڭ قولعا ءتۇسۋى وپ-وڭاي.
ءۇش جiگiتتi پاتەردە، بiر ماشينانى ەسiكتiڭ اۋزىندا قالدىرىپ، وقيعانىڭ اۋانىنان ۇزبەي حاباردار ەتiپ وتىرۋدى جۇكتەدi. الدا-جالدا الدەقانداي تۇيتكiلدەر تۋىنداپ، وقيعا شيەلەنiسسە جەدەل شاقىرۋلارىن قۇنتتادى.
اسىعات شىعىپ بارا جاتىپ:
— ەگەر اۆتوماتتان تەلەفون شالسا، ۇيدە انىقتاعىش تۇرعانىن بiردەن بiلەدi، — دەدi وڭاي اشىلاتىن كiلتيپانعا قىنجىلىپ. — وندا بiزدiڭ ارەكەتiمiز — دالباسا. مىنانىڭ دىبىسى ادەتتەگiدەن بولەك، تەلەفون سوعۋشىعا تۋ-ۋت - تۋ-ۋت دەمەي، سىڭعىرلاپ ەستiلەدi. بiراق كiم بiلەدi، اۋەلگiدەگiدەي ەكەن دەپ ۇيلەرiنەن حابارلاسۋى مۇمكiن.
قاپىرىق اپتاپقا شىڭىلتىر ايناداي جارقىراعان اسفالتتا شىمقاپ بارادى. جان-جاقتارىنان سىناپتاي سىرعىعان ماشيناداعى جۇمىر باستىلار، كوشەدەگi قاپتاپ جۇرگەندەردىڭ ءبارi جاسارالعا ءوتiرiك تىمىرايعان قانىپەزەرلەر سياقتاندى. كۇللiسiنiڭ iشiنە بۇككەن زاندەمiلiگi، زىمياندىعى بار ءتارiزدەندi. بارلىعى الگi اڭگۇدiكتەرمەن سىبايلاس، بiراق بۇلاردان ونىسىن جاسىراتىنداي. «اتتەڭ، ەڭ قۇرىماعاندا بiرەۋiنiڭ ءتۇرiن تانىساق قوي. ۋىسىمىزعا تۇسسە ۇيەلمەنiمەن ۇيپايتىن». الگiندە اسىعات:
— ولاردىڭ ادامدارىمەن سويلەسiپ، ءمامiلەگە كەلۋiمiز كەرەك، — دەگەن.
— ال، كونبەسە شە؟ ايىلىن جيماسا شە؟
— الماتىدا بiزدەن اسىپ، جولىمىزدى كەسە كولدەنەڭ وتەر ءازiرشە ەشكiم بولماۋى تيiس. تiپتi، كونبەي بارا جاتسا باسقا جولدارىن قاراستىرامىز. ايتكەنمەن، بiر قايران قالدىراتىنى — بۇل قىزدارعا سونشا نەگە قادالىپ الدى؟ نە كەرەك ولارعا؟ وسى جاعى ويلاندىرادى.
— قورعانسىز نەمەلەردiڭ الدەبiر نارسەلەرi قىزىقتىرعان شىعار. ماسكەۋدەگi، وسىنداعى ءۇي، ساياجاي قۇلقىندارىنا قۇرت ءتۇسiردi مە؟
بiراز ۋاقىت ەشكiم ۇندەمەدى. Iشتەي ءارتۇرلi جورامال جاساپ، تياناقسىز تۇسپالداردان تايعاناقتاي بەرەدi. زۋلاپ كەلە جاتقان ماشينا زاۋقايىر كiلت بوگەلدi.
— انا «برودياگالاردان» سۇراپ كورەلiك. — قالاداعى ءجيى ۇشىراسار ورتا شارقى بازاردىڭ ءبىر شەتىندەگى ۇيلىققان جiگiتتەردi اسىعات يەگiمەن نۇسقادى، ءسىرا تانيدى. — مۇمكiن، سولار بiردەمە بiلەر.
تەز بارىپ، تەز قايتقان اسىعات وكiنiشكە وراي ولاردىڭ ەشتەمەدەن بەيحابار ەكەنiن ايتتى.
— ەندi مىقتىلاردان — «ۆىشيبالداردان» سۇراستىرۋ كەرەك. وزدەرi تiكەلەي ارالاسپاسا دا قالادا قانداي وقيعا بولىپ جاتىر، ءبارiنەن قۇلاقدار.
40-تاراۋ
جاناتتان بiرجولا ايىرىلىپ، وتباسىنا ورالعاندا دالاعا كەلگەندەي بولدى. قارا ورماننىڭ التىن دiڭگەگi — اجەلەرi، ارقا سۇيەر اسقار تاۋى — اكەلەرi، اۋلەتتiڭ قۇت-بەرەكەسi — شەشەلەرi، قۇلىن-تايداي تەبiسiپ وسكەن — ەلميرالارى جوق. جۇرتتا سۇمەڭدەگەن جۇرىن كۇشiكتەي ۇشەۋi بۇرسەڭ-بۇرسەڭ قاعىپ، داڭعاراداي ۇيدە جەتiم كوڭiلدەرiن جارىم-جان جۇرەكتەرiنە سالىپ الديلەيدi. بiر جىلدىڭ ار جاق، بەر جاعىندا وسىنشاما قىمبات ادامدارىنان ايىرىلامىز دەپ كiم ويلاعان. زاۋال شاق ءالi قانشاعا سوزىلاتىنىن تاعى كiم بiلسiن؟ ايتەۋiر، تۇل جامىلعان ۇشەۋ توبەلەرiنە قارا تاس ءتۇسiپ، ەسەڭگiرەدi دە قالدى.
ايتسە دە گۇلميرا الدەبىر اپتالاردان سوڭ قايعىنى ساپىرعاننان ەشتەمە ونبەيتiنiن ءتۇسiءنىپ، بەلiن بەكەم بۋدى. ءاسiرەسە، وسى اقىلىڭدى اپشىپ، ەڭسەڭدi ەزگەن قيىن ۋاقىتتا ەڭ ارقا سۇيەرلەرi گۇلجان بولدى. بۇلار قامىقسا، بiرگە تورىعىپ ءجۇرiپ توقتاۋ ايتتى. بۇلار جىلاسا، بiرگە ەڭiرەپ ءجۇرiپ بەكەمدىككە شاقىردى. اقىرى، ءبارiنە ۋاقىت ەمشi، شەشەسi مەن ەلميرانىڭ اسىن بەرگەننەن كەيiن ەڭسەلەرiن ەپتەپ جازعانداي قالىپقا ەندi. سول ۋاقىتتا ارقالىقتان قۇدالار كەلiپ، نۇرميرانى ۇزاتىپ اكەتتi. قانشا قات-قابات قيىنشىلىق قامالاسا دا گۇلميرا قارسى تۇرمادى. «بiزدەر كورمەگەن جار قىزىعىن وسى كورسە ەكەن» دەگەن يگi تiلەكپەن قۇتتى ورىنىنا اتتاندىردى.
ولار كەتكەن كۇنi-اق iشi قولقىلداپ، مىنا جاھاندا جالعىز قالعانداي ال جىلاسىن. ءوز-وزiن يگەرiپ، تەجەي المادى. جىلاي بەرگiسi كەلەدi، جىلاي بەرگiسi كەلەدi. ەسiنە كەشەگi شۇرايلى شاعى ورالادى. كوكەيiندە ءبارi قاز-قالپىنشا سايراپ تۇر. بiراق سونىڭ بiرi دە جوق. ەلi كوشكەن قارا جۇرت، جۇرتتا جەتiمدiكتi دە، جەسiرلiكتi دە جامىلىپ قالعان قارالى ايەل — قارا باسى. تەك قاسىندا بورگوز iلiپ ەتەگiنiڭ جىرىم-جىرىمى شىققان كونەتوز كويلەكتەي كەپتەگi، جانى جىرمىش-جىرمىش بiر ادام بار. ول — گۇلجان. ونىڭ باسىنداعى ءوزiنە لايىق قايعى دا بۇنىكiنەن ارتىق بولماسا، ەش كەم ەمەس. ايتسە دە زىلمەاۋىر قاسiرەتتى كوتەرە الماي قايقاڭداپ ەكەۋدەن-ەكەۋ قالعاندا، شايقالا بۋلىققان جان دوسىنىڭ جاپاسىنا قۇربىسى ارقاسىن توستى.
— گۇلميرا، جانىم، قۋانىش بار جەردە كوز جاسى دا قوسا جۇرەدi. ارينە، ءتورت كوزiمiز تۇگەل شۋاقتى شاقتار ساعان دا، ماعان دا ىستىق. امال قانشا، ادامدى ىنتىق ەتiپ، بiر كۇنگiدەي بولماي كوز الدىمىزدان بۇل-بۇل ۇشتى دا كەتتi. بiراق، كۇنiنە مىڭ ءتۇرلi بالە كورسەڭ دە، بولاشاققا دەگەن ءۇمiتتi جوعالتپايىق. ءالi دە شۋاقتى شاقتىڭ شاپاعىنا شومىلامىز. — جانارىنىڭ جاسى مونشاق-مونشاق تامىپ، گۇلميرانى قۇشاقتاپ بەتiنەن ءسۇيدi. ءۇنiن شىعارماي پىرس-پىرس تۇنشىعا جىلاعان ول اۋىر كۇرسiندi.
— وتكەننiڭ ءبارiنە مويىنسۇندىق، كوندiكتiم. ەندiگi نۇرميرانىڭ الشاقتاپ كەتكەنiن اۋىرسىنىپ، قيماي جىلايمىن دا. ايتەۋiر سول، كiرپiگiنە ەشقاشان مۇڭنىڭ توزاڭى iلiنبەي باقىتتى بولسا ەكەن. وسىنداي جاقسىلىق تiلەۋدi تiلەي تۇرا، iشi-باۋىرىم ەلجiرەپ بارادى، گۇلجان.
مويىنىنان تاس قىپ قۇشاقتاپ اپ، تاعى دا ەڭكiلدەدى.
مەزگىل ءولى قونادان اۋعان شاقتا ەكەۋi سايابىر تاپتى. جابىرقاۋ ءتۇن باۋىرىنىڭ ۇيپا-تۇيپا باراعى ءجۇنiن ودان سايىن قويۋلاتقانداي.
ءومiر بiر سىدىرعى قالىپتا ءوتiپ جاتتى. ەكەۋi نۇرميرانىڭ تورعايداعى تويىنا دا بارىپ قايتتى. ودان بەرi دە اراعا جارتى جىل ءتۇسiپ كەتiپتi. قۇداي بۇيىرتسا، كەلەسi كوكتەمدە ديپلومدارىن الادى. سوڭعى مىناۋ ءوندiرiستiك-تاجiريبەلiك كۋرس. ودان ارى قاراي تولىققاندى ءدارiگەرلەر: گيپوكراتتىڭ انتىن قابىلدايدى.
سۇركەي تiرلiك. ەكi قاباتتى ۇيدە كەيدە ەكەۋدەن ەكەۋ ەلەگiزەتiندi شىعاردى. Iلياس كەلiپ تۇراتىن ەدi، ول وقۋدى بiتiرگەننەن كەيiن ماسكەۋ مەملەكەتتiك مەديسينالىق ينستيتۋتىنىڭ اسپيرانتۋراسىنا ءتۇستi. سول جاقتا ديسەرتاسياسىن جازۋعا كiرiستi. سودان كەيiن-اق تiپتi، بويكۇيەزدiك جايلادى. ونىڭ ءۇستiنە نۇرميرانىڭ اياعى اۋىرلاعانىن ەستiپ، مازاسى ابدەن قاشتى. جۇرەگi — دiمكاس.
مەديسينادا دالەلدەنگەنiندەي شەشەسiنiڭ كوپ ءالجۋاز تۇستارى قىز بالالارىنا بەرiلەدi ەكەن دە، اكەسiنiڭ ءالسiز تۇستارى ۇلدارىنا بەيiم كەلەدi. ماسەلەن، اناسىنىڭ كورۋ قابiلەتi تومەن بولسا، قىزىنىڭ دا سونداي اۋرەشiلiكپەن ماشاقاتتانۋى ابدەن ىقتيمال. نۇرميرا بۇعان ناقتى مىسال. مارقۇم، شەشەلەرiنiڭ جۇرەگiنiڭ وسالدىعى اينا قاتەسiز سوعان اۋعان. ساۋلىعىن جەتە تەكسەرگەن ءدارiگەرلەر، ونىڭ بوسانۋىنا ءۇزiلدi-كەسiلدi تيىم سالعان. بiراق، بۇل ۇيعارىمعا كونبەدi. گۇلميرا دا شىر-پىر قاعا قارسى تۇرعان.
— جوق، — دەدi ول بiردە مۇنىمەن تەلەفونمەن سويلەسكەنىندە، — مەن وعان كەلiسە المايمىن. ۇرپاقسىز، قانداي شاڭىراق بولماق. بوسانامىن، ارى كەتسە جارىپ الار.
مۇنى ەستiگەن گۇلميرانىڭ ارقاسىنان سۇپ-سۋىق تەر بۇرق ەتتى. كوزiنە ۇرەي ەلەستەدi. ەلميرانىڭ وپاتقا بالادان ۇشىراعانى كiلكiلدەپ كوكەيiنەن ىدىرامادى. سونىڭ كەبiن ەندi نۇرميرا كيەر مە دەگەن سۇمپايى دا سۋماقاي ساۋال پiستەڭدەدi.
— ونىڭ دۇرىس قوي. — ءارiدەن وراعىتىپ، ۇعىنىقتى جەتكiزۋگە تىرىستى. — ايتكەنمەن، دەنساۋلىقتى تۇزەپ اپ، سودان كەيiن قاراستىرساڭدار قايتەدi؟
— دiمكاس جۇرەك بiر-ەكi جىلدا ءبارiبiر قالپىنا كەلمەيدi، ودان دا اعزانىڭ ءالi جاس كەزiندە تاۋەكەلگە بەل بايلاعان ءجون.
— بالادان بۇرىن ماعان سەن قىمباتسىڭ. ەكەۋمiزدە بiر-بiرiمiزدەن باسقا تۋعان باۋىردىڭ، ءتىپتى، قانداس تۋىستىڭ جوقتىعىن ۇمىتپا.
— ونى بiلەمiن. قۇداي بار بولسا، ەندiگi تۇستا ءبارi جاقسى بولۋى تيiس. بiزدiڭ شاڭىراقتا ۇلدىڭ جوقتىعى باسىمىزعا وڭباي تاياق بوپ تيمەدi مە؟ ءساتiن سالسا، ەكەۋمiز ۇشەۋ بولارمىز.
گۇلميرانىڭ امالى تاۋسىلدى. Iشiنەن قانشا كەلiسپەسە دە سىرتتاي:
— جارايدى، اقىلىڭا سالىپ، سالماقتاپ كور. اقىلدى ەدiڭ عوي، — دەدi.
نۇرميرا بiر بايلامعا توقتاپتى. كوپ ۇزاماي ونىڭ ەكi قابات ەكەنiن بiلدi. سودان بەرi سەكامال كوڭiلiنە كiدi كiرiپ، الاڭداۋمەن ءجۇردi. ەندiگi تۇستا جاتسا-تۇرسا سونى ويلايتىندى شىعاردى. كۇن تابانداپ جىلجىعان سايىن، كەجiر مۇڭعا كەپتەلە بەرەدi. ەڭسەسiن دە، ساناسىن دا سالماعى قورعاسىنداي ۋايىم جانىشتايدى كەلiپ، جانىشتايدى كەلiپ.
كەنەت، ميمىرت مەزەتتiڭ كوبەسى سوگiلiپ، كەشە بiر سەرپiلiپ قالدى. ويلاماعان جەردەن جاناتتىڭ دوسى ۇلان ەسiكتi قاعىپ تۇر. ءۇش جىلدان استام ۋاقىت كەزدەسپەپ ەدi، بiراز وزگەرگەن. ونى كورiپ گۇلميرا بiر جاعىنان قۋانسا، بiر جاعىنان سونداي تۇڭعيىق مۇڭعا مالشىندى. ەسiنە عارىپتىكتەن كوز جۇمعان كۇيەۋى ورالدى.
دوسىنىڭ جوقتىعى قابىرعاسىنا باتقاندىقتان با ۇلاننىڭ قاباعى ءپاس، ۇنجىرعاسى سالبىراڭقى.
— ءۇش جىلداي سىرتتا ءجۇردiم. باسىڭا ءۇيiرiلگەن قايعى-قاسiرەتتi ەستiپ، بiلiپ جاتىرمىن. — گۇلميراعا قاراپ، تەرەڭ كۇرسiندi. — ۋاعىندا حابارلاسا المادىم، قازانىڭ ارتى قايىرلى بولسىن. قۇداي ءبارiنiڭ الدىنان جارىلقاسىن، يمان-بايلىعىن بەرسiن.
ەكi ايەل ەرiكسiز كوزدەرiنە جاس ءۇيiردi. سوسىن ۇشەۋi وتىرىپ، ءاجiك-كۇجiك تiلدەسە شاي iشتi. ۇلان تالليننەن وقۋ بiتiرiپ قايتىپتى. ءالi ۇيلەنبەگەن. ءسوز اراسىندا نۇرميرانى سۇرادى. نە كەرەك بiراز وتىرىپ، كوڭiلدەرiنە كiربiڭ بايلانعان ايەلدەردi سەرگiتiپ تاستادى.
— قايتايىن مەن. سەنi كورiپ، مارقۇم جاناتپەن جۇزدەسكەندەي بولدىم، — دەدi ۇلان.
— ارا-تۇرا مۇمكiندiگiنە قاراي حابارلاسارسىڭ.
— البەتتە.
باسىن يزەپ قوشتاستى دا، جايلاپ باسىپ ۇزاي بەردi.
41-تاراۋ
اسىعات ساۋدا-ساتتىق سالادا دا ءتاجiريبەسi مول، سويلەي دە، تىڭداي دا الاتىن زەردەلi جiگiت. الماتىداعى الپاۋىتتاردىڭ اراسىندا ورىنى بار، جۇدىرىعى جۋان مەن كومەكەيi كەڭدەردiڭ ءبارi تانيتىن تارلان. سوندىقتان دا ءجۇرiسi نىق، ۇيعارعان نارسەسiن اياقسىتپايتىن بiربەتكەي.
قاسقىر نيەتتiلەر قاپتاعان مىنا زاماندا ارىستان تەكتەس ايباتتى سىرتتاننىڭ ناعىز ءوزi بولماساڭ، باس سۇيەگiڭدi يتتiڭ يتاقايىنا دەيiن كەرشەۋلەپ، ايدالاعا تاستايدى. قاجىر-قايرات، بiرەۋدiڭ مىسىن باساتىن ايبىنىڭدى ەل كورiپ ىقپاسا، ۇلكەن كوممەرسيالىق جولعا ءتۇسiپ، iرi-iرi بەدەكشiلiكپەن اينالىسا المايسىڭ. جيعان-تەرگەنiڭدi ءساڭمۇيiزدەردiڭ ساربازدارى كەلiپ، كوزiڭدi باقىرايتىپ قويىپ قاقشىپ اپ كەتەدi. الگiلەردiڭ تىرناعى بiر باتقان سوڭ، ودان كەيiن ءوزiڭ-اق سولارعا اي سايىن تاۋەلدiلiگiڭدi تانىتىپ، سالىق تولەپ تۇرۋعا كەلiسەسiڭ. نەمەسە «باس پاناڭا» جارار باسقا بiلەۋiتتەردiڭ قولىنا بۇيداڭدى ۇستاتاسىڭ.
بۇل، ساۋدا ۇستەمدiك قۇرعان قوعامنىڭ بارلىعىنا ءتان تابيعات-اۋ. ال، الماتىدا اۋزىن ايعا بiلەگەن iرگەلi-iرگەلi التى توپ وبىرلانا وپتىعا اساۋدا. جالپى، دەلدالدىق الىم-بەرiم جۇيەدەگi تiرلiكتi مەملەكەت الدەقاشان ۋىسىنان شىعارعان. مەنشiك فيرمالار، شاعىن كاسiپورىندار، اكسيونەرلiك قوعامدار، تiپتi، ءىرى كورپوراسيالار، قىل اياعى سولكiلدەپ ساۋدانىڭ سوڭىندا سۇمەڭدەگەندەر دە وكiمەتتiڭ قۇرىعىنان الىسىراق جۇرۋگە قۇمار. ويتكەنi كەز-كەلگەنiن قازىمىرلاپ تەكسەرەتiن بولساڭ، بىلىق-شىلىققا بەلشەڭنەن باتاسىڭ. سوندىقتان شامالارى جەتكەنشە بيلىك ورگانىنان تىسقارى ءومiر سۇرۋگە ىنتىق.
ەگەر بiرەۋi تاۋار بەرەتiن بوپ، كەلەسiسi بالەنباي ميلليونداعان قارجى اۋدارىپ، كەلiسiلگەن شارت بويىنشا، كورسەتiلگەن مەرزiم iشiندە ۋاعدا ورىندالماسا، اقشا بەرiپ الدانعان مەكەمە، زاڭدى تۇردە سوتقا ارىزدانىپ، مەملەكەت تاراپىنان قۇقىقتىق ماسەلەلەردi ايتىپ جاردەم سۇرامايدى. سەبەبi، جەپ قويعاندارى، iشiپ قويعاندارى بار. وداندا الگiندەي، وزدەرi «قورعان» سانايتىن، اي سايىن سالىق تولەپ تۇراتىن جويىتتارىن بiتiم جاساپ كەلۋگە جونەلتەدi.
الگiلەر دە ەشتەمە تىندىرا الماسا، الماتىداعى ايتۋلى التى توپتىڭ الدىنا جۇگiنەدi. ولاردىڭ iشiندە «بەدەل» دەگەنi بار. ول — كادۋەسكi بۇرىنعى قازاق حاندىعىنداعى توبە بيدiڭ مiندەتiن اتقاراتىن اعزام. ونىڭ اق دەگەنi — العىس، قارا دەگەنi — قارعىس. شيلi نارسەلەردiڭ ءبارiن شەشەدi دە، قانداي قورىتىندىعا كەلiپ ۇكiم شىعارادى، سونىسى بۇلتارىسسىز ورىندالادى.
ونىڭ ۇكiمiن بۇزۋعا ەشكiمنiڭ قۇدiرەتi جەتپەيدi. بۇعان اقشا بەرiپ الدانعان دا، تاۋاردى دەر كەزiندە جەتكiزبەگەن ايىپكەر دە رازى. بiر سوزبەن ايتقاندا، نارىقتىڭ الدىندا زاڭ ورىندارى دا، ۇكiمەت تە ەشقانداي قاۋقارى جوق قۋىس قۋراي. بiردەمە جاساي قويايىن دەسە ءبارi ساتىلادى، شىندىق تا ساتىلادى. اقشانى كورگەندە ايبىنى قايتىپ، اشۋى باسىلىپ، قۇلقىننىڭ الدىندا دارمەنسiزدiك تانىتادى. ءسويتiپ، ءوزiنiڭ دە ساتىلىپ ءمالiش بۇيىم رەتiندە ساۋداعا تۇسكەنiن اڭداي المايدى.
وبىر توپ باسقالارمەن قارىم-قاتىناستى قالاي جاساۋدى، بiرiنەن-بiرi قايتكەندە باسىم تۇسەمiن دەپ شايناسقان كاپيتاليستiك ەلدەردەن ۇيرەنەدى. ابىلەت باسقىرلار وزگەنi جۇتىپ جiبەرۋگە، دۇنيەنى شاق-شالەكەي ەتىپ مونوپوليالاۋعا قۇشتار. ءتۇپتiءڭ-تۇبiندە الپاۋىتتار اۋىلى بەسەۋگە، ودان تورتەۋگە كەمىر، ايتەۋiر، نارىق تۇرعاندا سانىنىڭ قىسقاراتىنى قاق. بiراق، مۇلدە جويىلىپ كەتپەيدi، وسى جەمiرلiگi — جەمiرلiك. ايداھاردىڭ باسى التاۋ بولدى نە، تورتەۋ بولدى نە — قارىننىڭ كولەمi كiشiرەيمەي، قوماعايلىعى باسەڭدەمەيدi.
بيلiك باسىنداعىلار وزبىرلىقتى بۇقارانىڭ اتىنان سويلەپ، «حالقىم» دەپ قويىپ، قوي تەرiسiن جامىلىپ الدارقاتىپ جاسايدى. بۇلار، ايارلىقپەن ەشكiمدi الداپ-ارباماي، اشىقتان-اشىق قانقۇيلىلىققا بارادى. بiر جاعىنان دۇرىس تا شىعار، شاماڭ جەتسە سەن دە الپاۋىتقا اينال.
ەكەۋi دە ەل ءۇستiنەن كۇن كورۋدە. ەكەۋi دە اسپاننان اياعى سالبىراپ تۇسكەندەي. ايتكەنمەن الپاۋىتتار — مەملەكەتتىك جەمىر توپتىڭ جابايى، شاعىن كوشiرمەسi iسپەتتi.
42-تاراۋ
نەشە كۇن البارىندى بوپ سابىلعان كوڭiلi بۇگiن عانا دامىلدار دايەك تاپقانداي. توڭىرەگiنە جiگiتتەر جينالعانىنا كادiمگiدەي مارقايىپ، جاسارال قاناتتانىپ قالدى. بۇرىندارى سالى سۋعا كەتكەندەي ەڭسەسi سالبىراپ، ۇنجىرعاسى ءتۇسiپ جۇرەتiن. قازiر زار كۇيiنە كەلگەن قىرانداي، قويىرتپاق قوتيىنداردىڭ قاراسى كورiنسە بiتتi، جانىن ءجانناتتان شىعارماق.
بiر وكiنەتiنi، كەشە Iلياستاردى اۋەجايدان كۇتiپ العاندا مۇنشا شابىلماس تا ەدi. وندا مىنا بەزبۇيرەكتەردiڭ ءدال وسىنداي قاراۋلىققا دەيiن باراتىنىن الدىن الا توپشىلامادى.
ەكiنشiدەن، iنiسiنiڭ الدىندا شارۋا ايتىپ تىم ءالجۋاز، بوس بەلبەۋ بوپ كورiنگiسi كەلمەگەن — ابدەن قاتەلەسiپتi. اقىرى، جاعىداي سوعان يتەرمەلەدi. ەندi، مiنە، تىپ-تىنىش بiتiرە سالاتىن نارسەنi ۋشىقتىرىپ، ايشالىقتاي ابىنعان ءتۇرi مىناۋ.
ۇزاقتى كۇن بەكەر ساندالىس بولدى. قالانىڭ اتموسفەراسىن بiلiپ وتىراتىن بارومەترi ءتارiزدi الپاۋىتتاردىڭ بiرi ورىنىنان تابىلساشى؟ ءبارi ۋاعدالاسقانداي الدەبiر ساپارلارعا كەتiپ-كەتiپ قالىپتى. بiرەۋi وسىدان ەكiء-ۇش كۇن بۇرىن وسكەمەنگە ۇشىپتى، ەكەۋi شەت ەلدە ءجۇر ەكەن. قالعان ۇشەۋiن جان بالاسى بiلمەيدi. بەيمالiم شارۋامەن بەيمالiم جاقتارعا اتتانعان. بiراق، الماتىدا.
ءۇش جiگiت كەشكە دەيiن ۇيدەن شىقپاي ومالعانىمەن، سۋىق ءجۇرiستiلەردەن سەزiكتi ەشتەمە بايقالمادى. تەك بiر-اق رەت الدەكىم تەلەفون سوقتى دا نۇرميرا ۇزاق سويلەسپەي، قاتقىلداۋ ورامدارمەن تۇتقانى قويدى. سودان-اق قارسى توپتىڭ بiرەۋi شامىنا تيiپ، جۇيكەسىن قاجاعانىن الماستار تۇسىنگەن. ايتقانداي-اق، وزدەرi اتىنا سىرتتاي قانىعا باستاعان گۇلجان ەكەنiن ەستiدi.
— قانداي ايەل ەكەن، ءا-ا، ءوزi؟ — زىعىردانى قايناي، ۇزاق كۇن زارىققانىنىڭ ازارى ءوتتi مە، بوقتاپ جiبەردi. — اقشاعا قۇنىققان بالە شىعار، قولىما بiر تۇسسە اقشا جەگiزەر ەدiم سالداقىعا!
ونىڭ ءالi اڭعىرتتىعى باسىم، بالاعا ءتان بۇل ءسوزiنە جىميا قاراعان جاسارالعا ودان بەتەر ايدىنىن سىرتقا سالىپ:
— راس، ەكi ۇيعىردىڭ جiگiتiنە كادiمگi اقشا جەگiزگەنبiز. بىردە اسىعاتتىڭ «توعىزىنشىسى» ۇرلاندى، ەشتەمەنىڭ ۇشتىعىن تاپپادىق — جىم-جىلاس. سول ەكi ورتادا انە-مiنەمەن بiر اي ارالاپ كەتكەن سوڭ، «ەندi تابىلمايدىعا» ۇيعارىپ قويعانبىز. — باپتانىپ وتىرىپ، اڭگiمەسiن ءارiدەن باستادى. — تiپتi، ەكiنشi اي تولدى. بiر كۇنi قارا بازارعا باردىق، بۇيرىق دەگەنگە داۋا جوق، تiز قاتار قويىلعان ماشينالاردى ارالاپ جۇرگەندە ورىستىڭ بiر جiگiتi سوڭىمىزدان جۇگiرiپ كەپ اسىعاتقا:
— مىناۋ، باۋىرىم، سەن ەمەسسiڭ بە؟ — دەپ، ماشينا جۇرگiزۋگە قۇقىق بەرiلگەن كۋالiگiن كورسەتتi.
— ءيا.
— قايدان الدىڭ؟! — دەپ شۋ ەتە قالدىق.
— اندا بiر جiگiتتەر «يەسi بiز» دەپ توعىزىنشى ماركالى جيگۋليدi ساتىپ تۇر. سەندەر قاسىمىزدان ءوتiپ بارا جاتقاندا مەن كۋالiكتەگi سۋرەتكە ۇڭىلگەن ەم. مىنداعى سۋرەتكە سەن تىم قاتتى ۇقساپ كەتتiڭ. مىنانى سولاردان الدىم. — ابدىراي سويلەدi.
— كانە، قايسى ولار؟
— ءجۇرiڭدەر، اندا!
جۇگiرiپ-جۇگiرiپ جەتiپ باردىق. ماشينانى بiردەن تاني كەتتiك. جايبىراحات تۇرعان ەكi ۇيعىردىڭ جiگiتi سەكەمدەندى مە، قانىن ىشىنە تارتا قويدى. تارپا باس ساپ، تىرپ ەتكiزبەي ۇيگە الىپ كەلدiك. موينىنا شىنجىر تاعىپ، ەكi كۇن يت ورىنىنا ۇستادىق. «سەندەردiڭ قۇلقىندارىڭدى قۇرتقان اقشا عوي — ءما، جەڭدەر!» دەپ، اۋزىنا وڭشەڭ بiر سوم، ءۇش سومدىقتاردى تىقتىق. ارا-اراسىندا ءۇرتiس «ەت» بوپ كەتتi دەپ، جىلتىڭقىراق «مايى» بار ەلۋ سومدىقتى سۇڭگiتتiك. باسىندا اۋىزدارىن اشپاي قارسىلاسىپ باعىپ ەدi، قاتتىراق تاياق تيگەن سوڭ جالماڭ قاعىپ كادۋەسكiدەي جەيتiن بولدى.
ءوزiنiڭ اڭگiمەسiنە ءوزi راحاتتانىپ كۇلدi. جاسارال دا تۇرپايىلاۋ تiرلiككە ەزۋ تارتپاي قالا المادى.
— سودان جانىمىز اشىپ، شىنجىردى جiپكە ايىرباستادىق. قالاي شەشiپ العاندارىن بiلمەيمiز، تۇندە ۇيىقتاپ جاتقانىمىزدا بوسانىپ، تايىپ وتىرىپتى. ەكi كۇنگi كورگەن ازابى جەتەر دەپ، بiز دە iزدەمەدiك...
قىزىق وقيعا، ءبىراق بۇگىنگى تىرلىكتەرى ماندىمايتىن سياقتى.
ءۇش جiگiت اڭىسىن اڭدىپ، تابان اۋدارماي وسىندا تۇنەپ شىعاتىن بولدى. تاڭ اتقانشا بiر سىبىس بiلiنبەسە، ەرتەڭ كۇندiزگi وندا مەدينستيتۋتتىڭ كورپۋسىنا بارادى. ويتكەنى، نۇرميرانىڭ ەمتيحانى. ونى اپارىپ، سىرتتاي باقىلاماق. اكەتۋشiلەر وعان ادەتتەگiدەي جالعىز ەكەن دەپ ۇرىنسا، تۋرا سول جەردە ءۇستiلەرiنەن تارپا باس سالماق.
اسىعاتتار الگىندەي ۇيعارىم جاساپ ءارى بايلانىستى ۇزبەۋiن تاپسىرىپ، ۇيلەرiنە قايتتى.
ءوز وتباسىنا جاقىنداعان سايىن جاسارالدىڭ ءاتۇيiرi قاشىپ، ونىسىز دا سانسىراعان ساناسى ۇرگiن ويلاردىڭ ءوتiندە قالدى. «پاكيزات قالاي قارسى الادى ەكەن؟» جانىنا قاياۋ سالىپ، ءۇش كۇن ءۇي بەتiن كورمەگەنi ازداي، تاعى دا بۇگiن ءتۇن جارىمىندا بەيشارانى سارىلتىپ، زارىعىن اسىرىپ كەلە جاتىر.
كەشە ءتۇنiمەن سولقىلداپ جىلاپ، سولىعىن باسا الماعان. ءبارi جادىندا، جۇبايىنىڭ اق ەدiل كوڭiلiنە قىلاۋداي العاۋ ءتۇسiرگiسi جوق. ايتكەنمەن ءوزiنiڭ باسى سالىندىداي ارقىراپ اققان سۋدىڭ اۋانىمەن ىعىپ بارادى. قايدا اپارادى، قاي مەجەدە جاعاعا شىعادى — بiر قۇدايعا بولماسا، ەشكiمگە بەيماعۇلىم. اڭداۋسىز جاساعان قادامى وزەگiن قىجىرتىپ، اقىلىن اپشىپ ازايتىپ، اقىماققا اينالدىرۋدا. بiرەۋ ءۇشiن جiبەرگەن كۇللi ۋاقىتىن، اپىل-تاپىل باسقان ۇلىنىڭ قاسىندا، جانتايىپ جۇبايىنىڭ جانىندا وتكiزسە مۇنشاما بەزەرلەنگەن ءۇي iشiلiك شىرشۋعا شىرمالماس پا ەدi؟ قاراشىقتارىنا دەگەن جۇرەگiندە تيتتەي سىزات بولسا — قارا جەر تارتسىن. وزەگi تۋىرىلىپ، سۇڭقا ادىم ۇزاسا — ساعىنادى. شاڭىراقتىڭ ىمىراسى مەن ىرىسى ءۇشiن قاناتىمەن سۋ سەپكەن قارلىعاشتاي شىجباق بوپ شىرقىراعان ءساۋلiم سۇلۋىنا سەزiم يiرiمi تايازدامايدى. ۇرىسسا دا، جىلاسا دا، رەنجiسە دە بارلىعى — باياندى عۇمىر كەشسەك دەگەن نيەتتiڭ اياسىندا.
ەسiكتi اشقان پاكيزاتتىڭ تانا كوزدەرi ۇشقىن شاشا بiر جالت ەتتi دە، ەرiنە قايتا تiكتەپ قارامادى. سوياۋداي كiرپiكتەرiن تومەن سالىپ، قاپا مەن مۇڭنىڭ دالداسىندا جاماۋ-جاماۋ كوڭiلiن ءبۇتiندەي الماعان كۇيi تەرiس اينالدى. تىم-تىرىس. بوتاقانى الدەقاشان ۇيىقتاپ قالىپتى. اڭسارى اۋىپ، قۇشىرلانا يiسكەدi. تاناۋدى جارىپ، ءسۇت يسi مەن جورگەك جۇپارى سارايىن ساڭعىراتىپ اشىپ جiبەردi. ەڭسەسiن ەزگەن بiر باتپان يىعىنان سىپىرىلىپ جەرگە قۇلاعانداي، اياق استىنان جەڭiلدەدi. قانشا كوڭiلi قالسا دا ايەلi توسەكتi بiرگە سالىپتى — جۇرەگi جiبiپ، الپىس ەكi تامىرى يiپ جۇرە بەردi. بارا ساپ اس ۇيدە جۇرگەن كەلiنشەگiنiڭ اياعىن قۇشىپ يتتiگiنە، مەرەزدiگiنە جالبارىنا كەشiرiم سۇراعىسى كەلدi. بiراق، شىجىمداي بiر بالە كەجەگەسiنەن كەرi تارتىپ، ويلاعانىن iستەتپەدi.
ءۇن-تۇنسiز تاماق iشiلدi. داستارحانداعى ءدامنiڭ ءبارi قاتىقسىز قارا شايداي، تۇشىندىرا المادى. ايەل — ايەل عانا بوپ مiندەتiن اتقارسا، ەشتەمەنiڭ ءسانi مەن ءارi كiرمەيتiنiن ەندi عانا ۇعىندى. ول دا — بiر، دوكەيلەردiڭ ءۇيiندەگi قىزمەتشi دە — بiر. جارعا ءتان جاراسىمدىلىق بويىنان بiلiنبەسە — جالعاندى جالپاعىنان باسىپ جۇرسەڭ دە ءباتۋاسiز.
شام ءسونiپ، قاتار جاتقاندا ارالارىنىڭ الشاقتاعانىن اڭعاردى. قانشا باۋىرىنا باسقىسى كەلسە دە، الگiندەي اڭگۇدiكتiكتەن كەيiن ءداتi جەتپەدi. بىلعانعان قارام قولىن اسىل زاتقا سوزۋدىڭ ءوزi — كۇناھارلىق. دەگەنمەن جانى جارالانعان ءجادiگەرگە بiر اۋىز جىلى ءسوز ايتپاسا، قۇدايداي سەنiپ، بارشا عۇمىرىن وسىنىڭ جولىنا باعىشتاعان ءمۇسادiرانىڭ بiر جولا تاۋى شاعىلماي ما؟ ءارi ەركەك ەمەس پە، iسiمنەن دانەكۇس شىقتى ەكەن دەپ تومەنشiكتەي بەرۋى جاراماس.
— پاكي... — قانشا ءوزiءن-وزi شاپتاپ قايراسا دا ءۇنiندە دiرiل بار-تىن. جاسىقتىعىن جەڭگەن ءتۇرi.
— نە؟ — مۇڭ مۇحيتىنا مالتىققاننان با ءسوزiنiڭ ءوزi سىنىق. اۋەلگiدەگiدەي اشىق ەمەس، كومەسكi ەستiلدi.
— ماعان قاراشى. — ايتۋىن ايتىپ السا دا، «كازiر نە دەيدi ەكەن» دەپ قۋىستانعان. جوق، ايەلi ءوزiنە قاراي اۋناپ ءتۇستi. بۇل دا قۇشاعىن اشا بەرiپتi. كەۋدەسiنە ماڭدايىن سۇيەدi، ىپ-ىستىق تامشىلار ومىراۋىن ورىپ، ورتكە ورادى.
ءۇن-تۇنسiز iشتەن تىنىپ، جاسىن جاستىققا شىرا ەتiپ توگiپ جاتقانىن سوندا عانا بiلدi...
43-تاراۋ
الماتى. تاۋ قىراتى
ساعات 09.44
سىرت... سىرت... سىرت...
سيفەربلات تىنىمسىز بەزەكتەيدى. جۇيكەسiنە زىڭ-زىڭ تيiپ، الاپات سوققىدان مي قاۋاشاعى قابىنا تۇسەدi.
الدەبiر جالماۋىز جەلكەسiنەن ءتونiپ، بولار-بولماس قالعان ۋاقىتتى ساۋساعىن بۇگiپ ساناپ تۇرعانداي.
تاس قاراڭعىلىقتان تىنىسى تارىلدى. كوزiن اشا الماي بiر جىلت ەتكەن ساۋلەگە مۇستاق بوپ قينالدى. زارۋرەت ناۋقاستان ىستىعى ارتىپ، ەڭبەگi سولقىلداعان سابيدەي ىلقىلدادى. قۇلاق شەكەسiندەگi تامىرلاردىڭ تارىلىپ، ءلۇپ-لۇپ ەتكەنi اپ-ايقىن اڭعارىلدى. اڭقاسى كەۋiپ، شولدەگەندەي قاڭىرىعى تۇتەدi.
بۇل، ادام ايتسا ءتۇسiنگiسiز بالەدەن قۇتىلۋعا ۇمتىلىپ تىربىنسا، كەۋدەسiن قارا تاس باسقانداي تاپجىلتپايدى. ارى بۇلقىندى، بەرi بۇلقىندى. بۋىنىنان ءال قاشىپ، زىعىردانىن قايناتتى. زاقورلىعى ۇستاپ، ءوزiءن-وزi جۇلا باستادى.
ىڭىرسىپ بارىپ بiر جاق قابىرعاسىنا اۋناپ، الاقانىمەن ەدەندi تارس-تارس سوقتى. جانى ءۇزiلەردە ءجانتاسiلiم تۇياق سەرپكەن مالعا ۇقسايدى. قولى ەزۋiنەن شۇبىرىپ اعىپ، كولكەمەدەي اۋقىمدى بىلاپىتتاعان قويمالجىڭ سiلەكەيiنە بىرش-بىرش تيدi. بiراق ونى تۇسپالدايتىن ءتۇيسiك مۇندا جوقتىعى ايقىن. ءوز جىنىنا ءوزi شومىلىپ، دوڭىزدىق لات كەپكە ەنگەن.
اۋزىن اشىپ، دومبىققان قارا قوشقىل تiلiن بولار-بولماس قوزعالتادى. تiلiم-تiلiمi شىققان ەرiنiن دىمداعىسى كەلەتiن سىڭايلى. اقىل-ەسiن جوعالتقان، ايتكەنمەن، تiرشiلiك اتاۋلىعا ءتان شارتتىلىق: قيىنشىلىقپەن ارپالىسۋدا. ءتۇپسiز شىڭىراۋعا قۇلاپ كەتكەن سياقتى. جەر-الەم مي باتپاق. سودان شىعا الماي جەتi ناسىرى جەرگە كiرiپ، لاحاتقا قامالىپ، توزاقتى تiرiدەي كەشۋدە. بۇعان جاناشىرلىق تانىتار بiر پەندەنiڭ جوقتىعى جانە ايان.
قابىرعاداعى ۇلكەن ساعاتتىڭ سىرتىلى بيشiكتەي شىقپىرتىپ، كۇرزiدەي ساناسىنداعى تام-تۇمداعان ساۋلەنi بىت-شىت ەتiپ كۇلدەي ۋاتۋدا. ونىڭ نە دابىل ەكەنiن دە ۇعا المايدى. ءابiلەت بiر قارا جالدى بالە كوكiرەگiنەن جانىن سىعىمداپ الۋ ءۇشiن ءۇستiنە ءتونiپ كەلە جاتقانداي.
— سۋ، سۋ-ۋ، — دەپ ىڭىرسىدى. بالەنباي مەزگiلدەن بەرi سوزگە كەلۋi دە وسى. جىلت-جىلت ەتiپ شىنى تولى كاۋسار ءمولدiرەپ كورiندi. كوزiن اشپاسا دا سول تۇڭعيىقتىڭ iشiنەن ەلەستەگەن دۇنيە سۋ بولدى.
قايراڭعا شىعىپ قالعان شورتانداي جانسىز دەنە كەنەت، شورشىپ، ەدەنگە كەلiپ تارس-تارس سوعىلادى. الەۋەتتi كۇش ونى توقتى-تورىمداي كورمەي، كوتەرiپ الىپ اياۋسىز بىرش ەتكiزەتiن سياقتى. ىرس-ىرس دىبىس شىعارىپ، تارس-تارس جەرگە قۇلايدى... بiر كەزدەردە بارىپ جىن بۋعان باقسىداي بولعان نەمە سايابىر تاۋىپ، كورiكتەي كەۋدەسi ىرسىلداپ كوتەرiلiپ-باسىلىپ، جەل الىپ قاشقان ءتۇڭiلiكشە جەلپiلدەپ تۇرىپ الدى. اۋزىنان اق كوبiگi اتىپ، كەڭiردەگi قورىلداي باستادى. «قور... قىر-قىر...»
سيفەربلات ونىسىز دا قىسقا عۇمىردى ەسەپتەپ، ودان بەتەر سىرت-سىرت ەتۋiن ۇدەتتi...
سىرت... سىرت...
44-تاراۋ
جازدىڭ قىسقا دا ۇزاق تاڭى سiبiرلەپ، قىلاڭىتا ساز بەردى.
شامالى ۋاقىت مۇلگىگەن الگىندەگى ءولi تىنىشتىق قايتا بۇزىلدى. بiرەۋلەر ارلى-بەرلi جۇرە باستادى. كۇبiر-كۇبiر سويلەسەدi. باسى زەڭگiگەن گۇلميرا قۇلاق ءتۇبi كۇڭگiرلەپ، دىبىس اتاۋلىنى ازەر ەستيدi. Iلياسقا دا ءبارiبiر iسپەتتi، ەتiن تiرiدەي تiلگiلەسە دە — ميزiمەيدi. قورقىپ، ۇركۋ ادا-كۇدە جوعالعان. بۇلاي جانىن قيناعانشا، ءولتiرە سالعاندارى الدەقايدا جەڭiل ءتارiزدەندi. اققۇلا ازاپتان، توزاق وتىنا شىجعىرىلعان ساۋاپ. شىرپىداي بiر بىج ەتەسiڭ دە، قيىنشىلىق اتاۋلىنىڭ ءبارiنەن ارىلاسىڭ. ارىلاسىڭ دا يماندى، قۋلىق-سۇمدىعى جوق قوعامعا ماڭگiلiك تۇراقتاناسىڭ.
ەسiك سىقىرلاپ اشىلا باستادى. ار جاعىنان دايرابايدىڭ قاسقا ماڭدايى جارقىراپ كورiندi. ونىڭ جيiركەنiشتi ۇسقىنىنان ەكەۋi دە ءتۇرپiدەي جيىرىلدى. سىزدانىپ كiرگەن ول:
— سەن، شىق بەرi! — دەپ، كەلiنشەككە پارمەندi يەك قاقتى. ايتقانىن شاپشاڭ ورىنداپ، بۇعاۋدان تەزiرەك قۇتىلۋدى كوزدەگەن ايەل قارسىلىق تانىتپاي، ءسولبiرەيiپ iلەسە بەردi.
ءدالiزدە قورقوردى قۇنىعا سورعان بiر-ەكەۋ وتىر. سىقپىتتارى سۇمىرايداي، ءماۋجiرەگەن ماۋكiلباستارعا قاراعىسى كەلمەدi.
— جۋىنىپ-شايىنىپ ءازiرلەن. قازiر روۆد-عا بارامىز. — كiلت تەجەلiپ، اتان جiلiكتەي وڭكيگەن نەمە مۇنىڭ بەتiنە باجايلاي قارادى. — انداعى كوزiڭنiڭ iسiگiن قۇرت.
ءلام دەمەستەن كەتەۋi كەتكەن كوڭiلمەن ۆانناعا ەندi. Iشتەن بەكiتiپ، سالبىراعان كۇيi نەمقۇرايلى ايناعا ءۇڭىلدى. جايناڭ قاعىپ تۇراتىن جامالى، جاۋىننان كەيiنگi اششىلى باتپاقتىڭ بەتiندەي بوپ-بوز. كوز ءسۇرiندiرەتiن سۇيكiمدiلiگi سولعان گۇلدەي سەمiپ، جانارىنىڭ اياسىنا ۇيالاعان كiرەۋكە ءوڭiن كiلبيتiپ كورسەتەدi. ءسانiنەن اجىراعان شاشىن سالالى ساۋساقتارىمەن تۇزەگەن بولدى. ەرiندەرi دە قايمىجىقتانىپ، البىراعان رەڭiن جوعالتقانداي.
قوراش كەيپiنە قىنجىلعان سۇلەسوق قالپىمەن كراننىڭ قۇلاعىن بۇرادى. ۆاننانىڭ iشiن شايىپ، «تولا بەرسiن» دەپ سۋدى اعىزىپ قويدى. كويلەگiن شەشiپ، ىلگىشەككە اپارا بەرگەندە نازارى الدەبiر نارسەگە اۋدى. «قۇدايىم-اۋ، شىن با، ءوتiرiك پە؟» دەگەندەي ابدىراپ، بiر ورىنىندا قاتتى دا قالدى. كەنەت، شالت قيمىلداپ، قولىن سوزدى. جالما-جان الىپ تىڭداپ كورiپ ەدi — iستەيدi، تۋ-ۋ-ۋ-ت دەگەن مەمبرانانىڭ دىبىسى جۇرەگiن تايداي تۋلاتتى. «شاماسى، اپيىنكەشتەردiڭ ارلانى ۆانناعا ءتۇسiپ جاتىپ الدەكiممەن سويلەسiپ، تەلەفوندى سو كۇيi وسىندا ۇمىتىپ كەتكەن عوي» دەپ توپشىلادى.
— ال-لو!
سىڭارىنىڭ توسا-توسا زارىققان ءۇنiن ەستiپ، بiر قۇرساقتان شىققان ەگiزiنiڭ الاعىزعان تىنىسىن تىڭداپ كومەكەيiنە وكسiك تىعىلدى. كەشەدەن بەرگi تەپەرiشi جاس بولىپ ساۋلادى. بۋلىعىپ وتىرىپ ازەر، قانداي كۇيگە ۇشىراعانىن ايتتى. Iلياس، گۇلجاندار تۋرالى تام-تۇمداپ ماعلۇمات بەردi. ءوزiنiڭ قالاي تەلەفون سوعىپ وتىرعانىنا كەلگەندە بايلانىس شورت ءۇزiلدi. Iزiنشە ەسiك قاعىلىپ، «سويلەسiپ، كوڭiلiڭ جاي تاپتى ما؟!» دەپ، ديۋداي دايراباي كۇركiرەي ايقايلادى. ۇرلىعىنىڭ ءۇستiنەن تۇسكەنiنە زارەسi ءزار ءتۇبiنە كەتiپ ەدi، تەز ءوزiن ءوزi يگەرە قويدى.
— ەندi، كوز الدىڭدا تۇرعان تەلەفوندى قالاي قاجەتiڭە جاراتپايسىڭ؟
— تەزiرەك باسى-كوزiڭدi رەتكە كەلتiر!
تەپسiنiپ سويلەپ، ەسiكتi بiر ءدۇرس ەتكiزiپ ارمەن كەتتi. گۇلميرا ونىڭ ۇزاعانىن توپشىلاپ، تەلەفوننىڭ تۇتقاسىن كوتەرiپ ەدi سىم جۇلگەسiندە — ءولi تىنىشتىق، جاڭا عانا قالپىنداعى نارسە iستەن شىعىپتى. بiر كۇرسiنiپ، بiراز سۋ جينالعان ۆاننانىڭ ەرنەۋiنە قارادى. دەگەنمەن، الگىدەن سوڭ iشتەي ءوزiندە قۋناقىلىق بارىن سەزiندi. تەلەفوندى ادەيi قويعانىن باعامدادى. «بiر دەرەگi اشىلىپ قالا ما، نە سويلەسەدi ەكەن؟» دەپ، باسقا پاراللەل تەلەفوننان تىڭداعان شىعار».
ونىڭ جورامالى اقيقاتىندا سولاي-تىن. قۋلىق-سۇمدىقتى ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن دە دايراباي. ءوزiنە قاجەتتi ءباتۋالi دانەڭە ەستiمەگەن سوڭ، جۇيەدەن جۇلعىزىپ تاستاعان. سوسىن، مەكيەننiڭ قورازىنداي قىديىپ، كەلەمەجدەي تiل قاتتى.
ۆاننادان شىققان سوڭ جانىن جالداپ، Iلياستى اجەتحاناعا اپارىپ كەلدi. بايعۇس دiر-دiر ەتiپ قالتىراپ، بارعان قۇرلى شىبىن جانى كوزiنە كورiندi. سىرتىنان جىلمىسقى جاناردىڭ سۇعىن قاداعان سۇرەيلەردiڭ الدىندا، جاراقاتى جۇرەگiن تومەن سۋىرسا دا نامىسقا تىرىستى. تiستەنiپ، سiڭiرiنە iلiنە توسەككە جەتكەن بەتتە قۇلاي كەتتi. وڭشاپ جاتقىزدى دا، «قاشانعى قايمىعا بەرەمiن؟» دەپ جۇگiرiپ اس ۇيگە بارىپ، بiر شىنى شاي، سارى ماي جاعىلعان بiر تiلiم نان اكەلدi. وندا كەشەگiدەي «اسپازشى» گۇلجان ءجۇر، وڭگە ەشكiم بولمادى.
— جۇرەگiڭدi جالعاشى، ەكiنشi ءتاۋلiك ءنار سىزعان جوقسىڭ، — دەپ، قارسىلاسقانىنا قويماي كەۋدەسiن كوتەرتiپ الگi ءدامدi iشتiرگەن.
تاعى دا تىقاقتاپ دايراباي «بول، بولدىڭ» استىنا الدى. جانىنا ۇزىن بويلى، بۇيرا باس وتكەندەگi سويقان ءتۇنiندە كوزi شالعان جiگiت پايدا بولىپتى. ەكەۋi قاتار ءجۇرiپ، قاتار تۇرادى. مىنا سيداڭ سورلىسى كەيدە دايرابايعا قۇراق ۇشىپ، ونى بiر كەرەمەت اتۋەر تۇتاتىنداي.
ابدەن جاسانىپ، تارانىپ ءدالiزگە شىققانىندا ءوز كوزiنە ءوزi سەنبەي قالدى. سورايىپ-سورايىپ ەكi ميليسيونەر تۇر. ءداپ بiر ءوزi قىلمىسكەردەي جۇرەگi اتقالاقتاي جونەلدi. بiءرتۇرلi كوكiرەگiندە قۋانىش ۇشقىنى قىلاڭىتىپ، قاپەلiمدە، قوزعالماي قالت توقتادى. سويلەيiن دەسە تiلi تاڭدايىنا جابىسىپ، تۇتقىرلانىپ، يكەمگە كونبەدi. «ءجۇر، ءجۇر!» دەپ، يىعىنان الگi بۇيرا باس يتەرگەندە بارىپ، اڭقيعان اۋزىن جاپتى. مويىنىن ءسال بۇرىپ، نازارىن تۋ سىرتىنداعى اۋمەسەرگە اۋدارىپ ەدi، تىم ەركiن، ايىلىن جيار كورiنبەيدi. انا قىزىل جاعالى ەكەۋ سوستيىپ-سوستيىپ مىنا ءابiلەت اتقىرلارعا ءلام دەمەيدi. قايتا وسىلاردىڭ ىعىنا جىعىلىپ، iشكi ويلارىن ەرiن ەمەۋرiندەرiنەن تانيتىن سياقتى. جاڭاعى بولار-بولماس بوي كوتەرگەن ءۇمiت ساۋلەسi لاپ ءسوندi. ىمى-جىمى بiر، سۇرقيالىقتارىنا سىرىق بويلامايتىن ىسقاياق سىرقىندىلار ەكەنiن سوندا بارىپ توپشىلادى.
شىعار اۋىزدا كوزiن كەشەگiدەي قارا ماتامەن تاڭىپ، سودان كەيiن بارىپ سىرتقا الىپ ءجۇردi. ماشيناعا مiنگiزدi دە الدەبiر جاقتارعا سۋىت تارتا جونەلدi. كەلiنشەك ءوزiن دولى داۋىلدىڭ ىرقىمەن دوڭگەلەگەن ەبەلەكپiن دەپ ويلادى. ەندi بiردە اۋاسىز الەمدە تارتىلىس زاڭىنان شىعىپ كەتiپ ۇشىپ جۇرەتiن الدەبiر نارسەگە ۇقساتتى. مiنە-مiنە، قازiر، ءوزi سەكiلدi ەرiك-كۇشiن بيلەۋدەن قالعان قاڭعالاقتىڭ بiرiمەن سوقتىعىسادى دا، بالەنباي بولشەككە ۇنتاقتالادى. بiراق ولمەيدi، جانى دا بالەنباي بولشەككە ءبولiنiپ، ارمەن قاراي ءومiر سۇرەدi. ايتكەنمەن، ول ءوزi ەمەس، مۇنىڭ عۇمىرى العاشقى سوقتىعىستا توقتايدى. ويتكەنi كوزگە كورiنبەيدi، قولعا ۇستالمايدى. مىنانداي سۇرقيالار جالاڭاش تاقىمىنا قىل بۇراۋ دا سالا المايدى. ەھ، شiركiن.
اۋىر كۇرسiندi. ءتاتتi قيالدىڭ شۋاعىنا تالىعىپ بارىپ، ەسiن جيدى. ماشينا قانشا جۇرگەنi بەلگiسiز.
— «حانىم»، سوقىر تەكە ويىنى اياقتالدى.
وڭ جاق جامباسىن باسا وتىرعان تiلiن سۇعا، كوزiندەگi شۇبەرەكتi شەشتi. گۇلميرانىڭ بiردەن تىنىسى كەڭiپ، سارايى اشىلىپ سالا بەردi. كۇن شۋاعىنا مالىنىپ، تامىلجىعان كوشە. جول جيەگiندەگi تروتۋارمەن ارى-بەرi قايشالىسقان ادام، اۋزى-مۇرىنىنان شىققان كولiكتەر، زۋلاعان قىزىلدى-جاسىلدى «ۆولۆالار»، «مەرسەدەستەر» — ءبارi ءباز باياعىسىنشا. ەشتەمەمەن شارۋاسى جوق، بارلىعى الدەبiر جاقتارعا اسىعىپ بارادى.
توماعاسى سىپىرىلعان ۇياباسارداي كوزiنiڭ قۇرىشى قانعانشا سىرتقا قۇنىعا قارادى. سودان كەيiن بارىپ ءوزiمەن بiرگە كەلە جاتقان «سەرiكتەرiنە» نازار اۋداردى. الدىعا قوس «ميليسيونەر» جايعاسىپتى، ەكi جاعىندا دايراباي مەن ۇزىنتۇرا. تاقىمدارىنداعى «جيگۋلي» ىلپىلداپ، «سەيفۋللين» داڭعىلىمەن تومەن قۇلديلاپ بارادى. سالوننىڭ iشiن جانعا جiبەكتەي تيەر مۋزىكا جايلاعان. جانىنداعىلار سىبىزعىنىڭ سازىنا ەلتiگەن ءابجىلانداي تىم-تىرىس ۇيلىعىپ قالىپتى. نامازعا ۇيىعان پiءرادارشا بۇل دۇنيەنi ۇمىتقان. شوپىردىڭ قالاي جولدان تايقىپ كەتپەي ءدۇزۋ زىمعىتاتىنىنا قايران. كەلiنشەكتiڭ جادىنا «بيتلس» ولەڭ ايتقاندا كورەرمەندەردiڭ كەيبiرەۋلەرi جىلاپ، تالىپ، ءوزiنەن-وزi بودا-بودا ەگىلەتىنى ورالدى. ولاردى ءدارiگەرلەر زەمبiلگە سالىپ كوتەرiپ اكەتiپ جاتادى. ال، ار-ۇياتتان اتتاعان شارمەڭكەلەر iش كيiمiن شەشiپ اپ، ساحناعا لاقتىرادى. قاراپ وتىرساڭ ەۋروپا مۋزىكاسىنىڭ انايىلىققا اڭداۋسىز اپاراتىن الباستى تۇستارى بار. جان مەن ءتاننiڭ قىتىعىنا تيiپ، تىنىسىن تارىلتىپ، اقپالاپ ادام دەنەسiن قوزدىرادى. الابۇرتقان كوڭiلدi الاشاپقىنعا ءتۇسiرiپ، سەزiمدi قۇيىنداي ءۇيiرەدi، سانانى ۋلايدى، ءناپسiنiڭ قۇشتارلىعىن قوزداتادى. سوسىن، جەتەك ۇرعاندار ءلاززاتقا باتىپ، تويات تاپقىسى كەلەدi. ءبارi سودان باستالادى: جىلاۋ-سىقتاۋ... ءاسiرەسە، روك مۋزىكاسىنىڭ مۇندايعا قۇدiرەتi باسىم. ەمiرەنە ايقايلاپ، كۇڭiرەنە ىڭىرسىعاننان وزدەرi ادام ايتقىسىز شاپاعاتقا بولەنەدi. سودان دا شىعار، كوپشiلiگi اپيىنكەش، قورقورعا اۋەس.
قورشاعان قورقاۋلار قوزعالاقتاپ كەتتi. سويتسە، يمانىن قامشىلاپ، داۋىلپازدارىن جارىپ جiبەرەردەي ەكiلەنە تارسىلداتقان مۋزىكا باستالىپتى. بارلىعى جان قالتالارىنان تەمەكiلەرiن سۋىرىپ، كوك ءتۇتiندi تاناۋلارىنان بۋداق-بۋداق اتادى.
— دانتيك، — رۋلدەگiسi مويىنىن ارتىنا بiر قىرىنداي بۇرىپ، ءسوز باستادى، — ارىزدى قازiر جازدىرىپ العانىمىز دۇرىس. ايتپەسە، بارعان سوڭ اۋرە، ءبىر جاعى ۋاقىتتى ۇتتىرىپ جۇرەرمiز.
— ءيا. — دايراباي دا بۇل ۇسىنىستى ماقۇل كوردi. ەرسiلەۋ قيمىلداپ، باسىن شۇلعىپ-شۇلعىپ جiبەردi.
ءوز ارالارىندا انتۇرعاندار دايرابايدى «دانتيك» دەيتiنiن ايەل سوندا بiلدi.
— وندا توقتايىق.
قىزىل «جيگۋلي» كوزدەن تاسالاۋ بiر قالتارىسقا ەنiپ، تiزگiن تارتتى. «ميليسيالار» پاپكiلەرiنەن قاعاز-قالامساپ شىعارىپ، گۇلميراعا ۇسىندى. مىنا سىقپىتتارىنا قاراپ قۇددى بiر زاڭ ورىندارىندا iستەيتiن ادام ەكەن دەپ قالاسىڭ. كادۋەسكiدەي ءۇستiلەرiندە — فورما، بەلدەرiندە — پيستولەت. بiراق، ونىڭ ءبارi سەزiك تۋدىرماس ءۇشiن iستەلگەن — كوزبوياۋشىلىق. ايتپەسە، ءناتiندە قۇمارپازداردىڭ قاتارىنداعى جىرتقىشتار. كەرەك كەزiندە وسىلاي كيiنiپ اپ، شارۋالارىن وڭاي تىندىرادى. ەكەۋi دە «سەرجانت»، بۇدان ارتىق شەننiڭ قاجەتi دە شامالى. جاندارىندا وزدەرiن كۋالاندىراتىن جاساندى قۇجاتتارى دا بار. ونى ورگانعا اپارىپ كورسەتiپ جاتقان جوق، قاراپايىم حالىقتى الداۋعا جاراپ تۇر. قازiر گۇلميرانى روۆد-عا كiرگiزiپ شىعادى. تابالدىرىققا دەيiن بۇلار، ەسiكتەن ارى قاراي دايرابايلار جاۋاپتى.
قانشا تىراشتانعانىمەن قاراما-قارسى جازىلعان ارىزدى زاڭ ورىنى قابىلداماي قويدى. گۇلميرا جانىن سالىپ ءتۇسiندiرۋگە تىرىسسا دا، وتكەندەگi ينسپەكتور جiگiت كونبەدi.
— ءبارiن ءتۇسiندiم، ۇقتىم، — دەدi ول تاۋسىلا، — سەن جانىڭ اشىپ، «بولارى — بولدى، بوياۋى — سiڭدiمەن» كەشiرiممەن قاراپ، ايىپكەرلەردi اراشالاعىڭ كەلەدى. ول — دۇرىس ەمەس، جۇگەنسiز كەتكەندەردi جەلكەلەپ باس بiلدiرۋiمiز كەرەك. سەن «تانىس ەك، بۇرىننان كوڭiل قوسىپ ءجۇرۋشi ەدiك» دەپ قانشا اۋەكتەتكەنiڭمەن، بiز ولاردى قىلمىس ءۇستiندە قولعا ءتۇسiردiك. مەنi توقتاتقانىڭمەن، وپەراتيۆتi توپتاعى جiگiتتەردiڭ كوزiن بايلاي المايسىڭ. ونىڭ ءۇستiنە ماتەريال تەرگەۋشiنiڭ قولىنا ءوتiپ كەتتi. قازiر بۇل iسپەن اۋداندىق پروكۋراتۋرا اينالىسۋدا.
ەشقانداي جاردەم بەرە المايتىنىن اشىق جەتكiزدi. مۇنى «بiزدەردi تانىپ قويماس پا ەكەن؟» دەپ، لىپىلداعان پىشاق ءجۇزiنiڭ ءۇستiندەگى قىلپىلداعان قاراقشىلار دا ەستiدi.
ينسپەكتور جiگiتتiڭ ءسوزi كوڭiلiن قوتارعان ايەل بار شىندىقتى جايىپ سالۋعا الدەنەشە وقتالدى دا، الدەنەشە ول رايىنان قايتتى. قاۋiپتەنگەنi، ءدال قازiر بۇلاردى ۇستاتىپ بەرگەنمەن، Iلياستىڭ باسى قاتەرگە تiگiلە مە دەپ يمەندi. الدەبiر ۇركەك پيعىل بوي كوتەرiپ، كەجەگەسiنەن كەرi تارتتى دا قويدى. قانشا بايلام جاساعانىمەن، نەبiر سۇرقيالىقتى كورگەن ۇركەك كوڭiل ەركiنە جiبەرمەدi. ەكiۇداي تولعانىس پەن ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالىپ، قانشا جالبارىنعانىمەن جۇمىسىنا بەكەم جiگiت جiبiمەدi.
امالدىڭ جوقتىعىنان سالى سۋعا كەتiپ، كەرi ورالدى. ارانىڭ ومارتاسىنداي اپيىنكەشتەر قۇج-قۇج قايناعان قۇجىراعا اۋەلگiدەگiدەي كوزi بايلانىپ، «سوقىر» كۇيiندە جەتتi.
45-تاراۋ
گۇلميرا ءۇشiن ازاپتى كۇندەر گۇلجان تۇرمىس قۇرعاندا باستالدى. ءوزi جالعىز تۇرا المايتىن بولعان سوڭ، «بارناۋىل» كوشەسiندەگi ءۇيدi تاستاپ، قالانىڭ ورتاسىنداعى ەكi بولمەلi پاتەرiنە كەلiپ قونىستاندى. ءار نارسە مارقۇم جاناتتى ەسiنە سالىپ، قاياۋ مۇڭنان كوزiنiڭ جاسىن توگiپ-توگiپ الادى. بiراق ادام يت جاندى، كەۋدەڭنەن شىبىنىڭ شىقپاعان سوڭ سۇيرەتiلiپ جۇرەسiڭ دە قويادى ەكەنسiڭ. سىرتى ءبۇتiن، iشi ءتۇتiن جيدiگەن قالپى ۋايىمعا مالشىنىپ، تiرمiزiكتiكپەن كۇنەلتە بەردi.
بiرiنەن-بiرi اۋمايتىن سۇرەڭسiز ءتاۋلiكتەر كەزەكپە-كەزەك قايتالانۋدا. جۇمىسقا بارادى، سول iزiمەن كەرi قايتادى. تiرلiگi دە ابدەن ۇيرەنشىكتى سارىنعا تۇسكەن. تەك سونىڭ ىرعاعى جاقىندا بۇزىلعانداي بولدى. اراعا ايلار سالىپ، ارا-تۇرا قاتىنايتىن ۇلان سوڭعى بiر كەلگەنiندە بۇل كۇتپەگەن اڭگiمەنiڭ شەتiن قىلتيتتى.
— گۇلميرا، — دەدi تومسارىپ وتىرىپ، — مەنi ەكi ادام جاقسى بiلسە، سونىڭ بiرi — سەنسiڭ. ال جالعىز ادام بiلسە، وندا دا — سەنسiڭ.
باستاپقىدا نەمقۇرايلى تىڭداعان ايەل، بiر ءسات ەلەڭ ەتە قاپ، مۇنىڭ ءسوزiنە دەن قويدى.
— ءومiردiڭ بiراز ۇڭعىل-شۇڭعىلىن كوردiك. جازىمىشتان اسىپ، ەشقايدا بارا المايدى ەكەنبiز. بالا كەزدەن بەرگi دوسىم جاناتتان ايىرىلدىم. — اۋىر كۇرسiندi. ءسوزى ءۇزىلىس تاپتى. جان قالتاسىنان تەمەكiسiن شىعارىپ، ءبىر تالىن ەرiنiنە قىستىردى. — سەن جارىڭنان كوز جازدىڭ. باسىڭ — جاس. بۇگىن بولماسا ەرتەڭ تۇرمىس قۇراتىنىڭ، بiر قۇدايعا ايان. ولگەننiڭ ارتىنان ولمەك جوق. ول ءۇشiن سەنi ەشكiم سوگە دە المايدى. جىل ۋاعىنا دەيiن ارتىن توستىڭ، اسىن بەردiڭدەر. ەندi تۇرمىسقا شىقساڭ، ماعان شىق.
بۇل گۇلميرانىڭ ءۇش ۇيىقتاسا ءتۇسiنە كiرمەيتiن نارسەسi. مىنا ءسوزدiڭ ۋىتىنان باسى مەڭ-زەڭ بوپ، ەسەڭگiرەگەن قالپى سۇلق قالدى. «وسى ءباتiءردىڭ شىنى ما؟» دەگەندەي باجايلاپ ۇلانعا زەر سالىپ ەدi، ول كوك ءتۇتiندi قۇنىعا جۇتىپ، قاپەرسiز كەيiپكە ەنiپتi.
— جو-وق. — كەكەشتەنiپ بارىپ ءسوزiن باستادى. — مەن قايتارا تۇرمىس قۇرۋ جايىن ويلانباپپىن. جۇرەگiمە تۇسكەن قاسiرەتتi قايعىنىڭ ءزارi ءالi قايتا قويعان جوق. بiراق، بiر ەركەكتiڭ ەتەگiنەن ءتۇبi ۇستارمىن. ايتكەنمەن، ول ەركەك سەن ەمەس سياقتىسىڭ...
بۇدان ارى قاراي ۇلان دا قۋزاپ دانەمە سۇرامادى، ادەتتەگiدەي كاكۇر-شۇكiر اڭگiمەلەرi دە جاراسىم تاپپادى. جiگiت ورىنىنان تۇرىپ كيiندi دە، سىرتقا بەتتەدi. تابالدىرىققا تايانعاندا ارتىنا بۇرىلىپ، جاي عانا «ساۋ بول» دەدi. گۇلميرا سىپايى باسىن يزەپ، بوساعانىڭ اۋزىندا قالا بەردi.
كەزدەيسوق ۇسىنىس كوڭiلiن كۇتپەگەن جەردەن دال-دال ەتتi. اقىرى شىداماي بۇل جايتتى گۇلجانعا بiلدiرگەندە، ول دا قاپەلiمدە ماندىتىپ دۇرىس بايلام جاساي المادى. ەندiگi تۇستا ەكەۋi بiردەي وسى ماسەلەنiڭ توڭىرەگiندە باس قاتىراتىندى قادەتكە اينالدىردى.
— بiر جاعىنان ۇلاندiكi دۇرىس تا شىعار، — دەپ باستادى بiردە ەكەۋدەن-ەكەۋ شاي iشiپ، ءشۇيiركەلەسە سىر اقتارعاندا، — ول سەنi جاقسى بiلەدi... ءارi، ەشكiممەن شاتاسقان قاق-سوعىن ەستiگەن جوقپىز. دۇرىس جiگiت سياقتى.
بۇل ءۋاجعا گۇلميرا نە دەي قويسىن؟ ساپىرىلىسقان ويىنىڭ ەشبiرiنە جiپ تاعا الماي، دiڭكەسi قۇرىدى. بiر بايقاعانى، ءومiرگە دەگەن قىزىعۋشىلىعى قايتا ارتقانداي. قارا تۇنەكتi شىمىلدىق ىسىرىلىپ، توماعاسىن العان ۇياباسارداي اينالاسىنا سەرگەك نازارمەن دەن قويدى.
وسىنداي سەرپiلiستiڭ سامالى ءلۇپ ەتكەنiندە، «نۇرميرا بوساندى» دەگەن حابار تيدi. سونداعى قۋانىشىن ايتىپ جەتكiزۋ قيىن. «الدە قايتەدi؟» دەپ قورقىپ ءجۇر ەدi. شاتتىقتان ەبiل-دەبiل جىلادى. ەسiنە ەلميرانى الدى. كوز الدىنا اجەسi، اكەسi، شەشەسi ورالدى. بiر تۇسىنان جۇرەگi اۋىردى. دەگەنمەن، قاسiرەتتi بiرتە-بiرتە قۋانىشتىڭ سالماعى باسا بەردi. ءسويتiپ، ازەر بايىز تاۋىپ، ەرتەڭiندە-اق تورعايعا ۇشتى.
ول جاقتا بiر جۇماداي ايالداپ، ايدىنى تiپتەن تاسىپ قايتتى.
قاڭتارباي مەن نۇرميرالاردىڭ كiشكەنتايلارى ۇل ەكەن. مۇنىڭ كەلگەنiنە ەكەۋi ءماز بوپ، ءاسiرەسە تۋىت ءۇيiندەگى نۇرميرا ايىرىقشا ماساتتاندى. ابدەن ساعىنىپتى، مويىنىنان تاس قىپ قۇشاقتاپ ايىرىلماي بiراز تۇردى. سوسىن بارىپ، ءشوپiلدەتiپ بەتiنەن سۇيە بەردi. جانارلارىنان اققان مونشاق-مونشاق جاس قويىندارىنا قۇيىلدى.
ايىرىلىسۋ دا سونداي قيىنشىلىعىنا شومىلدىردى. ۇشاق جەردەن قايقاڭ ەتiپ كوتەرiلگەنiندە، بەتiن سىزىپ كەلiپ بiر ءتۇيiر جاس تىرس ەتiپ تiزەسiنە تامدى. قالعان دىمدى سۇق ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن iلiپ الىپ تاستادى. دەگەنمەن، سىڭارىنىڭ تۇرمىس جايىن كوزiمەن كورiپ، توعايىپ قالدى. «ساعىنارمىن. ساعىنىشتان ادام ولمەس. نۇرميراشىم جىلاماي، باقىتتى عۇمىر كەشسە ەكەن» دەپ قورىدى.
ۇشاق الماتىعا كەلiپ قونعاندا بiتiمدەر قارسى الدى. دەگبiرi قالماي گۇلجان باستىرمالاتىپ، نۇرميرانىڭ جايىن سۇراپ جاتىر.
— ءبارi جاقسى، — دەدi گۇلميرا جايراڭ قاعىپ. — ساعان دۇعاي-دۇعاي سالەم ايتتى.
— جۇدەمەپ پە؟
— كiشكەنە ازعانى بايقالادى. قول-اياعىن باۋىرىنا الاردا بiراز قينالعانى اڭعارىلدى. ءالسiز. ءدارiگەرلەر بiر ايعا دەيiن كۇندە ۇيىنە كەلiپ تۇرادى.
— امان بولسا ەكەن، كۇنiم! كiشكەنتايى قالاي؟
— قاپ-قارا. قولدىڭ باسىنداي عانا.
گۇلجان سىقىلىقتاپ كۇلدi.
— ءومiرi كۇيەۋگە تيمەيتىندەي ءجۇرۋشi ەدi، كiشكەنتاي دا ءسۇيدi.
— ءوزiڭدە نە جاڭالىق؟
— ۇلان كەلiپ كەتiپتi. بiز ۇلكەن ءۇي مەن نۇرميرا ەكەۋiڭنiڭ پاتەرلەرiڭدi ارالاپ شىققانبىز. سەنiڭ ەسiگiڭنەن بiر ءتۇيiرتەك قاعاز تاۋىپ الدىق. وسىدان ءۇش كۇن بۇرىن جازىپتى. مiنە، — دەپ، كiشكەنە اق سومكەسiن اقتارىپ، تiلدەي عانا شيىرشىقتالعان قاعازدى بۇعان ۇستاتتى.
جالما-جان بۇكتەۋiن جازدى. «سالەم، گۇلميرا! بۇگiننiڭ ءوزiندە وسىمەن ەكi كەلدiم، جوقسىڭ. تالعارعا كەتiپ بارامىن. بiر-ەكi كۇندە حابارلاسامىن. سالەممەن: ۇلان. 16.03.90 ج.» دەگەن ەكiء-ۇش اۋىز ءسوزدi عانا وقىدى دا جۇرەگi اۋناپ تۇسكەندەي اسەردi باسىنان كەشتi.
ءاپ دەگەنشە بiتiم بۇلاردى ۇيگە دە الىپ جەتتi. ۇشەۋi شاي iشكەن سوڭ، ولار بالالارىنا اسىعىپ ۇيلەرiنە قايتتى. گۇلميرا قوڭىرايىپ، تاعى دا جالعىز قالدى. قانشا ويلامايىن دەسە دە ەرiكسiز جادىندا ۇلان جايلى جايت كولبەڭدەي بەردi. بiر ءتۇرلi وعان ايانىش سەزiمi وياندى. سوسىن جالعىزدىقتىڭ جىراسىندا جابىققان ءوزiنiڭ جەتiمسۇرەي جايىنا جانى اشىدى. «بايقۇستىڭ سارى ىزىنە ءتۇسىپ، سوڭىنان جۇرگەنiنە دە ەكi جىل تايانىپتى. وسى ارالىقتا كوكەيiندەگiسiن ءمالiمدەۋگە باتىلى جەتپەي بۋلىقسا كەرەك. قالاي ونىڭ ءجۇرiس-تۇرىسىنان iشكi ويىن اڭداي المادىم؟ بiراق، ول كەزدە وندايدى بايىرقالاي قوياتىن مەندە سانا بولدى ما؟ ابدەن سىرىن ءوزi «اشكەرەلەمەيiنشە» بۇل بەيباقتا ارعى-بەرگiگە ءتۇيiن جاسايتىن ءتۇيسiك تە قالماپتى. راس، وت تۇتەتۋ كەرەك. ايتكەنمەن، كiمنiڭ قولىنا بۇيداسىن سەنiپ تاپسىرماق؟ ونداي پيعىل بiلدiرگەن ەركەكتەر كوپ، ءبارiنiڭ بەتiن قايتارىپ تاستاعان. ال، ۇلان، ولاردىڭ قاتارىندا ەمەس. وعان دەگەن مۇنىڭ كوكiرەگiندە، ءوزiنە دە بەيماعۇلىم بiر ۇرگەدەك سەزiمنiڭ بوي كوتەرگەنى ءمالىم».
سانسىراپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتكەنiن دە اڭعارمادى. تەك بiلەتiنi، سول كەشكi ويى، بiرىڭعاي ۇلان جايلى عانا. تۇندە ءتۇس كوردi. ءتۇسiندە دە ۇلان ەكەۋi تۋرالى شىم-شىتىرىق بiر بالەلەردi بىلىقتىردى. الىستان جاناتىنىڭ دا بەينەسi كوزiنە شالىندى. ول بۇعان تiل قاتپادى. سوعان جۇرەگi اۋىرىپ جاتىپ وياندى. سوسىن بۇگiنگi كۇن جۇما ەكەنi ەسiنە ورالدى. «مەشiتكە بارىپ قۇران وقىتىپ، ساداقا بەرەيiنشi» دەپ ءتۇيدi.
46-تاراۋ
ويلاعاندارى iسكە اسپاعان قوتيىندار تىم اشۋلى-تىن.
جىعىلعان ءۇستiنە جۇدىرىق بوپ، سول كۇنى بەسىندە نۇرميراعا بارعاندار قىراعى ساقشىلارعا تاپ كەپ، ەشتەمە ءوندiرە المادى. الگiلەردi كورگەن سوڭ سىرتىنان تورۋىلداپ، شاراسىزدىقتان بارماقتارىن شاينايدى. اقىرىندا دارمەندەرى تاۋسىلىپ، قىڭسىلاما قاسقىردىڭ تۇقىمىنداي قىڭسىلاپ-قىڭسىلاپ قايتادى.
مۇنى ەستiگەندە دايرابايدىڭ تiپتەن قاباعىنان قار جاۋىپ، ءورت ءسوندiرگەندەي ءتۇتiكتi. امبە، اناۋ-مىناۋ ەمەس، الماتىعا ايپاراداي اتاعى ءمالiم اسىعاتتىڭ ءوزi، سويداۋىلداي جiگiتتەرi ساپقا تۇرعان. ولاردى كيiپ-جارىپ كەتۋ، بۇلاردىڭ قولىنان كەلە قوياتىن وڭاي-وسپاق شارۋا ەمەس. بiتiمدەسۋ ءۇشiن دە باتىلدىق قاجەت. كiپاراتتارى جاي ادام تۇرماق سوقىرعا انىق بiلiنگەن سوڭ، قۇيرىقتارىن بۇتىنا قىسىپ، ارتىنان پىسىپ لاقپاعا ۇشىرادى.
وتكەندە انا سولپەڭبايدىڭ تالدىقورعاننان ەكەنiن ەستىگەننەن كەيىن، ادەيi باعىتتان جاڭىلدىرۋ ءۇشiن ۇيگەنتاستىڭ اتىن اتاعان. ايتپەسە، ءابدiراحماننىڭ اۋىلى — ۇڭگiرتاس. سولارى، ەندi بايقاسا، ابدەن دۇرىس بولىپتى. بiر جەردەن تيتتەي كiءنارات كەتسە، ۇلكەن كەسiرلiككە سوقتىرارى قاق.
اسىعات قولىنا تۇسكەندi ايااي قوياتىن يi جۇمساقتاردىڭ قاتارىنان تابىلمايدى، قابىرعاسىن سوگiپ، قاجىرىن قاقىراتاتىن قايسار. سوندا دا دايراباي بiدiءرالiنi باس ەتiپ، كوزدەگەن نىساناعا كiرiپ-شىققان ادامدى نازاردان تاسا قىلماۋدى قاتاڭ تابىستادى. ونى جiبەرمەس بۇرىن الدىمەن ايبات تانىتىپ، گۇلجانعا تەلەفون سوقتىردى. «ۇيگە انىقتاعىش قويىلۋى مۇمكىن» دەپ جورامال جاساعان. كوشەدەن حابارلاسىپ ەدi، ايتقانداي ءنومىردى جازا قوياتىن بالەسi سىڭعىرلاي جونەلدى. اڭعىرتتىققا ۇرىنعانىندا، بiرi كiرiپ-بiرi شىققان قورقور قىزىقتاۋشىلار قوتانىن باسا كوكتەپ، اسىعاتتىڭ جiگiتتەرi توپەيتiن ەدi. ساۋىسقانداي ساقتىعىنان ول بالەدەن قۇتىلدى. ارعى جاقتارى تۇرىسۋعا شىداماي قايمىقسا دا، ولارعا iءز-تۇزi بەيمالiم بولعان سوڭ، اۋىلدىڭ iرگەسiندە قۇيرىقتارى قايقايعان دۇرەگەي توبەتشە ايباتتانىپ ءسوز سويلەدi. گۇلجانعا ايتقىزىپ بiر قورقىتسا، دايرابايدىڭ ءوزi وكiرەڭدەپ جانە بiر قىر كورسەتتi.
— ءبارi-بiر سەنi اكەتەمiز. ءارi-بەرiدەن كەيiن ءابدiراحمان جوعالسا دا، باسقا جiگiتتەر قۇرىپ قالعان جوق. امبە تۇرمەدە وتىرعانىمەن دە ساعان ۇيلەنبەكشi، ۇيلەنەتiن ادامعا ول جەردە دە مۇرسات بار. تiپتi، بiز ونى قاڭسىتىپ قاماتىپ قويمايمىز، ەرتەڭ-اق ورتامىزعا ورالادى. سول كەزدە كوكەڭدi كوزiڭە تانىتادى. — ونىسىز دا كوڭiلiنە قىپىل ەنگەن ءباتiردiڭ زارە-قۇتىن الدى. — انا جانىڭا ءۇيiرiلگەن جاساۋىلداردى تارات! — دەپ تە تەپسiنە اقىردى.
بiراق، مۇنىسىنىڭ ءبارi بالانىڭ ويىنى، بوس اۋرەشiلiك ەكەنiن باعامداعان جايساڭ — جاڭا، باسقا قۋلىققا كوشتi. Iشكi iستەر ءبولiمiنەن ساپارى وڭعارىلماي قايتقان، ونىڭ ءۇستiنە مىنا بالە جولىنا كولدەنەڭدەپ ماڭدايى تىرىسقان تازقاراداي تاڭقى نەمە، قولىنداعى جەتiمسiرەگەن ءجادiگەرگە ءشۇيلiكتi.
— انا قانشىعىڭا ەسكەرت، جانىنداعى جەندەتتەرiن تاراتسىن! — كiشكەنتاي قاراشىعى ويناقشىپ، بايىز تاپپادى. سۇستى سۇعىمەن iشiپ-جەپ، ءجۇزiندەگi ىزبارىن ايازداي باتىرادى. — ايتپەسە، مۇنىڭ سوڭى جاقسىلىققا اپارمايدى.
— ونىڭ قاسىندا جان پەندە بولۋى تيiس ەمەس، جانى اشيتىن ەشكiمiمiز جوق. — دانەڭەگە ءتۇسiنبەگەن دەگدار اعىنان جارىلدى.
— وي، شيكiن-اي، ءا-ا، جامان قاتتى پاناسىزسىڭدار... — ءجۇزiن جىمىسقى كۇلكi جايلاعان قالپى ءسال ءمۇدiردi. اۋزىنا قايدان تۇسكەنiن كiم بiلسiن، «اكەڭ قايدا iستەپ ەدi؟» دەدi جاقسىلىقتىڭ نىشانىن تانىتپاي.
— تۇرمەدە... الماتى تۇرمەسىنiڭ باستىعى بولعان...
— مiنە، مiنە. شىندىققا ەندi كەلە جاتقان سياقتىمىز. باسە، باس-باسىڭا پاتەر قايدان بiتكەن دەسەك، — سۇپ-سۇر كەيiپكە ەنiپ، سۇرلانا قالدى، — حالىقتى توناعان، قورقىتىپ-ۇركiتكەن سىپايى مەملەكەتتiك قاراقشىنىڭ قىزى ەكەنسiڭدەر عوي.
وسىلاي ءزارiن توكتi دە، بولمەدە ەرسiلi-قارسىلى سەندەلدى. بوس تەڭسەلمەيتiن ءتارiزدi، وي مەن بولجالى تياناق تاپپاي سالقار ساۋالدىڭ جەتەگiندە جۇرگەندەي. بiر كەزدە بارىپ:
— اكەڭنiڭ دوسى بار ما؟ — دەدi ءشۇيلiگiپ.
— بار.
— قايدا iستەيدi؟
— Iشكi iستەر مينيسترلiگiندە.
وسى ءسوزدi ەستiگەن سوڭ عانا سۇمپايىنىڭ بەتiنە قان جۇگiردi. لەكiگەن قۋانىشىن بiردەن سىرتقا اتقالاقتاتپاي، دiزەسiن باتىرعان قورعانسىز ەكەۋدiڭ قاسىندا شايقالاقتادى. تىعىرىقتان شىعار جول تاپتى ما، قىزىققا كەكiرەلەپ تويعان ءساۋiرiكتەي ءدۇبiنە دۇركiرەدi.
— قازiر نۇرميرامەن حابارلاساسىڭ. وسىلاي دا وسىلاي، قاپىسىن تاۋىپ تەلەفون سوعىپ تۇرمىن. پاپامنىڭ جولداسى... اتى كiم ەدi؟ — بiر-اق قارپىپ اسايتىن ارىستانداي اقىرا ءتۇيiلدi.
— الماسبەك...
— پاپامنىڭ جولداسى، الماسبەك اعامەن بايلانىس، — ءسوزiن ارمەن قاراي ساباقتادى. — بارشا جاعدايدى ءتۇسiندiرiپ ايت، بiزدi قۇتقارسىن دەپ قاتتى تابىستا. تەلەفونى مىناۋ دەپ، مىنا ءنومiردi بەر: 39-64-72. ايتقاندايىن، — قان تۇلەنگەن كەسكiنiن وزگەرتپەي بەدiرەيە قادالىپ، ءسال بوگەلدi، — ول اداممەن جيi حابارلاسىپ تۇرۋشى ما ەدi؟
— ناقتى بiلمەدiم... — بۇل نەمەنەگە قاجەت بولدى دەگەن ۇشقالاق ويىنا دايەكتi دانەڭە تابا الماي، داعدارا دايرابايدىڭ ساۋالدارىنا جاۋاپ قايىردى. — ونىڭ بiرەۋدi iزدەي قويۋى قيىن.
— Iم-م... — مەكiرەنگەن ساۋلىقتاي ىڭىراندى. — جارايدى، وعان ونشا باس قاتىرۋدىڭ قاجەتi شامالى. ەگەر، «تەلەفونى بۇلاي ەمەس باسقا ەدi عوي» دەسە، «وزگەرگەن» دەپ جاۋاپ بەرەسiڭ. مەنiڭ ۇيرەتكەنiمنەن ارتىق-اۋىس ءسوز ايتساڭ، جەلكەڭدi قيامىن.
قىزىل iڭiردە قۇمارپازداردىڭ قاعاندىعى قوتارىلا كوشتi. ولار ەشقاشان بiر جەردە بiر كۇن، ارى كەتسە ەكi ءتاۋلiكتەن ارتىق تۇراقتامايدى. كەلiپ قونىستانۋلارى قانداي تەز بولسا، iزiم-عايىم جوعالىپ كەتۋلەرi دە سونداي اياق استى. ويتەتىنى — بiرەۋ بولماسا بiرەۋ ىزى-قيۋ شۋدان سەزiكتەنiپ جۇرەر دەگەن ساقتىقتارى. قۇدايعا شۇكiر، جاعدايلارى جامان ەمەس، الماتىدا وزدەرiنە ءتان توعىز ۇيلەرi بار. بۇل — ەشكiمنiڭ كوزiنە تۇسپەي، ساۋىق-سايراندى كەڭiنەن سالۋعا مۇمكiندiك بەرەدi.
قۇزىرىنداعى تۇتقىنداردىڭ كوزiن بۇرىنعى ءادiس بويىنشا تاڭىپ الىپ شىقتى. سودان جاڭا قونىسقا جەتكەنشە، «سۋ سوقىر» كۇي كەشتi. بiلەۋiتتەر جiنiگiپ بiر ءتۇن ات كوپiرiن شىعارعان ءتورت بولمەلi ءۇي، جاۋ شاپقان سوعىس دالاسىنداي ويران اسىر بوپ، توبەسi ورتاسىنا ءتۇسiپ، ازىناپ قالدى.
گۇلميرانىڭ كوڭiلiن الابۇرتىپ، مازاسىن قاشىرعان نارسە — Iلياستىڭ جايى. وڭ تiزەسiن كەۋلەگەن iسiك شوقپارداي جاسادى. ەتi ال قىزىل رەڭگە ەنiپ، الاۋلاپ جانىپ تۇر. تومەن، توبىعىنا شەيiن بىتتيىپ، سانى — اشىعان قامىرداي بىرجيعان. ءسال بۇگiلiپ قابىنعان اياق، ەشقانداي قوزعالىسقا كونبەيدi — شوشقانىڭ مويىنىنداي.
مىنا ءۇي كەشەگiدەن دە ۇلكەن، داڭعىراعان بەس بولمە. جيھازدارى دا جۇتىنىپ، قاراماسىڭا قويماي مەن مۇندالايدى.
ناۋمەز نەمەلەر جەم جەپ ۇيرەنگەن مالداي، قاراڭعىلىقتى جامىلىپ، جينالا باستادى. سiلiمتiكتەردiڭ سۇرەپەتتەرi سۇيكiمسiز-اق: بiرi شاشىن الۋ-دالۋ جiبەرسە، بiرi توبەسiنە ايبالتاعا ۇقساس ايدار قويعان، قايسiبiرi باسىن ۇستارامەن جىلتىراتىپ الىپ، تۋرا شۇيدەسiنە بiر شوكiمiن قالدىرىپتى. ونىسىنىڭ ۇزىندىعى قارىستاي. الگiسiن اسپەتتەپ، رەزەڭكەمەن ءتۇبiن ءتۇيمiشتەپ تاستاعان. بايگەگە قوسىلاتىن اتتىڭ كەكiلiندەي ەدiرەيەدi. كيiمدەرi دە سان الۋان.
جىن ويناق باستالىپ كەتتi. سايتاندار ساڭكiنi سالماس بۇرىن گۇلميرانى دەدەك قاقتىرىپ كوشەگە اپارىپ، بiدiءرالiلەر دايرابايدىڭ تاپسىرماسىن ورىنداتقان. قايتىپ كەپ، iشكە كiرiپ كوزiن شەشكەندە — قيامپۇرىس، تەنتەك توپتى كوردi. وتكەن تۇندەگiدەن بۇگiنگi بەتتەرi تiپتi جامان، جۇرەگi جارىلسا دا ىلىققان ىبىلىستاردىڭ ورتاسىندا تۇنەمەۋگە ءاددiسi جوق. ۇرگەدەك سەزiمi الىپ قاشىپ، كوزi باقىرايىپ، iلگەرi جاسقانا اتتادى. قىڭسىلاعان، ايقايلاعان، باقىرعان-شاقىرعان اڭگۇدiك داۋىستار. ءبارi عايىپتان تايىپ جان بiتiپ، كوردەن تۇرعان ارۋاقتارداي — تىر جالاڭاش. دەگەنمەن ۇسقىندارىنا بويى ۇيرەنiپ، ءجۇزi كەشەگiدەي ورتەنە جانبادى. ارالارىنان اسىعىس گۇلجاندى iزدەدi. ول — زالداعى قالىڭنىڭ ورتاسىندا ەكەن، سiلەسi قاتا تىرقىلداپ كۇلەدi. گۇلميرا تەز جانارىن تايدىرا قويدى. وزەگi ايازداي شىتىناپ، بورانداي ۇلىدى. ءۋاسۋالi، ازعىرىندى سوزگە ەرiپ، قايران قۇربىسىنىڭ قور بولعانىنا جۇرەگi جىرىم-جىرىمى شىعىپ جىرتىلدى.
47-تاراۋ
... ءجۇيرiك ۋاقىت قاشاعانداي قۇرىق سالدىرماي اراعا تاعى بiر جارتى جىلدى تاستادى. وسى مەزەت پەندەسىنە كوپ شەشiمدەردi قابىلداتىپ، بiراز ۇيعارىمدى وزگەرتتi. سولاردىڭ بiرi گۇلميرا مەن ۇلان ەدi. ەكەۋi ەندiگi قالعان عۇمىردا قول ۇستاسىپ قاتار جۇرۋگە ۋاعدالاستى. ءسويتiپ، قوس تاعدىر بiر شاڭىراقتىڭ استىندا، بiر ارنادا ءتۇيiستi.
ۇلان بۇرىن بايقاماپتى، بايقاسا دا دەن قويماعانى ما — بولمە تولى جاناتتىڭ سۋرەتi ەكەن. باستاپقى كەزدە سونىڭ باقشاسىنا ۇرلانا قول سالعانداي، تىم ىڭعايسىز حالگە ۇشىرادى. وسىنداي كۇي كەشiپ تۇرىپ، گۇلميرامەن بiر توسەكتە جاتۋ اۋىر سوقتى. بiراق، شاريعات جولىندا دا بiر جىلدان كەيiن جەسiر ايەلگە تۇرمىس قۇرۋعا ۇلىقسات بەرiلەتiنi ەسiنە ورالىپ، ءوز-وزiن تيىشتاندىردى.
ءارى وسىنداي سەكامال حالدە ءجۇرiپ، كەلiنشەكتiڭ كوڭiلiندە كiدi بارىن اڭعاردى. ول بەيمازاسىزدىق مۇنىكiنەن الدەقايدا تەرەڭ، الدەقايدا اۋىر ەدi. ءوزiنiڭ پەندەشiلiك ەلپ ەتكەن سەزiمiنiڭ ىرقىنان شىعا الماي، توپاننىڭ تولقىنىمەن كەتكەنiنە جاناتقا دەگەن مۇباراك ارى جانىن قىستاپ، بۋىندىراتىن ءتارiزدi.
— سەن تىم جۇدەۋسiڭ، — دەپ باستادى ءسوزدi ديۆاندا وتىرعان ۇلان، شاشىن تاراپ تۇرعان ايەلiنە قاراپ. — ول، ءاسiرەسە، بۇرىمىڭدى تارقاتىپ جiبەرسەڭ قاتتى بايقالادى.
— ساعان مەنiڭ شاشىم ۇناماي ما؟
— نەگە ولاي دەيسiڭ؟ قايتا وسى كومىردەي قارا شاشىڭ ەڭ العاش سەنiمەن جۇزدەسكەن ادامنىڭ كوزiنە ءتۇسiپ، كوكiرەگiنەن جانىن سۋىرىپ الادى. تەك ايتايىن دەگەنiم، شاشىڭ تارقاتىلىپ ارقاڭدى جاپسا، استە ءنازiك كورiنەدi ەكەنسiڭ.
— وندا، كەلەسi جولى سەنiڭ الدىڭدا شاشىمدى تارامايمىن.
— جو-جوق، ءسۇيiكتi ايەلدiڭ بارلىق قىلىعىن نازارىڭنان تاسا ەتكiڭ كەلمەيدi. قايتا وسى بەينەڭ اسەرلi. ماعان ۇنايدى.
— راحمەت. بiراق ءومiردi كورiكتi كەلiنشەكتiڭ قاسىڭدا بولعاندىعىڭمەن ولشەمە.
— سەن بۇل جالعاندى باعالامايسىڭ با؟
— بiلمەيمiن... — ايەل مويىنىن قيسايتقان قالپى شاشىن ەكi قارىستاي ءورiپ كەپ، سول جاق ومىراۋىنا ءتۇسiرiپ، كرەسلوعا جايعاستى دا كۇيەۋiنە قاراعان قالپى شارۋاسىن جالعاستىردى. — سوڭعى جىلداردا شەكتiرگەن جاپاسى جۇرەگiمدi ابدەن شايلىقتىردى.
— ول سونداي بiر كەسiرلi كەزەڭدەر شىعار. مەن سەنi باقىتتى ەتۋگە تىرىسامىن.
ايەل مىنا سوزگە مەيiرلەنە جىميدى. بiر ۋاق مەيماناسى تاسىعان كەپكە ەندi.
— سەن — سۇلۋسىڭ. — ۇلان ويىن ارمەن ساباقتادى. — اقىلعا سالسا سۇلۋ قىزدار، ءوزiنiڭ سىمباتتى ءارiن بولاشاعى ءۇشiن ۇتىمدى پايدالانادى.
— سوندا، بەتiنiڭ ءمورiن كۇيەۋiنە ەزiپ iشتiرە مە؟
— جوق. سول سۇلۋلىققا ساي قىلىق كورسەتە بiلەدi.
— ونى كورەتiن كۇيەۋiڭدە كوز بولسا؟
— سەن سوقىرعا تيۋگە ۇمتىلما.
— ەشكiم ونداي ساپپاستى قالاماس. بiراق، العاشقى البىرت، الىپ قاشپا اقىلىنا ەشقانداي كەدەرگى اۋجال بولا المايدى. — ورىنىنان لىپ ەتiپ تۇرىپ، اس ۇيدەگى «قاينادىم» دەپ سارناي جونەلگەن شاۋگiمنiڭ استىن ءوشiرۋگە بەتتەدi. باردى دا تەز ورالدى. سوسىن ەرىنىڭ قاسىنا وتىردى.
— سەن قۇدايشىلىققا سەنەسiڭ بە؟ — ۇلان اڭگiمەنi باسقا ارناعا بۇردى.
— سەنەمiن. ءاسiرەسە سوڭعى كەزدە.
— دiني نانىم دۇرىس. مۇسىلماندار سۋرەتتi ونشا ۇناتا قويماعان.
— ونى نەگە ايتتىڭ؟ — گۇلميرا ۇلانعا جالت قارادى.
— اناۋ، مارقۇمنىڭ بەينەسiن الىپ تاستايىق.
— سەن نە، ارۋاقتان قىزعانا باستادىڭ با؟
— جو-جوق. ول مەنiڭ دوسىم عوي، بiزگە بiءرتۇرلi قاراپ تۇرعان ءتارىزدى. — ابدىراي تiل قاتتى. — ەكەۋمiز دە ونىڭ الدىندا كiءنالi سياقتىمىز...
— ولاي دەسەڭ دۇرىس. مەن ونى ماڭگi سۇيەمiن...
ەكەۋi بiردەي كۇرسiندi. ايەل ءسۇيiكتiسiمەن قاتار جۇرگەن كۇنiن اڭساپ، جiگiت سوڭعى ءسوزدiڭ ءوزi ءۇشiن اۋىرلىعىنان كۇرسiنگەندەي.
— مەن سەنەن شاريعاتقا كوز قاراسىڭدى سۇراعانىم دا سول. ەندiگi تۇستا ەكەۋمiز ەرلi-بايلىمىز، مارقۇمدى مازالاماي-اق قويايىق.
گۇلميرا ورىنىنان تۇرەگەلدi دە قابىرعاداعى، تەلەديداردىڭ ءۇستiندەگى، سەرۆانتتىڭ سورەسiندەگi سۋرەتتەردi جيناپ، سۋىرمانىڭ بiرiنە تاستاي سالدى.
— سەن رەنجiپ قالدىڭ با، جانىم؟ — ۇلان قاسىنا تايانىپ، تۋ سىرتىنان قۇشاقتاپ، بەتiنەن ءسۇيدi. — ءالi-اق ەكەۋمiز ۇيرەنiسiپ كەتەمiز. كiشكەنتايىمىز بولعاندا تiپتi ول تۋرالى ۇمىتارسىڭ.
كەلىنشەك مەيىرلەنە كۇلدى.
ءوڭi كiرiپ، جايماشۋاقتانعان ءومiرلەرiن تiتiرەندiرiپ، تاعى دا سۋىق حابار بۇرق ەتە قالدى. لەنينگرادتاعى ناعاشى اجەلەرi دۇنيەدەن وزىپتى. گۇلميرانىڭ تۇرمىسقا شىققانىن، نۇرميرانىڭ بوسانعانىن ەستiگەندە قاتتى قۋانىپ ەدi، جارىقتىق. سىرتتا جۇرسە دە ول كiسiنi گۇلميرا ۇلكەن ارقا سۇيەر ادامى تۇتاتىن. ەندi، مiنە...
تورعايعا تەلەفون شالىپ، اقىلداستى. ول جاقتان قاڭتارباي مەن اكەسi لەنينگرادقا ۇشاتىن بولدى. بۇل ەكەۋi الماتىدان ۇشاققا مiنبەك.
زيباش اجەلەرiن دە قارا جەردiڭ قويىنىنا تاپسىرىپ قايتتى. سول جاقتا جەتiسiن وتكiزدi دە، ءۇيدi جاۋىپ كورشiلەرگە تاپسىرىپ، كەرi ورالدى. سودان بەرi گۇلميرانى بiءرتۇرلi بويكۇيەزدiك جايلادى. قۇداي جاراتقان اشىق مiنەزiنەن ايىرىلىپ، ەڭسەسىن جازباي يiنi سالبىرادى. باستاپقى كەزدە قازانىڭ قاسiرەتiنەن بە دەپ توپشىلاعان ۇلان ونىڭ جارق ەتiپ سەرپiلگەنiن كورمەدi. قانشاما كوڭiلiن اۋلاپ، بارىن سالسا دا ءبارi ناتيجەسiز اياقتالدى.
اپتالار ءوتىپ، ايلار جىلجىدى. ەندi وعان ۇلان شامدانا باستادى. بiر كەزدەگi قۇمارتا جاقسى كورگەن سەزiمi سارقىلىپ، تارتىلىپ بارا جاتقانداي. ەپتەپ اراق iشۋدi شىعاردى. قوڭىراۋدى كەشiگiپ قاعاتىن بولدى. كەلە قاقتىعاتىندى ادەتكە اينالدىردى. بۇگiن دە ءسويتتi.
— سەن مەنi جاقسى كورمەپسiڭ، اياۋشىلىقپەن عانا تۇرمىسقا شىققان سىڭايلىسىڭ.
— ۇلان، سابىرعا كەلشi. مەنiڭ قايبiر شەكەم قىزىپ ءجۇر؟ ايەل، ەركەكتەن جىلۋ مەن قامقورلىق iزدەيدi. سول مەيiرباندىقتى سەنiڭ جۇرەگiڭنەن تابامىن دەپ، ءوزiڭمەن قول ۇستاسۋعا بەيiلدiك تانىتتىم عوي. مەن ابدەن قاسiرەتتiڭ قامىتىنان ەرعاشتى بولعان اداممىن، سىنىق كوڭiلiمدi جاماۋعا شىدامىڭ جەتپەدi مە؟ جارالى جۇرەك ەكiء-ۇش جىلسىز، گۇل جارماس.
ۇلان الايىپ قاراپ تۇردى دا، سەندەلە باسىپ جاتىن بولمەگە ءوتiپ كەتتi. بiرازدان كەيiن سوڭىنان كiرگەن كەلiنشەگi، ونىڭ قورىلداپ ۇيىقتاپ جاتقانىن كوردi. كۇلiمسi اراق پەن تەمەكi يسi مۇرىنىنا جەتتi.
وسىدان بiر-ەكi كۇننەن كەيىن گۇلميرا جۇمىستان كەلە جاتىپ، ترولەبۋستا باسى اينالىپ، قۇلاپ قالا جازدادى. جانىنداعى ەگدە ورىس ايەلi بولماعاندا، ەدەنگە بىلش ەتە تۇسەر ەدi. بۋىنىنان ايىرىلىپ، سىرعىپ جىعىلا بەرگەنىندە مۇنى قاپەلiمدە سۇيەپ ۇلگەردi. سوسىن:
— مىنا كەلiنشەك ناشارلاپ قالدى. سiز، ورىن بوساتپاس پا ەكەنسiز؟ — دەدى.
ونىسىز دا بار جايدى سىرتتاي كورگەندەر سوزگە كەلمەدى.
شامالى ۋاقىتتان سوڭ كiشكەنە جەڭiلدەندi. وسىدان سوڭ بايىپقا سالىپ، ارعى-بەرگiنi ەكشەدi. ءبارiن جاقسىلىققا جورىعان. بiر جاعىنان جۇرەگi ءلۇپ ەتiپ قۋانىش سەزiمi جۇگiرiپ وتسە، ەكiنشi جاعىنان ۇرەيدiڭ ءاپ جىلانى ايىر تiلiن سۋماڭداتتى. ەرتەڭiندە جۇمىسىنا بارىپ قارالىپ ەدi، تانىس ءدارiگەر ايەل كۇلە ءتىل قاتتى.
— ەندi جەتi ايدىڭ ار جاق، بەر جاعىندا شiلدەحانا جاسايسىڭ. سوندا مەنi ۇمىتىپ كەتپە.
— جو-وق، نەسiنە ۇمىتايىن. راحمەت، جاقسى لەپەسiڭiزگە، — دەپ، گۇلميرا شىعىپ كەتتi. سوسىن ۇيگە جەتكەنشە اسىقتى. جاڭالىعىن تەزiرەك كۇيەۋiنە ايتپاق. اتتەڭ-اي، بۇل الىپ-ۇشىپ جەتكەنiندە iزدەگەن ادامى ورىنىنان تابىلمادى. انە-مiنە كەپ قالادى دەپ، كوڭiلi الاڭداپ، iستەگەن شارۋاسى ونبەدi. ەشتەمە تىندىرماسا دا كۇيبەڭ-كۇيبەڭ ءجۇرiسپەن تۇنگi 11-گە جەتتi. ۇلاننىڭ توبەسi كورiنەر ەمەس. «شارۋام بار» دەپ تە ايتپاپ ەدi. بiر كەزدە سەلك ەتكiزiپ، مىلقاۋ قوڭىراۋ سارناي جونەلدi. اتىپ تۇرىپ ەسiككە جۇگiردi.
تابالدىرىقتان كۇيەۋiنەن بۇرىن اراقتىڭ يسi بiرiنشi iشكە ەندi. مۇنى كورiپ ماساڭ قالىپتاعى ول، بەتi كولدەي بوپ ىرجيدى.
— مەنi ويلادىڭ با؟
— ءيا. «قايدا ءجۇر ەكەن؟» دەپ ويلادىم.
— جوق، سەن مەنi قاپەرiڭە دە الماعان شىعارسىڭ. سول بiر اسىل ارمانىڭدى كەۋدەڭە بەسiك قىپ بولەپ، قىزىقتى شاعىڭا ەلىتiپ وتىرعان شىعارسىڭ، اھا-ھا-ھا! — ءۇيدi باسىنا كوتەرiپ قارقىلداي كۇلدi. — ادەيi سەنiڭ ۋىز ءساتiڭدi بۇزعىم كەلمەي، بوگەلدiم.
گۇلميرانىڭ ءوڭi قۇبىلىپ، اشاڭ ءجۇزى كۇرەڭىتتى. باعانادان بەرگi ايتپاق بوپ اسىققان قۋانىشتى جاڭالىعى جايلى، ەندi، تiس جارعىسى كەلمەدi.
— ۇلان، كەل شەشiندiرەيiن. — پالتوسىن يىعىنان سىپىرىپ اپ، كيiم iلگiشكە iلدi. مالاقايىن ول ءوزi جوعارىعا قويدى.
— كيiمiڭدi اۋىستىر. تاماق تا، شاي دا دايىن.
كۇيەۋi تۇك تە ەستiمەگەندەي iشكەرiگە وتە بەردi. كەلiنشەك اس بولمەسiنە بەتتەدi.
ەكەۋi اۋقاتتى كوڭiلسiز iشتi. گۇلميرانىڭ كوكەيiنەن جاڭاعى اۋىر ءسوزدiڭ سالماعى كەتەر ەمەس. «جايىمدى بەس ساۋساعىنداي بiلەدi عوي. نەگە مەنiڭ ازالى جانىمدى ۇڭعۋىرلاي بەرەدi؟ ەتەگiنەن ايىرىلماي جابىسقان مەن بە ەكەم؟ «جاناتتىڭ دوسى، بiرەۋ باسىمدى قۇرمەتتەسە وسى قۇرمەتتەر» دەپ ويلاپ، ۇيعارىم جاساۋعا بۇل ءسوزiمەن دە، iسiمەن دە ماجبۇرلەمەدi مە؟»
— تاعى دا كiم تۋرالى ويلاپ كەتتiڭ؟
ايەل سەلك ەتiپ، تەز ەسiن جيىپ الدى.
— ەكەۋمiز تۋرالى. سوڭعى كەزدە سەن نەگە بۇلاي وزگەرگەنىڭە قايرانمىن.
— مەن نە بولىپپىن؟
ايەل ۇندەمەدi. ويتكەنi ۇلان بۇعان جيرەنiشتi جانارىنىڭ قيىعىن توڭكەردi. سوسىن، تiلiنiڭ ۇشىنا ءۇيiرiلگەنiن ايتقىسى كەلمەي ىرىكتى.
— جامان قاتتى ەكەۋمiزدiڭ جايىمىزدى ويلاپ وتىرعان شىعارسىڭ؟ — الدىنداعى تاباعىن ىسىرىپ تاستادى دا، داستارحان باسىنان تۇرەگەلە بەردi. — ولسە دە سەنi بiرجولا وقىتىپ كەتكەن ەكەن.
گۇلميرا جالت قارادى. ىستىق جاستىڭ كوزiنەن ىرشىپ تۇسكەنىن دە بايقامادى.
سول ءتۇنi ەكەۋi ەكi بولەك ۇيىقتادى.
48-تاراۋ
سەكەمال قالپى iلگەرi جاسقانا اتتادى.
قىڭسىلاعان، ايقايلاعان، باقىرعان-شاقىرعان اڭگۇدiك داۋىستار. امبەسى زاۋقايىر جان بiتiپ، كوردەن تۇرعان ارۋاقتارداي — لىپاسىز.
تەز-تەز باسىپ Iلياس جاتقان تۇپكi بولمەگە اسىقتى. كەنەت، جول-جونەكەي اشىق تۇرعان ەسىكتىڭ ارعى جاعىنان تانىس بiرەۋدiڭ بەينەسi كوزiنە وتتاي باسىلدى. نازارىن تiكتەگەندە بiردەن بiلدi — سەرiك. شويىن كرەسلوعا شاندىپ تاستاپتى، انادان جاڭا تۋعانداي. باسى بiر جاق يىعىنا قاراي قۇلاپ، تومەن سالبىراعان. اۋزىنان اق كوبiگi بۇرقىراپ، سiلەكەيi جالاڭاش قارىنىن جالتىراتىپ جiبەرگەن. بەتi تىرجىڭداپ قوزعالادى، الدەنارسەلەردi ايتىپ سويلەيتiندەي... كوزiنiڭ قاراشىعى توقتاماي، شاراسىنان اتىپ كەتەردەي شىر كوبەلەك اينالىپ، الاق-جۇلاق ەتەدi. مۇرتى ەدiرەيiپ، ۋ جەپ ءولiپ بارا جاتقان تىشقاننىڭ ەزۋىندەگى جىبىر-جىبىر قىلىن ەلەستەتەدi...
ونىسىز دا ابدەن زارەزاپ بولعان ايەلدiڭ توبە قۇيقاسى شىمىرلادى. «وسىلار Iلياسقا ۇرىنىپ، شۇرقان شىعارماسا جارادى» دەگەن ەكiۇداي ۇرەيدiڭ جەتەگiمەن ىپىل-جىپىل جۇگiرە باستى. زاتتە بەيشارا جولداسىن ورىنىنان تاۋىپ، اپتىققان جۇرەگi سايابىرلاعانداي. سوندا دا جاڭاعى سۋرەت، وڭايشىلىقپەن ەستەن كەتە قويار كورiنiس ەمەس. ءوز-وزiنە كەلە الماي، باسى زەڭگiدi.
بiر كەزدە سەرiك تە وسى ءۇيiردەگi اپيىنكەشتەردiڭ تالايىن «ينەگە وتىرعىزىپ» ەدi. ناشاقورلاردىڭ قاتارى كوبەيگەنiنە، قۇمارپازداردىڭ وزدەرi قاتتى قۋانادى. ءارi، الگiندەي جاڭا ادامنىڭ كەكiرەلەگەن بۇلاردى ءلاززاتقا كەنەلتەر تۇستارى دا بار، سوندىقتان دا قۇشتار.
«قوناقتاردىڭ» قۇرىعان ىندىنىن جابۋعا قىزمەتشiلەرi مiندەتتi. ءاسiرەسە ولار ۋىستارىنا بايلاردىڭ، ۇلكەن باستىقتاردىڭ بالالارىن ءتۇسiرگەندi قالايدى. ويتكەنi، كوپ ماسەلە سولاردىڭ قولىمەن وت كوسەۋ ارقىلى شەشiلiپ تە قالادى. ونىڭ ءمانiسi: باردىڭ اتى — بار، بۇلاردىڭ قالتاسىنداعى قارجىعا سالماق سالماي، ءوزiنiڭ قۇرىعان قۇلقىنى ءۇشiن كوپ جاعىدايدا الگiلەردiڭ ايتۋىمەن ءۇيiنەن اقشا اكەلiپ تۇرادى. بiردەمە بولا قالسا، زاڭ ورىنىنا سولار ارقىلى تويتارىس بەرگەنگە دە جاقسى.
قارا پيعىلدى كوكەيلەرiنە مىقتاپ تۇيگەن ءماتتاقام ەكiء-ۇش جiگiت ماشيناعا مiنiپ، كوشە كەزەدi. قول كوتەرiپ، تاكسيدiڭ زارى وتكەن بiرلi-جارىم ادامنىڭ قاسىنا توقتاي قالادى. وندا دا جاس-كارiسiنە قارايدى، كەرەگi — جاستار. قايدا اپار دەسە دە كەلiسە كەتەدi. «مەن قازiر جولدان تۇسەتiن ەدiم» دەپ، ارتتاعى ەكەۋدiڭ بiرەۋi شەتكە وتىرادى. اسىققان جولاۋشى وعان ءمان بەرە مە، ورتاعا جايعاسا سالادى. بىلاي شىعا بەرە ەكەۋi ەكi جاعىنان پيستولەتتىڭ ۇڭعىسىن تىرەيدى. جاسىتۋ ءۇشiن جانىنا باتىرا بەس-التى رەت تۇيگiلەپ، ۇرىپ تا جiبەرەدi. «ايتقانىمىزدى iستەمەسەڭ — ءولتiرەمiز» دەپ، تەپسiنە اقىرىپ، ساعىن سىندىرىپ، كەرەك جاعىنا تارتادى. ادەتتەگiدەي، مەكەندەرiنە تايانعاندا كوزiن بايلاپ، ەشتەمەنi كورسەتپەي اكەلەدi. اكەلەدi دە جۇدىرىقپەن ءتۇيمiشتەپ، كرەسلوعا تاڭادى. قول-اياعى ماتالعان سوڭ ءزارلi سۇيىقتىڭ مولشەرiن كوپ ەتiپ جiبەرەدi. بiر-ەكi كۇن ەسiنەن تاندىرىپ ۇستاسا بiتiپ جاتىر، باس بiلگەن اساۋداي كوندiگiپ، ءوزiنەن-وزi «شىرىقتى» توپتان شىعا الماي قالادى. ويتكەنi ادام اعزاسى جامانشىلىقتى تەز قابىلداپ، تەز مويىنسۇنادى. بiر جۇمادان كەيiن ەركiنە جiبەرسە دە، وردالى جىلانداي ورداسىن تابادى. سەرiكتەر ءسويتiپ، يت اتاتىن ورىستارداي ادامداردى تالاي اۋلاپ ەدi.
بۇل — بiر عانا جولى، الۋان-الۋان ايلاسىن تاپقان.
اناۋ اپيىنكەشتەردiڭ باسسالى — «پاگوندى» بiلەۋiتتiڭ قۇشاعىنداعى قارا شاشتى ورىس قىزىنىڭ جiگiتi دە وسىندا. نىسپىسى — فەدور، اۋەلi يرينا ەكەۋi انە-مiنە وڭاشا وت تۇتەتكەلi جۇرگەن. ول كەز تىم شۋاقتى-تىن. جازدىڭ اي قورعالاعان ءتۇنiندە قول ۇستاسىپ قىدىرعان — بiر كەرiم. ەكەۋi سالتاناتتى دا سۇيكiمدi شاقتى قالاي قيسىن، سول ءتۇنi دە رياسىز سىر اقتارىسىپ كەلە جاتتى. ادام اياعى سيرەك، نۋ توعايعا بويلاپ ەنگەندەرiن بايقامادى. بايقاسا دا ءمان بەرمەدi. كەنەت، اعاشتاردىڭ اراسىنان بەس-التى كىسى اتىرىلىپ شىعىپ، قاۋمالاي الدى. اي-شاي جوق جابىلا كەتiپ، سەيىل قۇرعان ەكەۋىن ءۇن شىعارۋعا شاماسىن جەتكiزبەي جاۋكەمدەپ تاستادى. اۋىزدارىن بiتەپ، كوزدەرiن تاڭىپ قالتارىستاعى ماشيناعا سالدى.
ءتۇن قاراڭعى، توعايدىڭ ورتاسى ودان دا قويۋلاۋ — ەشكiم بiلمەدi.
«ءۇر جاڭالاردى» اكەلدi دە ىنساپسىز اشىلعان ارانعا تىعىن جاسادى. قازiر يرينا فەدورعا، فەدور يريناعا كوپتiڭ بiرi سەكiلدi. بiر كەزدەگi ارالارىنداعى شىنايى ماحاببات، ءمولدiر سەزiم اتىمەن ۇمىتىلعان. قىز — ار-ۇياتتان ادا، كورiنگەننiڭ اياق لاۋى. جiگiت — «جاۋىر مەن جاۋىر قاسىنىسىپ تابىساتىن» جۇرىنعا، تەكسiز تۇعىرعا اينالدى.
ەكەۋىنىڭ وبالىنا ءابدiراحماندار قالدى.
تەك قانا بۇلار ەمەس تالاي اشىق اۋىزداردى ساۋدالاپ، شەتەلگە وتكiزiپ تە جiبەردi. اۋەلگىدە تۋريستiك فيرمالار ارقىلى تۇركيا، پاكiستان، ءۇندى، تاي، مالاي ەلدەرiنە اپارىپ، ازىن-اۋلاق جۇمىس ىستەتىپ، العاشقى كەزدە قوماقتى ولجامەن ورالتقىزدى. كەلەسi جولى ولاردىڭ وزدەرi قۇلىق تانىتىپ، تاعى دا اقشا تابۋعا ىقىلاس بiلدiردi. دەمىن ىشىنە تارتىپ، وسى شاقتى قانقۇيلىلار دا اسىعا كۇتۋلi ەدi. كۇمانسىز ءباتiرلەر بۇلاردىڭ وردالى جىلان سياقتى بiتiسiپ جاتاتىن، الەمدi جاۋلاعان سۇرقيالار ءۇيiرiنەن ەكەنiن قايدان بiلسiن. ەكiنشi قايىرا بارعانداردىڭ كوبىسى قايتپاي قالاتىنى سوندىقتان دا زاڭدى-تىن. سوڭىرا، ارانى ايلار ارالاعاندا بارىپ گازەتتەردە iزدەۋ سالعان قۇلاقتاندىرۋلار ءجۇردi.
ءوزiم بiلەمدiكپەن اكە-شەشەنi تىڭداماي بەتiمەن كەتكەن بويجەتكەندەر، سول جاقتا بiر جولا اپيىنكەشتەردiڭ اشىناسىنا اينالىپ قالا بەردi. قازiر سورى قايناعان سول بەيشارالار قايدان تۇرىپ، قايدان كەلگەنiن دە ۇمىتىپ كەتكەن. ەندiگi تۇستا الگiلەرگە باۋىر دا، بالا دا قاجەت ەمەس. ويتكەنi، ونى ويلايتىن ءتۇيسiكتiڭ ءبارiن تاجالدى زاھار ۋلاندىرىپ، شايىپ بiتiرگەن.
بiراق، كىسى تاعدىرىمەن ويناعاندار دا وڭبادى. ازدى-كوپتi دۇنيە جيناپ، بارلىقتىڭ ارقاسىندا جىرعاعانىمەن، بايلىعى باياندى بولمادى. ول ۋاقتاردا سەرiك ەسiرتكiبەدەكشiلiكپەن اينالىسىپ، پايداعا بەلشەدەن مەلدەكتەۋدi كوزدەگەنiمەن، ناشاقورلىقتىڭ نوقتاسىن كيەمiن دەپ ويلادى ما؟.. ەندi بiرگە تۇرىپ، بiرگە جۇرگەن جولداستارى دايرابايلارعا دا قاجەت ەمەس. بۇل — باسقا ادام. ادام ەمەس-اۋ، قۇبىجىق. جول ايىرىعى ولاردى ەكiگە ءبولدi. سەرiكتi قاجەتسiنiپ iزدەسە — «پاگوندىلار» iزدەيدi. الدا-جالدا بوسانىپ شىقسا، قاسىنان كولەڭكەسiندەي بiر ەلi اجىراماي جۇرگەن ءابدiراحمانعا دا كەرەكسiز.
ءومiر مۇنى، ول ءومiردi مازاق قىلعانداي بەتiن تىرجىڭ-تىرجىڭ ەتكiزدi...
49-تاراۋ
كۇڭگiرت كۇندەر بiرiنەن سوڭ بiرi سۇيرەتiلiپ ءوتiپ جاتتى. باياعىداعى ۇلاننىڭ وبەكتەگەنi اشەيiن بولدى دا قالدى. نەگە جانىپ وشكەن ەلەس سياقتى، ونىڭ سەزiمi تەز ارادا سۋىنعانىن گۇلميرا ءتۇسiنە الماي الدەنەشە رەت باسىن قاتىردى. راس، ءوزiنiڭ جاساعان شەشiمiنە جانى قىستىعىپ، ارۋاقتىڭ الدىندا كۇناھارداي بەتiمەن جەر باسقان. شەت جاعاسىن ۇلانعا دا اڭعارتتى. قام كوڭiل بەيشارانىڭ قانسوقتى حالiن ارى قاراي جاقسارتىپ اكەتۋ سونىڭ ءوزiنiڭ قولىندا ەدi عوي. «وت تۇتەتەيiك» دەپ ۇسىنىس جاساعاندا، وسىنداي ىڭعايسىزدىقتىڭ كەسە كولدەنەڭدەيتىنىن بiلمەدi مە ەكەن؟ بiلدi. سونى الدىن الا تۇسپالداي بايىپتاعاندىقتان دا گۇلميرا تiزگiنiن ۇستاتپاي، ۇزاق ۋاقىت ءار قيلى تىعىرىققا تiرەگەن وي قامالىنا قامالدى. اقىرى، ايەلدiك ءالسiزدiك جەڭiپ تىندى. بiر كەزگi قارالى دا، نازالى دا جەتiمشiلiگiنەن قۇتىلامىن با دەپ پايىمداپ ەدi، كەرiسiنشە، قاراسپان تاۋىنىڭ قارا تاسىن يىعىنا ارتىپتى. كوز جاسىم قۇرعاي ما دەپ ەدi...
ۋايىمى ۇدەگەن سايىن قۇرساعى دا تومپايىپ بiلiنە بەردi. سورى سوپاق استاي قايناعاندا ساناسىن ءسات سايىن ۇرەي دە بيلەدi. باياعى جالعىز ءجۇرiپ جۇدەگەنi جۇدەگەن بە، قازiر تiپتi تiرi ارۋاققا اينالعانداي. ءومiرگە قانشا لاعنەت ايتسا دا، ولە قالۋ قيىن. نەبiر سۇرقيا سۇراقتار يەكتەپ، ۇزاقتى كۇنگە جالعىزسىراتپايدى. باستاپقىدا ۇلان ماعان سويلەسە ەكەن، بiردەمە ايتسا ەكەن دەپ دامە ەتەتiن. ەندiگi تۇستا ونىڭ بار-جوعى دا ءبارiبiر.
ول قىزمەت ەتەتiن رەسپۋبليكالىق ەسەپتەۋ ورتالىعىندا جۇمىس كوپ پە، سوڭعى ۋاقىتتا جيi تۇندەلەتiپ كەلەتiندi شىعاردى. گۇلميرا وعان دا ءمان بەرمەۋگە تىرىستى. تەك «تiلiمەن تiستەلەپ، ادام جانىن قاجاماسا» دەپ تiلەيدi.
قوڭىراۋ شارىلدادى. گۇلميرا «كiم؟» دەپ سۇراماستان ەسiكتi اشا سالدى. تابالدىرىقتان iشكە اتتاماي جاتىپ، ۇلاننىڭ داۋىسى قاتاڭ شىقتى.
— اۋەلi كىم ەكەنىن ءبىلىپ الماي، نەگە ەسiكتi اشاسىڭ؟ — قاباعى دا كiرجيiڭكi.
— سەن ەكەنiڭدi بiلiپ تۇرمىن عوي، — دەدi ابدىراي، «اياق استىنان نە جازىپ قالدىم؟» دەگەن ساۋالعا بوي ۇرىپ.
— مەن كەلسەم، ءوزiمنiڭ كiلتiم بار، سونىمەن اشىپ كiرەمiن.
— سوندا نە ايتپاقشىسىڭ؟
— بiرەۋمەن تەلەفون ارقىلى ۋاعدا بايلاسقانسىڭ عوي، سول ەكەن دەپ ەسiكتi...
— قارا بەت!
— نە دەدiڭ؟
— نە ەستiسەڭ، سول! — ودان ارى ونىمەن ءتاجiكەلەسۋگە زاۋقى سوقپاي، اشۋىنا قىستىعىپ، بۇرىلىپ جۇرە بەرگەن. كەنەت، يىعىنان الەۋەتتi قول تارتىپ الدى دا، جاعىنان شاپالاقپەن جونىپ ءوتتi. كوزiنiڭ الدى جارق ەتە قاپ، مۇرتتاي ۇشتى. اس ءۇيدiڭ بوساعاسىنا بiر جاق ءبۇيiرiمەن بارىپ سوعىلدى.
— وڭباعان، مەن سەنiڭ كۇيەۋiڭمiن! وقپانىڭ تولماي جۇرسە، اشىلعان ارانىڭا بولسىن... — بارقىراي ايقايلاپ، جۇدىرىعىن تۇيە بۇعان تاپ-تاپ بەردi دە، قالشىلداعان بەتi iشكەرگi بولمەگە ءوتiپ كەتتi.
جاپا شەگiپ بۇكiل دەنەسi دە، جانى دا سالدىراعان ايەل ورىنىنان سالبىراي كوتەرiلدi. Iشتەگi قامىرىعى بۋناپ، تۇنشىعا جىلادى. اققۇلا ازاپقا اقiرەتشە وراندى. ىقىلاستى ىنتىماقتاستىقتا كۇن كەشۋ ءۇشiن، نە جاساسا راۋا ەكەنiن بiلمەي قاپىلدى.
ۋاقىت وزعان سايىن كەلiنشەك تۇيىقتالا بەردi، تۇيىقتالا بەردi. كۇيەۋi «مەنi سۇيمەيسiڭ، باسقانى عانا ويلايسىڭ» دەپ، جوق دەگەندە جۇماسىنا بiر رەت جۇدىرىق جۇمسايتىندى ادەتكە اينالدىردى. بiرەۋگە، اۋەلi گۇلجانعا بۇل جايىندا بiلدiرۋگە ىڭعايسىزداندى. سول تۇستا نۇرميرانىڭ دا تۇرمىسى ءماز ەمەسiن تەلەفون ارقىلى سويلەسكەندە اڭگiمە الپەتiنەن توپشىلادى. قاڭتارباي بۇرىن ايەل شىعارعان ەكەن. وندا قىزى كەتiپتi. وسىنى ەستۋ گۇلميراعا ۇلكەن سوققى بوپ تيدi. «باعىمىز اشىلماعان سورلىلار ەكەنبiز-اۋ» دەپ، سوندا بiر كوكiرەگi قارس ايىرىلىپ جىلادى. سودان بەرi كوزiنە تورتا، ساناسىنا شىرعا بايلانىپ، جاتسا-تۇرسا نە بiر قاۋمالاعان قاپاس قايعىنىڭ قاماۋىندا قالدى.
تاعى دا تىلسىمىمەن تۇنشىقتىرعان ءتۇن قۇشاعى قالانى قاپسىرىپ العان. ادەتتەگiدەي ۇيدە ءوزi جالعىز. بۇگiن جانى عانا اۋىرىپ قويماي، قۇرساعى ءبۇرiپ اكەتiپ بارادى. باسىلاتىن شىعار دەپ ءتۇس اۋعاننان بەرi كۇتiپ ەدi، بولمادى. بۇرىن وڭاشالانعاندى قالايتىن ءتارiزدi ەدi، ەندi جالعىزدىعىنان ۇرەيلەندi. «تەزiرەك ۇلان كەلسە ەكەن» دەپ تiلەدi. بiراق ونىڭ توبەسi جۋىق ارادا كورiنەتiن سىڭاي بايقالمايدى. سوسىن، لاجى تاۋسىلعاندىقتان قولى تەلەفونعا جۇگiردi. كوپ ۇزاماي-اق جەدەل جاردەم جەتتi. ابدەن جانى قينالىپ، رەڭi قاشقان ايەلدi ولار بiر ءسات تە مۇندا قالدىرمايتىندارىن ءمالiمدەپ، ءدارۋحاناعا الدى دا جونەلدi. كەتەرىندە ۇلانعا تiلدەي حات جازۋدى دا ۇمىتپادى.
اۋرۋحاناعا بارىسىمەن-اق بۇل قىستىعۋدىڭ تولعاق ەكەنi انىقتالدى. مەرزiمiنەن بۇرىن باستالعان جايتتىڭ سەكامال كوڭiلگە كۇدiك ۇيالاتقانىمەن، جەتi ايلىق بالانىڭ دا ادام بولىپ كەتەتiنiن بiلگەندiكتەن بiر ءتۇرلi ءوزiن سابىرعا جەڭدiردi. ماڭدايىنان تەرi بۇرشاق-بۇرشاق اعىپ، قينالىپ جاتىپ مارقۇم ەلميرانى ويلادى. «قارعام-اي، قاسىڭدا ءبارiمiز بiر قورا بوپ ءجۇرiپ، ايىرىلىپ قالدىق-اۋ» دەپ، كۇرسiنە تورىقتى.
مۇنىڭ جايىن باقىلاپ، قاداعالاۋشى ءدارiگەر مەدبيكەگە ناۋقاستى تۋىت بولمەسiنە اپارۋدى تاپسىردى. Iزiنشە-اق، جاڭاعى ايتىلعان ورىندالىپ، بۇل ارنايى ستولدىڭ ءۇستiنەن بiر-اق شىقتى. قاسىندا اينالشىقتاپ، الدەبiر نارسەلەردi تۇرتپەكتەگەن بيكەگە جاۋتەڭدەي نازار سالدى.
— ءابiرجiمەڭiز، ءبارi جاقسى بولادى، — دەدi ءبۇلدiرشiندەي قىز مۇنىڭ بەيمازدانعانىن اڭداعانداي، — امبە ءوزiڭiز ءدارiگەرسiز... — بۇعان قاراپ جىميىپ كۇلiپ قويدى.
وسى ءسوزدiڭ ءوزi بiراز قۋات بەرگەن ءتارiزدەندi. «نۇرميرام دا مەنiڭ كiپ-كiشكەنتاي بوپ، تۇنگi كەزەگiندە ءوستiپ ءجۇردi-اۋ» دەپ ويلادى iشi-باۋىرى ەزiلە.
— راحمەت، ايتقانىڭ كەلسiن.
— تۇڭعىش نارەستە دەپ قورقۋ قاتە.
— قورقىپ جاتقان جوقپىن، سوندا دا الاڭنىڭ بارى راس.
— ول بارلىق ايەلدە بولادى.
— سەن ونى قايدان بiلەسiڭ؟
— كۇندە كورiپ ءجۇرمiن عوي.
— ساعان بiر ءوتiنiشiم بار.
ءوز قاراكەتiمەن كۇيبەڭدەگەن ول بوگەلiپ، نازارىن اۋىر اياق كەلiنشەككە توقتاتتى.
— ايتىڭىز.
— بiزدiڭ ۇيگە تەلەفون شالىپ، مەنiڭ جاعىدايىم جايىندا كۇيەۋiمە ەسكەرتە سالساڭ.
— ماقۇل.
— سەن دەپ سويلەگەنiمە رەنجiمە، ون بەس-ون التىدا شىعارسىڭ مىقتاسا.
— ءيا، ون التىعا تولامىن.
— مەن سەنەن باقانداي ون جاس ۇلكەن ەكەنمiن.
— تەلەفونىڭىزدى ايتىڭىز.
— اتى — ۇلان. مەنi جەدەل جاردەم اكەتكەندە ول ۇيدە بولمادى. بۇل جايدان بەيحابار. بiر جاپىراق قاعازعا جازىپ كەتiپ ەدiم، ونى كوردi مە، كورمەدi مە بiلمەيمiن.
— جاقسى، الاڭداماڭىز. ءبارiن مۇقياتتاپ ايتامىن.
مەدبيكە شىعا سالىسىمەن ءدارiگەر iشكە ەندi. ادەيi وسى كiسiنi كۇتكەندەي تولعاق تا بۇراي جونەلدi. استىڭعى ەرiنiن تiستەپ، سازاردى دا قالدى. ءوزiن تiرiدەي iشi-باۋىرىن ۇڭگiپ، قاسقىر جەپ جاتقانداي سەزiندi. جان داۋىسى شىرقىراپ ىشقىنا ايقايلادى. ايقايلاماۋعا مىنا تانتال ازاپتان ءاددiسi قالمادى. تiپتi، كەلە-كەلە قيمىلىنىڭ دا، iسiنiڭ دە بايىبىنا بارا المايتىن حالگە جەتتi. اۋەلi، بالانىڭ جەرگە تۇسكەنiن دە سەزبەدi.
شالا تۋعان نارەستەنiڭ ەكi-اق كۇندiك جارىعى بار ەكەن. ءۇشiنشi ءتاۋلiككە قاراعاندا شەتiنەدi. شەشەسiنiڭ دە جايى ءماز ەمەس، كوزi قاراۋىتىپ، باسى زەڭiپ اينالادى دا تۇرادى. جاتاق ۇرعانداي ءۇن-تۇنسiز توسەگiندە جاتا بەرگەندi ۇناتادى.
ۇلان ەرتەڭiندە كiشكەنتايلى بولعانىن ەستiگەن. ودان كەلەسi كۇنi كەلگەنiندە ءسابيدiڭ شەتiنەگەنiنەن قۇلاقتاندى. ايەلiنە ايران، ءسۇت، توقاش سياقتى اكەلگەن ونى-پۇنىسىن بەردi دە، سودان كەيiن قايىرا توبە كورسەتپەدى. ايتەۋiر، گۇلجان بايقۇس شىر-پىرى شىعىپ، كۇنiنە ەكi مارتە قاتىنايدى. ۋاقىت تاۋىپ كەشكiلiك ۇلاندى iزدەپ ۇيلەرiنە سوعىپ ەدi، ەسiك جابىق. بiراق، بۇل ءجونiندە قۇربىسىنا ءلام-ميم دەمەدi.
50-تاراۋ
بۇگiنگi ءتۇننiڭ الپەتi جامان. شاشىن جايىپ جiبەرiپ، مىساسىنا مiنگەن جالماۋىز مىستانعا ۇقسايدى. انە-مiنە قوياننىڭ كوجەگiندەي ءبۇرiسكەن بۇلارعا قاندى شەڭگەلiن سالاتىن سياقتى. قاراڭعىلىقتىڭ قويىنى تىم سۇستى. ۇرەيدi الىپ، قۇتتى قاشىرىپ بەكiتۋلi ەسiكتiڭ ارعى جاعىندا باسقا الەمنiڭ ادامدارى ۇلىعان ءبورiدەي نەبiر ازارلى ءۇن شىعارادى. قىڭسىلايدى، شىڭعىرادى. بiرتە-بiرتە جەر باۋىرلاپ بۇلارعا قاراي جىلجىپ، جاقىنداي تۇسەتiن سىڭايلى. كوگەنكوزدەردiڭ قورىققانىن مازاق قىلعانداي، شارمەڭكەلەردiڭ بiرەۋi ساق-ساق كۇلدi. قۋ قاردىڭ كۇلكiسiنiڭ ءوزi جانعا ءتۇرپiدەي تيەدi.
ابدەن مالعۇنداردىڭ ماشاحاتىنان جۇرەگi جەنتەكتەلگەن ايەل، «بiزدiڭ بار-جوعىمىزدى جادىلارىنان شىعارىپ السا ەكەن» دەگەن ۇرەي ارالاس ءۇمiتپەن شامدى ءسوندiرگەن. قاراڭعىلىقتان زارە-قۇتى قالماي قورىقسا دا، سايا iزدەپ تاس تۇنەكتiڭ قوينىنا تىعىلدى. انا ءومiردەگi ءابiلەتتەردiڭ ءدۇسiرi كۇللi دەنەسiن دiرiلدەتسە، مىنا جەردەگi جارالى جiگiتتiڭ ىڭقىلى وزەگiن سۋىرادى. ەكi وتتىڭ ورتاسىندا شىر-پىرى شىقتى. «قۇداي-اي، قاسارىسقاندا ارىزىمدى دا الماي قويعانى-اي. العاندا، ءدال بۇگiن قۇبىجىقتاردىڭ قورىمىنا تۇنەمەس ەدiك» دەپ، انا بiر ينسپەكتور جiگiتكە دە كەيiدi.
ساناسى سارابدال تارتىپ، ءشيبورiدەي ۇيلىققانداردىڭ قاسىندا قاراپتان-قاراپ ميعۇلاعا اينالدى. مامىرا ۋاقىت ميزiمەي، مۇرتىن بالتا شاپپايتىن قالىپ تانىتادى. انشەيiندە، بiر جاققا قاپىلا اسىققاندا، سىناپتاي سىرعىپ ۇلگەرتپەيتiن. قازiر كەرiسiنشە، جىلجىساشى.
Iلياس تا بۇل تاڭنىڭ تەزiرەك اتۋىن قۇدايدان جالبارىنا سۇرايدى. جايشىلىقتا جوپشەڭدiگە بوي الدىرمايتىن باسى، بۇگiن بەرەكەتi ۇشىپ، ار جاعى ازار دا بەزەر قالتىرايدى. قاي-قايداعى سۇرقيا سۋرەتتەر كوزiنە ەلەستەپ، بەيامال كۇيگە ەرiكسiز ۇشىراتادى. قانشاما كۇنگi تەبiنگiلەرi تەرگە مالىنعان سابىلىستان تيتىقتاسا دا، ۇيقى اتىمەن جوعالعان. زورلاپ كiرپiكتەرiن ايقاستىرعانمەن سالدەن كەيiن كوزدەرi باقىرايىپ جاتقانىن بiر-اق اڭدايدى. وندا دا جالعاننىڭ ءباداۋي ءۇزiرiنەن، بiرiن-بiرi القىمنان الىپ شايناسىپ تالاسقان قاسكويلەردiڭ ابىر-دابىر قاراكەتi مولايعاندا باعجاڭ ەتەدi.
مiنە سونداي داۋىلداي دولى ءدۇسiر ميدى سولقىلداتىپ كەپ، ەسiككە تiرەلدi. توسەكتiڭ اياق جاعىندا سولبىرايىپ وتىرعان ايەل باسىن جۇلىپ الدى. قيمىلداۋعا مۇرشاسى جوق Iلياس تا يەگiن كەكجەڭ ەتكiزدi. اتقالاقتاعان جۇرەكتەرiن اۋىزدارىنا تىعىپ، قۇلىپ شىقىرلاپ بۇرالا باستادى. ەرگەنەگi شالقالاي اشىلعان ەسiكتەن ادەتتەگiدەي دايراباي ديۋدىڭ قاسقا ماڭدايى جارقىراپ كورiندi. سوڭىندا وپىر-توپىر ادامى بار. بارلىعى جىنى بۋعان بۋراداي جiنiگiپ اپتى، جالاڭ قاعىپ، كوسەگەنi كوگەرتپەس اپيىننان الدە اراقتان كiءساپiرلiكتiڭ كورiگiن كوبiرەك باسادى. قالىڭ دودادان شىققان كوكپارشىلارداي قىزارا ءبورتiپ، ەكi يiنiنەن دەم الادى. بولماشى بايىزداپ بوگەلدi دە، جەلدەن ءورشiگەن ورتتەي لاپ قويدى. اراداي قۇجىناپ جابىلعان كۇيi، سال بوپ قالعان ءباتiردi قوپاڭ ەتكiزiپ جىلى ورىنىنان سۋىرىپ تۇرعىزدى. قاپەلiمدە جانسەبiلدiكپەن اھ ۇرعان داۋىسى شىڭنان شىڭعا ۇرىلادى. اداسقان اقىماقتاردىڭ توبىنا شىر-پىر قاعىپ گۇلميرا جۇگiردi.
— اعاتايلار! اعاتايلار! كۇڭدەرiڭ بوپ كەتەيiن، تيiسپەڭدەرشi وعان!
داۋىسى تارعىلدانىپ، ەبiل-دەبiل جىلاي ايقايلادى.
بiلەۋiتتەردiڭ بiرەۋi ومىراۋىنان الىپ يتەرiپ كەپ جiبەردi. الگiندە ءوزi وتىرعان بۇرىشقا شالقاسىنان قۇلادى. ولەرمەندiكپەن، اتىپ تۇرىپ قايتا ۇمتىلدى.
— بiزگە تيiسپەڭدەرشi! مiنە، اقشا، اقشا! — قابىرعاعا سۇيەلگەن قارا ديپلوماتتى الدى. — ءبارi سەندەردiكi، رەسەيدiڭ جەتi ميلليونى. تەك، مازالاماي بوساتىڭدارشى بiزدi.
اۋزىن ارانداي اشىپ، كومەكەيiندەگi بوبەجiگiن كورسەتە دايراباي قارقىلداي كۇلدi.
— اقشا، اقىماق، بiزگە كەرەگi جوق! — شاقۇر-شۇقىر تiستەرiن قايرادى. — قاجەت بولسا ونى ەكi كۇننەن بەرi سۇراماي-اق الاتىن ەك. بiزگە قاجەتتiءسى — ادام! — باسقا ءسوز ايتپاستان جارالى نەمەنi جاعاسىنان اپ، يىعىنا بiر-اق اتتى. مۇنى كورگەن كەلiنشەك شىرقىراپ، كوپەيدى ارقاسىنا ساپ اكەتiپ بارا جاتقان كوكجالداي نەمەنiڭ الدىن كەس-كەستەدi.
— جiبەرشi، ونى! اپاراتىن جاعىڭا مەنi اپار!
— گۇلميرا، اقىماق بولما، جولدان تۇر بىلاي! — القىمى سىعىمدالعان Iلياس قىرىلداي سويلەدi. — ماعان نە جاسار دەيسiڭ؟ ازار بولسا ۇرار، سوعار...
— جوق، جوق! سەن بۇلاردىڭ iسiن كورگەن جوقسىڭ. مەن ءۇشiن باسىڭدى تاتاعا سالما. سەنi جارىم جان عىپ قويىپ، ەرتەڭ اينانىڭ بەتiنە قالاي قارايمىن؟!
بودا-بوداسى شىعا، ەڭiرەپ جىلادى. بۇعان ەسەرلەر ەسi كەتە كۇلدi، داۋرىعىسا مارە-سارە قارىق كۇي كەشتi. وسى تۇستا دايراباي يىعىنداعى جالبايعا ۇقساعان جiگiتتi، وپ-وڭاي بiر قولىمەن-اق توسەككە اتىپ كەپ جiبەردi.
— سەن بارامىن دەدiڭ بە ونىڭ ورنىنا؟! — بiر اتتاپ، ەكi اتتاپ جايمەن قارسى جىلجىدى.
— ءيا... — ەكi يiنi قۋشيىپ، سولق-سولق جىلايدى. — قايدا ءجۇر دەسەڭ دە بارايىن، تەك Iلياستى بوساتشى. ونىڭ بۇل وقيعاعا ەشقانداي قاتىسى جوق. ءۇيiندە بالا-شاعاسى، ايەلi الاڭداپ كۇتiپ وتىر. — استەاستە بويىن جيناپ، قاتۋلانا سويلەدi. — مەنi پiسiرiپ جەسەڭدەر دە، وزدەرiڭ بiلiڭدەر. جالعىز سۇرايتىنىم، Iلياستىڭ مەرتiككەن اياعىن تاڭدىرىپ، ماسكەۋگە ۇشىرىڭدار.
— نە دەپ تۇرسىڭ، سەنi تاستاپ قالاي كەتەمiن؟ — دەپ، بايبالام سالعان ونىڭ ءسوزiن گۇلميرا ەستiمەدi. قۇلاعى تاس بiتەۋلi، نازارى ناقتى كەسiمiن ايتار دايرابايدا. دىيۋ كەيپىندەگى دۇلەيدىڭ بەزەرگەن بەتiن سiلبi باسىپ، بەدiرەيiپ بiراز ايالدادى.
— نۇرميرانى وسىندا الدىراسىڭ عوي؟!
«تاڭعى ءناسiپ ءتاڭiردەن»، ەرتەڭگi iستi كورiپ الدىم دەگەن ويدىڭ سۇرەسiمەن «ءيا» دەپ، لاقسالانىپ جاۋاپ بەردi.
— سىڭارىڭدى قولعا ءتۇسiرiپ، ءوزiڭ بiزدiڭ ايتقانىمىزدى اينىتپاي جاسايتىن بولساڭ عانا، ول شارتىڭدى ورىندايمىن.
— كەلiستiم... — مۇرىنى پىرس-پىرس ەتiپ، سۇڭقىلداپ جىلادى.
— وندا جارايدى، تۇرا بارا وپىنىپ، وت اساپ جۇرمە.
كەرi بۇرىلىپ، الدەكiمگە «ءاي!» دەپ ايقايلادى. سول-اق ەكەن كەرۋەندە تiزiلگەن تۇيەلەردەي ءۇش جiگiت ۇباق-شۇباق جەتتi. — قازiر مىنا باكلاندى* ءوزiمiزدiڭ ءدارiگەرگە اپارىپ، جاراقاتىن كورسەتiڭدەر دە ماسكەۋگە تاڭعا جاقىن ۇشاتىن رەيسكە مiنگiزiڭدەر!
باكلان — ەشتەمە ونبەيتiن ادام.
قۇزىرىنا قۇلدىق ۇرعان يشارا تانىتىپ، ۇشەۋi قۇرداي جورعالادى. سول زاماتىندا Iلياستى قاڭباقشا دەدەكتەتiپ، سىرتقا بەتتەدi. ءدالiزگە شىعا بەرiسiمەن-اق كوزiن شارت بۋىپ تاستادى. ونىڭ «ەشقايدا بارمايمىن، گۇلميرا... گۇلميرا!» دەپ، بارقىراعانىنا قارايتىن قارا جۇرەكتiلەر جوق. قۇزعىندار بۇيرىقتى قالتقىسىز ورىنداپ، سۇيرەلەپ بارادى.
51-تاراۋ
ءۇش كۇننەن سوڭ گۇلميرانى تۋىت ءۇيiنەن باسقا ءدارۋحاناعا اۋىستىردى. سول ءبىر مەڭ-زەڭ ناۋقاس كۇيiنەن ارىلا الماي، سۇلەسوق قالپى سوندا باردى. ارا-تۇرا دوعىدىرلاردان «مەنiڭ نارەستەم قايدا، ەمiزبەيمiن بە؟» دەپ سۇرايدى.
— سiزدiڭ كiشكەنتايىڭىز، شالا تۋعان سابيلەر قالىپتى جاعىدايعا جەتiپ، شيراعانعا دەيiنگi بولاتىن ارنايى ينكۋباتورلىق ورتالىقتا. ءوزiڭiز ەمدەلiپ، جازىلىپ شىققاندا الاسىز، — دەيدi جىرتىق كوڭiلiن جاماپ.
— ى-ىم-م... — تەرەڭiنەن تىنىستاپ، سىرقات كەلiنشەك باسىن يزەدi. سوسىن توسەگiنە قيسايىپ، بۇك ءتۇسiپ مۇڭلى پiشiندە تiلسiز قالدى.
ال سىرتتا گۇلجان الاسۇرۋدا. بiرگە تۋماسا دا تۋعانداي گۇلميرانىڭ حالi وعان ابدەن سارساڭ كۇي كەشتiردi. دوعىدىرلاردىڭ سوڭعى توقتاعان بايلامى ءارiء-سارi مۇسكiندiككە ۇشىراتتى. «قيلى-قيلى ۋايىم، زار، زارىعۋ، ءاسiرەسە، ەت جاقىن ادامدارىنىڭ ءولiمi، جۇيكەسiنە قاتتى سالماق سالعان. سوعان شىداماي اعزا قاجىعان، ونىڭ ءۇستiنە اۋىر اياق كەلiنشەك بۇرلىعا باتپاندارعا باتا بەرگەن، باتا بەرگەن. ەپتەپ شالىق ۇرىپ، اقىلىنىڭ ازداپ اۋىتقۋشىلىعى دا بايقالادى» دەدi بiلگiر پروفەسسور. ءوزi دە ءدارiگەر گۇلجان جاسالعان زەرتتەۋلەردiڭ قورىتىندىسىن جiتi قاراپ، باسقاداي توقتامنىڭ ەش ءجونi جوقتىعىنا كوزi جەتتi. ەندi گۇلميرانى جۇيكە جۇيەسi دiمكاستەنگەندەر ەمدەلەتiن ءدارۋحاناعا اۋىستىرۋ ءجونiندە اڭگiمە قوزعالا باستادى.
بۇدان سوڭ حايلاسى تاۋسىلعان كەلىنشەك ماسكەۋگە، Iلياسقا تەلەفون شالدى. بارلىق جايدى مالىمدەپ، ونىڭ الماتىعا كەلiپ قول ۇشىن بەرۋiن ءوتiندi. كىشكەنتايلارىنان بىرگە وسكەن جىگىت كوپ اينالماي، ارى كەتسە ءۇش-تورت كۇندە باراتىنىن ايتتى. ايەلدiڭ يىعىنداعى جۇك بiراز جەڭiلدەگەندەي كورiندi. ءسويتتi دە تورعايداعى قاڭتاربايلاردىڭ ءۇيىنىڭ ءنومiرiن تەرە باستادى. نۇرميراعا بۇل جايتتى قالاي دا ءبىلدىرۋ كەرەك. بiراق، شوشىتىپ الماي جايمەن جەتكiزۋدiڭ جولىن قاراستىردى.
تۇتقانى قۇربىسىنىڭ ءوزi كوتەردi.
— حالدەرiڭ قالاي؟ — كىبىرتىكتەي باستادى. — ايبەك ءوسiپ جاتىر ما؟
— وي، گۇلجان! — ارعى جاقتاعى ادام ەلپ ەتتى. — امانسىڭدار ما؟
— جاقسى، جاقسى. قاڭتارباي قايدا؟
— ول بiر كوممەرسيالىق جۇمىستارمەن رەسەيگە كەتكەن.
— بiز دە ەسەنبىز. گۇلميرانىڭ ءوزiڭ بiلەسiڭ... — ءسال كۇمiلجiپ، ءمۇدiرiڭكiرەدi، — اياعى اۋىر عوي. — ونىڭ ءتۇسiك تاستاعانىن ادەيi جاسىردى. — ءدارiگەرلەر «ءدارۋحانادا قارالماساڭ، بولمايدى» دەپ، جاتقىزىپ قويعان.
— حالi جاقسى ما ەندi؟! — نۇرميرا جۇلىپ العانداي تاق ەتە قالدى.
— جاقسى.
— باسە، مەن زۆونداسام ەشكiم كوتەرمەيدi. ۇلان قايدا؟
— ول جۇمىسىندا.
— بiتiم امان-ەسەن بە؟ بالالار قالاي؟ — نۇرميرا بالالاردى سۇراۋىن سۇراپ الدى دا، بiر ءتۇرلi قولايسىزدىقتى سەزiندi. بەتi دۋىلداپ، ءجۇزى جاندى.
— امان.
— وندا مەن ەرتەڭ-بۇرسiكۇندەرi بارامىن، قۇداي بۇيىرتسا. ءوزiم دە سەندەردi قاتتى ساعىندىم
— كەل، كۇتiپ الامىز.
— كەزدەسكەنشە...
تۇتقانى ورىنىنا iلدi. كوپ جايتتى جاسىرعانىنا قاراداي ىڭعايسىزداندى. دەل-سال قالپى سىلق ەتiپ كرەسلوعا وتىرا كەتتi. ايتەۋiر، نۇرميرانىڭ كەلەتiنiنە، جاعىدايدى كوزiمەن كورەتiنiنە ەپتەپ جەڭiلدەندi.
ەرتەڭiندە گۇلميرا جۇيكەسi دiمكاستەردiڭ ەمدەلەتiن اۋرۋحاناسىنان بiر-اق شىقتى. گۇلجان شىر-پىر قاعىپ جۇگiرiپ ءجۇرiپ، بار شاماسىنىڭ جەتكەنi — ونى وڭاشا پالاتاعا جاتقىزدى. ۇيلەرiنە الىپ كەتۋگە، ءۇزiلدi-كەسiلدi تيىم سالدى.
قايران قۇربىسى سول قالپى، تەنتەك بولعان مالداي مەڭiرەيiپ، ادامعا ەش ماقساتسىز قارايدى. وتباسىنىڭ، شاڭىراعىنىڭ بارىن ۇمىتقان. ايتەۋiر گۇلجاندى تانىدى.
— مەنi نەگە اۋىستىرا بەرەدi؟ — ءوڭiندە مەڭiرەۋلiكتەن باسقا ەشقانداي رەڭ بايقالمايدى.
— دەنساۋلىعىڭ كiشكەنە دۇرىستالسىن دەيدi عوي...
— باسىم اينالادى. ەڭكەيسەم ەكi كوزiم ۇياسىنان ءتۇسiپ قالاتىن سياقتى.
— وعان قام جەمە، جازىلاسىڭ.
— كiشكەنتايىم قايدا؟ نەگە ونى ماعان ەمiزۋگە اكەلمەيدi؟
— ول شالا تۋدى، ۆاكۋمنىڭ iشiندە جاتىر. كۇندە بارىپ بiلiپ تۇرمىن. جازىلىپ شىققان سوڭ، الاسىڭ. قازiر كiشكەنە تاماق iششi. — گۇلجان پiسiرiپ اكەگەن اۋقاتىن وعان قاراي تاعى دا جاقىنداتتى. ول ەكi قولىنىڭ الاقانىن بiرiنە بiرiن شاپتاپ، دiزەسiنiڭ اراسىنا قويىپ وتىرعان قالپى، باسىن شايقادى.
— گۇلميراش، بوتام، ماعان قاراشى. تىم قۇرىماسا سۇتتەن اۋىز تيشi.
ەندiگi اڭگiمەنi ەستiمەيتiن سياقتى. مەلشيiپ وتىرعان قالپى كوزiن جۇمدى. باسى سالبىراپ، يەگى ومىراۋىنا ءتيدى.
— گۇلميرا، جاتاسىڭ با؟
تiل جوق. گۇلجان ورىنىنان ساسقالاقتاي اتىپ تۇرەگەپ، ونى يىعىنان دەمەپ جاستىققا قيسايتتى. سوسىن، ورديناتور بولمەسiنە جۇگiردi. قاس قىلعانداي ءدارiگەر جوق. مەيiربيكەنi ەرتiپ اكەلiپ، قان قىسىمىن تەكسەردi. قالىپتى مولشەردەن تومەندەگەن. جالما-جان كوزiن اشىپ قاراپ ەدi، قاراشىعى اينالىپ كەتiپتi. كەنەت، ەپتەپ تۇلا بويىنىڭ دiرiلدەگەنi بايقالدى. ول ءسات سايىن ۇدەپ بارا جاتقان ءتارiزدەندi. بىلق-سىلق ەتكەن دەنەنiڭ قالشىلداعانى گۇلجاننىڭ جانىن ءتۇرشiكتiردi.
— ءا-ا، جۇيكەدەگi سىزات قابىنىپ، دەرتi قوزا باستادى.
كوزiنە جاس ءۇيiرiلگەن كەلiنشەك توسىن داۋىسقا جالت قارادى. ءدارiگەر پالاتاعا ەنiپتi.
— سiز ونشا كوپ ءابiرجiمەڭiز، قازiر جارتى ساعاتتىڭ ار جاق، بەر جاعىندا باسىلادى. — گۇلجانعا قاراتىپ سويلەدi. — ودان دا، ۇيگە قايتقانىڭىز دۇرىس. ءبارiبiر ەشقانداي جاردەم بەرە المايسىز. قولىمىزدان كەلسە ءجۇرمiز عوي، ءبارiن بiر مينۋت ۇستاماي قالپىنا كەلتiرەر ەدiك.
اۋلادا كۇتiپ تۇرعان بiتiمنiڭ قاسىنا سۇيرەتiلiپ ازەر جەتتi. ول دا مۇنىڭ سىقپىتىن اناندايدان اڭداپ، قارسى جۇرگەن. جانىنا تايانعانى سول ەدi، كوزiنەن جاسى ساۋلاعان ايەلi سىلق ەتiپ موينىنا اسىلا كەتتi. سوسىن ەڭكiلدەپ جىلاپ جiبەردi.
— قورقىنىشتى، بiتiم، قورقىنىشتى... ەندi ول جازىلا ما، جازىلماي ما بiلمەيمiن.
— قوي، جىلاما. — ايەلiن جاۋىرىنىن الا قۇشاقتادى. جۇباتقانى. — جاقسى نارسەدەن ءۇمiتتەنەيiك. ساۋىعاتىن شىعار.
— ەرتەڭ نۇرميراعا نە دەيمiن؟
— نە دەيمiز... — ءوزi دە بوپاسىن تاپپاي iشتەي تولقىپ، ءمۇدiردi. ونىسىن اڭعارتپاۋعا تىرىسىپ، ءارi ايەلiنiڭ جاماۋ كوڭiلiنە قامساۋ بولماق نيەتپەن جۇمسارتا سويلەدi. — ەپتەپ، شوشىتىپ الماي ايتارمىز. سوسىن ءوزi دە كورەدi عوي. قولىمىزدان كەلگەننiڭ ءبارiن جاسادىق، ءالi دە جاساي بەرەمiز.
ءارتۇرلi مۇڭ قاجاپ، ۇيلەرiنە ازەر جەتتi.
52-تاراۋ
ايۋانداردىڭ اراسىندا جاپادان-جالعىز قالعانىنا كۇيزەلسە دە بiر جاعى ەڭسەسiن باسقان زiل باتپاننان قۇتىلعانداي. ەندiگi تاعدىرىنىڭ قانداي تىعىرىققا تiرەلiپ، قانداي تەزگە تۇسەتiنiن بiلە الماي اڭىرۋدا. تارام-تارام اققان ىستىق جاسى بەتiن جۋىپ، ومىراۋىنا تامادى.
تۇس-تۇستان اندىزداعان الباستىلار.
ايەل بولسا ۋايىمنىڭ ۋىسىندا تىپىرشىعان ءسۇلiڭكi حالدە.
— «تۇلكi ءتۇرiنەن، ادام تiلiنەن تارتادى». ءجۇر، «سۇراپ العان اۋرۋدىڭ ەمi جوق»، اندا ازاماتتار كۇتiپ قالدى. — مىسقىلداپ، ونىسىز دا جارالى جانىنا بiزدەي تiلiن سۇققىلاۋدا. — ەرتەڭ سەنiڭ ۋادەڭ بويىنشا نۇرميرانى اكەلەمiز. ال انا جiگiتiڭە الاڭداما، بiزدiڭ ساربازدار شارۋاعا مۇقيات. سەنبەسەڭ، تاڭ اتسىن، ماسكەۋگە تەلەفون شالىپ، بارعان-بارماعانىن بiلەسiڭ. ءدارiگەرiمiز جاراسىن دا تاڭىپ بەرەدi.
ايتىپ وتىرعان ءسوزiنiڭ جانى بار. ءاربiر باسبۇزارلار توبى جەكە-جەكە جالدامالى ءدارiگەرلەر ۇستاۋدى ادەتكە اينالدىرعان. جاۋاپتى وپەراسيالاردىڭ ءۇستiندە جويىتتاردىڭ بiرەۋi مەرتiكسە اۋرۋحاناعا بارىپ، تiركەلiپ، وزدەرiنiڭ iسiن وزدەرi اشكەرەلەمەيدi. بiردەن الگi ادامدى الدىرتادى نەمەسە سونىڭ كلينيكاسىنا اپارادى. ول، مۇنىسى كiسi ءولتiرiپ، مويىنىنا قان جۇكتەپ كەلسە دە تiسiنەن بiر سىبىس شىعارمايدى. ويتكەنi، قۇپيانى ساقتاعانى ءارى جانىنا ارا تۇسكەنi ءۇشiن اي سايىن ولاردان ءوز نەسiبەسiن الىپ وتىر.
Iلياستى سونداي «جادىلانعان» حيرۋرگتىڭ بiرiنە اكەتتi.
بiردە الپاۋىتتاردىڭ اراسىندا الدەبiر نارسەگە نارازىلىق تۋىپ، سول ابدەن ۋشىعىپ، تاپا-تال تۇستە وق اتىلدى. بايبالام سالىپ ميليسيانىڭ شۇعىل توبى جەتكەنشە الدى-الدىنا قاشىپ، iزدەرiن جاسىرىپ تا ۇلگەرگەن. «سونشا اتىستان، قۇرىعاندا بiر جارالى بولۋى ىقتيمال» دەپ تۇسپالداعان ورگاننىڭ ادامدارى كۇللi اۋرۋحانالارمەن بايلانىسىپ، وق تيiپ نەمەسە پىشاققا ارانداپ، جەدەل جاردەم قاجەت ەتكەندەر ۇشىراسسا، بiردەن ميليسياعا حابارلاۋلارىن ونىسىز دا مiندەتتi بولسا دا قاتاڭ تالاپ ەتكەن. بiراق ول اۋرەشiلiكتەرiنەن ەشتەمە ونبەدi، ءبارiبiر الگi سويقانعا قاتىسقان ەشكiمدi دە ۇستاي المادى. ويتكەنi، ءدارiگەرلەردiڭ بiرازى جالدانىپ «قىزمەت» جاساي باستاعان تۇس. سونداي-اق، بىلەۋىتتەر «iسكەر» دەگەن اتتى جامىلىپ، اۋە كاسسالارىن دا جاۋلاعان. ءبارiنiڭ بiر-بiر تانىسى وتىر. قالاعان ۋاقىتىندا قالاعان جاعىنا ساپارعا اتتانۋعا قۇدiرەتتەرi جەتەدi. دايرابايدىڭ نىعىز سويلەپ تۇرعانى دا سوندىقتان.
— ءجۇر.
يىعىنان قۇشاقتاپ سۇيرەگەندەي ەتiپ الىپ شىقتى. ايپاراداي كەڭ، داڭعىراعان زالعا اكەلدi. بولمەنiڭ كەڭدiگi قانداي بولسا، اۋاسى سونداي تار. تەر مەن كۇلiمسi ءتۇتiننiڭ يسi قولقانى قابادى. اق بورىقتاي جالاڭاش دەنەلەر كەسكەن تەرەكتەي سۇلاپ-سۇلاپ جاتىر. بىج-بىج ەتكەن قۇرت-قۇمىرسقاداي بارلىعى قوزعالىس ءۇستiندە، نەبiر جان ءتۇرشiكتiرەر دىبىستار ەستىلەدى.
ەندi بايقادى، بولمەنiڭ بiر جاق تۇسى تۇتاسىمەن اينا. كiرiپ كەلگەندە ءوزi داڭعاراداي نەمە ودان سايىن ۇزىنان-ۇزاق سوزىلىپ، حاننىڭ ات شاپتىرىم سارايىنا ۇقسايدى. كەيبiر مونشالاردىڭ قابىرعالارى بىربەتكەي اينا بولادى دەگەندi قۇلاعى شالعانى بار ەدi، مىنانداي تۇرعىن ءۇيدiڭ كەرەگەسiنiڭ اينامەن اشەكەيلەنۋiن بiرiنشi رەت كورگەنi. ءومiرi مۇندايدى ەستiمەگەن دە. ۇرەيلەنە تۇرىپ، تاڭ قالدى. مىناۋ ءوڭi ەمەس ءتۇسi سياقتى. بiرەسە، الدەبiر انايى فيلمدi كينوتەاتردىڭ اۋقىمى كەڭ ەكرانىنان كورiپ وتىرعان جوقپىن با دەپ ءدۇدامالداندى. بiراق، ولاي دەيiن دەسە، انا بەتتەگi ادام مىنا بەتتە دە بار. بۇل جاقتاعىسى قالاي قوزعالسا، ول دا تۋرا سولاي بۇلجىتپاي، قالىسپاي قايتالايدى. انە، بوساعاداعى بiرەۋدiڭ سۇلكيگەن سىقپىتى بiلiندi، سوعان سۇلەسوق نازار اۋداردى. ول دا قاباعى سالبىراعان كۇيi بۇعان زەيiن قويعان. سوندا عانا توپشىلادى، ەربيگەن ءوزiنiڭ ۇسقىنى.
الدىندا ادامنىڭ ەسiن تاندىرىپ، باسىن اينالدىراتىن الىپ اينا... مىنانداي جويداسىز قۇپياعا ەشتەمە جاساماي-اق جاپادان-جالعىز كەپ ۇزاق قاراپ تۇرساڭ، ءوزiنەن-وزi كوزiڭ قاراۋىتىپ، جۇرەگiڭ لوبلىيتىن شىعار. ال، بەرگi بەتتەگi مەن ارعى بەتتەگi تۇرپايى توپتىڭ حايۋاندىق تiرلiگiن تانباي «تاماشالاساڭ»، كەۋدەڭدەگi جۇدىرىقتاي ءدۇرسiلدiڭ يەسi اياعىڭنىڭ باسىنا تۇسەر.
اينا، جالپى، قۇپيالى دا تىلسىم الەم. ءالi ەسiندە اجەسiنiڭ جاتار الدىندا اينانىڭ بەتiن ورامالمەن جاۋىپ، قىمتاپ جۇرگەنiن تالاي كورگەن. سودان بiر كۇنi، «اپا، وسى سەن نەگە اينانىڭ بەتiن جاۋىپ قوياسىڭ؟» دەپ سۇرادى بالالىق قىزىعۋشىلىقپەن.
— كiشكەنە بالالار سياقتى تۇندە اينا دا ۇيىقتاۋى كەرەك. سولاي، بوتام، — دەپ، مۇنىڭ ءتۇيسiگiنە ساي، ەركەلەتە جاۋاپ قايىردى.
— اينا دەگەن ۇيىقتاي ما ەكەن، اجە؟! — ۇشەۋi ءۇش جاقتان جاپا-تارماعاي شۋلايدى.
— نەگە ۇيىقتاماسىن، ۇيىقتايدى، قۇلىندارىم. ال، ەندi مەن سەندەرگە ەرتەگi ايتىپ بەرەيiن، — دەپ، اڭگiمەنiڭ الپەتiن باسقا ارناعا بۇرىپ اكەتەتiن. كiشكەنتاي نەمەلەر تەز كونiپ، كەلiسە كەتەتiن. سودان ارادا جىلدار وتكەن سوڭ بارىپ، نەمەرەلەرi ەس توقتاتقان كەزدە قاريا بۇلاردىڭ ساناسىنا كوپ جايتتى سiڭiرە باستادى.
— كەشكە ۇيىقتاردا «بiسسiمiللاراحىماللاحي» دەپ جاتۋ كەرەك، سوندا ۇيقىڭ بۇزىلمايدى. ەڭ اۋەلi اينانىڭ بەتiن بۇركەۋدi ۇمىتپاۋعا تىرىس. وسى ءمولدiر شارا وتە سەرتشiل، كورگەن نارسەسiن جاقسىلىق بولسىن، جاماندىق بولسىن جادىنان استە شىعارمايدى. سوندىقتان ونىڭ ءجۇزiنە جيiركەنiشتi كورiنiستەردi شالدىرماۋعا تىرىسقان ءلازiم. ماسەلەن، وعان قاراپ تۇرىپ جىلاۋعا بولمايدى. سەنiڭ سول ۋاقىتتاعى سۇرىقسىز كەسكiنiڭ ونىڭ جادىندا ماڭگiلiك قالىپ قويادى دا، ءتۇن بالاسىندا بەيمالiم قۋات-كۇشتiڭ اسەرiمەن اينا بەتiندە سول كورiنiس الدەكiمدەرگە كورiنۋi مۇمكiن.
ول كەزدە ونىنشى سىنىپتا وقىپ جۇرگەن، گۇلجان بار. تورتەۋiنiڭ دە كوزدەرi باقىرايىپ، اۋىزدارى اشىلىپ، مىنا جايتتى ىنتىزارلانا تىڭدادى. بiر جاعى الدەنەدەن ءۇرپيiسە ۇرەيلەنەتiن سياقتى. تiپتi نۇرميرا:
— مەن ەندi ايناعا مۇلدە قارامايمىن، — دەدi تiكسiنiپ.
— جوق، كۇنiم، اينا جاقسى نارسە. تەك ونىڭ بەتiنە كۇلiپ قانا قاراۋ كەرەك، الدىندا تۇرعان كەزدە جاقسى سوزدەر عانا ايتۋىڭ تيiس. سوندا عانا ول ساعان جاردەمشiڭ، اقىلشىڭ، نۇسقاۋشىڭ. ال، ۇيدە تەك ايقاي-شۋ، ۇرىس-جانجال، توبەلەس بولسا، ونى كوزiنiڭ قيىعى شالعان اينانىڭ ءجۇزiنەن تۇنگە قاراي ادام بالاسىنىڭ جۇيكەسiنە جاعىمسىز اسەر ەتەتiن قۋات ءبولiنەدi.
كەيiن مەديسينالىق ينستيتۋتتىڭ جوعارعى كۋرسىندا جۇرگەنiندە وسى ماسەلەگە عىلىمي تۇرعىدان زەر سالعان بiر ماقالانى وقىعانى بار. پسيحياتريا ءپانiنiڭ مۇعالiمi لەكسياسىندا اتالمىش جايتقا قاتىستى ماسەلەلەردi شاماسى جەتكەنiنشە تالقىلادى. نەگiزiنەن ءبارiنiڭ ساياتىن جۇلگەسi — بiرەۋ. اينانىڭ تۇندە ادام بالاسىنا كەرi اسەرiن تيگiزەتiن تۇستارى بولادى. ءاسiرەسە، سۇتتەي جارىق تۇندەگi تولعان ايدىڭ سۇلباسى دالمە-دال شارايناعا كەلiپ قالعانىندا، سونىڭ ساۋلەسiنەن ۇيىقتاپ جاتىپ ءتۇس كورiپ، شوشىنۋىڭ ىقتيمال. ويانعان سوڭ دا ۇرەيدەن قايتا كiرپiگiڭدi ايقاستىرا الماي، مازالانۋىڭ كادiك. ال، تاڭەرتەڭiندە باسىڭ اۋىرادى.
سويتسە، ءبارi تۇرمىستى ءتۇزۋ سالدارىنان ەكەن. جارىقتىق، اجەسi مەديسينادان ەشقانداي حابارى جوق، سونى قايدان بiلدi دەسەڭشi. شارايناعا كۇندiز جينالعان ەنەرگيا، تۇندە ۇيقىداعىلاردى شالىققا ۇشىراتاتىنى، اقىرى، ايقىن بوپ تابىلدى.
ماسەلەن، ۇيدەن ءولiك شىقسا، ارۋاقتى قارا جەر قويىنىنا جونەلتكەنشە ۇلكەن اينالاردى قابىرعاعا قاراتىپ كەرi بۇرىپ، نەمەسە بەتiن قىمتاپ جابۋ ءراسiمi كوپ جەرلەردە كەزدەسەدi ەكەن. كەي ەلدەر اۋەلi اينانى و دۇنيەنiڭ ەسiگi دەپ تە اتايدى. الەمنiڭ تۇكپiر-تۇكپiرiنەن بiراز ادامدار، الگىندەي ءۇيدiڭ ايناسىنان جىلدار وتكەننەن كەيiن دە، مارقۇمدى كورگەندەرiن ايتقان. كوبiنە ۇرەيلi ءمايiت ۇزىننان ءتۇسiپ توسەكتە سۇلق جاتقان. ول سيلۋەت اينا عالاماتىنىڭ ءتۇپسiز كەڭiستiگiنە سiڭiپ، سوناۋ تۇڭعيىقتىڭ ءتۇبiنەن اراتۇرا قىلاڭ بەرەدى. بۇل، پەندەنىڭ ماڭگiلiك ولمەيتiن جانى.
ءداۋiرiن تەرiس سالىپ، باقيلىققا جونەلتەردiڭ الدىندا ءمايiتتi وڭ بوساعادا تۇنەتەدى. تۋعان-تۋىسقاندارىنىڭ ارتىن كۇتەدi، تاعىسىن تاعى ونىڭ تولىپ جاتقان سەبەپتەرi بار. ال ىمىرت ءۇيiرiلە نانىم، سەنiم بويىنشا مارقۇمنىڭ باسىنا شىراق جاعىلادى. تەرەزەنiڭ ارعى جاعى قاراڭعى، بولمەدە كۇڭگiرتتەۋ سەلەۋكە. شىراقتان شاشىراعان بولماشى جارىقتىڭ اسەرiمەن بەتi جابىلماعان اينا وسى كورiنiستi، ءالi جانازاسى شىقپاعان يەسiنiڭ بولمىس-بiتiمiن سول قالپى كوشiرiپ، ساقتاپ قالادى. دالادا — ءتۇن. ءتۇن — جۇمباق شىنىنى ءارتۇرلi سيقىرلىلىققا بولەيتiنi پەندەگە ءمالiم دە بەيمالىم. ادام اقىلى جەتپەيتىن قۇپياسى مول.
مىنانداي كوزقاراستار بار: اينا الدەبiر بەلگىسىز ماگنيتتiڭ كۇشiمەن جاعىمسىز كورiنiستiڭ كوشiرمەسiن ءوزiنە تەز تارتىپ الادى. ويتكەنi ول جۇمىر باستىلاردىڭ قۋاتىنان ءنار iزدەپ، سۋسىندايتىن قۇپيالى «تiرشiلiك يەسi». وعان قانداي قىلىقتاردى كوپ كورسەتسەڭ، سونداي شامادا شاراپاتقا شومىلاسىڭ. ماسەلەن، قاتىگەزدiككە جيi «ءۇڭiلگەن» اينانىڭ الدىنان، پەندە اتاۋلى ءوزiنە قاجەت قانشاما بيوتوگىن سارقىپ الاتىنىن بiلمەيدى. ال كەرiسiنشە، جاقسىلىقتى مولىنان شاراسىندا جالتىراتقان شىنىدان، بويىڭا جاعىمدى قۋات-جiگەر قۇيىلادى. سوڭعى كەزدە مەديسينالىق سالادا انومالدi قۇبىلىستاردى زەرتتەپ جۇرگەن عالىمداردىڭ ءادiستەمەلەرiندە دە حيميالىق تالداۋ جاسالىنىپ، وسى جايت شىندىققا بiر تابان جاقىن ەكەنi راستالعان.
ءاسiرەسە، كونە اينانىڭ كەسiرi مول. سەبەبi ول ءوز عۇمىرىندا كوپ نارسەگە «كۋا» بولعان. ءارi، سونى جادىندا وشپەستەي ساقتاپ قالعان. وندا قانشاما كوز جاسى، جالداپتاردىڭ توسەك سايقالدىعى، اۋمەسەرلەردiڭ ايقاي-شۋى، وبىرلاردىڭ زورلاۋ كورiنiسi، تiپتi، قانiشەرلەردiڭ ادام ءولتiرۋ ارەكەتتەرi دە كوشiرiلiپ باسىلعان شىعار. مۇنداي «كوپتi كورگەن» اينالار شىنىندا دا ادام مiنەز-قۇلقىنا اسەر ەتۋگە ىقپالدى، بەيiم. اۋەلi، شالىعى بارلاردى اقىلىنان الجاستىرۋى مۇمكiن.
جاتىن بولمەدە سوناۋ اتادان بالاعا مۇرا بوپ كەلە جاتقان اينا تۇرىپ، ءتۇنiمەن ۇيىقتاي الماي، شىم-شىتىرىق ءتۇس كورسەڭ، تاڭدانبا — ءبارi الگi كونەكوز جيھازدىڭ اسەرi. سوندىقتان بiرەۋلەر اينا سىيلاسا، الۋعا ۇمتىلۋ قاتە. قيىلىپ قويماي قويسا، ۇيگە اكەپ الدىنا شىراق جاق. شىراق ءوشiپ قالا بەرسە، وندا ونى اۋلاققا اپارىپ شاعىپ تاستاۋىڭ تيiس.
سەبەبi، ۇلكەندەردiڭ ۇعىمىندا اينا، «سايتانداردىڭ سىيلىعى» رەتiندە قالىپتاسقان. ءوزiڭ بiلمەيتiن ءموپ-مولدiر شىنى شايتاننىڭ شاراپات شاپاعىمەن قۋاتتانىپ، باسقاداي تازا ادامداردى بىلعاۋى مۇمكiن. سوندىقتان دا ايەلدەرگە ەتەگi سىنىپ جۇرگەندە، ايى-كۇنi تولعاندا، جاس بوسانعان سوڭ بالانىڭ قىرقىنا دەيiن ايناعا قاراۋعا رۇقسات ەتiلمەگەن. اۋەلi اۋىر اياق كەلiنشەكتiڭ بولمەسiندە اينا تۇرۋى — انا مەن بالانى قاتەرگە اپارىپ سوقتىرۋى ىقتيمال.
كەيدە اينا قالپىڭدى قاتەسiز كورسەتپەيدi. مي قان اينالىمىنىڭ جەتكiلiكسiزدiگiنەن ناۋقاس ادامدار ءوز بەينەسiن كەرiسiنشە كورەدi. جۇدەۋ بولسا — تولىق، سيقى قاشىپ تۇرسا — اپ-ادەمi سۇلباسىن اڭعارادى. ءاسiرەسە مۇنى، شالىق ۇرىپ، قالپىنان اۋىتقي باستاعاندار باستارىنان كوپ كەشەدi. مامانداردىڭ انىقتاۋىنشا مۇنداي دiمكاستiك تۇقىم قۋالاۋى دا ابدەن مۇمكiن.
ال، بiر جاق قابىرعانى تۇتاستاي جايلاعان مىنا الىپ اينا، ناعىز زۇلماتتىڭ كوزi. كادiمگi و دۇنيە قاقپاسىنىڭ اۋزى... شايتاندار مەكەنiنiڭ التىن سارايى... عالىمدار زەرتتەسە وسى اينانى زەرتتەۋi تيiس، بiراق بiلمەي ءجۇر-اۋ...
ول از دەگەندەي بەينەماگنيتافوننان وزدەرi سەكiلدi تىم تۇرپايى، جيiركەنiشتi، ساۋدايى قىلىقتى جاندىرىپ جiبەرەر بالەنi كورسەتiپ قويىپتى. وعان قاراپ جاتقان بiرi جوق، اركiم ءلاززاتتى شاعىنىڭ بۋىنان اجىراعىسى كەلمەيدi. تەك قۇلاعىنا ىڭىرسىعان، ىڭقىلداعان ءۇنi جەتiپ تۇرسا جارايدى.
الگiندە، گۇلميرالاردىڭ بولمەلەرiنە دايرابايدىڭ سوڭىنان سولكەكتەي ەنگەندەر دە ەسiرiكتەن ەس-تۇسسiز. بiر ارەدiكتە دايراباي يەك قاققاندا تاباندارىن جالتىراتىپ وتىرعان. ەندi ساتقا ۇرىپ، دەرتi ۇستاعان دەلق ۇلى ءزالiتتەس جەر دوڭبەكشiپ، اۋرۋى اسقان بالاداي ىلقىلدايدى. ناعىز زار كۇيiنە كەلگەن شاقتارى وسى شىعار، انە بiر سالداما شالقاسىنان تۇسكەن شويىن قارانىڭ باقايىن سورپىلداتا سورۋدا. ول كاززاپ باسقا بiر جالاڭاش دەنەنi قۇشىپ، ىرعىن كايiپكە شومۋدا.
مىنا سىقپىتتارى ۋىلدىرىق شاشارداعى قىزىل بالىقتىڭ ەس-تۇسسiز شورشىپ وينايتىنىنا ۇقسايدى. ولار اعىسقا قارسى ءجۇزiپ، ودان ءارi بارا المايتىن كەدەرگiگە كەپتەلگەن تۇستا سۋدىڭ بەتiنە ويران-اسىر سالىپ، بىق-بىق ەتەتiن. ءارi سول ۋاقىتتا بەكiرە اسا جىرتقىشتاردىڭ قاتارىنا قوسىلادى. جەپ، تالاپ جان تاپتىرمايدى. قاپيادا سۋعا قۇلاپ كەتسە، ادامنىڭ ءوزiنە شابۋىل جاسايدى.
مiنە، سەڭدەي سوعىسىپ، قيداي قيراعان نايساپتار دا سونداي ءناپسiنiڭ قىزۋىنا قۇشتار، ءارi كوزدەرiنە قان قۇيىلعاندا تاسباۋىر، قاتىگەز.
قوناقتاردىڭ ەندiگi باس قىزمەتشiسi، ىڭعايى مەن ەبiن تاۋىپ قاپىسىز جاعىدايىن جاسايتىن ءجۇن كەۋدەلi قاسقا بۇقاعا كوبiرەك ۇقسايتىن دايراباي، كوزiن قىلميتىپ بiر ءسات وي سوقتى بولعانداي تۇرىپ
قالدى. جاڭا، باسسالدارى ەرەۋiلدەي سويلەپ، «سەنiڭ مارتىشكاڭ* قايدا؟ اكەل، سالماڭا iلiنگەن قىزىلىڭدى!» دەگەن، گۇلميرانى وقپانى ۇلكەن وڭەشiنە جىتىرماق نيەتپەن. ونىسى تويىمسىز قۇلقىنىنىڭ اۋسەلەسى ەكەن، ءقازىر شەربەك كەسكەن قاراعايداي سۇلاپ، «تاماشانى» تاڭدايىنا تالقان ەتiپ تالىعىپ جاتىر. مۇندايدا قىزىعىنان اجىراتىپ، «ۇيقىسىنان وياتساڭ» تاعى بالە. ءوز اۋانىمەن ىسىپ-سۋىنعانى، تالماۋسىراعانى باسىلۋ كەرەك.
مارتىشكا* — جەزوكەشە.
وسىلاي قورىعان قوتيىن نەمە، مىنا جەكسۇرىندىقتى كورiپ جۇرەگi تايداي تۋلاعان ايەلدi قايتا قايىرا قاماپ تاستادى. ازىرەيiلدەردiڭ الدىنان ولمەي تiرi قايتقانداي، ۇرەيدەن بولەك-سالاق بوپ قالعان ءون-بويىن جيناي الماي شىعاسىلى-كiرەسiلi كۇي كەشتi. «نەگە اپاردى، نەگە الىپ قايتتى؟» — وسىنىڭ ۇشىعىنا جەتە المادى. جەتەتiندەي دە اقىل-ويى جوق-تىن. نەشە كۇنگi قۋعىن-سۇرگiن، ۋايىم-قايعى، ويسوقتىلىق ابدەن لاۋقي ەتiپ جiبەرگەن. ونىسىز دا ءدازi بار باس اۋرۋى قايتا قوزعانداي قۇلاعى شىڭىلدادى، كوز الدى قاراۋىتتى. ايۋاندىقتىڭ ءبارiنەن جانارىن جۇمسا عانا قۇتىلاتىنداي، جاسقا شىلانعان كiرپiكتەرiن ايقاستىرا بەردi...
53-تاراۋ
سىڭارىنىڭ سىرقاتتانعانىن ەستىگەن سوڭ اراعا ەكi كۇن ارالاتىپ، الماتىعا نۇرميرا كەلدi. ءۇش جىلدان استام ۋاقىت شاماسىندا بiراز ەسەيگەندiك پوشىمى بايقالادى. بۇرىنعىدان دا ادەمiلەنiپ، تارالىپ وسكەن سىڭايلى. شوقتاي جانىپ تۇراتىن الاقانداي جانارىنىڭ توڭىرەگi بولماشى نiلدەنگەن. ءاپپاق ءجۇزiنە ونىسى تiپتەن ءار بەرiپ، كورەر كوزگە ودان بەتەر تاپ سالادى. توپ-تولىق بۇرىمى سول باياعىسىنشا تiرسەگiن قاعادى. ءوزiنە ۇقسامايتىن بiر عانا وزگەشەلiگi، قاسىندا جەتەلەگەن كiشكەنتايى بار.
گۇلجان ولاردى كورە سالىسىمەن تۇرا جۇگiرiپ بارىپ، ءسال ىركىلە ابدىرادى. ءسابيدiڭ نەمەسە اياۋلى جانىنىڭ قايسىسىنىڭ بەتiنەن بiرiنشi سۇيەرiن بiلمەي، قىستىقتى. سوسىن ەڭكەيiپ كiشكەنتايدىڭ بەتiنەن ءشوپ-شوپ ەتكiزiپ ءوپتi دە، نۇرميرانى تاس قىپ مويىنىنان قۇشاقتاي الدى. قوس كەۋدە اتقالاقتاپ، ەكەۋiنiڭ دە اۋىزدارىنا ءسوز تۇسپەي بiر ءسات تiلسiز قۇشاقتاسقان قالپى بوگەلدi.
— جانىم، جەتتiڭ بە؟ — بiرiنشi بوپ گۇلجان ءسوز باستادى. ودان سوڭ قايىرا بەتiنەن ءسۇيدi. نۇرميرا دا قۇربىسىن قۇشاعىنان بوساتقىسى جوق. جۋىق ارادا ساعىنىش ماۋقى باسىلار كورiنبەيدi. سوياۋداي قايقايعان كiرپiكتەرiندە باداناداي-باداناداي جاس تامشىلارى ءتۇيiءر-تۇيiر قالپى iلiنە-iلiنە دiرiلدەيدi. بiر-ەكەۋi ءۇزiلiپ ءتۇسiپ، ءارلi ديدارىمەن تومەن جوسىلدى.
— ساعىندىردىڭ عوي، نۇرميراش. — گۇلجان بەت ورامالىمەن ءجۇزiن ءسۇرتتi.
— سەندەر دە ساعىندىردىڭدار.
بۇل ۋاقىتتا بiتiم كiشكەنتايدى كوتەرiپ، بۇلاردان كوز ايىرماي تۇر ەدi. ءسابي دە مىنا جايتقا ۇعىنا الماي شەشەسiنە جاپاق-جاپاق قارايدى.
— كەلۋiڭiزبەن! — نۇرميرا ءوزiنە بiر نازار توقتاتىپ قالعانىندا بiتiم جۇزدەسكەنiنە قۋانىش بiلدiرگەن يشاراسىن اڭعارتتى.
— تانىسىپ قوي، مىناۋ — بiتiم.
كەلiنشەك ءوڭiن بەرiپ بۇرىلدى دا، «نۇرميرا» دەپ اتىن اتادى. سوسىن گۇلجانعا:
— باقىتتى بولىڭدار! مەن قۋانىشتىمىن، — دەدi قىلاۋسىز كوڭiلiندەگiسiن بۇكپەي.
— راحمەت، راحمەت!
ءاپ دەگەنشە بiتiمنiڭ ماشيناسىنا ءمىنىپ، اۋەجايدان قالاعا قاراي ۇزاي بەردi.
قۇربىسىنىكىنە توقتاپ، دەمىن باسىپ ءشاي iشىسىمەن، گۇلميراعا بارعىسى كەلەتiنiن دەگبiرسiزدەنە بەلدiردi. وسىنى قاشان ايتادى دەپ كۇتكەن گۇلجان iشi قالتىراپ، ءوزiن ازەر ۇستادى. سوندا دا جانارىنىڭ باقجاڭ ەتە قالعانىن اڭعارمادى.
— بۇگiن كەشتەۋ بولىپ كەتتi، ەرتەڭ بارالىق.
ءۇنi ءپاس ءارi ءدىرىل ارالاستى. سونداعىسى گۇلميرانىڭ قازiرگi كەيپiن نۇرميراعا قالاي كورسەتەمiن دەپ ساسقانى. ۋاقىت ۇتپاق نيەتi بار. ءسال شىداي تۇرسا، Iلياس تۇنگi رەيسپەن كەلمەك. ەرتەڭ بiر لاجى بولار. ەڭ جاقسىسى، قىسپاققا جالعىز قامالمايدى. ەكi جاقتاپ بiر نارسەنi ءتۇسiندiرە الار.
— ءدال iرگەسiندە تۇرىپ، تاپجىلماي جاتۋعا قالاي ءداتiم شىدايدى؟ — ويلى جانارىن گۇلجانعا اۋداردى.
بۇل ءلامدi ەستiگەندە بiتiمنiڭ ايدالادان قۇتى قاشتى.
— سەنiڭ ۋاقىتىڭ بولماسا، — نۇرميرا ءسوزiن ارمەن ساباقتادى، — ءوزiم بارىپ كەلە قويايىن.
مۇنىڭ بiربەتكەيلiگiن بiلەتiن قۇربىسى جانى مۇرىنىنىڭ ۇشىنا كەلiپ، بiر قىزارىپ، بiر بوزاردى.
— ادرەسi قالاي دەدiڭ؟ — دەمi تارىلعان ايەلدi نۇرميرا تاقىمداپ، ودان سايىن تۇنشىقتىرا ءتۇستi.
— بiرگە بارامىن عوي. — ءداپ بiر ءوزi كiءنالiدەي جانى تىزاقتادى. ايىبى اشىلىپ قالاتىنداي ءابiرجي ەرiندەرiن ماقساتسىز تiستەلەدi.
كوپ ۇزاماي ماشينا «كابلۋكوۆ» كوشەسiنە بۇرىلدى. بۇعان دەيiن اركىم ءوز ويىمەن بۇيىعى ەدi، قاپەلiمدە نۇرميرانىڭ داۋىسى ىشقىنا شىقتى.
— بiز قايدا كەلە جاتىرمىز؟!
ەشكiم تiس جارمادى. سالماعى باتپان ساۋالعا ءجون تاۋىپ تiل قاتۋ، قيىننىڭ-قيىنى.
— مىنا اۋرۋحانادا ما؟! — جىندىحانانىڭ وسى كوشەدە ورنالاسقانىن بiلەتiن كەلiنشەك، كۇيگەلەكتەنە كۇبiرلەدi.
— سابىر ساقتا! — ونىڭ ءوڭiنiڭ بۇزىلىپ سالا بەرگەنiن اڭداعان قۇربىسى، بۇدان ارى ءۇنسiز قالۋعا ءداتى بارمادى. — وسىندا جاتىر.
نۇرميرا جالت قارادى. دەمدە مۇزداي توڭدى قۇرسانا قالعان سۋىق جانارىنىڭ سۇعى، وڭمەنiنەن ءوتتi.
— ونشا مازاسىزدانبا، گۇلميرانىڭ جاعىدايى ناشار ەمەس... بiراق ءدارiگەرلەر وسىلاي ۇيعاردى. — «ەسi دۇرىس» دەپ ايتۋعا تاعى باتىلى جەتپەدى.
نۇرميرانىڭ باداناداي جانارىنان ىپ-ىستىق جاس بۇرشاق-بۇرشاق اتقىلادى. يەگi كەمسەڭدەپ، ەرiندەرi دiرiلدەي باستادى... بەتiن الاقانىمەن باسا قويىپ، سولقىلداي جونەلدi.
— جىلاماشى، بوتام! — گۇلجاننىڭ داۋىسى ءۇزدiگە، نۇرميرانى وزىنە تارتتى. ول ەرiكسiز يىعىنا سۇيەنە بەردi. مۇنداي جات ادامداردىڭ ورتاسىنداعى توسىندىقتى كورiپ، كiشكەنتاي ءسابي ۇرەيلەنە شىرقىرادى. — قويشى، نۇرميرا، انە ايبەك قورقىپ جاتىر.
— سورلاعان قارعام-اي... — بالاسىن باۋىرىنا باسىپ، ودان سايىن ەڭكiلدەي ءتۇستi. — ودان بەتەر سورلاعان ەكەنسiڭ عوي...
بۇلاردىڭ كەلۋلەرi شىنىندا دا بەكەر اۋرەشiلiك بولدى. بەيمەزگiل ۋاقىتتا iشكە ەشكiمدi كiرگiزبەدi. قانشا گۇلجان مەن نۇرميرا جالبارىنعانىمەن تاسباۋىر كۇزەتشi بيiك تاس دۋالدىڭ ارعى جاعىنان، جۇرەگi شiمiرiكپەستەن زiركiلدەي جاۋاپ قاتتى.
— بۇل، كەيدە ءتارتiپتi بۇزسا دا دانەمە ەتپەس جاي اۋرۋحانالاردىڭ بiرi ەمەس. مۇندا اقىلى كەمدەر جاتىر. رەجيمدەگى نىسان. الدا-جالدا بiرەۋi شىعىپ كەتسە، مەن باسىممەن جاۋاپ بەرەمiن. سوندىقتان، سەندەرگە بولا ونداي زاۋالعا ۇرىنعىم كەلمەيدi.
الۋ-دالۋ كەلىنشەكتى ەكi جاقتاپ ءجۇرiپ، زورعا ماشيناعا وتىرۋعا كوندiردi.
— مiنە، وسىندايىن بiلگەندiكتەن بۇگiن سەنi مۇندا اكەلۋگە قاشقاقتاپ ەدiم. — ءالi دە تiلi كۇرمەلiپ، ويىن بۇگەجەكتەي ءبىلدىردى. — امانشىلىق بولسا، تۇنگi ساعات 2.50-دiڭ ۇشاعىمەن ماسكەۋدەن Iلياس كەلەدi.
كوزi قىزارىپ، بەت-اۋزى دومبىعىپ iسكەن نۇرميرا كيiكتiڭ لاعىنداي جالت قارادى.
— جايشا ما؟ — ىقىلىق اتا سۇرادى.
— جوق. تiكەلەي وسى شارۋاعا قاتىستى.
— ول قايدان بiلدi؟
— مەن حابارلاعانمىن...
بۇدان كەيiن اڭگiمە ءۇزiلدi. اركiم ءوز ويىمەن ارپالىسىپ، ءۇنسiزدiكتiڭ تۇلىبىن جامىلعان. ءسويتiپ، قارا تاستاي قايعى ارقالاپ، ۇيلەرiنە ازەر جەتتi.
ۋاقىت وتسەشi... ەشكiمنiڭ جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەدi. ءدامiءل-دامiل قابىرعا ساعاتقا قاراپ، انىقتاما بيۋروسىنا كەزەك-كەزەك تەلەفون شالادى. ۇشاقتىڭ كەستەدە كورسەتىلگەن مەزەتىندە قوناتىنىن قاداعالاۋدا. قۇداي ءساتiن سالعاندا ءازiرشە كولدەنەڭ كەسiردەن ادا.
گۇلجان زىر جۇگiرiپ جاساعان كەشكi اۋقات iشiلمەي سول كۇيiندە قالدى. بۇلاردىڭ قاس-قاباعىن باققان بالالار دا ونشا ەڭسەلەرiن سالا قويمادى.
وسى ءۇيدiڭ ءتورت ۇلى وزدەرiنiڭ قالجالارىنا قاراماي ايبەكتi كiشكەنتايسىنىپ، سوعان جاپا-تارماعاي يەكتەگەن. ونىڭ ءجۇرiسiن، قيمىلىن، تiلiن قىزىقتاپ، ويىنشىقتارىن ۇستاتىپ، بiراز مارە-سارە بولدى. ەندi قازiر تورتەۋi بۇيىعا ۇيقى قۇشاعىنا ەنگەن.
نۇرميرا ۇلىن وزدەرi جاتاتىن بولمەگە اكەپ ۇيىقتاتقان. سودان كەيiن ۇيدەگi ابىر-دابىر باسىلىپ، ءولى تىنىشتىقتان، تiپتەن اۋاسى اۋىرلاي تۇسكەندەي.
— Iلياستى بiز بارىپ كۇتiپ الايىق، — دەدi بiر كەزدە تۇنجىراپ، قالىڭ ۋايىمعا بەرiلگەن نۇرميراعا قۇربىسى. — سەن ۇيدە بالالاردىڭ قاسىندا بول.
نۇرميرا ۇندەمەدi. مىنانداي تىعىرىققا تiرەلگەن تۇستا ارى-بەرi ءجۇرiس تە ويىن سەرگiتەر ەدi، وعان امال قانشا، مۇرشاسى تاعى جوق. بiرiنشiدەن، ايبەك ۇيىقتاپ قالدى. جەتi تۇندە بالاسىن سۇيرەلەي شاپقىلاعانى جاراماس. ەكiنشiدەن، بiتiممەن مۇنىڭ كەتiپ بارا جاتۋى، ەشقانداي كوڭiلگە سىيمايدى. ودان دا ەرلi-بايلى ەكەۋi بارىپ Iلياستى قارسى العاندارى ۇنامدى. ميى شاعىلىپ، الاساپىران ويدان كوكiرەگi جارىلىپ كەتسە دە بiرەر ساعات جالعىز قالعانى دۇرىس. جالعىز ەمەس-اۋ، بالالاردىڭ قاسىندا. كiشكەنتاي نەمەلەر ويانىپ كەتiپ، شوشىپ جۇرەر.
— جارايدى. — سۇرەڭسىز سىبىرلادى. — Iلياس وسىندا كەلەتiن شىعار؟
— ۇيگە ءجۇر دەيمiز عوي. تاڭەرتەڭ پىشىراماي، بiر جەردەن شىعىپ كەتكەنگە...
— مەن دە سولاي ويلايمىن.
ساعات تۇنگi بiردەن كەتتi. ءتوزiم ابدەن تۇگەسiلگەن. بiتiم مەن گۇلجان جينالا باستادى. تىزاقتاعان ولار دا دەمنiڭ اراسىندا سىرتقا بەتتەدi.
— جاقسى، بوتام، كوپ ۋايىمعا سالىنا بەرمە. ءبارi دۇرىستالادى. گۇلميرا ءالi-اق قۇلان-تازا جازىلىپ، شاپقىلاپ ورتامىزدا جۇرەدi. اماندىق بولسا، كىدىرمەي تەز ورالامىز. — گۇلجان تابالدىرىقتان ارى اتتاي بەرە مۇنى سابىرعا شاقىرىپ، وسىنى ايتتى.
— جولدارىڭدى وڭعارتسىن.
54-تاراۋ
جۇمىسىنا قاراي كوك بازاردىڭ الدىنان جاسارال اسىعىس ءوتiپ بارا جاتتى.
قۇمىرسقانىڭ يلەۋiندەي قۇجىناعان حالىق. ءبارiنiڭ ارانىن اشقان اقشا. تۇككە تۇرعىسىز قولىنداعى ۇساق-تۇيەگiن قىمباتىراق وتكiزگiسi كەلەدi. مىنا جالعاننىڭ پارقى iشiپ-جەۋ عانا سياقتى. بiر قارىنىن كۇيتتەگەن حايۋاننان ايىرماشىلىعى — ءۇستiندە لىپاسى بار.
انە، قايىرشىلار دا دiزەسiنە قالپاعىن قويىپ، وتكەن-كەتكەنگە جاقسىلىق تiلەپ شوقىنا بەرەدi. اپ-ادەمi كيiنگەن تاجىك شالى تاياعىنا سۇيەنiپ، تاسبيىعى ساۋساقتارىنا iلiنگەن سول الاقانىمەن ساقالىن سيپالاپ، دامىلسىز «اللاۋاكپارىن» اندەتە قايتالايدى.
بiر جاقتان الگiمەن جارىسا سىرنايدىڭ سۇڭقىلداعان ءۇنi شىعادى. نە بiر قازاقتىڭ اندەرiن تامىلجىتادى. جاسارال ەرiكسiز سول تۇسقا مويىنىن بۇرعان، كادۋەسكi ورىستىڭ قابا ساقال مۇجىعى سازدى مۋزىكانى كويiتiپ وتىر. قازاقستاندا تۇراتىنى بۇگiن ەسiنە تۇسكەندەي، قازاقشا اندەردiڭ اۋەنiن بiرiنەن سوڭ بiرiن قۇيقىلجىتادى. الدىنداعى گارموننىڭ قابى سارى، كوك، قىزىل قۇلاق اقشاعا بەلۋارىنان كەپ قاپتى.
ايلاعا باسىپ، قۋلىعىن اسىرعان شالدىڭ سىقپىتىنا ەرiكسiز مىرس ەتتi. كەنەت، دابىل قاعىلىپ، ءتۇرلi شىلدىرماقتار شىلدىرلاي جونەلدi. Iزiنشە حورمەن ايتىلعان «كريشنايتتاردىڭ» اۋەنi ەستiلدi. ەندi سول جاققا نازار اۋداردى. الەمiشتەنiپ كيiنگەن وڭشەڭ جاستار. كوزقۇمارلىعىمەن ەرiكسiز قاسىنا تاياندى. ماڭدايلارىنا قىزىل بوياۋ جاعىپ اپتى. ۇزىن-ۇزىن كويلەك كيگەن قىزدار، شاپاندى جiگiتتەر ەكiلەنە قۇدايعا جالبارىنۋدا. ولاردى ءاپ دەگەنشە-اق ارى-بەرi وتكەن ەل جاپا-تارماعاي قورشاپ ۇلگiردi. ورتاداعى كارتون ءجاشiككە بiرiنەن سوڭ بiرi اقشا اتادى.
جاسارالدىڭ كوزi الگiلەردiڭ مويىندارىنا iلگەن كiشكەنە دوربالارىنا ءتۇستi. ءبارiندە بار. كەيبiرi بiر قولدارىنا قالتا كيiپ الىپتى. مىناسى پiءرادارلىقتان گورi كوكنارشىلارعا، اپيىنكەشتەرگە كوبiرەك ۇقسايدى. ول ءپاتشاعارلاردىڭ ساۋساقتارى ادام جانىن تiتiرەنتەرلiكتەي ءاپپاق بولۋشى ەدi. ءقان-سولسiز سۋماقاي ساۋساقتار قۇددى بiر قان سورعىش جالماۋىزدى ەلەستەتەتiن. مىنالاردىڭ قولىن ءاپ دەگەننەن بايقاۋ قيىنعا سوقتى.
ونداي ءاپپاق بولاتىن سەبەبi، ولار مويىندارىنا iلگەن كوكنارi بار دوربالارىن ىستىق سۋعا سالىپ، ساۋساعىنىڭ باسىمەن ەزەتiن. كۇندەلiكتi تiرلiكتەرi سول. البەتتە، قايناق سۋعا مالىنا بەرگەن ساۋساق اعارادى.
سوسىن ابدەن ءيى قانعاندا ەزىندىنى سiلەمەيلەپ سiمiرەدi. اپتاپ پەن اڭىزاقتان كەنەزەسi كەپكەندەي الگiلەرگە ودان كەيiن قايناق سۋ شاق كەلسەشi. وتىننىڭ سورى ءارi ولار اياقتىڭ ۇشىمەن جۇرەتiن تىنىشتىقتى قاجەت ەتەدi. تامىرتامىرىن قۋالاپ، بۋىنبۋىنىن اپيىننىڭ ۋى جايلاپ، ماڭگiرە باستاعان نەمەلەر قاتتى ايقاي، تارسىل-گۇرسiلدi جەك كورەدi. ويتەتiنi، بويى بايسال تارتا باستاعان كايiپتiكتi بۇزادى. راحاتىنان الاستايتىن داڭ-دۇڭدى كiم جاقسى كورسiن؟
كوكنارشىلەرگە ۇقساس مىنا ءبورىنىڭ ۇيىرىندەي ۇيلىعا ۇلىعان توپتىڭ اراسىندا ۇيالماي-قىزارماي قازاقتىڭ قىز-جiگiتتەرi تۇر. يماندىلىقتىڭ اتاسى مۇحاممەد پايعامباردى، مۇحاممەدكە ۇمبەتتiگiن ۇمىتقان... «الدە اقشا تابۋدىڭ بۇل دا بiر سونى كوزi مە؟ — دەپ ويلادى جاسارال. — ءبارiبiر، مۇسىلماندىقتى قويىپ، زورلاپ-قىستاماي-اق باسقا دiنگە يتشە قىڭسىلاپ بارىپ مويىنسۇنعان سۇمەلەكتەردi قۇرتۋ قاجەت. ولار قۇدايشىلىعىن، يمانشىلىعىن ساتقاندار، جوعالتقاندار. تومەن ەتەكتiلەردi بiلمەيمiن، باسقامەن شاعىلىسىپ، بوگدەمەن بۋدانداسىپ شiرiگەن جۇمىرتقاداي iءز-تۇزسiز قۇرىر. ال، قازاق دەپ ۇرپاق قالدىرىپ، ونى شىر ەتiپ دۇنيەگە كەلiسiمەن شوقىنشىق جاساماس ءۇشiن، الگiلەردiڭ اراسىنداعى ەركەك كiندiكتiلەردiڭ بەزiن سىلدىرىپ، اتەك ەتiپ جiبەرۋ كەرەك. مۇنداي كاپiرلiكتiڭ ەتەك الۋى، بايسىن جەرiمiزدiڭ بىلىققا شاش-ەتەكتەن باتقاندىعىنان، ءسىرا».
بازاردىڭ iشiندە ءورiك، مەيiزiن ساۋدالاپ وزبەكتەر جالاڭ قاعادى. «ورىس بولام دەسەڭ، ەڭ بiرiنشi قازاق بول» دەگەن ءسوزدi ايتقان سولار-تىن. دۇنيەنi اقشاعا اينالدىرۋ جەڭسiگi جەڭگەن جوياندار ورىستارعا ەڭ بiرiنشi سۇزگi بولعان قازاقتاردىڭ كۇيiن كەشسiنشi، ساۋدا جاساماق تۇگiلi — ءوز باستارى ساۋداعا ءتۇسiپ كەتەر. جاڭاعىداي كەلەمەجدەپ كۇلمەك تۇگiلi، بۇگiننiڭ ءوزiندە لاقسالانعان تiرلiك كەشكەن نايساپتار ءبورiنiڭ بوعىنداي توزىپ تىنار.
راس، قازاق جۇرتى — باتىسى دا، ءسولتۇستiگi دە، شىعىسى دا قالىڭ باراعى قۋرايداي قاپتاعان نەمەلەردiڭ قىسپاعىندا قالدى. ولار قازاقستاندى باسىپ، قازاق دالاسى ارقىلى عانا قىرعىزستان، وزبەكستان، تۇركiمەنستانعا وتەتiن، ودان باسقا جول جوق. العاشقى جوسىلىپ بەرگەن بوسقىن ءارى باسقىنشى ءنوپiرگە كەۋدەسiن توسقان قازاق دالاسى. قازاقستانمەن سالىستىرعاندا قىرعىز، وزبەكتە ورىس از، وزبەكستانعا قاراعاندا تاجىك، تۇركiمەن ەلىندە ورەكەڭنiڭ كەم بولاتىن سەبەبi سول.
بiر كەزدەگi ىرعالىپ-جىرعالعان ءسالت-داستۇرi، يماندىلىعى بار تەكتi ەلiنiڭ سويىنا سويىل جۇمساعان ساۋدايىلاردىڭ قىلىعى ارقاسىنا ايازداي باتقان جاسارال ءوزiنiڭ اۋىر كۇرسiنگەنiن اڭدامادى دا. ەلi — جۇدەۋ، جەرi — جارالى... يت تiرشiلiكتiڭ سوڭىندا سولكەكتەگەن باس. اكەڭنiڭ قۇنى ەمەس، جەتi اتاڭنىڭ قۇنىن سۇرايتىن جەكەمەنشiك دۇكەندەر. قۋىستار مەن قالتارىستار — قالتىراعان قايىرشىلار.
وسى كورiنiس اياۋشىلىق سەزiمi بار كەزكەلگەن پەندەنiڭ ەمەشەگiن ەزەدi. «قايتكەندە ءال-اۋقاتىمىز دۇرىستالىپ، وركەنيەتتiلiككە iلگەرلەيمiز؟» دەپ ويلادى.
ۇكiمەت بايي قويامىن دەپ بەدەكشiلiك قۋىپ، دەلدالدىق ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىساتىندارعا، تۇسكەن پايداسىنىڭ جالپى 55 پايىزىن سالىق رەتiندە ورتاق قورجىنعا قۇياسىڭ دەپ توقتادى. بيتتiڭ ەركەك-ۇرعاشىسىن اجىراتاتىن قۋلىق ساۋىپ ۇيرەنگەن اككiلەر، تابىسىنىڭ تەڭ جارىمىنان استامىن مەملەكەتكە بەرمەۋدiڭ امالىن تاپتى. تالاپتىڭ ورىندالۋىن قاداعالايتىن جوعارى قۇزىرەتتى ورگاندارداعى ادامداردى زاڭگەر-كەڭەسشi ەتiپ جۇمىسقا الدى. الگiلەر ەكi جەردە قىزمەت ەتەدi، بiرi — تەگەۋرiندi تۇعىرىندا، كەلەسiسi — وسىنداي ىرعىنعا باتىرعان بىلقىعان ورىندا. ولار بۇرالاڭى مەن بۇلتارىسى كوپ كەتەۋi كەتكەن كەڭەس زاڭىنىڭ ءالجۋاز تۇستارىن ءدوپ باسىپ، جاۋاپكەرشiلiكتەن جالتارىپ، سىرت بەرۋگە كومەكتەستى. ال قايسىبiر شاعىن كاسiپورىندار تەكسەرۋگە كەلگەن سالىق ينسپەكسياسى ادامدارىنىڭ قالتاسىن بوپىر اقشاعا تولتىرىپ، استىنا سۋداي جاڭا ماشينا مiنگiزiپ قايتاردى. مولشەرلi سالىقتى تولەگەنشە، مىنا شىعىن الدەقايدا ارزانعا تۇسپەك. سوسىن، ءوز قۇلقىنىن كۇيتتەگەن ارامتاماقتار دا قۇجاتتىڭ بارلىعىن كەلiستiرiپ جاساپ بەردi.
قازiر ناعىز پارا بەرۋ مەن الۋدىڭ ۇشقىنداپ وسكەن زامانى. ۇكiمەت سالىقتى ارتتىرعانىمەن بالەندەي پايدا تاپپادى، قايتا زارداپ شەگۋدە. بۇل، جوعارىداعىلاردىڭ قاتەسi. ءتۇرلى الەۋمەتتىك، قوسىمشا قۇن، تابىس سالىقتارىنىڭ جيىنتىعىن 55 ەمەس 10 پايىزدان اسىرماسا، ەشكiم دە بۇلتارىپ-جالتارماي تيەسiلi قارجىنى مەملەكەت بيۋدجەتiنە قۇيار ەدi. مۇنى كورiپ-بiلiپ وتىرعان باسقا رەسپۋبليكاداعى بەدەكشi قازاقستاننان ەسەپ-شوت اشۋعا ىنتىعادى. سويتەدi دە سالىق تولەۋشiلەردiڭ قاتارى كوبەيiپ، مەملەكەت قارجىسى قورلانا باستايدى. سوعان وراي قاراپايىم حالىقتىڭ تۇرمىسى دا قوتتانا تۇسپەك. سوندا عانا دۇكەندەگi دۇنيەلەر ارزاندايدى.
نەبiر ويلاردىڭ جۇلگەسiنە iلەسiپ، جۇيكەسi جۇقارىپ جۇمىسىنا جەتتi. ونە-بويى دەل-سال، ەشتەمەگە زاۋقى شاپپادى. بiر-ەكi قاعازدى ارى-بەرi اۋدارىپ قارادى دا، كرەسلوسىنىڭ ارقالىعىنا شالقايا جايعاستى. اسىعاتتار ۋادە بويىنشا توعىز جارىمدا جاسارالعا كەلمەك. ودان كەيiن نۇرميرانى الىپ، مەدينستيتۋتتىڭ كورپۋسىنا تارتادى.
سۇلەسوق تۇرعان تەلەفون بەبەۋ قاقتى.
— جاسارال، حالiڭ قالاي؟
سىڭسىعان داۋىسىنان بiردەن كiم ەكەنiن تاني قويدى. قانى ميىنا اتقالاقتاپ، اشۋى تاباندا قوزدى.
— ءيا، نەمەنەگە ءمۇلايiمسي قالعانسىڭ؟ — تامىرى بiلەۋلەنiپ، ماڭدايى قۇرىستى.
— وزدەرiڭشە بiزدi قولعا ءتۇسiرە قوياتىنداي تەلەفون-انىقتاعىش ورناتىپسىڭدار... — گۇلجان سىڭقىپ كۇلدi.
قۇپياسى وپ-وڭاي اشىلعانىن سەزسە دە جەڭiلمەۋگە تىرىسىپ:
— بۇرىنعى اپپارات ابايسىزدا قۇلاپ سىنعان سوڭ، باسقاسىنا الماستىرعان، — دەدi داۋىسىن نىق شىعارۋعا ۇمتىلىپ.
— ءوتiرiك سۋدىراقتاتپاشى! ال نەمەنەگە ءۇيدi كۇزەتتiرiپ، جiگiتتەردi قاراۋىلعا تاستاپ كەتتiڭدەر؟
قاپەلiمدە اۋزىنا جوندەمدى ءسوز ىلىكپەي جاسارال ساسقالاقتادى.
— سەنiڭ قاي ۋاقىتتا كەتكەنiڭدi، ماشينالارىڭنىڭ ءنومiرiنە دەيiن بiلەمiز.
— قانداي كيiم كيگەنiمە شەيiن بiلەتiن شىعارسىڭ؟
— بiلەمiن.
ولاردىڭ مىنا قىراعىلىعىنا قۇمارلىعى مەن قىزىعۋشىلىعى ارتتى.
— بiلسەڭ، ايتشى.
جاسارالدى ودان بەتەر ايران-اسىر قالدىرىپ، ءبارiن قاز-قالپىنشا تۇستەپ، جىعىپ بەردi.
— انا اسىعاتتى جاقسى تانيمىز.
Iنiسiنiڭ اتىن ەستiگەندە توبەسiنەن جاي تۇسكەندەي اسەر ەتتi. «قايدان؟» دەگەن ءسوزدi قالاي ايتقانىن دا اڭدامادى.
— ىلعي ورتالىق بازاردا جۇرەدi. ءبارiبiر قانشا تىراشتانعاندارىڭمەن بiز نۇرميرانى الىپ كەتەمiز.
— ۋاقىت كورسەتەدى. — زىعىردانى قايناعان ول تۇتقانى جابا سالدى.
كوپ زارىقتىرماي اسىعات تەلەفون شالىپ، كەلگەنىن حابارلادى. تەز جينالىپ سىرتقا شىققانىندا ول iنiسiنiڭ كەشەگi ەمەس، باسقا ماشينانىڭ قاسىندا تۇرعانىن كوردi. بiردەن جورعاداي نايقالعان «نيسسان پاترولعا» جايعاسىپ، نىسانالى جاقتى بەتكە الدى. جول-جونەكەي جاسارال گۇلجاننىڭ حابارلاسقانىن، ولاردىڭ اسىعاتتى تانيتىندارىن، ماشينانىڭ ءنومiرiنە دەيiن بiلەتiندiكتەرiن ايتقانىن ماعلۇمدادى.
— سونى ءوزiمiز دە سولاي جۇپتەسiپ، بۇگiن ءبارiمiز كولىكتى اۋىستىردىق.
— جiگiتتەر قايدا؟
— ولار ءازiر. — سويلەي وتىرىپ، تەلەفوننىڭ بەدەرلەرiن تەرە باستادى. — ال-لو، الماس، دايىنسىڭدار ما؟ بiز جاقىنداپ قالدىق. ەسiكتiڭ الدىنا بارىپ تاعى دا زۆوندايمىن، سول كەزدە شىعىڭدار. — قۇيتاقانداي قارا تۇتقانىڭ قاقپاعىن جاۋىپ، — جiگiتتەر ساقاداي-ساي، بiزدi كۇتiپ تۇر. ەرتپەي ادەيi تاستاپ كەتتiم. ۇباپ-شۇباپ جەتسەك، اڭدۋشىلار iز كەسiپ جۇرگەنiمiزدi بiردەن بiلەدi. سوسىن جوسپارىمىز iسكە اسپاي قالۋى ىقتيمال، — دەدi.
انە-مiنە دەگەنشە دىتتەگەن تۇسقا دا ات باسىن تىرەدى. كوپ ۇزاماي الماستار توبە كورسەتتى. نۇرميرا ءۇلبiرەگەن اق قالپاق كيiپ، قارا كوزiلدiرiك تاعىپتى. سىرتقا ەشقانداي سەزiك تۋدىرماۋعا تىرىسىپ، باپپەن كەپ ەسiكتi اشتى. مiنiپ اپ ءشۇۋ دەپ كەتكەن سوڭ الماس «سوڭىمىزعا iلەسكەن قۇيرىق-جالىمىز جوق پا؟» دەپ، ارت جاقتى بارلاي قارادى.
بۇل كەزدە اسىعات بايلانىسقا كوشكەن.
— تايىر، دايىنسىڭدار عوي؟ قازiر جەتەمiز.
55-تاراۋ
ەسiكتi جاۋىپ، وڭاشا زالعا كەلiپ جايعاستى. الدەنارسەگە الاعىزىپ الىپ قاشقان كوڭiلi ءارقيىرلارعا جەتەلەپ، نەبiر سوقپاقتارمەن سۇيرەلەدi. جار دەگەندە جالعىزى گۇلميرادان كوز جازسا، بۇل ءومiردiڭ ەشقانداي ءمانi قالمايدى. «قارعام، قاپتاعان دەلقۇلىلاردىڭ ورتاسىندا قايتiپ قانا جاتىر ەكەن؟ سونشاما وسىنداي ساناسىنا سىزات تۇسەتiندەي نە تەپەرiش كوردi؟ ۇلان باسىنا پانا ەمەس، سور بولىپ جابىسقان-اۋ. ارى تازا بولسا نەگە ۇرىمتال تۇستا قورىمنىڭ iشiنە جاپادان-جالعىز جانارىن ءجاۋدiرەتiپ تاستاپ كەتەدi. باعانا-اق، گۇلجان ونى جۇمىسىندا دەپ قاشىرتىپ جاۋاپ بەرگەنiنەن-اق قۋ iشi بiر نارسەنi سەزگەن. ەندiگi وسى ۋاقىتقا دەيiن تىم قۇرىماسا بiر تەلەفون شالۋىنا بولار ەدi عوي. الماتىدا گۇلجاننان باسقا گۇلميرانىڭ جاقىن تۋىسى جوق ەكەنiن بiلەدi. قايتكەندە دە جۇلىن قۇرت ۇلان ونىڭ ءتۇبiنە جەتتi».
بادانا جاس بوتا كوزدەرiنەن ءۇزiلiءپ-ۇزiلiپ ءتۇستi. اۋىر كۇرسiنگەنiن اڭعارمادى. وتاۋ قۇرىپ، ءوزiنiڭ دە وپا تاپپاعانىنا قابىرعاسى كۇيرەدi. «اكەمiز بە، شەشەمiز بە قايسىسى ەكەن حالىقتان قارعىس العان؟ ايتپەسە، قۇدايدىڭ بiزدi وسىنشا سورلاتاتىن ءجونi جوق ەدi عوي».
... قىرسىق ايداپ ارقالىققا قايدان تاپ كەلدi؟ بiربەتكەيلiك ادامعا ەش جاقسىلىق اكەلمەسە تيiس. سول جولعى ايەلدiك ءالسiزدiگi جەڭبەگەندە تورعايعا تورعا تۇسپەس پە ەدi. ءبارiنە بالالىق، شالالىق قىلىعى شىعار كiءنالi. ايتپەسە الماتىدا-اق ءوقۋ-تاجiريبەلiك مەرزiمiن وتكiزۋگە ابدەن مۇمكiندiك بار-تۇعىن. بولارى — بولدى، بوياۋى — سiڭدi. ءاسiرەسە، قابىرعاسى كۇيرەپ، ءوزiن پەندە اتاۋلىنىڭ iشiندەگi ەڭ قوراشى، سورلىسى ساناعان ۋاعى — قاڭتاربايدىڭ بiر قىزىمەن ايەلiن شىعارعانىن بiلگەن كەزi. Iشiنەن تاۋسىلدى، iشiنەن ۇگiلدi. ونىڭ الدىندا دا بiر-ەكi رەت قولى تيگەندە مۇنداي قاپالانباعان. سوندا دا جامان ايەلدەرگە ۇقساپ، بالاسىن كوتەرiپ تۇرا قاشپادى. ىلعي بەدەكشiلiكپەن بەزiپ جۇرەتiن ەرi ءۇيiنە كەلگەندە سول جايىندا سويلەسۋگە، ۇعىنىسۋعا شاقىراتىن. بiراق، قاڭتاربايدىڭ بۇل تاقىرىپقا اتتاپ باسقىسى جوق.
— ەكەۋمiز ءتۇسiنiسپەدiك، اجىراستىق. بولعان-بiتكەنi وسى.
بەتi شiمiرiكپەستەن بەدiرەيە ايتتى.
— ءاۋ باستا ول تۋرالى ماعان نەگە تiس جارمادىڭ؟
— «سەنi جوعالتىپ الامىن با؟» دەپ قورىقتىم.
— ەگەر، ءوزiم بiلمەگەندە ءلام-ميمسiز جۇرە بەرەتiن بە ەدiڭ؟ — كۇيەۋiنە ايالى جانارىن توڭكەردi. ەرى قىسىلىس تاباتىن سىڭاي بايقاتپادى. — ول جايىندا ەرتەرەكتە ەستiگەنمiن، — نۇرميرا ءسوزiن ارمەن ساباقتادى، — بiراق، نانعان جوقپىن. الىپ-قاشپانى اقيقاتقا اينالدىرىپ، ايەلدiڭ ءوزi كەلدi. قىزىڭ سەنiڭ اۋزىڭنان ءتۇسiپ قالعانداي ەكەن.
قاڭتارباي جالت قارادى.
— قاي ۋاقىتتا كەلiپ ءجۇر؟
— وسىدان بiر جارىم اي بۇرىن.
— ودان بەرi ماعان ول تۋرالى نەگە ايتپادىڭ؟
— سەن مەنiڭ ءسوزiم تۇرماق، ءوزiمدi ادام قۇرلى كورiپ ءجۇرسiڭ بە؟
كۇيەۋi بەتi سازارعان قالپى ايەلiنە بەدiرەيە قارادى.
— نەگە ۇيگە كiرگiزەسiڭ؟
— اۋەلگىدە، اۋىلداعى مەن تانىمايتىن تۋىستاردىڭ بiرi شىعار دەپ جورامالدادىم. جالپى، ۇيگە كەلگەن ادامدى كiرگiزبەۋ دەگەن نە سۇمدىق؟
— ەندi كەلسە، ۇيگە كiرگiزبەك تۇگiلi ماڭىنا جولاتپا. — تەپسiنiپ، پارمەنمەن بۇيىردى دا اس بولمەسiنەن شىعىپ، زالعا قاراي بەتتەدi. نۇرميرانىڭ iشكi جاندۇنيەسi شاعىلدا وسكەن جالعىز تال قۋرايداي قالتىراپ، دەل-سال حالدە قالا بەردi. باۋىر ەتi بالاسىنا دا جۇرەگi بۇلك ەتپەگەن قاتiگەزدiگiنە قايران. قايتا بۇل، بىلدىرلاپ سويلەيتiن كiشكەنتاي سول قىزدى ايبەگiنەن كەم كورمەي، ەتەنەلiك تانىتىپ ەدi. بiرiنشi رەت تابالدىرىعىن اتتاعان نارەستەگە كويلەگiن كيگiزiپ، شەشەسiنiڭ قولىنا «كامپيت الىپ بەرەرسiڭ» دەپ، قاشقاقتاعانىنا قاراماي اقشا ۇستاتقان. اڭگiمە بارىسىندا ول بەيشارا:
— ويبۇي-ۋ، سiڭiلiم، قاي سورىڭ قايناعان كۇنi مۇنىڭ قولىنا ءتۇستiڭ ەكەن؟ سەنiڭ كiشiپەيiلدiگiڭ مەن كوركiڭدi ەلدەن ەستiپ، سونى كوزiممەن كورەيiن دەپ كەلiپ ەدiم... ايتقاندارى راس ەكەن. اۋزىنىڭ سالىمى بار يتتiڭ. بۇيرىق قوي، بۇيرىق. ەندi مىقتى بول، — دەدi كەتەرiندە.
كiشكەنتايىن جەتەكتەگەن قالپى ۇزاي بەردi. تۇلىمى جەلبiرەگەن قىز، قاپەرiندە ەشتەمە جوق قالپى، نارەستە كوڭiلمەن بۇعان بۇرىلىپ، ءنازiك ساۋساقتارىن جىبىرلاتتى. «حوش بول» دەگەنi. بۇل دا ەرiكسiز جۇرەگi ەلجiرەپ كەتiپ، قولىن كوتەردi.
وعان دەيiن دە قاڭتاربايدىڭ تالاي تاسباۋىرلىعىن كورگەن-تiن. بۇل شارۋاعا اينالىپ، قولى تيمەي، بالا شىرقىراپ كوگەرiپ-سازارا جىلاپ جاتسا، سەلت ەتپەستەن تەمەكiسiن تارتىپ وتىرا بەرەدi. Iشەگi ءتۇيiلەدi دەگەن جاناشىرلىق سەزiم، ءوز قاعىنا دا تابىلماي تۇر-اۋ. قايتا، ولارعا جاساعان انالىق iلتيپاتتىق نيەتiن، گۇجبان نەمە ايتقىزىپ ۇلگەرتپەدi. كiشكەنتايعا كويلەك كيگiزiپ، اقشا ۇستاتقانىن ەستiسە ءوتi جارىلىپ كەتەر مە ەدi؟
كۇيەۋiنiڭ بۇرىنعى ايەلi كەلگەننەن كەيiن جۇدەپ، جامان بiر باز كەشكەن كۇيدi باسىنان وتكەرiپ، كوڭiلi قوڭىلتاقسىپ ءجۇردi. قايعى ساۋىپ، ۋايىم iشتi. بiراق، مۇنىسىن جان-پەندەگە بiلدiرتپەۋگە تىرىستى. ءاسiرەسە، جامانشىلىعىن، ونىسىز دا جالعىزدىقتان جۇدەپ جۇرگەن گۇلميراسىنا اڭعارتپاۋعا بەكiندi. ەشكiمگە وكپەلەيتiن قاقىسى جوق، ءوز ۇيعارىمى. اتتەڭi سول، بالەنباي جىل كiر شالدىرماعان ءاپپاق ارىن اڭداۋسىزدا بiر قوتيىنعا قور ەتكەنiنە قينالادى. قانشا اسقان سۇلۋلىعىنا ناساتتانىپ، شالقاق باسىپ جۇرسە دە، پەرiشتەلiك جالعىز عانا بۇلدايتىن ناستەدەن ادالانعان سوڭ، قۇنىڭ باقىر تيىن ەكەنiن مويىنداۋىڭ ءلازiم. «كiممەن قارايساڭ — سونىمەن اعار» دەيتiن قازاقتىڭ ءپالساپالىق ءسوزi دە، ءومiردiڭ وسىناۋ نەگiزگi شەشۋشi ءتۇيiنi ابدەن زيىندا زەردەلەنگەننەن كەيiن بارىپ ايتىلسا كەرەك. ويتكەنi، بۇدان بىلاي ەشكiمگە قاجەت ەمەسسiڭ. قاجەت بولعاندا دا اڭقاسى كەۋiپ شولدەپ كەپ، سiمiرە سالاتىن «سۋسىن» ورىنىنا عانا جۇرەرسiڭ. ودان دا يت تە بولسا اقتىعىڭدى ويرانداعان، پاكتiگiڭدi پارشالاعان پەندەنiڭ ەتەگiنەن ۇستاۋعا كونەسiڭ. ەرتەڭگi كۇنi تىم قۇرماسا كوز جاسىڭدى بۇلداپ، ونىڭ الدىندا جىلاۋعا دا باتىلىڭ بارادى.
وسىنداي يماندى وي مەن قىز يباسى الدىندا قۇربان بولىپ، بiرەۋدiڭ قولىنا تاعدىرىن سەنiپ تاپسىرىپتى. ايتپەسە ەراسىلدىڭ iشكi سەزiمiن ءتۇسiنبەدi مە، ءتۇسiندi. ءوزi دە ولەردەي ىنتىق ەدi، امال قانشا. ەكەۋi دە شەكتەن شىققان بۇيىعى، ءاسiرەسە كورشiلەس تۇرىپ ەراسىل تىم مومىن ەكەن. باسىندا باعاسىن اسىرماق بوپ ادەيi سىناي تۇسەيiن دەپ مويىن بۇرماپ ەدi، سوڭىندا سول قاتەلiگiن كەشiرە الماي بارماعىن شايناپ وكiندi. امبە ول ءۇشiنشi كۋرستان سوڭ ماسكەۋلiك ۋنيۆەرسيتەتكە ءۇن-تۇنسiز اۋىستى دا، الماتىعا كەلۋi سيرەدi. الگi ۋاقتاردا نۇرميرانىڭ باسىندا قالايماقان ۋاقيعالار باستالدى. ايتسە دە ونى ساعىندى، iشتەي الاسۇرىپ iزدەدi... توڭىرەگiندەگi ەشكiممەن سويلەسكiسi كەلمەدi. ءوز ۋايىمىن ءوزi ساۋىپ iشiپ، تۇڭعيىققا باتا بەردi، باتا بەردi. اقىرى، بiر كەزدەردە سول بەينەنi وسىنداي بيiكتەن كورسەم-اۋ دەپ سالعان سۋرەتتەرiن پارشا-پارشا ەتiپ جىرتىپ تاستادى...
ءتاڭiردiڭ سورلاتقاندا تاپ كەلگەنi، اششىلى جەردiڭ سورتاڭىنداي جۇعىمسىز كەبiرi. جانى قالاماسا دا قۇدايدىڭ سالعانىنا كونگەن، ايبەگi بار. تەكسiزدiگiن تانىتىپ، بiرiنشi، گۇلميراسىن كۇيزەلتۋگە بەتى داۋالامادى. ەكiنشi، ۇلىن اكە باۋىرىنان الشاقتاتۋعا ءداتi بارمادى.
قوڭىراۋ زىر ەتە قالدى. ۇشىپ تۇرەگەلىپ، ەسiككە جۇگiردi. ىلگەكتi اعىتتى. بiردەن كوزiنە شالىنعانى، سۇڭعاق بويلى اق قۇبا جiگiت قارسى الدىندا كۇلiمدەپ تۇردى.
— وي-باي، نۇرميراسىڭ با؟! كۇنiم، حالiڭ قالاي؟ — يiلiپ كەپ، بەتiنەن ءسۇيدi. — تۋرا ماماڭنان اينىماي قالىپسىڭ!
— كەلۋiڭمەن! تورلەت!
Iلياس iشكە ەندi.
— ايتەۋiر، ۇشاق كورسەتiلگەن كەستە بويىنشا كەشىكپەي قوندى. — گۇلجان ءوز جايلارى تۋرالى باياندادى. — Iلياستى كورگەندەگi قۋانىشىمىزدى ايتساڭشى...
— ءيا، حالدەرiڭ قالاي؟ — دەدi Iلياس تورگi بولمەگە وتكەن سوڭ نۇرميراعا قاراپ.
— شەت جاعاسىن ەستiگەن شىعارسىڭ، جاعدايىمىز ءماز ەمەس. — باياۋ سويلەپ، اۋىر كۇرسiندi.
— العاشىندا قايران قالدىم. ۋايىم ءمۇجiگەن عوي ابدەن. ونى ول جەردە قالدىرماي، قايتكەندە دە الىپ شىعۋىمىز كەرەك.
— مەن دە ءسويتiپ ويلايمىن.
— وسىنى توپشىلاعان سوڭ، ماسكەۋدiڭ اۋرۋحاناسىنان گۇلميرانى ارى قاراي ەمدەۋگە شاقىرعان قاعاز الا كەلدiم.
— قانداي دۇرىس جاساعانسىڭ، Iلياس. ايتپەسە، بەي-بەرەكەت ونداي دياگنوزبەن ناۋقاستاردى بوساتا بەرمەس. — نۇرميرانىڭ ءوڭiنە جىلت ەتiپ، قۋانىشتىڭ نۇرى جۇگiردi. مۇنى ەستiگەن بiتiم مەن گۇلجان دا مارە-سارە.
— ايتقاندايىن، — دەدi قىسىلىس تاۋىپ نۇرميرا، — باقىتتى بولىڭدار! ءۇش-تورت اي بۇرىن ۇيلەندi دەپ ەستiپ ەدiم. ءوز شارۋامىزبەن باسىمىز قاتىپ، قۋانىشتى ۇمىتىپ كەتiپپiز، عافۋ ءوتiنەمiن.
— وقاسى جوق، راحمەت. — Iلياس رياسىز كۇلدi.
— ءجۇرiڭدەر شايعا! — اس بولمەدەن گۇلجان داۋىستادى.
— وي، شايى نەسi، جاتايىق تا.
— بiر-بiر شىنى شاي iشكەننەن كەيiن دەمالايىق.
56-تاراۋ
«جەبە» دۇكەنiنiڭ الدىندا وعار-شوعار جينالعان ەلدiڭ اراسىنان جiگiتتەر قىلاڭىتتى. اسىعات ولاردىڭ قاسىنا توقتاماي، «بايزاقوۆ» كوشەسiمەن جوعارى بۇرىلىپ كەتتi. انالار دا مۇنىڭ ىزىمەن سالدى. اۋدەم جەردەن سوڭ تاعى دا وڭعا بۇرىلىپ، كوپ قاباتتى ءۇيدiڭ بiرiنiڭ الدىنا كەپ تiزگiن تارتتى.
سوڭىنداعىلار دا ءۇش ماشينامەن iركەس-تiركەس تاقالا توقتادى. بارلىعى جاپا-تارماعاي اتىپ شىعىپ، اسىعاتپەن ءتوس ءتۇيiستiرە امانداسىپ جاتىر. اماندىقتان سوڭ نۇرميرانى باسقا ماشيناعا اۋىستىرىپ، گۇلجاندار تانىمايتىن، كورپۋسقا بiرگە ەرiپ كiرەتiن جiگiتتەردiڭ قاسىنا قوستى. ءبارi قارۋلى. جاسارالدى ەسەپتەگەندە — 17 جiگiت.
اڭىراتقان بەتتە «تولە بي» مەن «ماسانچيدiڭ» قيىلىسىنا بiردەمدە iلiكتi. ماشينانى ەلەۋسiز تۇستارعا شاشىراتىپ تاستادى دا، وزدەرi ءبولiنiءپ-بولiنiپ iشكە بەتتەدi. نۇرميرا وق بويى الدىدا وڭاشا كەتiپ بارادى. سوڭىندا ءوز بەتتەرiمەن اڭگiمەلەسكەن ءۇش جiگiت. بىرەۋى دارىگەرلىك ينستيتۋتتىڭ ستۋدەنتى سەكىلدى اق حالات كيگەن، ەشقانداي كۇمان تۋدىرمايتىنداي ەلەۋسiز. ال قالعاندارى ولاردى الىسىراقتان باقىلاماق.
جاسارال ماشينادان تۇسپەككە ىڭعايلانىپ ەدi، اسىعات:
— وتىرا بەر، سەنi ءبارi تانيدى، كوزگە بiرiنشi iلiگەسiڭ، — دەپ سالوندا قالدىرىپ، ءوزi اسىعىس جونەدi.
ولار ەكى ساعاتقا جۋىق اينالىپ، زارىقتىرىپ بارىپ ورالدى. ءبارiنiڭ يiندەرi سالبىراڭقى، تۇر-الپەتتەرiنەن كوڭiلسiزدiك بiلiنەدi.
— نە بولدى؟ — ونىسىز دا دەگبiرi قاشقان جاسارال قارسى ءجۇرiپ، قۇرىق سالىم تايانعاندا تىقىرشي ساۋال تاستادى.
جiگiتتەر جاعى تىم-تىرىس، جاۋاپتى نۇرميرا بەردi.
— ەشكiم جوق.
جاسارالدىڭ دا مىنانى ەستiگەن سوڭ شاراسى تاۋسىلىپ، ەندi نە جاساۋ كەرەكتiگiن بiلە الماي الابۇرتتى.
— ەمتيحانىڭدى تاپسىردىڭ با؟
— تاپسىردىم.
«قانداي باعا الدىڭ؟» دەپ سۇراۋعا جiگiتتiڭ زاۋقى سوقپادى. كەلiنشەك تە سۋىرىلىپ ايتا قويمادى. ەكەۋiن دە قيلى-قيلى وي سۇرەلەرi مازالاۋدا. ءسويتiپ، بiراز ۋاقىت ارالارىنا ءۇنسiزدiك كولەڭكەسiن ءتۇسiردi.
— تۇندە گۇلميرا تەلەفون سوعىپ ەدi. — جاسارالدىڭ قۇلاعى ەلەڭ ەتتى. بۇل كەزدە اسىعاتتار ءوز ارا كۇڭكiلدەسiپ تۇرعان. — الماسبەك دەگەن پاپامنىڭ دوسىنا حابارلاس دەدi.
— قايدا iستەۋشi ەدi؟
— مۆد-دا.
— بiر بولمەگە قاماپ شىعارماي ۇستاپ وتىرسا، گۇلميرا قالاي حابارلاسىپ ءجۇر؟
— بiلمەيمiن، قاپىسىن تاپتىم دەيدi. اسىعىس، ول جاعىن سۇراي المادىم.
— Iم-م... ەندەشە سول كiسiمەن سويلەسiپ كور. تەلەفون ءنومiرiن بiلۋشi مە ەدiڭ؟
— ءيا. گۇلميرا ايتقان.
ول ماشيناعا كiرiپ، قاجەتتi سانداردى تەرە باستادى. ابىروي بولعاندا الگi ادام ءۇيiنەن تابىلدى. ارعى جاقتان حال-جايدى ەگجەي-تەگجەيلi سۇراپ، باستى بۇيىمتايدى ايتۋعا مۇمكiندiك بەرمەدى. اقىرى نەگiزگi شارۋاعا كوشتى-اۋ.
وسى تۇستا الماس اڭگiمەنiڭ بارىسىن قۇلاعى شالدى ما، «كiممەن سويلەسiپ جاتىر؟» دەپ، يەك قاقتى.
— پاپاسىنىڭ ميليسيادا جۇمىس جاسايتىن الماسبەك دەگەن جولداسى بار ەكەن...
— قاپ! — ءتۇر-پiشiنiنەن قينالىستىڭ iزi بiلiندi. — بiز ارالاسقان جەرگە «مينتوۆسكيي ۆاريانتتى» قوسپاۋ كەرەك ەدi. ول — بiزدiڭ تاراپىمىزدان مينۋس بوپ ەسەپتەلiنەدi. ەڭ بiرiنشi اسىعاتپەن كەلiسiپ الماي... — سالى سۋعا كەتە، ءسوزiن جەلكەسiن قاسي اياقتادى.
وسى كەزدە نۇرميرا دا سالوننان تىسقا شىقتى.
— نە دەدi؟
— سول ۋاقىتتان بەرi نەگە حابارلاسپادىڭ، حۋليگانداردى الدەقاشان ۇستايتىن ەدiك دەپ مەنi جازعىردى. مينيسترلiكتەن ارنايى تاپسىرما بەرiپ، شۇعىل توپ شىعاراتىن بولدى.
مۇنى ەستiگەن الماستىڭ تiپتەن قاباعى سالبىراپ كەتتi. بiر بالەنi ءبۇلدiرiپ العانىن ەندi اڭداعان جاسارال بولعان جايدى اسىعاتقا ايتتى. ول تىرس ەتiپ تiس جارمادى: رەنجiمەدi دە، كەيiمەدi دە. ءوڭiنەن ەشقانداي وزگەرiس اڭعارتپادى. سول بۇرىنعى قالپى رۋلگە وتىرىپ، جانىنداعىلاردى تيiستi جاعىنا اپارىپ سالدى.
قانشا دەدەك قاعىپ، تاڭى ايىرىلىپ جاساعان ارەكەتiنەن ەشتەمە ونبەي ماڭدايى تاسقا سوعىلعانداي حال كەشكەن جاسارال جۇمىسىنا شارشاڭقى ورالدى.
قايداعى بiر ونبەس iستiڭ سوڭىنا تۇسكەنiنە وكiندi.
سوعان الاڭدايمىن دەپ ءجۇرiپ، تياناقتى تۇرمىسىنىڭ دا ءباتۋاسى قاشقان. Iسi دە iلگەرiلەپ، ماندىمادى. جۇمىسىندا دا ىڭعايسىزدىقتار جيi ۇشىراسىپ، سەلكەۋلiكتەر ەتەك الا باستادى. بايىپتاپ قاراپ وتىرسا ءوزiنiڭ مىنا ءجۇرiسi تىم كۇلكiلi — ديۋانانىڭ تiرلiگi. ساعىمداي جىلىستاپ، ەش شاپاعاتىن تيگiزبەي ءوتiپ كەتكەن ۋاقىتىنا iشi قان جىلاپ، كوك وزەگi جيدiدi. ەندi سونىڭ قارجۋىن قايتارۋ قولىنان كەلە مە، كەلمەي مە — ول جاعى بەيمالiم. ايتەۋiر، جانى اشىعان سوڭ جانسەبiلدiلiكپەن جۇگiرە بەرiپتi، جۇگiرە بەرiپتi. قايداعى بiر سۋ سوقىرلىق جەتەلەگەن، قايداعى بiر ماڭگۇرتتiك جايلاعان.
شارقايا داۋىستى تەلەفون وقىس شار ەتە قالدى. قۇلىقسىز تۇتقانى الىپ ەدi، تانىس تا بەيتانىس گۇلجان سارناي جونەلدi.
— كوردiك، شاۋىپ الدىڭدار. — سىلق-سىلق كۇلەدi. — وزدەرiڭشە ۇستاي قويامىز دەدiڭدەر عوي... تاپقان ەكەنسiڭدەر اقىماقتى...
سiركەسi سۋ كوتەرمەي تۇرعان بۇل، زاندەمiنiڭ ءسوزiن تىڭداۋدان جيرەندi، تۇتقانى قويا سالدى. «شiركiن قولىما بiر تۇسسە، — دەپ ويلادى، — يت تەرiسiن باسىنا قاپتاپ، كوزiنە كوك شىبىن ۇيمەلەتەر ەدiم». بiراق، قىرسىق قىلعاندا ءابiلەت باسقىرلار قارماعىنا ىلىكپەي، ارام تەرگە شومدىردى.
ءمولiدەي قارا تەلەفون قايىرا شىلدىرلادى.
— نەمەنەگە تۇتقانى تاستاي سالدىڭ؟! — بiردەمەسiن وتكiزiپ قويعانداي شاپتىعا ايقايلادى. ونىسىز دا قۇيقا تەرiسi تارىلعان جاسارال شىدامادى:
— ءاي، مەنiمەن سويلەسەتiن دەنi دۇرىس بiر ەركەك كiندiكتiلەرiڭ بار ما؟ كەزدەسەيiك، تۇرىساتىن جەرلەرiڭدi ايتىڭدار. ەشكiمدi ەرتپەي-اق جالعىز ءوزiم بارايىن. الدە ءبارi تومەن ەتەكتi مە؟! — ءتۇتiگiپ، اشۋدان قولدارى دiر-دiر ەتتi.
— سوسىن، ميليسياعا ۇستاپ بەرەيiن دەپ تۇرسىڭ عوي.
— جوق، بەتپە-بەت سويلەسەتiن ادامدارىڭ بولسا، قاسىما جiگiتتەردi دە المايمىن. — اعىنان جارىلىپ، كوكەيiندەگiسiن بۇركەمەسiز جەتكiزدi.
— ونىڭا نانا قويادى ەكەنبiز، سەنiمەن بiزدiڭ كىسىلەردىڭ تiلدەسۋگە قۇلقى جوق. ودان دا مىنا شارتتى تىڭداپ، بiتiمگە كەل.
— ول قانداي شارت، ايتا بەر...
— قاسىڭداعى ادامداردى جiبەر، انا ۇيدەن كۇزەتتi الدىر. جولىمىزعا كەدەرگi جاساما، وسى ءۇشiن رەسەي رۋبلiمەن جەتi ميلليون سوم اقشا بەرەمiز.
جiگiتتiڭ iشi قىلپ ەتە قالدى.
— ەگەر جولىعىسۋدان باس تارتساڭدار، ول اقشانى قالاي بەرەسiڭدەر؟
— كادiمگiدەي، سول ءۇيدiڭ پوچتا ءجاشiگiنە تاستاپ كەتەمiز. سەندەر الاسىڭدار، سونىمەن iس بiتەدi.
— مۇنىڭا كەلiسە المايمىز! — ايلاسىن اسىرماق الاياقتاردىڭ پاسىق ويلارىنىڭ ءتۇبiرiنە بالتا شاپتى. — بiرەۋiڭنiڭ بەت-جۇزدەرiڭدi كورەلiك، اقشانى قولىمىزعا اكەپ بەرiڭدەر. بiز دە ءوز قولىمىزبەن بۇيىمتايلارىڭدى تابىستايمىز. — مۇنىسى جاي ارالارىنا شىرعا تارتقانى.
— ونداي كەلiسiم-شارتقا بارا المايمىز. بiزدiڭ ادامدار سەندەردiڭ ەشقايسىلارىڭدى كورگiسi كەلمەيدi. وسىلاي بiر-بiرiمiزدi تانىمايتىن كۇيدە قالعانىمىز ءجون. كەلiسسەڭدەر، جاڭاعىداي ۋادە بايلاسالىق.
بۇدان ارىعا جاسارالدىڭ ءتوزiمi دە، جۇيكەسi دە شىدامادى. قايداعى بiر شاجا بايتال سياقتى لاقسا قاتىنمەن ءتاجiكەلەسiپ ءسوز سالعاستىرىپ تۇرۋدى بويىنا شاق سانامادى، تەلەفوندى باسا سالدى.
57-تاراۋ
... ءتورت كوزى تۇگەلدەنگەننەن كەيىن بارىپ تىم كەش جاستىققا باس قويعاندارىمەن، بارلىعى دا ەرتە تۇرەگەلدى. سوسىن بiردەن كوكەيگە تۇيگەن شارۋالارىنا تارتتى.
ءاۋ دەگەننەن باس ءدارiگەرگە جولىعىپ، جاي-جاپساردى ۇعىندىردى. قۇداي بەرە سالعاندا ول — بەس بيەنiڭ ساباسىنداي ەتەكجەڭى كەڭ بولىپ ۇشىراستى. بۇلاردىڭ ءسوزiنە، سيقىنا قاراپ، ءارi ءبارiنiڭ بiردەي ءدارiگەر ەكەنiن بiلگەننەن سوڭ:
— شامالارىڭ جەتسە ناۋقاستى ۇيدە قاراتقاندارىڭ دۇرىس. ول بiر قاتتى تورىعىپ، جانى قىستىعا جاپا شەككەن كىسى. وتكەنiن ەسiنە ءتۇسiرۋ كەرەك، اقىلىنان ەندi-ەندi الجاسا باستاعان، — دەپ، اعىنان جارىلدى. — كۇندiءز-تۇنi ەڭ جاقىنى جانىندا بولعانى ءجون.
— قاسىندا مەن بولامىن. — نۇرميرا شىر ەتە قالدى.
— سiز، سiڭiلiسiسiز بە؟
— سىڭارىمىن.
— ولاي بولسا تiپتi جاقسى. بۇل جەردە وعان ىقپال ەتە الاتىن ادام — سiزسiز. سوندىقتان كوپ جاعىداي تiكەلەي سiزگە بايلانىستى.
— ءتۇسiنiپ تۇرمىن. تەزiرەك كوزiمiزگە كورسەتiڭiزشi.
— قازiر كورەسiزدەر. بiراق، ونىڭ الدىندا بەكەم بولىڭىزدار. ءالجۋازدىق تانىتىپ، جىلاپ-سىقتاپ جۇرمەڭiزدەر. وعان جاقسى ءسوز عانا ايتىلۋى كەرەك. سiزدiڭ، — نازارىن Iلياسقا اۋداردى، — قاعازىڭىز بويىنشا جاقىتوۆانى بiز ماسكەۋگە جولدامامەن جiبەرەمiز. بۇل اۋرۋحانادا جالپى ەسەپتە تۇرادى، بiراق باقىلاۋدىڭ ءبارi سiزدەردiڭ جاۋاپكەرشiلiكتەرiڭiزگە اۋادى.
— ءيا، ءيا.
— قۇجاتتارىن دايىنداتا بەرەمiن. ءجۇرiڭiزدەر. — ورىنىنان تۇرىپ سىرتقا بەتتەدi. ۇزىن ءدالiزبەن بۇلاردى ەرتiپ اپارىپ، ورديناتورلىق بولمەگە ەندi. ول جەردە وتىرعان ەر ادامعا:
— مىنا كiسiلەر جاقىتوۆاعا كەلiپ تۇر. ناۋقاستى ماسكەۋگە اكەتپەك. جولدامالارى بار. بiزدiڭ تاراپىمىزدان تيiستi قۇجاتتاردى ازىرلەپ، قولدارىنا ۇستاتىڭىز.
— ماقۇل.
— بۇل كiسiلەردi پالاتاعا اپارعان سوڭ، ماعان كiرiڭiز.
— جارايدى.
— كيiمدەرiن اكەلiپ پە ەدiڭiزدەر؟ — باس ءدارiگەر ەندi بۇلارعا بۇرىلدى.
— بۇلاي وڭاي شەشiلەدi دەپ ويلامادىق. قازiر الدىرتامىز. — گۇلجان اپىل-عۇپىل سىرتقا ۇمتىلدى.
— ءجۇرiڭiزدەر.
ەكەۋى اق حالاتتى ەر ادامنىڭ سوڭىنان ەردi. ۇزىن ءدالiزدiڭ تۋرا تۇيىقتالعان تۇسىندا، كەلەسi سۇرەڭسiزدەۋ عيماراتقا وتەر ەسiكتiڭ اۋزىندا مەيiربيكەنiڭ پوستى بار ەكەن. اق حالاتتى قىزدىڭ قاسىندا قولشوقپارلى ميليسيا وتىر. كورەر كوزگە تىم قوراش. تابالدىرىقتان اتتاپ كiرگەندە-اق جان ءتۇرشiگەرلiك دىبىستار قۇلاققا شالىندى. ءدارiگەرلiك عۇمىرىندا Iلياستىڭ دا بiرiنشi رەت جىندىحانانىڭ iشiنە ەنۋi. بiءرتۇرلi ارقاڭ شىمىرلايدى.
— ماعان 15-شi پالاتانى اشىپ بەرشi، — دەدi ميليسياعا.
ول قابىرعادا iلۋلi تۇرعان كوپ كiلتتiڭ بiرiن الدى دا iلگەرi ءجۇردi. ءبارi سونىڭ ارتىنان iلەستi.
نۇرميرانىڭ جۇرەگi اياعىنىڭ باسىنا قاراي تارتىپ، سىزداپ اۋىردى.
ەسiك اشىلعاندا جالعىز ءوزi بۇك ءتۇسiپ، تەرiس قاراپ جاتقان شۇكيتتەي بiرەۋدiڭ قىلپى بiلiندi. بۇلاردىڭ كiرگەنiنە تiپتi كوڭiل دە اۋدارمادى. يىعى ەپتەپ دiرiلدەيتiن سياقتى. مۇزداپ قالعان ءتارiزدەندi.
— گۇلميرا، — دەپ دىبىستادى جانى شىرقىراعان نۇرميرا.
مiز باقپادى.
بەتiنە ءۇڭiلدi. جاعى سۋالىپ، سۇپ-سۇر قالىپقا ەنiپتi. كوزi ءسال اشىق. ساڭىلاۋدان قاراسىنىڭ نىشانى بايقالماي، اعى عانا قىلاڭىتادى. الۋ-دالۋ ۇزىن شاشى جاستىعىن كومiپ، سۇرىن تىم ۇرەيلi كورسەتەدi.
— گۇلميرا! — ءۇنi قالتىراي شىقتى. — گۇل-مي-را!
ەشتەمەنi ەستiمەيتiن سىڭاي بايقاتادى.
— قازiر بiرازدان كەيiن قالپىنا كەلەدi. — ءدارiگەر بوس اۋرەلەنبەڭiز دەگەندi اڭعارتتى. — وتە جۇدەۋ، اسقا تابەتi مۇلدە جوق. ءدارiنiڭ كۇشiمەن عانا... ەپتەپ ەسi كىرسە، بالاسىن سۇرايدى.
العاش سiرiڭكەدەي قاتقان تۇرقىن كورiپ، «اياعى اۋىر دەگەنi قايدا؟» دەگەن ۇرى وي نۇرميرانىڭ ساناسىندا جۇگiرiپ وتكەن. ەندi مىنا ءدارiگەردiڭ سوڭعى ءسوزi ودان سايىن ايران-اسىر ەتتi.
— بالاسى قايدا؟
ءدارiگەر نۇرميرانىڭ ءجۇزiنە قادالا اڭتارىلدى.
— سiزدەر بiلمەۋشi مە ەدiڭiزدەر؟
— بiز باسقا قالادا تۇرامىز، تۇندە عانا كەلدiك. — سوزگە Iلياس ارالاستى.
— تۋىت ءۇيiنەن مىندا وتكەن ناۋقاستىڭ جايى جازىلاتىن كiتاپشاداعى ءمالiمەت بويىنشا، شالا تۋعان نارەستە شەتiنەگەن.
— مۇندا تۇسكەلi قانشا ۋاقىت بولدى؟
— ەرتەڭ... — بەيتانىس ەر كىسى ويلانىپ بارىپ، — بiر جۇماعا تولادى، — دەدi Iلياسقا بۇرىلىپ. — ماسكەۋگە اپارىپ ەمدەتەسiزدەر مە؟
— ءيا.
— بiر ءسات نازاردان تىسقارى قالدىرماي، جاقسىلاپ قاراسا، قايتا قالپىنا كەلەدi. باسقا ناۋقاستارمەن سالىستىرعاندا، دiمكاسi ءالi دەندەپ، قالىپتاسا قويماعان. ءۇمiت بار. ونىڭ ءۇستiنە كورiپ تۇرعانىمداي، سiزدەر سياقتى جاناشىر قامقورشىسى تابىلدى. ال مۇنداعى باسىم كوپشiلiگiنiڭ وتباسى، بۇلاردى قاجەتسiنبەيدى. قايتا ماشاقاتىنان اۋلاق دەپ، وسىندا جاتا بەرگەنiن دۇرىس كورەدi. جالپى، بiر سوزبەن ايتقاندا ادام ورنىنا سانامايدى. بۇل — ەڭ بiرiنشi، ەڭ باستى قاتەلiك.
ەشكiم تiل قاتپادى. اركiم ءوز ويىمەن ارپالىسىپ، بiر ۋاق ءۇنسiزدiك ورنادى. نۇرميرا توسەكتiڭ شەتiنە جايعاستى دا، گۇلميرانىڭ ءوڭiن ءوزiنە قاراتۋعا ارەكەت جاسادى.
— جارايدى، سiزدەر وسىندا بولا تۇرىڭىزدار. قازiر مەيiربيكە كەلەدi. مەن، باس ءدارiگەرگە كiرiپ شىعايىن. — جول باستاپ اكەگەن ەر كىسى سىرت اينالىپ، ەسىككە بەتتەدى.
پالاتادا ۇشەۋi عانا قالدى. Iلياس نۇرميراعا جاردەمدەسiپ، گۇلميرانى وزدەرiنە قاراتىپ جاتقىزدى. مويىنى، قول-اياعى ءبارi بىلق-سىلق ەتiپ، جانسىز دەنەگە كوبiرەك ۇقسايدى.
— گۇلميرا! گۇلميرا! كوزiڭدi اششى! — دەدi سىڭارى بەتiنە بولماشى شاپاتتاپ. سەزەتiن كورiنبەيدi.
— توقتا، بىلاي تۇرا تۇرشى.
نۇرميرانىڭ ورنىنا Iلياس جايعاستى. اقىرىنداپ، ماڭدايىنان تارتىپ، باسىن ايالى الاقانىمەن ۋقالاي باستادى. توبەسi مەن شۇيدەسiنەن كوك جەلكەسiنە ويىسىپ، القىمى، يىعىن دا قامتىدى. وسى ءتاسiلدi ەكiنشi قايتارا جاساعاندا، سۇلق جاتقان دەنە قوزعالىسقا ەندi.
سىڭارى iشiنەن «ءيا، ءسات» دەپ، قانداسىنىڭ عانا تiلەۋiن تiلەپ، ۇستىنە تونە تۇسەدi. Iلياس بارىن سالىپ، بۇل تiرشiلiكتi ۇمىتقان. قولى-قولىنا جۇقپايدى. ناۋقاس ىڭىرسىعان دىبىس بiلدiردi. اياعىن باۋىرىنا قاراي جيناپ، قايتا سوزدى. قولدارىن ماقساتسىز قوزعاي باستادى. دەنەسiنiڭ قۇرىس-تىرىسىن جازا الماي اۋىرسىنعانداي، استىڭعى ەرiنiن بولماشى تiستەلەدi. باسىن ارى-بەرi شايقادى. وسى تۇستا كوزi بولار-بولماس اشىلدى دا، جۇمىلدى. كەنەت، سىڭارى «گۇلميرا!» دەپ، شىر ەتتi. مۇنىڭ ءۇنiن ەستiگەندەي قوزعالىسقا ەنگەن دەنە، قالت توقتادى. بiراق، Iلياس قولدانعان ءدارiگەرلiك ءادiسiن باسەڭدەتپەي، قايتا ۇدەتكەندەي قالىپ بايقاتتى. سىرقات بولماشى بوگەلiستەن سوڭ، قول-اياقتارى جيىرىلىپ-سوزىلىپ قايىرا قيمىلعا كوشتi. بۇل جولى، سايابىر جىبىر شيراقتىق تانىتتى. تىنىس العانى دا انىق اڭعارىلدى. قاپەلiمدە قاراقات جانار قايتا ۇشقىن شاشتى. باعجيىپ اشىلعان قالپى ماعىناسىز شاڭىراققا قادالدى. ايەلدiڭ ءوڭiن مەڭiرەۋلiك ءشالiسi تۇتاعان. جاڭاعى قىبىر-جىبىرى ساپ تيىلدى. بiراق، Iلياس ەمدiك ارەكەتiن توقتاتپادى. تانومەترمەن جۇرەك سوعىسىن بايقادى، بiر قالىپتى ەكەنiن اڭعاردى. قان قىسىمىن ولشەدi، مولشەرلi مەجەدەن تىم تومەن.
— گۇلميرا! سەن مەنi ەستiپ تۇرسىڭ با؟! — دەدi سوسىن ونىڭ ءجۇزiن قولىمەن ءوزiنە بۇرىپ. — مەن Iلياسپىن. مiنە، نۇرميرا كەلiپ تۇر.
ناۋقاس ايراندانعان كوزiن ەندi عانا Iلياسقا توقتاتتى.
— كەل، كەۋدەڭدi كوتەرشi. بiر ءسات باسىڭدى كوتەرiپ وتىرساڭ، جاقسى بولىپ قالاسىڭ
ايەلدi يىعىنان وراي قۇشاقتاپ، اياعىن تومەن سالبىراتىپ، شىنتاعىنا جاستىق قويىپ جايعاستىردى.
وسى ۋاقىتتا ءدالiزدەن اياق دىبىرى بiلiندi دە، iزiنشە پالاتاعا گۇلجان ەندi. ناۋقاستىڭ شوشايىپ وتىرعانىن كورگەن ول:
— گۇلميراش، جانىم، حالiڭ قالاي؟! — دەدi ەمەن-جارقىن.
— باسىم زiل باتپان.
ونىڭ ءۇنiن ەستىسىمەن جانىنا نۇرميرا تاياندى.
— جانىم مەنiڭ، امانسىڭ با؟!
ماقساتسىز، نۇرسىز جانارىن ەندi وعان اۋداردى.
— مەنiڭ كiشكەنتايىم قايدا؟
— قازiر ۇيگە بارامىز، كiشكەنتايىڭدى دا الامىز. — ونىڭ ساۋالىنا گۇلجان جاۋاپ قايىردى.
— سەندەر كيiندiرە بەرiڭدەر، مەن قۇجاتتارىن رەتتەيiن. — وسىنى ايتتى دا Iلياس سىرتقا بەتتەدi.
اۋرۋحانادان شىعا سالىسىمەن بۇلار، گۇلميرانىڭ ءۇيiنە تۋرا تارتتى. ول جولدا ەشقانداي ساۋال قويماي، گۇلجان مەن نۇرميرانىڭ ورتاسىندا سiلەيگەن قالپى كەلدi. نۇرميرانى دا، Iلياستى دا، جالپى ەشكiمدi تانىمايتىن سياقتى. تەك باسپالداقتان كوتەرiلiپ، ءوز پاتەرiنiڭ ەسiگiنە تاقالعاندا ەپتەپ ءجۇزiنە نۇر جۇگiرگەندەي نىشان بايقالدى.
— جانات جوق پا ەكەن ۇيدە؟
مۇنى ەستiگەن تورتەۋi دە سەلك ەتە قالدى. تiلدەرiن تiستەپ، نە دەپ جاۋاپ قايىرارلارىن بiلمەي ساستى. بiراق ءۇنi كادiمگiدەي اپ-انىق شىقتى. سوعان بولا ءۇمiتتەرiنە جiپ تاعىپ، كوكiرەكتەرiندە بiر جاقسىلىقتىڭ ۇشتىعى قىلاڭىتتى.
ۇيگە كەلiسiمەن ەكi كەلiنشەك ۆاننانى تولتىرىپ، ەكi جاقتاپ گۇلميرانى شومىلدىردى. سۋعا ءتۇسiپ شىققان سوڭ سەرگiگەندەي سىڭاي ءبىلدىردى. شاشىن ءورiپ، قۋىرشاقتاي قۇنتيتىپ كيiندiءردى. بiراق، قۋناقىلىق بايقاتقانىمەن، ءناتiندە اڭگiمەشiل ايەل، ۇيگە كiرەردە ايتقان بiر اۋىز سوزدەن كەيiن ءالi تiس جارمادى.
تۇسكi اسقا ءبارi داستارحاننىڭ باسىنا جينالدى. ەپتەپ وڭدەرiنە قۋانىشتىڭ لەبi جۇگiرگەندەي.
— ەندi بiز كوپ كەشiكپەي ماسكەۋگە ءجۇرiپ كەتەلiك، — دەدi Iلياس اڭگiمە ارناسىن نەگiزگi شارۋاعا اۋىستىرىپ. — گۇلميرا ءۇشiن بiر مينۋتتىڭ ءوزi قىمبات، تەزدەتiپ بiلگiر مامانعا قاراتالىق.
— سول دۇرىس. — سوزگە جوق بiتiم دە iشكi پايىمىن اڭعارتتى.
— مەن مىنانى ويلاپ وتىرمىن، — ءبارi نۇرميراعا قارادى، — انا ۇلكەن ءۇيدi ساتساق. ءبارiبiر جولىمىزعا، ءدارi-دارمەككە قاراجات كەرەك. بەكەردەن-بەكەر بوس تۇرىپ، توزىپ بارادى. سول شارۋانى، بiتiم سەن، ءوزiڭ موينىڭا الىپ، تىندىرساڭ. مەن ساعان نوتاريالدىق كەڭسەدەن سەنiم قۇجاتىن بۇگiن الىپ بەرسەم. سودان كەيiن بiز ەرتەڭگi رەيستەردiڭ بiرiمەن ۇشىپ كەتسەك. سەن سوڭىمىزدان اقشانى الىپ كەلەرسiڭ.
بۇلاردىڭ ەشبiر ءسوزi گۇلميرانىڭ قاپەرiنە كiرمەي ءسۇزiلiپ وتىردى دا قويدى. تاعى بiر قۋانعاندارى: ەپتەپ تاماق iشتi. ماڭدايى جiپسiگەندەي بولدى.
بارلىعى وسى ۇيعارىمعا توقتاپ، گۇلجان گۇلميرانىڭ قاسىندا قالدى دا، بiتiم مەن نۇرميرا جاڭاعى شارۋانىڭ قامىمەن سىرتقا بەتتەدi. Iلياس وسىنداعى جولداستارىنا كiرiپ شىقپاق نيەتپەن، ول دا ماشيناعا مiندi. جول-جونەكەي مەديسينالىق ينستيتۋتتىڭ قاسىنان ءتۇسiپ قالدى.
— ايبەك جىلاپ جاتقان جوق پا ەكەن؟ — نۇرميرا ەندi بالاسىنا الاڭدادى.
— وعان قام جەمە، تاڭەرتەڭ بiز قايىرا بارعاندا مەنiڭ ينستيتۋتتا وقيتىن قارىنداسىم كەلiپتi، — دەدى ءبىتىم. — كەشە ادەيi شاقىرتقانمىن. سول بۇگiن بالالارعا قاراپ وتىر.
— جاتسىنىپ جۇرمەسە.
— ۇلدارمەن ويناپ، الدانىپ كەتەدi عوي.
— جارايدى، بۇگiن مىنا شارۋانى بiتiرiپ الساق... — ءوزiءن-وزi سابىرعا شاقىردى.
58-تاراۋ
قارام پيعىلدى دۇلەيلەر گۇلميرانى الىپ شىعىپ، تاعى دا اۋداندىق iشكi iستەر ءبولiمiنە تارتتى. دايراباي مەن بiدiءرالiنiڭ قاسارىسقاندا جۇلدىزدارى وڭىنان تۋمادى. كەشەگi اعا لەيتەنانت العان بەتiنەن قايتپايتىن ناعىز بiرمويىن ەكەن، سول ءسوزiن ۇستاپ قاتتى دا قالدى. ابدەن دەگبiرi قاشقان گۇلميرا وسى جولى دا بار شىندىقتى لوق ەتكiزiپ اقتارىپ سالۋعا تالاي وقتالدى دا، دەرەكسىز كەتكەن Iلياسقا زالالى تيەدi ەكەن دەپ تiلiن تiستەدi. بۇلاردىڭ «ۇشاققا مiنگiزدiك» دەگەن ءسوزiنە ءالi سەنiپ تۇرعان جوق، الدەبiر بەيمالiم تۇستا تۇتقىنداپ وتىرعانداي كورىندى.
— ءوڭiڭ قاشىپ، ءابiرجۋلiسiڭ عوي، — دەدi ينسپەكتور.
كەلiنشەك ءجۇزi تومەنشىكتەپ، باسىن شايقادى.
— ەشتەمەدەن تايىنبا، وڭباعاندار سازايىن تارتسىن! الدە، بiرەۋلەر قورقىتىپ ءجۇر مە؟ — ايەلدiڭ بەتiنە ەڭسەسiن سالا، ۇيەلمەنiمەن بۇرىلا قارادى.
— جوق.
— ەرتەڭدەر سەنi تەرگەۋشiلەر شاقىرتار، بولعاندى بولعانداي ايتىپ بەر. ال قازiر بوسسىڭ.
بۇدان كەيiن كابينەتتەن تەك شىعىپ كەتۋدiڭ عانا رەتi قالدى.
دوكiرلەردiڭ اشۋلارىنىڭ ءۇستiنە اشۋ جامالدى.
وسى تۇلان تۇتقان قالىپتارىندا قايتار جولدا نۇرميرانى ۇستاپ الارداي مەدينستيتۋتتى تورۋىلداعان. قاس قىلعانداي بۇل اۋرەشiلiكتەرiنەن دە ەشتەمە ونبەدi: مىزعىمايتىن ماڭ جiگiتتەردiڭ ايبىنىنان ىقتى. تابانىڭدى انتەك شالىس باسساڭ، شاپ ەتiپ ەتەگiڭنەن قارماماق. سوسىن تiرiدەي قۇتىلىپ كور، بۇلار ميليسيادان دا تەگەۋرiندi: كور-جەرiڭنiڭ ءبارiن اقتارىپ، ارانىڭ ومارتاسىنداي قۇج-قۇج قايناعان ورداڭنىڭ كۇلiن كوككە ۇشىرادى. ايىپ-انجىڭدى تولەپ، اياعىنا قۇلدىق ۇرا قۇتىلماساڭ، كەشiرiمدiلiك تانىتىپ، ماڭدايىڭنان سيپاي قويمايدى. ويتكەنi...
اسىقپاي ۇيقىسىن قاندىرىپ، تۇسكە تامان تۇراتىن اسىعاتتىڭ ادەتi. بۇگiن دە سويتكەن. شايىن iشiپ، بiر ۋاق تەلەديدار قاراۋعا وتىرعان. ءوزiنiڭ ءسۇيسiنە تاماشالايتىن حابارلارى بار: «كريمينالنايا روسسيا»، «دوروجنىي پاترۋل» تاقىلەتتەس دۇنيەلەر. ءاسiرەسە، قازاقشا شىعارىلعان كينولاردى، دەرەكتى فيلمدەردى زەيiنiن سالا كورەدi. جانە سول كورگەندەرiنiڭ ءبارiن قورىتىپ، ىلعي دا تالداۋ جاسايدى. سونداي سارالاۋدىڭ ءوزiنەن راحات الادى. باستى رولدەگىلەردىڭ قاتەلiگi مەن كەمشiلiگiن تاۋىپ، جەتiستiگiنە ءسۇيسiنۋدi ۇناتادى. بۇدان باسقا دا كادiمگi ءومiردەگi قالا جۇرتشىلىعىن ەلەڭ ەتكiزگەن قىلمىستى وقيعالاردى تالداپ، بەزبەنگە سالا پايىمدايدى.
سونداي جايتتىڭ ءبىرى — قازاق تەليەۆيزياسىنىڭ ەلۋ بەس ميلليون اقشاسىن الىپ كەتكەن وسپادارلاردىڭ جiبەرگەن قاتەلiكتەرiن تاپ باسىپ تاۋىپ بەردi: سىبايلاس، تەلەكومپانيانىڭ جۇرگiزۋشiسiن قۇر عانا سويىلعا جىقپاي، بiر-ەكi اپتا اۋرۋحانادا ناشار حالدە جاتاتىنداي ەتiپ، ولمەس جەرiنە پىشاق سالۋ كەرەك ەدi. سوندا ول تەرگەۋشiنiڭ فاشيستiك ءتاسiلمەن كوبەسiنە ينە جۇگiرتiپ، قيناپ، «تiل» الۋ تانتال ازابىنان ءبىرجولا قۇتىلادى. ويتكەنi قاراقشىلاردىڭ قولىنان پىشاقتالىپ، ءال ءۇستiندە جاتقان ادامدى — ولجاعا ورتاق دەپ ەشكiم ويلاماس.
ەسiكتiڭ قوڭىراۋى سىڭعىرلادى. اسىعات وعان ەلەڭ ەتپەدi. بiرەۋلەر كiرiپ، مۇنى سۇرادى. ءوزiن iزدەپ كiم كەلiپ، كiم كەتپەيدi. بولمەگە دەنەلەرi قۇرىش بولاتتان قۇيىلعانداي شىمىر ەكi جiگiت ەنگەندە، ورنىنان قوزعالىپ قول العان.
— وتىرىڭدار، — دەدi جيەگi قىزىل اعاشپەن كومكەرiلگەن بورپىلداق كرەسلونى يەگiمەن نۇسقاپ.
قوس جىگىت جايعاسۋىن جايعاسقانىمەن قوپالاقتاپ، اسىعىس ەكەندiكتەرiن اڭعارتتى. بiراق، ءۇي يەسi تىرس ەتiپ تiل قاتا قويعان جوق. ۇنسىزدىكپەن ۋاقىت جىلىستاۋدا. انا ەكەۋiنiڭ تىنىسى تارىلىپ بارادى. ءارi، ءامiرلەردiڭ ورداسىنداي سالتاناتتى جيھازعا تولى بولمە كiمنiڭ بولسىن، ءشۇۋ دەگەندە اسەم دە سۇستى ايبىنىمەن ەڭسەسiن باسىپ تاستايتىن. ونىڭ ءۇستiنە كەلۋشiلەردiڭ بiر ءتۇرلi تۇر-الپەتتەرi دە كەتiڭكiرەپ قالىپتى، اشەيىندەگىدەي ەمەس وزدەرiن رابايسىز سەزiنۋدە. وسىنىڭ ءبارiن اڭعارعان اسىعات ءوزi ءسوز باستادى.
— جايشىلىق پا؟
سيداڭداۋ سارىسى قيپاقتاي تiل قاتتى.
— الاۋدىڭ ماشيناسى اۋدارىلىپتى. — ايتۋىن ايتىپ اپ، ءوڭi قۋاردى.
اسىعاتتىڭ قاباعى شىتىلدى.
— امان با؟
— ءوزi امان... — كۇمiلجiپ قالدى.
— قاسىنداعى تۇرقان ءجۇرiپ كەتiپتi، — دەدi ەكiنشiسi.
— يماندى بولسىن! اللاۋاكپار. — بەتiن سيپادى.
ءمان-جايدان ماعلۇم اپ، شۇعىل جولعا جينالدى. ويتكەنi وقيعانىڭ ەندiگi بارىسىن رەتتەۋ ءوزiنە جۇكتەلگەنىن ءتۇسiندi. Iشكi iستەر ورگانىنداعى اۋ-جايدى پىسىقتاپ، ءمايiتتi قالاي دا بۇگiن الماتىدان مارقۇمنىڭ تۋعان جەرi وسكەمەنگە الىپ ءجۇرۋ كەرەكتiگiن توپشىلادى.
وسىنداي ماقساتپەن ءسۇلiكتەي قارا «مەرسەدەس» الدەبىر جاقتى بەتكە العان.
اسىعات سول كەتكەننەن ءۇيiنە ەرتەڭiندە تاڭەرتەڭ بiر-اق ورالدى. ايتكەنمەن، شارۋانىڭ ءبارiن تىندىرىپ قايتقان. تاڭعى ساعات تورتتەردە بiر توپ جiگiتتەرمەن مارقۇم تۇرقاندى ۇشاققا ساپ، بۇكiل قاراجاتىمەن، سىيىتىمەن جونەلتكەن.
ءسويتiپ، كەزدەيسوق اپات جۇرەكتەرiن اۋىرتا جولداستارىنىڭ بiرiن جالمادى. ءدام-تۇزى تاۋسىلىپ تۇرسا، امال قايسى، پەندە ماڭدايعا جازىلعانىن كورەدi دە.
اپاتقا ۇشىراعان ەكەۋدىڭ ءبىرى الاۋ — قازاق حالقىنىڭ مارتەبەسiن ورىستاردىڭ الدىندا، شەتەل دەپ جۇرگەن جات جۇرتتىقتاردىڭ اراسىندا سان مارتە كوتەرگەن. ارينە، بiلەگiنiڭ كۇشiمەن، سپورتتاعى ساڭلاقتىعىمەن. بۇل، البەتتە، ونشا ەرلiككە سانالا قويماس.
الاۋدىڭ الاۋلاعان تۇسى 1990 جىلداردىڭ iشi. سول ۋاقىتتا شىعىس قازاقستاندا قازاقتىڭ ءتورت بiردەي جiگiتiن چەشەندەر پىشىقتاپ ءولتiرiپ، ۇلتارالىق iلiك-شاتىستار ءوربiگەن. ال، باتىس جاعىمىز جاڭاوزەندە چەشەندەر مەن قازاقتاردىڭ اراسىندا ناعىز زارقۇم سوعىسى ءجۇرiپ جاتىر ەدi. مiنە، وسىنداي قىم-قۋىت ۋاقىتتا تالدىقورعاننىڭ قاراتال اۋدانىنان قازاقتار بiر تۇندە 21 وتباسىن پويىزعا ساپ، كوشiرiپ جiبەردi.
ءار نارسەنiڭ سوڭىندا بiر ءدۇمپۋi بولاتىنىنداي، كوپ ۇزاماي سول كەزدەگi بۇكiل كسرو-دان چەشەندەردiڭ اتجالمان جiگiتتەرi تالدىقورعانعا ات باسىن بۇردى. ولار جاي عانا باس قوسۋ ءۇشiن جينالماعانى ءتۇسiنiكتi ەدi. ويلارى، جالدارىن كۇجiرەيتiپ، مومىن حالىقتى تاعى بiر ىقتىرىپ الۋ.
ەندi-ەندi تۇتانايىن دەپ تۇرعان وسىناۋ ۇلتارالىق شيەلەنiستi سول تۇستا نە بارى 23 جاستاعى الاۋ جiگiتتەرiمەن باردى دا، پىشاق كەسكەندەي تيىپ قايتتى. بۇل وقيعاعا ازۋىن ايعا بiلەگەن بiردە-بiر ساياساتكەر، سول تۇستا قاپتاپ كەتكەن پارتيالار مەن قوزعالىستىڭ وكiلدەرi، تiپتi، تiمiسكiلەنiپ جۇرەتiن حاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ادامدارى، قالا بەردi، قالىڭ ميليسيانىڭ ارنايى بولىمشەلەرىنىڭ ەشقايسىسى دا ارالاسقان جوق. ولاردىڭ كيلىگۋى ينەنىڭ جاسۋىنداي جاقسىلىققا اپارىپ سوقتىرمايتىن ەدى.
بۇعان كەنەۋi جوق قىزىل ءسوزدiڭ يەلەرi ەمەس، جان الىپ، جان بەرە الاتىن ناعىز ەرلەر عانا باس قوستى. سوندىقتان دا بۇل جەردە «مينتوۆسكيي ۆاريانت» جۇرمەيدi. كۇندەلiكتi ءومiردەن كورگەندەرi مەن تۇيگەندەرi كوپ بiر-بiر حالىقتىڭ تۋىنا اينالعان ازاماتتاردىڭ نامىسى — شەتىن جايت ءجونiندە زاڭ، قۇقىق قورعاۋ ورىندارىنا حابار بەرۋگە جiبەرمەدi. ءارi، ءمۇبادا اقيرەت ءۇشiن دە، قارا حالىق ءۇشiن دە بiر يگiلiكتi iس iستەپ كەتۋگە تالپىنىپ، قاتەرگە قاراقان باسىن تiككەن العادايلاردىڭ ءتۇسiنiگiندەگi الەمدە، ونداي iسكە بارۋ — ايەلدiكپەن پاراپار. ويتەتىنi بۇلار — قالجا جەگەندەي ماۋجىراپ وتىرار مۇعادارلار ەمەس، قىناپتا جاتقان الماس قىلىش. سول الداسپان كەنەتتەن اۋەنi تiلiپ، جارق ەتسە، بiر قارا جۇرەكتiڭ باسىن الىپ تۇسەدi. نە كەرiسiنشە... بiراق، ول تەكتەن-تەككە سەرمەلمەيدi. بiرiنشi، الەۋمەتتiك ءادiلدiكتi iزدەگەن ءسوز جۇرەدi. مۇنداعى جان ءسۇيسiنەرلiك بiر نارسە — بولعان جايتتى «بولدى» دەپ مويىندايدى، ايتىلعاندى «ايتىلدى» دەپ ءتان الادى. سەبەبi، حان، حاننىڭ ءۋازiرلەرi و باستان-اق ەكi سويلەمەيدi. قۇداي كۋا بولعان نارسەنi بۇرمالاماۋى اقيقات. مiنە، وسى قاعيدا دەشتi قىپشاقتان وسىلارعا ميراس بوپ قالعانداي: ەجەلگi بابا مەن دالا زاڭى بۇلجىماي ورىندالاتىن قۇران سۇرەسiندەي.
ەشكiم بۇلاردى اق كيiزگە كوتەرiپ، التىن تاقتى ايگiلەپ ۇسىنباسا دا، وزدەرiن بiر حالىقتىڭ، بiر ۇلتتىڭ الاۋلاعان نامىسىمىز دەپ ەسەپتەيدi. تiرi تۇرىپ ول نامىسقا داق ءتۇسiرۋگە قاقىسى جوق. ەكi سويلەپ، ەل الدىندا سىرداقتاپ سىرت اينالاتىنداي مانساپ كرەسلوسىنداعى شەنەۋنiكتەر ەمەس. سونىسىمەن دە ايبىندى، سونىسىمەن دە اڭىز اڭگiمەگە يە.
الگىندەي سىن تۇستا اشەيiندەگi ءوزارا شيماندى ۇلپەرشەك ماي تالقىسى ۇمىت قالىپ، شيلi تۇستىڭ ءبىر بۇرىشىن ۋىسىنا ۇستاعان تەگەۋرىندى تەنتەكتەرگە ۇلتتىق ماسەلەلەردi شەشۋگە بەتپە-بەت بارادى. قارا باقىرلىق قۇنى جوق ەلتiرiدەن كiسi ءولiپ، سەركەشتەن ەل بۇزىلماۋ جايىن قوزعايدى. بiتiمگە كەلە الماعان تۇستا عانا الماس قىلىش قىنابىنان بۇلقىنا شىعادى. بiراق ونىڭ جاپپاي حالىققا سiلتەنۋگە قاقىسى جوق، ءمامiلەنiڭ ءمانiسiن كەتiرگەندەردiڭ قارا جۇرەگiنە قادالماق. ارينە، تەكە تىرەستە شاماسى مەن ايلاسى جەتسە عانا. قاپەلiمدە باتا تيمەي، قاتە تيiپ، ءوزiنiڭ دە جايراپ قالۋى ابدەن ىقتيمال.
مiنە، وسىنداي، شيەلەنiسكەن ءشيلى كەزدە ەكi جاقتان باسىن بايگەگە تiگiپ، ەكi بوزداق شىعادى. وعان دەيiن iستەلگەن ايىپ، وسى ەكەۋiنiڭ بiرiنiڭ قانىمەن جۋىلادى. سونىمەن iس جابىلۋى تيiس. وندا دا قيۋىن تاۋىپ، كەلiءسسوزدi دۇرىس جۇرگiزە العان جاعدايدا. ايتپەسە، شىرپىدان تۇتانعان وت جاپپاي بiر مەملەكەتتi ءورت بولىپ شارپۋى مۇمكiن.
ول كەزدە اراكiدiك قانا كەزدەسەتiن شەتەلدiك كەرەمەت ماشينالار الدىن-الا ۋاعدالاسقان جەردە قايشالىسىپ كەتتi. ءنومiرiن ۇققانىڭمەن، سەريالارىن ادام ءتۇسiنiپ بولمايدى. ونداعى جينالۋشىلاردىڭ دا سۇرقى سۇستى، قانىن iشiنە تارتىپ، الدەكiمگە كەكتەنە بەدiرەيەدى. ءامiرلەرi «ءايت» دەسە، ۇڭعىسىنا كەنجiر كيگiزiلگەن قارۋمەن جاۋىققاندارىن جۋساتىپ سالماق، ءوزدiگiنەن قيمىل جاساۋعا قاقىسى جوق.
قازاقتار تاراپىنان كەلiسسوزگە كەلگەن تاپالتاق، قۇرىش دەنەلi جiگiتتi كورiپ، سۇر قاراكۇلدەن پاپاق كيگەن ساقالدى، مۇرىنى قوڭقيعان قارا ونشا مەنسiنiڭكiرەمەدi. ونىسىن قانشا سىرتقا بiلدiرمەۋگە تىرىسقانىمەن، ءالiك العان نەمقۇرايلىلىعىنان بايقالدى.
— ازۋ تiستەرiڭ وسەيiن دەگەن بە؟..
59-تاراۋ
ماسكەۋگە كەلگەن سوڭ بiرiنشi اللا، ەكiنشi Iلياستىڭ ازاماتتىعىنىڭ ارقاسىندا، گۇلميرانى مايتالمان ماماندار ايىرىقشا قامقورلىعىنا الدى. عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتتىڭ بiرiنەن جەكە پالاتا ءبولiنiپ، كادiمگi دەنi دۇرىس ادامدارمەن قاتار ەم قابىلدادى. بiراق، تابان اۋدارماي كەمiندە جارتى جىل قارالۋى كەرەك ەكەن. العاشقى بiر ايلىق ەمدiك كۋرسىن ستاسيونارلىق ءتارتiپپەن جۇرگiزسە، قالعان ۋاقىتى امبۋلاتوريالىق جۇيە بويىنشا جالعاسپاق.
وسىنى ەستiگەن نۇرميرا تاعى دا توتەننەن شەشiم قابىلدادى. لەنينگرادتاعى ءۇيدi ماسكەۋگە ايىرباستاۋعا بەكiندi. ويتكەنi، گۇلميراعا تىنىشتىق كەرەك. پاتەر جالداسا ءاتۇيiرلەرi قاشار. ەڭ قولايلىسى — تىنىشىنان تىنىش ءوز ۇيلەرiندە تۇرعان.
بۇل ويىن Iلياسقا ءبىلدىرىپ ەدى ول دا قيسىنىنىڭ دۇرىستىعىن ماقۇلداپ، قۇپتادى. ءسويتتi دە دەرەۋ گازەتتەرگە قۇلاقتاندىرۋ بەردi. اينالاسى بiر-ەكi كۇننiڭ iشiندە-اق پاتەر ايىرباستاۋشىلار تابىلا كەتتi. تاعى دا Iلياستى مازالاپ، اينا ۇشەۋi شارق ۇرىپ ماسكەۋدi اقتاپ، پاتەر تاڭدادى.
اينا دا Iلياستىڭ نيەتiنە قاراي قۇداي بەرە سالعان ادام. ءاپپاق ءمارمار ءوڭi، ايالى كوزi، تولقىندى قىسقا شاشى ءبارi بiر-بiرiمەن قۇبا-قۇپ جاراسىپ، ايىرىقشا اسەمدiگiمەن جۇرەگiڭدi ەرiكسiز جiبiتەدi. اكەسi ەرتەرەكتە قىزمەت بابىمەن ماسكەۋگە كەلiپ تۇراقتاپ قالىپتى. بالا كەزiنەن وسىندا وسكەن، بiراق، قازاقى سالت-داستۇرگە سونداي ءمۇدۋارلىعى ءار iس-شاراسىنان اڭعارىلادى.
نۇرميرا مەن گۇلميرا تۋراسىنان سىرتتاي قانىق ەكەن. تiپتi، ولار جايلى ايتىلعان اڭگiمەگە وراي بەتپەبەت جۇزدەسۋگە، تىلدەسۋگە ىنتىزارلىعى ارتقان. بۇل ەكەۋi العاش تابالدىرىعىن اتتاعاندا ۇلكەن قامقورلىق تانىتىپ، قوناقجايلىلىقپەن قارسى الدى. سودان بەرi جاندارىنان قارىس سۇيەم قالماي، قولىنان كەلگەن جاقسىلىعىن اياماۋدا. قۇرىعاندا كۇنiنە بiر مارتە گۇلميرانىڭ حالiن بiلمەك بوپ، ءدارۋحاناعا باس سۇعادى.
بiر بايقاعاندارى — لەنينگرادتا تۇرعىسى كەلەتiندەردiڭ قاتارى جەتكىلىكتى ەكەن. كوپ قينالماي-اق، قالانىڭ ىڭعايلى اۋدانى وسى دەگەن تۇستان پاتەر ايىرباستاۋشى ادامدى تاپتى. ساۋدا ساقال سيپاعانشا دەگەندەي، باس-اياعى ەكiء-ۇش كۇندە پاتەرiن اۋىستىرىپ تا ۇلگەردi. ءۇش بولمەلi ءۇيدi شارشى مەترى ءدال سونداي باسپاناعا بەرىپ، كەيبىر سايكەسسىزدىگى مەن ارتىقشىلىعىنا بايلانىستى ءۇستiنەن جەتى مىڭ دوللار الدى. ەندi الاڭسىز گۇلميرانىڭ قاسىندا وتىرۋعا مۇمكiندiك تۋدى.
وسى الاساپىراندا نۇرميرا اجەپتاۋiر جۇدەپ، سويقان شابىلىستان بۇرلىعىپ تا قالدى. كۇيiتتiڭ قاشقاندىعىنان ۇلىنىڭ دا باسى گاۋكيiپ، ۇزاق سونار جولدى كوتەرە الماي ازدى. سىڭارىنىڭ ساۋلىعى وڭشالىپ، ءبىراز شارۋاسى تىنىپ، كوڭiلi ءسال سايابىر تاپقان سوڭ عانا بارىپ، ارقالىققا تەلەفون سوقتى. مۇنىڭ الدىندا ۇيلەرiنە ءۇش-تورت رەت قوڭىراۋ شالعاندا ەشكiم كوتەرمەگەن. ال، اتا-ەنەسى تۇراتىن ۇلكەن ۇيدە تەلەفون جوق ەدi. قىرسىق قىلعاندا ادەتتەگiدەي تاعى دا ەشكiم تۇتقانى المادى. «ە-ە، قاڭتارباي جولساپارلاردا جۇرگەن بولدى» دەپ قورىتتى. سوسىن، اپاسى مەن اتاسىنا جەدەلحات جولداپ، سويلەسۋ پۋنكتىنە تiلدەسۋگە شاقىردى.
بiر قۋانارلىق جاي: كۇن ساناپ گۇلميرانىڭ بەتi بەرi قاراپ كەلەدi. مۇنى تانىپ، «نۇرميراشىم» دەپ، ەمەشەگi ەزiلەتiن حالگە جەتتi. وتكەن-كەتكەن جايتتار ەسiنە ورالا باستادى. بۇعان ايىرىقشا ناساتتانعان نۇرميرا قولىنداعى تيىن-تەبەنiن اياماي، بارىنشا ءدارiگەرلەردiڭ كوڭiلiن تاۋىپ باقتى. ءارقايسىسىنا جەكە-جەكە سىيلىقتار جاسادى. ارينە، ءبارiن Iلياس ءوز اتىنان بەرiپ، تۋىستىعى جاقىن قارىنداسىنا قولدارىنىڭ ەپسەپتiلiگiن، شيپالىلىعىن اياماۋدى ءوتiندi. وسىنداي ەتەنەلiكتiڭ ارقاسىندا گۇلميراعا ايىرىقشا ىقىلاس تانىتىلدى.
انە-مiنە دەگەنشە بiر اي ەمدەۋ كۋرس ۋاقىتىنىڭ دا زۋ ەتiپ وتكەنi بiلiنبەدi. ۇيگە ورالعاندا گۇلميرانىڭ ءوڭiنە ەپتەپ نۇر جۇگiرiپ، سىرقاتىنان اجەپتاۋiر ايىققان. سوڭىنان كۇن قۇرعاتپاي ءدارiگەرi قاتىناپ، جاي-جاپساردى بiلiپ، ەندiگi ەمدiك شارالاردى نۇرميراعا ءتاپتiشتەپ ءتۇسiندiرۋمەن بولدى.
«گۇلميرا ءدارۋحانادان شىقتى» دەگەندi ەستiپ، اپتا ارالاتپاي بiتiم مەن گۇلجان دا جەتتi. ءماز-مايرام. كiشi ۇلدارىن ەرتiپ اكەپتi. گۇلميرانىڭ قۋانىشىندا شەك جوق. ىقىلىم زامانعى قالپىنا ەنiپ، اشىلىپ بiر سويلەدi. بارلىعىن سۇرادى. تەك ۇلان تۋرالى تiس جارمادى. ول جونىندە ايتۋدى بۇلار دا قالامادى.
بiتiم نۇرميرا تاپسىرعان شارۋانى بiتiرiپ، شىپ-شىرعاسىن شىعارماي اقشانى قولىنا ۇستاتتى.
— شامامنىڭ جەتكەنiنشە دۇرىس باعاعا وتكiزۋگە تىرىستىم. — ۇيالىس تاۋىپ، قىسىلعانداي سىڭاي تانىتتى. كوڭىلى كونشىمەگەن كەپتە بiر نارسە ايتار ما دەپ ويلاسا كەرەك.
— جو-وق، و نە دەگەنiڭiز؟ كوپ-كوپ راحمەت سiزگە! قينالعاندا بiر جاعىنا شىعىستىڭىز.
— ريزا بولساڭدار جارادى.
— ابدەن ريزامىن.
— ايتقاندايىن، — دەپ داۋىستادى گۇلجان گۇلميرامەن اڭگiمەلەسiپ وتىرىپ نۇرميراعا، — وسىدان ەكiء-ۇش كۇن بۇرىن قاڭتارباي تەلەفون سوققان. بۇل ءۇيدiڭ تەلەفون نومەرiن بiلمەي، ۇيات تا بولسا Iلياستىڭ نومەرiن بەرiپ ەدiك. حابارلاسپادى ما؟
— جوق. ارقالىقتان شىققالى ونىمەن ءالi سويلەسكەن ەمەسپiن.
— وندا قيىنداۋ.
— ءوزi ىلعي جول ۇستىندە. اتام مەن اپامدى تiلدەسۋ پۋنكتiنە شاقىرىپ، بiر مارتە اڭگiمەلەسكەنبiز.
— ە-ە، وندا دۇرىس.
وسىمەن بۇل تاقىرىپتاعى اڭگiمە دوعارىلدى.
ولار ەكi كۇن قوناق بولدى دا، ءۇشiنشi ءتاۋلiكتە الماتىعا قايتتى. نۇرميرا ەشتەمەدەن تارىنبادى. بiتiمگە كوستيۋم، گۇلجانعا كويلەك، ۇلدارىنا جەيدە كيگiزiپ، قالتاسىنا بالمۇزداق الىپ جەسiن دەپ اقشا سالدى. ءسويتiپ Iلياس، اينا، گۇلميرا، ايبەك جانە نۇرميرا بەسەۋi مەيماندارىن اۋەجايدان شىعارىپ سالىپ، قالا بەردi.
— ەگەر قاڭتارباي تاعى تەلەفون شالسا، بiزدiڭ نومەردى بەر، — دەدi قوشتاسىپ جاتىپ اقىرىن عانا گۇلجانعا.
— جاقسى.
— ساۋ بولىپ تۇرىڭدار، Iلەكە! — بiتiم قولىن ۇسىندى.
— جولدارىڭ بولسىن!
— كەزدەسكەنشە!
— جايلى قونۋلارىڭدى تiلەيمiز! — اينا جاس بالاشا ايقايلاي قولىن بۇلعادى.
گۇلجاندار دا بiر-ەكi رەت قولدارىن كوتەردi دە، تەكسەرۋ پوستارىنان ارى قاراي ءوتiپ، كوزدەن تاسالاندى.
نۇرميرا مەن گۇلميرانىڭ باستارى قوسىلىپ، وڭاشا قالعاندارى كوڭىلدى شۋاققا تولتىردى. بiر-بiرiنە وتكەن-كەتكەندi ايتىپ، تاۋسا المايدى. ۋاقىتتىڭ قالاي سىناپشا سىرعىعانىن اڭعارمايدى دا. اۋىزدارى سوزدەن بوساسا، اينالدىراتىندارى ايبەك. ول بۇرىندا دا ەركە ەدi، ەركەلiكتi ودان سايىن ۇدەتتi.
تiپتi iشتەرi پىسىپ بارا جاتسا، تاكسي شاقىرىپ Iلياس پەن اينالارعا تارتادى. ولار دا بۇلارعا جيi قاتىناپ، ۇنەمi حالدەرiن بiلiپ تۇرادى.
بiتiمدەر الماتىعا قايتقان سوڭ، ارادا بiر جۇما ارالادى ما، ارالامادى ما قاڭتارباي حابارلاستى. داۋىسى قاھارلى.
— قايدا قاڭعىپ ءجۇرسiڭ؟! — دەپ باستادى. بۇل «ءوزiڭ قايدا قاڭعىرىپ ءجۇرسiڭ؟» دەپ ايتۋعا وقتالدى دا اشۋىن تەجەپ، جۇمسارتا ءۇن قاتتى.
— گۇلميرا قاتتى اۋىرىپ... مەن سونىڭ قاسىندامىن
— ەندiگi جازىلعان شىعار، قايتپايسىڭ با؟ ءۇيدiڭ بەتiن كورمەگەنىڭە ەكi ايدان استى عوي.
— نەشە مارتە تەلەفون سوعىپ، سەنi دە الا المادىم... — نۇرميرا ابدىراي جاۋاپ قايىردى.
— ويناپ ءجۇر دەيسiڭ بە مەنi! جۇمىس! — كۇيەۋi زiرك-زiرك ەتتi.
— ءمان-جايدى ءتۇسiندiرiپ اپاممەن، اتاممەن سويلەسكەنمiن. سەنiمەن سۇحباتتاسۋدىڭ رەتi تۇسسە، وسىندا كەل دەپ ايتايىن دەپ ەدiم.
— مەنiڭ كولكەكتەپ جۇرەتiن ۋاقىتىم جوق.
— ەندi گۇلميرانى تاستاپ كەتە المايمىن عوي، تىم قۇرىماعاندا بiر اپتا ۋاقىتىڭدى قي. كەل.
— بارا المايمىن، ارتىق اقشام جوق. قايت ءوزiڭ ۇيگە!
— اقشا سالايىن با؟
— سەندەگi قايداعى اقشا؟
— الماتىداعى جەر ءۇيدi ساتقانبىز.
— ءا-ا، زاندەمi، مەنiمەن اقىلداسپاي ارەكەتكە كوشۋدi باستاعان ەكەنسiڭ عوي. — تۇتقانىڭ ارعى جاعىندا قالشىلداپ كەتتi.
— جوق بولساڭ سۇلدەرiڭمەن اقىلداسامىز با؟
— قايدا تۇرىپ جاتىرسىڭدار؟!
— ۇيدە.
— قايداعى ءۇي؟!
— لەنينگرادتاعى پاتەردi وسىندا ايىرباستادىق.
— و-و، قىل قۇرت، ءزانتالاق! — شابىنا شوق تۇسكەندەي قىلعىنىپ، بوعىن پىشاقتادى. — تiپتi، الاڭسىز قاراكەتكە كوشكەن ەكەنسiڭ عوي، وڭباعان!
بايلانىس شورت ءۇزiلدi. شاماسى، شامدانعانى سونداي، تۇتقانى لاقتىرىپ جiبەرسە كەرەك. Iزiنشە نۇرميرا ارقالىقتى تەرiپ ەدi، ۇيدەگi تەلەفوندى ەشكiم كوتەرمەدi. سالى سۋعا كەتiپ، ءاپ ساتتە جەتiمسiرەدi. سوسىن، «بارسىنشى ارى، ماعان جالعىز سىڭارىم قىمبات. ول ءۇشiن مەن كەزەكتi ايەلدەرiنiڭ بiرi شىعارمىن؟» — دەپ ويلادى.
— نە بولدى، داۋىسىڭ قاتقىلداۋ شىقتى عوي؟ — دەدi گۇلميرا ءالi دە ءوڭiندە سىنىقتىق باسىم قالپىمەن.
— ەشتەمە. قاڭتاربايعا اماندىعىمىزدى بiلدiرiپ، جاي-جاپساردى ۇعىندىردىم.
ارى قازبالاپ ول ەشتەمە سۇراي قويمادى. نۇرميرا ونىڭ مۇنىسىنا قۋاندى. كاكۇر-شۇكiر اڭگiمەمەن ءدال وسى جولى، ءوزiنiڭ دەنساۋلىعى ناشار كەزiندە باسىن قاتىرعىسى كەلمەدi.
60-تاراۋ
— ازۋ تiستەرiڭ وسەيiن دەگەن بە؟..
چەشەن قولباسشىسىنىڭ ءسوز ءلامi وسىلاي باستالدى. قيت ەتسە اسپاندى جەرگە تاستاپ جiبەرەتiندەي، شiرەنiپ-اق تۇر. ماڭعازدانا قالتاسىنان سيگارىن شىعارىپ، كۇمىس وتتىعىمەن باپتانا تۇتاتتى. ەكi جاعىندا ەكi وڭكيگەن نوكەرi بار. بۇلاردىڭ جانىندا سوعىمعا بايلانعان قىزىل قاسقا وگiزدiڭ پورىمى كiشiلەۋ سياقتى.
مەنمەن سوزدەن الاۋدىڭ قاباعى شىتىندى.
— سونداعى ويلارىڭ: مومىن، قوناقجاي ەلدi يەسiز دەپ پە ەدiڭدەر؟! — اشۋدان جاق ءجۇنi ءۇرپيiپ، تامىرلارى بiلەۋ-بiلەۋ بوپ كورiندi. — باياعىدان ازۋلى ەلدiڭ ۇرپاعىمىز، بiراق تiسiمiزدi ەشكiمگە كورسەتپەپ ەدiك. سوسىن باسىنىپ كەلەسiڭدەر...
قاسىنا وندىردەي قوس جiگiت ەرتكەن مىنا تاپال قارانىڭ نەدەن بولسا دا تايىنبايتىن بەتiن بايقاعان ساقالدى ەرىكسىز iش جيدى. مۇندا ۇش-ۇشتەن التاۋى وڭاشا تۇرعانىمەن، ەكi جاقتىڭ دا سىرتتاعى سىپايلارى جەتەرلiك. قازاقتاردى جوپەلدەمەدە تiزە قوسىپ، قارسىلاسۋعا قاۋقار كورسەتە قويماس دەپ توپشىلاپ ەدi. ول تۇجىرىمىنىڭ مۇلدە قاتە ەكەنiن پاپاقتى «ەلشi» ەندi باعامدادى.
— سوندا، ابدەن قونىستانىپ، جۇرتپەن قاتار بەيبiت ءومiر ءسۇرiپ وتىرعان چەشەندەردiڭ وتباسىن ۇرىپ-سوعىپ، ۇيرەنگەن مەكەنiنەن كوشiرiپ جiبەرۋ — بiزدi باسىنباعاندارىڭ با؟ — باستاپقىداعىداي ەمەس، كiشكەنە يiلiڭكiرەپ تiل قاتتى.
— ەل iشiن الا تايداي ەتiپ ءبۇلدiرمەي، تىنىش وتىرسا، ءبارi جەتەدi. جوق، ولار ولاي iستەمەدi: ۇرلىق-قارلىق جاسادى. مومىن جۇرتتىڭ مازاسىن الدى. — نۇر شاشقان جانارىن پاپاقتىدان ايىرماي، بiراز بوگەلiپ بارىپ قايتا ءسوزiن ساباقتادى. — كەڭەس وكiمەتiنiڭ تۇسىندا دا جۇمىس iستەگەن چەشەندi كورمەدiك. ول كەزدە حالىقتىڭ ءۇستiنەن كۇنەلتكەن شىعار، ەندi ولاي بولمايدى... سالماق مۇقىم جۇرتقا بiردەي ءتۇسiپ تۇر.
— ايىپتى بiزگە اۋدارماقشىسىڭدار ما؟! — قاباعى تۇكسيiپ، كوزi ەجiرەيدi.
— ارينە! — تاستۇلەكتەي ءتۇيiنiپ، الاۋدىڭ كوزi قارشىعانىڭ قاراسىنداي شاقشيا قالدى. — ءارi-بەرiدەن كەيiن، قاي بەتتەرiڭمەن كەلiپ تۇرسىڭدار؟!
الدىعا بiر ادىم اتتادى. مۇنىسى «جەر — مەنiكi، ەل — مەنiكi» دەگەن ناعىز ءتول پەرزەنتتiك ايبىن ەدi. ءارi قاسىندا ەشتەمەدەن بەتتەرi قايتىپ، يمەنۋدi بiلمەيتiن اسىعات پەن تايىر باردا توپانى تولماعاندا قايتسiن. سوڭىنداعى جiگiتتەرi ءوز الدىنا، مۇنى مۇنداي سۇستاندىرىپ، ايبات بەرiپ ارتىندا قامسىز قازاق حالقى جاتىر.
— جاپا شەككەن اعايىندارىمىزدىڭ مۇڭ-زارىن ەستiگەننەن كەيiن...
— ولار جازىقسىزدان-جازىقسىز جاپا شەگىپ، قياناتتىقتان قونىس اۋدارعان جوق: ۇرلىق جاسادى، ءالسiزدەرگە زورلىق-زومبىلىقپەن ءتىسىن باتىردى. قانە، وسىنى جوققا شىعارشى!
الاۋدىڭ تiكەلەي «سەنگە» كوشiپ، تەپسiنگەنى ءتالiمسiزدiگiنەن ەمەس. قارسىلاسىنىڭ اياق تاستاسىنا وراي، بۇل دا سول ماقامعا ادەيi ويىستى. بولار-بولماس بيازىلىق تانىتسا، وركوكiرەك نەمەلەر ايدىنىن سىرتقا ساپ، ايقۇلاقتانىپ كەتەتiنi انىق. اتامىزدىڭ «شالقايعانعا شالقاي، ول — قۇدايدىڭ ۇلى ەمەس» دەگەن ءلامiن كوكەيگە تۇيگەندiكتەن، قاساقانا جاسالىنىپ جاتقان ارەكەت.
ەلشi ۇندەمەي قالدى. وسى ءمارتi كەلiپ تۇرعان ورايدى پايدالانىپ، الاۋ باستىرمالاتىپ جiبەردi:
— ولار — وپاسىز. ستاليننiڭ زاھارىنان جەر اۋىپ كەلiپ، قازاقتىڭ قۇشاعىن ايقارا اشقان اق پەيiلiن سىيلامادى. سۋىن iشiپ، قۇدىعىنا تۇكiردi. بiلمەستiكپەن جاسالعان اڭعىرتتىقتى كەشiرۋگە بولار ەدi، وپاسىزدىققا ەشقانداي راقىم جوق!
كەسiپ ايتىلعان مىنا سوزدەن پاپاقتىنىڭ ءوڭi تۇنەرە كۇرەڭىتتi.
— سوندا بiزدiڭ قانداس باۋىرلارعا «كۇن كورسەتپەيمiز» دەمەكشiسiڭدەر مە؟! — تاماعى قىرىلداپ، سوزدەرi ىسىلداي جارىقشاقتاندى.
— اياقتارىن اڭداپ باسپاسا، ەندiگi تۇستا سولاي جاسايمىز. داندايسىدىڭدار ابدەن، جاڭاوزەندە قانداي سويقان سالىپ جاتىرسىڭدار. جەتەدi شەكتەن شىققاندارىڭ! ەندi اياناتىن تۇگiمiز جوق، باس كەسۋدەن دە تايىنبايمىز.
بiتiمدەسۋگە ەڭ قۇرىماعاندا قىرما ساقالدىنىڭ بiرەۋi كەلمەگەنگە ايدىنىن سىرتقا سالعان. ءوندiردەي شيكى وكپەلەردىڭ «قازiر-اق ەكپiندەرiن باسىپ تاستايمىز عوي» دەپ، پاپاقتى ىشتەي قۋانعان. بايقاسا اڭگiمەنiڭ سىڭايى باسقاشا. بارعان سايىن مىنا جiگiت ايباتتانىپ، جالىن كۇجiرەيتە تۇسۋدە. «مۇنىڭ تەز ارادا بەتiن قايتارىپ، ساعىن سىندىرىپ جiبەرمەسە، انا سوڭىنداعى سىپايلارى دا ازۋلارىن اقسيتۋلارى مۇمكiن».
وسىنداي قورىتىندى جاساپ ۇلگەرگەن «نوحشا» قاسىنداعى ءجۇن كەۋدە بiلەۋiتiنە «حاۋ-حاۋلاپ»، بiر نارسەلەردi ايتتى. ول سۇزەتiن بۇقاداي كوزi شاتىناپ، ورىنىندا ىرعالا قوزعالدى. ەلشiلiك باسشىسىنىڭ بالەگە باستاعالى تۇرعانىن ءتۇسiنە قويىپ، الاۋ:
— قانە، كiمiڭ بار جان اشۋىڭدى العىڭ كەلسە! — دەپ اقىردى. — مەن دايىن! وسكەمەندەگi باۋىرلارىمنىڭ دا قانى سەندەردiڭ مويىندارىڭدا كەتiپ بارادى...
پاپاقتىنىڭ قاسىنداعى تاستان قۇيعانداي بiتەۋ دەنە العا ادىمدادى. بىلعارى كۋرتكاسىنىڭ نوقاتتارىن جۇرە اعىتتى. الاۋ دا ىلدىم-جىلدىم قيمىلداپ، جەڭiل سپورت كەۋدەشەسiن سىپىرىپ، جولداستارىنىڭ بiرiنە ۇستاتا سالدى. بويى الاسالاۋ بولعانمەن مىعىم جiگiتتiڭ بۇلشىق ەتتەرi ويناپ شىعا كەلدi. ەركiن كۇرەستەن حالىقارالىق تۋرنيرلەردە تالاي جۇرتتى تامساندىرعان اككi پالۋاننىڭ ءوڭiندە ۇرەيدiڭ iزi دە جوق. «قانشا وڭكيگەنiڭمەن، ۇيەلمەنiڭمەن ۇيپايمىن» دەگەن سەنiم وتى جانارىندا شام-شىراقتاي جانىپ تۇردى.
شىنىندا دا ول سول ساتتە تاستى دا شايناپ تاستايتىن ايباتتى ەدi.
باسى قازانداي نار تۇلعالى نويىس ءوزiنەن الدەقايدا قالجاسى شامالى قارسىلاسىن، تiلi عانا سايراعان شاقار نەمە شىعار دەپ توپشىلاعان. قولى بiر iلiكسە، قاعازداي ۋماجداپ-ۋماجداپ لاقتىرىپ جiبەرەتiندەي كورگەن. بiراق وعان قۇداي جەتكiزبەدi، مەنسiنiڭكiرەمەگەن شiركiننiڭ قاسىنا تايانا بەرگەنi سول ەدi، تابان استىن باعدارلاعان جانارى قاپەلىمدە كوككە قارادى دا قالدى. Iزiنشە بiر جاق شۇيدەسiمەن قارا جەرگە بۇرق ەتە ءتۇستi. ەسiن جيىپ بولعانشا، قۇلاق شەكەسi زىڭ ەتiپ، كوزi قاراۋىتتى.
ەركiن كۇرەستiڭ ءتاسiلi بويىنشا الاۋ الدىنداعى ايۋىنىڭ اياعىنا ءوتiپ كەتiپ، يىقتان اسىرا اپ جەرگە ۇردى. تۇرەگەپ ۇلگەرگەنشە تۋ سىرتىنا شىر كوبەلەك اينالا بەرىپ، باسىنان بiردi تەپتi. ميى اۋزىنا تۇسكەن قارا ابىلەت ۋ جەگەن يتشە قىلجىراڭداي، كەۋدەسiن زورعا كوتەردi.
توبەلەس باستاردا-اق الاۋدىڭ سوڭىنا ەرگەن ساربازدارى وزدەرiنiڭ ماتاي ستانسالارىندا جاسالىپ، سوڭىرا بۇكiل الەمدi جاۋلاعان «كالاشنيكوۆتىڭ» زاتۆورلارىن شاقۇر-شۇقىر تارتتى. سول سياقتى پيستولەتتەردiڭ دە ءشۇرiپپەلەرi تاجال وعىن شاشۋعا دايار تۇردى. ايتپەسە، كiم بiلەدi، الاۋدىڭ ۇستەمدىگىن كورiپ، دۇشپانداردىڭ بiرi ارىستارىنا قارۋ جۇمساۋى دا ىقتيمال.
سونداي ۇرىمتال تۇستا قاپى قالماۋ ءۇشiن ءارقايسىسى ءاربiر كۇدiكتi ادامدى قاراۋىلعا العان.
قۇم سالىنعان قاپشا يلەكتەلگەن الپاۋىتتى الاۋ ومىراۋى مەن ىشقىرىنان قارماپ كوتەرiپ اپ، ومىرتقاسىمەن اكەپ تiزەسiنە بiردi سوقتى. ىڭق ەتiپ ىشقىنعان زور داۋىس انتالاعانداردىڭ ءبارiنە ەستiلدi. سوسىن ءجويىتتىڭ قول-اياقتارى يكەمگە كەلمەي، بىلق-سىلق ەتiپ دومالاپ توپىراق قۇشتى.
ورىنىنان ىتىرىلىپ، ەڭسەسiن تiپ-تiك ۇستاعان الاۋ سۇق ساۋساعىمەن نۇسقاپ:
— اناۋ «گراند چەروكي»، «مەرسەدەس»، «كارينا»... وسىندا قالسىن، — دەپ، التى ماشينانى كورسەتتi.
سوزگە توقتاماعان ەلشiلiكتiڭ باسشىسى، ماڭدايىنا سويىلدىڭ ءدۇمi وڭباي تيگەندە بارىپ، ايىلىن جيدى. قارسىلاسسا تۋ-تالاقايى شىعاتىنىن ۇعىپ، اتالعان كولiكتەردi تاستاۋعا ءماجبۇر. ويتكەنi مىنا قاراتالداي شاپشاڭ دا قايسار جiگiتتiڭ قيمىلى سوڭىنا ەرگەن سويىلسوعارلارىن ەرجۇرەكتەندiرiپ، قۋاتتاندىرىپ جiبەردi. ەندi جاعىنىڭ كiرiسi اشىلسا، وتىز ەكi تiسiمەن قوسا ۋاتىلىپ تۇسەتiنiن ۇقتى. امالسىز سويىلعا جىعىلعان، جەكپە-جەكتەن ماڭدايالدى باتىرلارىن ىڭىرسىتا كوتەرiپ، كولiكتەرiنە بەتتەدi. لەزدiڭ اراسىندا مiنگەسiپ-ۇشقاسىپ، تايدى. تەك جاڭاعى سۇق ساۋساقپەن شانشي كورسەتكەن التى ماشينا جان ساۋعالارى رەتiندە ورىندارىنان تاپجىلمادى. كiلتi مەن قۇجاتتارىن دا ورىندىقتىڭ ءۇستiنە تاستاپتى. «ءالi كەزدەسەمiز» نەمەسە «بiزدiكi قاتە بوپتى، كەشiرiڭدەر» دەگەن سوزدەرi دە ەستىلمەدى.
قاراپ تۇرساڭ بۇل دا ءمارتتiك، تاۋ تاعىسىنىڭ دۇلەي مiنەزi ايقىن اڭعارىلدى.
«مارتەبەلى مەيماندار» بiر كۇن تالدىقورعاندا ايالدادى. شاماسى، كۇندiزگi جايدى تاعى دا ءوزارا تالقىعا سالسا كەرەك. ەرتەڭiندە تاڭەرتەڭ الدى-الدىلارىنا، بەت-بەتتەرiمەن تارادى. مۇنىڭ ءبارiن قاس قاقپاي الاۋدىڭ جiگiتتەرi باقىلاپ، بiراز جەرگە دەيiن شىعارىپ سالدى. بiر بولەگiنiڭ ۇشاققا مiنگەنiن دە بايقادى. بiراق سول كەتكەننەن ولار كۇنi بۇگiنگە دەيiن جەتiسۋ ءوڭiرiنە اياق باسقان جوق. ويتكەنi، كۇللi ورىس ەلi جەڭە الماعان جاھار دۋدايەۆتى جاراتقان تالدىقورعان توپىراعىنىڭ ۇلاندارى — جەتىسۋ الاتاۋى جولبارىستارىنىڭ — قايسار دا قاتىگەز ەكەنiن بiرجولا مويىنداپ كەتكەن-تiن.
سوسىن كوپ ۇزاماي باۋىرلارىنىڭ سوڭىنان ءوز ىقتيارلارىمەن بiراز چەشەن اۋلەتتەرi اتاجۇرتتارىنا بەت تۇزەگەن. سەبەبi، ولار قازاق دالاسىنان گورi تاۋلى قاۆقاز چەشەن حالقىنا اسا قاجەت ەدi. ونى كەيiن ۋاقىت تا ناقتى دالەلدەپ بەردi.
مiنە، الاۋ مەملەكەت قايراتكەرلەرi شەشە المايتىن شيلi ماسەلەنiڭ امالىن تابا بiلگەن. بiراق كوزسiز باتىرلىقتىڭ دا ارانداتاتىن تۇستارى كوپ.
اسىعاتتىڭ بويىنداعى قاسيەت — بارشا شارۋانى اقىل-پاراسات ەلەگiنەن وتكiزiپ الماي، iسكە كiرiسپەيدi. سونداياق، بەتپە-بەت كەلگەن كەۋدەمسوقتاردى كۇل-پارشا ەتiپ كۇيرەتپەي تىنبايدى. وسى تاباندىلىق ونىڭ ەسiمiن تەز ارادا اسقاقتاتىپ، ايگiلەي ءتۇستi. ونىسىز دا سوتقارلاردىڭ اراسىندا اتى ءماشھۇر بولاتىن، شىناشاقتايىنان-اق قازاقستاننىڭ قۇراما كومانداسىنا ەنگەن، كەيiن كسرو-نىڭ قۇراماسىندا ءجۇردi. بiرنەشە دۇركiن حالىقارالىق تۋرنيرلەردە اتوي سالدى.
بiراق... سپورتتى ەرتە تاستادى. بۇل — جاسىنىڭ ۇلعايعاندىعىنان نەمەسە شەبەرلiگiنiڭ جەتiمسiزدiگiنەن ەمەس ەدi. ءبارi — سپورت سالاسىنداعى اكiمشiلiك ءادiلەتسiزدiكتەن.
ۇلكەن الەمدiك باسەكەگە ءوزiنەن الدەقايدا ءالجۋاز بوزوكپە بiرەۋدi الادى دا كەتەدi. ال جاتتىعۋلاردا اسىعات ونى قالاي بولسا سولاي لاقتىرادى. ول بارادى دا الگi باسەكەدەن ازەر دەگەندە ءۇشiنشi، ءتورتiنشi ورىندى يەمدەنiپ قايتادى. سويتەدi دە، رەسپۋبليكادا اياق استى اتاعى وسە باستايدى.
كەيدە جاتتىقتىرۋشىلار: «انا-وۋ بiر جiگiتكە سپورت شەبەرi اتاعىن الۋ كەرەك ەدi، وسى تۋرنيردە جەڭiلە سالساڭ قايتەدi» دەگەن ءۋاجدi اشىقتان-اشىق ايتادى. نامىستان جارىلىپ كەتە جازداسا دا، سوزگە توقتايدى...
قارا كۇشتىڭ يەسى دوكەيلەردى ەمەس، جىلپوستىقپەن جاققان كوپەيلەردى قولپاشتاعان ءادiلەتسiزدiك ونىڭ سپورتپەن تەزiرەك قوشتاسۋىنا سەبەپكەر. قايدا جۇرسەڭ دە جەلەپ-جەبەۋشiڭ بولماسا، جەتi ناسىرىڭ جەرگە كiرەتiن وگەيلiكتiڭ بار ەكەنiن سوندا ءتۇسiندi. ءتۇسiندi دە وزىنە توتەلi ءومiر جولىن iزدەدi. ونى تاپتى دا. بiراق قاتەر مەن قاۋiپتi باسىنان سان وتكەردi. وعان سول ساتتە ءومiرiنiڭ ۇزاق-قىسقالىعى ەمەس، ەڭ اۋەلى الەۋمەتتiك ءادiلدiك ورناتۋ كەرەك بوپ كورiندi.
61-تاراۋ
كۇدiك پەن كۇماننiڭ دالداسىندا ارى سەندەلiپ، بەرi سەندەلiپ اقىرى ىندىنى قالاماسا دا اپانىنا ورالدى. اشۋلى ورالدى. كەلگەن بەتتە «سميرنوۆتىڭ» ەكi ءجۇز گراممىن بiرiنiڭ ارتىنان بiرiن جۇدەمدەتە جونەلتتi. تەمەكiنiڭ كوكشiل ءتۇتiنiن قۇنىعا سوردى. بiرەۋ-مiرەۋگە تiل قاتۋعا زاۋقى سوقپاي، ۇزاق ۋاقىت تىم-تىرىس قالدى. بiر كەزدە قاتۋلى ايقايلادى.
— گۇلجاان!
تارعىل-تارعىل داۋىسى زارە-قۇتتى الدى. كەمەڭگەردiڭ الدىندا بايەك، بۇگەجەك بوپ قالعان بەيشارا دەمنiڭ اراسىندا اياعىنىڭ ۇشىمەن باسىپ جەتتi. كوزi جاۋتاڭ قاعىپ، «ءلاببايلاعان» ءپارۋانا، قۇلشىلىق ەتكەن كۇيدi بiلدiرەدi. ونىڭ جاپالاقتاي جاربيعان ۇسقىنىنا نەمكەتتi الارىپ بiر قارادى دا، الدىنداعى ستاقانعا ءۇشiنشi ءجۇزدiكتi تولتىردى.
— سەن انا cوباچنيككە* زۆوندا، جەتi ميلليون سوم رەسەي رۋبلiن بەرەتiنiمiزدi ايت.
سوباچنيك — مiندەتتi، قارىزدار ادام.
قارۋ-قايراتتان ادا، قورعانسىز قاڭعاجاقتاي ءشوپ جەلكەنi وسىنشا ۋاقىت قولعا ءتۇسiرە الماي ازاپتانعاندىقتان با، وزەگiندە وشپەندiلiكتiڭ وتى ءورشiدi. سوعان بولا نە بiر قالتارىس پەن تىعىرىقتان جول تابار ءابدiراحمان دا تەمiر توردىڭ ارعى جاعىنا ءوتiپ تىندى. ەندi قايتىپ بوستاندىققا شىعاتىن سىڭايى جوق، اقشا دا ۇسىنىپ كورiپ ەدi، بەز بۇيرەك قىزىل جاعالىلار مەسەلدەرiن قايتاردى، قولدارىن قاقتى. انشەيiندە ازىن-اۋلاق تيىن-تەبەنگە ساتىلا بەرەتىن نەمەلەر، سارا جولدان تايماي قالىپتى. ءبارi — قىرسىق.
وسىنىڭ بارشاسىن ويلاپ، قاراداي قانى قاينادى. مىڭ جولدىنىڭ باعىن بايلاعان بiر سورلى — نۇرميراعا دەگەن كوكiرەگiندە كەك تۇتاندى. قالاي دا الدىنا اكەپ جولداستارىنىڭ كەتكەن ەسەسiن قايىرىپ، قورلىعى وتكەن قانشىقتى قاھارلى قارا بۇركiتتەي بۇرگiسi كەلدi. سوندىقتان، ونىڭ جاقتاستارى نە سۇراسا دا بەرiپ، الگi سالداقىنى ساتىپ اپ سازايىن تارتقىزعىسى بار. كوكەيiنە تۇيگەن تۇجىرىمى، بايلامى — وسى.
ارۋاق اتقاندا بۇل امالى دا كادەگە جاراماي، تاعى دا تاۋى شاعىلدى. كۇشپەن باسا-كوكتەپ ءۇيiنە بارۋعا اتىنا دا، زاتىنا دا قانىق اسىعاتتىڭ ايبارىنان ابىنىپ، دiڭكەسi قۇرىدى. ولاردىڭ دا بۇلارعا دەگەن وشپەندiلiگi جەل تيگەن ورتتەي. كوزiنiڭ قيىعى شالسا بiتتi، سارى iزiنە ءتۇسiپ، ساۋ تامتىقتارىن قالدىرماي قاۋساتپاق. سوندىقتان بويدى اۋلاق سالعان دۇرىس. ءوشiن قايتارسا، ەندiگi تۇستا تەك گۇلميرا ارقىلى قايتارادى. اسىعىستىق جاساپ، جانىنداعى توبەتiن جiبەرiپ قويعانىنا وپىنا بارماعىن شاينادى.
ويلاعانى ورىندالماي، جانى تىرناعىنىڭ ۇشىنا كەپ، تىزاقتاپ وتىرعانى مىناۋ. تەزiرەك تابانىن جالتىراتپاسا، ءوزiنiڭ دە سەرiكتiڭ كەبiن كيمەۋiنە كiم كەپiل؟ سوسىن بۇگiنگi تiرلiگiنە زار بوپ قالماق. ماڭگiلiك ميلاۋ مەن ساۋدىڭ اراسىندا كۇن كەشۋ — كادۋەسكi جىندىعا دا ۇناي قويماس.
پايدا، بايلىق، وڭاي ولجا دەپ قورقاۋلاردىڭ ءۇيiرiنە كiرگەنi راس. دەلدالدىق ساۋدا-ساتتىقتىڭ جازىلماعان زاڭى — بiر iستi ۋاقتىسىندا باستاپ، ۋاقتىسىندا ودان كەتiپ قالۋ. كەتكەندە دە باسقا قويناۋىنا، بiراق، ەشقاشان وبىرلىق ارەكەتتى توقتاتپاۋ كەرەك.
مiنە، «قوناقتارعا» قىزمەتشiلiكتەن دەر كەزiندە قۇتىلا الماي، كوك ەسەكتiڭ حامىتىن مويىنىنا كيiپ اپ وتىرعان جايى جانىن جانىشتادى.
اقشانى جيناۋىن جينادى، ويى — وسى قارجىعا ءوز الدىنا كاسىپ قۇرىپ، دەربەس تiرلiك كەشۋ-تiن. سىعىر قۇداي ول ماقساتىنا جەتكiزبەدi. ەندi تەك ارانىن اشىپ، اجداھالار قىلعىتا سالۋعا دايىن تۇر. تەز قۇتىلۋدىڭ جولىن تاپپاسا، قىزىل وڭەشتiڭ قۇربانى.
باسىن تاتاعا سالعان جايتتاردى iشتەي تالداۋمەن قۇسالىققا ۇرىنعاندا، ميىنا زىڭ-زىڭ توك جەلiسi جۇگiرگەندەي الدەبiر الەۋەتتi كۇش اياۋسىز شانشىلادى. بiر جاق شەكەسiن وڭ قولىمەن سيپاعان قالپى ساعاتىنا قاراپ ەدi، ەكiدەن اسىپ بارادى ەكەن. شالت قوزعالىپ، اسىعىس ءازiرلەندi.
— بiدiءرالi!
ورىستىڭ ماتۋشكەسiن قىزىقتاپ جاتقان جولداسى جىرقىلداي كۇلگەن قالپى، «ءاۋ» دەدi.
— انا قاتىندى جولعا قامدا، وبيازياننيكتەگiنi* دە شىعار.
وبيازياننيك — ۋاقىتشا قاماققا الاتىن بولمە.
— ونى دا بiرگە اپارامىز با؟ — اڭتارىلا قارادى.
— تەگiن تاماق، تەگiن جاي بەرiپ جاتقىزىپ قويامىز با؟ ودان دا الىپ كەل، شاۋىپ كەلگە سالايىق.
باسشىسىنا قارسى ءۋاج ايتا الماي، تاپسىرماسىن ورىنداۋعا كiرiستi.
بۇلار ءابدiراحمان قامالىپ، سەرiك انانداي جاعىدايعا ۇشىراعان سوڭ ءوز بەتتەرىمەن باسقا «كەن» ورىنىن تاپقان. ول — كۇندەلiكتi ساعات ۇشتە كەلەتiن وتاربا. ونىڭ بەسiنشi ۆاگونىنان بۇلاردىڭ ادامدارى تۇسەدi. سودان كەرەك-جاراقتارىن الىپ، قولدارىنا اقشاسىن ۇستاتادى.
ەگەر ولار ۇشتەگiمەن جەتە الماسا، التىداعى رەيستەن مiندەتتi تۇردە ناشا تاسىعىش گونسىدىڭ* بiرەۋi بوي كورسەتەدi. سوعان گۇلجاندى ارا اعايىندىققا سالعان. وزدەرi بارۋعا، جامان ايتپاي جاقسى جوق، ۇستالىپ قالۋدان قورقادى. بiر رەت الگiلەرمەن جولىعىسىپ، «بiزدiڭ سەنiمدi ادام» دەپ گۇلجاندى تانىستىرعان. ءسوزiنiڭ ناقتىلىعىن دالەلدەۋ ءۇشiن، ولاردىڭ كوزiنشە گۇلجان ناشا شەككەن. سونىمەن تاۋاردى وسى ايەل الىپ تۇرادى، اقشانى دا وسى بەرەدi دەپ كەلiسiپ، ۋادە بايلاسقان.
گونسى* — ناشا تاسىمالداۋشىلار.
الگiلەردiڭ كەزدەسەتiن سەنiمدi دە ۇرىمتال تۇستارى بار. پويىزدان تۇسكەن بەس-التى «گونسىلار» سول جەرگە بارىپ وتىرادى. گۇلجان وزگەگە سەزiكتەندiرمەي «تاسقىن» دەگەن پارولدi ايتۋى تيiس. اراسىندا بۇرىن كورگەن ادامى بولسا دا، قاسىنداعىلار كۇدiكتەنبەس ءۇشiن «تاسقىنعا» قىزمەت ەتەتiنiن اڭعارتۋى ءلازiم.
ەندi سول جاۋاپتى دا كۇردەلi شارۋاعا گۇلميرانى دا شەكپەك.
ءىس بارىسىندا ايەلدەر باقىلاۋسىز قالمايدى، نازاردان شىعارماي اڭدىپ جۇرەتiن جانسىزدار جانە بار. ايتپەسە، سەڭدەي سوعىسقان ەلدiڭ iشiندە بوي تاسالاپ، ءدات دەگiزiپ قاشىپ كەتۋi دە ىقتيمال. ونداي الاڭعاسارلىققا ابدەن جىرىندى اككiلەر جول بەرمەيدi. بiدiءرالiنiڭ ءوزi ارا-تۇرا توبە كورسەتiپ، الىستان ايبات شەگەدi.
ەكەۋiن ساپارجايعا اكەپ قويا بەردi. ابدەن سەنiمگە كiرگەن گۇلجانعا ونشا شۇيلىكپەي، گۇلميراعا قادالا ەسكەرتتi.
— قاشامىن دەپ ويلاما، سوڭدارىڭدا ەكi-ۇشتەن ادام بار. — دايراباي ۇرىپ جiبەرەتiندەي جۇدىرىعىن ءتۇيiپ، تەپسiنە سويلەدi. — تاۋاردى الا سالىسىمەن وسىندا ورالاسىڭدار، ماشينا كۇتiپ تۇرادى.
قۇربىسىنىڭ سوڭىنان قۇلىقسىز iلبي باستى. بەيقارار تiرلiگiنiڭ تۇزدىعى تاتىماعانىنا جان دۇنيەسi شىمىر-شىمىر، سولق-سولق اۋىرادى. تاعدىردىڭ وسىنشاما بەيناقاق كۇيدiرگەنiنە، قۇدايدىڭ اياۋسىز جازالاعانىنا زيىنى جەتپەدi. بالە-باتەردiڭ ءبارi سىيىپ كەتكەن مىناۋ مامىرستان جازعانعا بiر باسىنىڭ سىيماي سەندەلگەنiنە، تاتانى ابدەن تارتقانىنا قايران.
ىعى-جىعى ءنوپiردiڭ اراسىنان سىتىلىپ، باسپالداقپەن جوعارى ورلەدi. ەندi بiر ءماۋiرتتە قاتار-قاتار توقتاعان وتاربالاردىڭ ءۇستiندە بيiك كوپiرمەن جوعارىدا كەتiپ بارا جاتتى. قۇمىرسقانىڭ سالىپ العان سورابىنداي قىلداي اسپامەن ادامدار ارى دا، بەرi دە ساپىرىلىسادى.
بۇلار ءسولتۇستiكتi بەتكە العان. بiرەۋلەر اسىعىپ جاندارىنان باستىرمالاتا وتەدi. ەكەۋiنiڭ ءجۇرiسi تىم سىلبىر، انشەيiندە اۋىز جاپپايتىن گۇلجاننىڭ دا كومەيiنە قۇم قۇيىلعان. يت سارىعانداي ساناسى ەرتەڭگiلiك ەگiلگەن زاحاردان ارىلعان: وتكەن-كەتكەندi ويلاپ بiر جاعى قىسىلسا، بiرتiندەپ كۇننiڭ قىزۋى قايتا باستاعاندا قىلجىراڭدايتىن جىلانداي مي قابىن دەرت-دەربەزە كەرiپ بارادى، سويلەۋگە زاۋقى جوق. جاعىنىڭ كiرiسiن اشاتىنداي دا كوكەيiنە جوندەمدi ەشتەمە تۇسپەدi.
گۇلميرا دا وعان ءتىل قاتۋعا قۇلىقسىز. جىندى سۇرەيلەردەن قورىققاندىعىنان، مۇنىڭ جانىنان بiر ادىم قالماي كولەڭكەسiندەي سۇيرەتiلiپ كەلەدi. شاتىسقان ساناسىندا بىلىققان دايەكسiز بiردەڭەلەر ابدەن قارا تۇياعىنان حال كەتiرiپ، قالجىراتتى.
ارعى بەتكە وتكەن سوڭ قۇدايدىڭ ءجونiنە جۇرمەي، ەلدەن ەرەكشە جالعىز اياق سوقپاقپەن باتىسقا سالدى. شويىن جولدى جاعالاپ بۇلتارىسى، قالتارىسى مول تۇسقا دەندەپ ەندi. بiر كەزدەردە بارىپ، قاتتالىپ جينالعان سەمەنت دۋالداردىڭ اراسىنان بەس-التى جiگiتتiڭ شوعىرى كورiندi. استىلارىنا تاقتاي، تاس، كiرپiشتەن ورىندىق جاساپ، نىق جايعاسقان. باپپەن شىلىمدارىن شەگiپ، تايانعان بۇلارعا شەكەلەرiنەن قارايدى. ۇرەيدi ۇشىرار ۇسقىندارىنان سەكەمدەنگەن گۇلميرا «تاعى بiر شۇرقان شىعىپ كەتە مە؟» دەگەن قاۋiپپەن iشتەي الىسىپ، لاقاتتا قالعانداي تىنىسى تارىلدى. جوق، «تاسقىن» دەگەن ءسوزدi ەستiگەننەن كەيiن، ءۇرiككەن تايىنشاداي ەدiرەيمەي، يكەمگە كونiپ قالدى. «تاسقىن-21» دەدi اراسىنان الدەكىم. سوسىن شەتكەرگi بiرەۋسi ىلدىم-جىلدىم قوزعالىپ، دەرەۋ تاۋاردى گۇلجاننىڭ قولىنا ۇستاتتى. قاعازعا ورالىپ، پاكەتكە سالىنعان «بۇيىمدى» ايەل ولارعا بەردi. ەكi جاق تا بiر-بiرiنە سەنiمسiزدiك بiلدiرiپ، ايىرباستالعان ناستەلەردi اشىپ، تەكسەرiپ جاتپادى. انالار تاۋاردى كەلiسiلگەن مولشەردە اكەلگەنiنە، بۇلاردىڭ جارتى ميلليون سوم اقشا بەرگەنiنە ەشقايسىسى كۇماندانبايدى. تەك ايىرىلىساردا تاپالتاق، تورسىق شەكە، جىلتىر قاراسى:
— مىنا قاسىڭداعى «مادوننا» كiم؟ — دەدى. — كوزi اقشيا گۇلميرانى iشiپ-جەپ، ونە-بويىنا تiمiسكiلەي قارادى.
— ءوزiمiزدiڭ ادام، قورىقپاڭدار. — گۇلجان ەرiنi-ەرiنiنە جۇقپاي، سابىرعا شاقىردى.
— بايقاڭدار، ۇيرەتiلگەن مايمىل بوپ جۇرمەسiن. — سوندا دا الگi ەجiرەيiپ، جازعاندى جاقامادى.
— بiراز كۇن iستەس بوپ قالعان بiزگە يلانباعانىڭ با؟
— مىنا زاماندا ءار نارسەگە كۇمانمەن، كۇدiكپەن قاراعان ابزال. ويتپەسەڭ، قۇپياڭنىڭ ءبارiن كوزدەن تاسا ەتiپ تۇرعان جون تەرiڭ وپ-وڭاي سىپىرىلادى. — تەمەكiسiنiڭ تۇقىلىنا شىرت تۇكiرiپ، تابانىمەن مىجعىلادى. — ال جارايدى، كەلەسi كەزدەسكەنشە.
قورقاۋلاردىڭ ءۇيiرi ءاپ ساتتە جىم-جىلاس، ءۇشتi-كۇيلi جوعالدى.
62-تاراۋ
اسىعات الگi بiر ويىنىڭ جۇلگەسiن ۇزە المادى. تەلەديداردى قوسىپ ەدi، جاڭا سايلانعان چەشەنستان پرەزيدەنتiءنىڭ تاريحي انتىن قابىلداۋىن كورسەتىپ جاتتى. سۇستى دا ايباتتى لەبەد قاسىندا تۇردى. «وسىنىڭ تۇراقتى دوسى دا، تۇراقتى قاسى دا جوق ەكەن-اۋ» دەپ توپشىلادى.
«مەملەكەت قايراتكەرiمiن» دەپ ەسەپتەيتiندەر ءوزiنiڭ رەسپۋبليكاسىن قالاي دا الەۋەتتى ەلگە اينالدىرۋدى ارمان ەتەدi. سولاي بولۋى زاڭدى. ال بۇگiندە بيلiكتەگiلەر قاراقان باسىنىڭ قالاي بايۋ جولىن، اتاق-داڭقىن قالاي ايگiلەۋدi عانا ويلايتىن سياقتى. قارا حالىقتىڭ ەڭسەسi ەزiلiپ بiتتi. تۇتاستاي بiر ۇلتتى قۇرتۋ ءۇشiن سوعىس اشۋدىڭ قاجەتi جوق، ۇلتتىق كاسiبiنەن ايىرسا جەتiپ جاتىر ەكەن. مالدان ايىرىلىپ قازاق حالقىنىڭ تاعى دا توز-توزى شىقتى. قايتادان قۇل بازارى پايدا بولدى. جۇرت جالشى رەتiندە سiبiرگە جوسىلا باستادى. بiراز ءبولiگi ءوڭتۇستiك كورەيادا ءجۇر. جيىرماسىنشى عاسىردىڭ كەرەمەتتiگi دە سول، وركەنيەت دەگەن ءسوزدiڭ اياسىمەن «قۇل» دەگەن ناقتى اتاۋدىڭ ءوڭiن اينالدىرىپ جiبەردi — «كەلiسiم-شارت» بولىپ شىعا كەلدi. وسىنى كورە تۇرىپ پرەزيدەنتتiڭ اق ءۇيiنە — اق ورداعا يە بولۋ، بيلiككە قول جەتكiزۋ ءۇشiن عانا كۇرەسiپ جۇرگەندەر بار. ال، سول وردانىڭ وزگە ەلدەرگە ۇستەمدiگiن جۇرگiزۋ ءۇشiن كۇرەسۋ — مۇلدە بولەك. ەكەۋi ەكi باسقا دۇنيە...
بiر ۋاق سوعىستان كەيiنگi تۋعان ۇرپاققا جانى اشىدى. بiرازى ءداۋiرلەرiن تەرiس سالىپ، تاتار ءدامi تاۋسىلعان سوڭ قارا جەردiڭ قويىنىنا دا ەندى. مولدا قايسىبiرiنiڭ اكەسiنiڭ اتىن بiلمەگەندiكتەن، جانازا نامازىن وقىردا ابدەن قينالدى. بالاسىنىڭ اكەسi تەك شەشەگە عانا ايان دەگەن قاعيدا بەكەر بولىپ شىقتى. مارقۇمنىڭ اناسىنىڭ ءوزi: «قۇدايدى الداپ كۇناھار بولىپ قايتەيiن، وسى بالانىڭ اكەسiنiڭ كiم ەكەنiن بiلمەي قالدىم» دەپ، اعىنان جارىلدى.
ويتكەنi، فاشيستi جەڭiپ قايتقان قىزىل ارميا — ەركەكتiڭ باعاسى ابدەن اسقان ايەلدەردiڭ، بويجەتكەندەردiڭ ورتاسىنا توعىتىلىپ ەدi. ءشۇپiلدەگەن سەزiم مەن ىپ-ىستىق ماحابباتقا ابدەن كەكiرەلەگەن ولار بiردەن-بiرگە شۇيگiپ، ەسەسi كەتكەن سايراننىڭ ورىنىن مەلدەگiنەن اسىرا تولتىردى-اۋ. «وتان ءۇشiن، بiز ءۇشiن قان توگiپ، وت كەشiپ كەلدi عوي» دەپ ەشكiمنiڭ قولىن قاعىپ، كوڭiلiن جىقپاعان جاۋلىقتىلار ءۇيiنە تۇنەگەن ارداگەر ازاماتتاردىڭ سانىنان جاڭىلىپ قالسا كەرەك. گيتلەردi iندەتكەن اپايتوستەر ايعا تاقاۋ بiر تومەنەتەكتiءنى يەكتەسە، كەلەسi جاڭاسىندا باسقا شۇيكەباستىڭ قويىنىندا جاتتى. سودان تۋعان بالالار «مۇساعالياسسالام» ۇلدارى بولدى، جانازاسى «مۇساعالياسسالام ۇلى» دەپ شىعارىلدى.
ولار تۇك تە كورمەپتi: نە ۋىسىن تولتىرىپ اقشا، نە بiلەگiن تالدىرىپ قولىنا قارۋ ۇستاماپتى. ونداي ۇرپاق ءوز تاراپىنان توتەنشە شەشiمگە بارا المايتىنى دا ايان. ويتەتىنى، تۋعان ەلiندە وگەي بالاداي كورiنiپ، ءوزiن قۋاتتى، ايبارلى، ەرiكتi سەزiنبەدى. ساناسى ينتەرناسيونالدانىپ، دەربەس ويلاۋ قابىلەتىنەن قاعىلدى. سوندىقتان بولار، 1986-شى جىلى جالاۋداي جەلبiرەگەن جەلتوقسانداعى جاستارعا iلەسە المادى. ال، ازات مىنەزقۇلىق — تاۋەلسىزدىكتىڭ تىنىمەن نەسىبەسىنە قاراي بىتكەن داۋلەتىن مەنشىكتەنۋدىڭ ناتيجەسىندە قالىپتاساتىنى، كوپ جۇرتقا بەيماعۇلىم قالپىندا ەدى.
قازiر دە سولاردىڭ باسىم بولىگى باسشى ورىندا وتىرعانىمەن ەلiنە يگiلiكتi بiر iس iستەۋگە قاۋقارى جوق. ول ءۇشiن ولارعا جوعارىدان نۇسقاۋ، پارمەن كەرەك. دەربەستىكتەن، ءوز بەتىنشە ويلاپ، كەسىپپىشۋدەن ادا، كەيiپتەرi — جاۋىنگەردiڭ جەتەگiندەگi قوسالقى العان اتى سياقتى. ەڭ قاتەرلىسى، كوبىنىڭ كوكەيىندە كەڭەستەر وداعى كۇيرەمەي قالىپ قويدى. سونىڭ قاۋاشاعىنا قۇيىپ كەتكەن يدەولوگياسىن شامشىراق ەتىپ ءومىر كەشىپ كەلەدى. بار جەتكەن جەتiستiكتەرi — جۇرتتى جۇزگە ءبولۋ اۋرۋىنا ۇشىرادى. بىرەۋ مەن بىرەۋدى اتىستىرىپ، شابىستىرىپ قويۋ امالىن مەڭگەردى.
زامانىندا التىن وردا حاندارى، ءامiرلەرi بiر كiندiكتەن تاراعان باۋىرلارىن قىرۋ دەرتiنە شالدىعىپ ەدi. سوعان قاراعاندا، بۇگiنگi قازاقتار بiرتابان وركەنيەتكە ىلگەرلەگەن. قىپشاقتىڭ تورە بيi: «تاق اجالى — حاندا، ال حان اجالى — ۇرپاعىندا» دەگەن ءسوزدi سوندىقتان ايتقان. جانە حالىق — ەكi قولى بiردەي قانعا باتقان كiسiنiڭ التىن تاقتا ۇزاق وتىرمايتىنىن دا جاقسى بiلگەن.
ارىستان قانشا كۇشتi، جۇرەكتi بولسا دا، ءوزiن جۇرت الدىندا ويناۋعا ۇيرەتكەن قامشىلى يەسiنە قارسى شىعۋعا باتپايدى. بۇعان گورباچيەۆتىڭ تاعدىرى دالەل. ونىڭ وكiمەت باسىنا كەلۋiنە امەريكا مەن باتىس ەۋروپا قاتتى ىقپال جاسادى. ول جاقتى جاۋلاعان كiمدەر ەدi، تۇتاستاي جيدجويىتتەر بولاتىن. سەرگەيەۆيچ باس حاتشى تاعىنا وتىرعاننان كەيiن «يەسiنiڭ» ايتقانىنان شىعا المادى.
باتىستىڭ ماقساتى — سونشاما جىل ۇرەي تۋعىزىپ كەلگەن كسرو-نى كۇيرەتۋ ەدi. كۇيرەتتi، رەسەيدiڭ ەندiگi جەردە بۇرىنعىداي ايبىنى جوق. «قۇرامىندا ورتاازيالىق حالىقتاردىڭ داڭقتى ۇلدارى... بولعان پانفيلوۆ ديۆيزياسى ارقاسىندا ماسكەۋ مىزعىماي قالدى» دەپ، امەريكاندىق ۋيليام م.ماندەل ايتقانداي، كەزiندە ماسكەۋدi قايقى قىلىشىمەن شاپقان دا، ايپاراداي ومىراۋىمەن قورعاپ قالعان دا تۇركi تەكتەس ەلدەر، ەندi، «ۇلى ورىس» ارمياسىنىڭ ساپىندا ەمەس. سوندىقتان دا ونىڭ ايبارى قايتتى. بۇعان قىنجىلا قويمايمىز. ال باتىس — تاۋەلسiزدiكتiڭ تۋىن جاڭادان تiككەن بiز سياقتى بالعىن مەملەكەتتەرگە كامپيت بەرiپ الداۋسىراتقان بالاداي، اقش دوللارىن توعىتىپ، ماڭگi-باقي قارىزدار، بورىشتار ەتiپ قويۋعا ۇمتىلۋدا. وسى بەتiمiزبەن جۇرە بەرسەك، تۇرا-بارا ورىس، ۋكراينىمىز بار انا ءتىلىمىزدى قويىپ، ءۇرتىس «اققىلشىقتاردىڭ» تiلiندە سويلەۋگە بەيىل بولامىز.
سونداعى بايقاعانى: ۇلتتىق رۋحتىڭ السىزدىگىنەن مەملەكەت قانشا باي، ماعىنالى بولسا دا تiلiڭنiڭ قاسيەتi ۇشادى. ەشقاشان دا «سۋ — باسىنان تۇنادى» دەگەن قازاق ءپالساپاسىن، بابالار iلiمiن جادىمىزدان شىعارماۋىمىز ءلازiم.
ۇيالى قالتافونى شىرىلدادى. شەتكi كرەسلودا جاتقان كiشكەنە عانا قارا اپپاراتتى قولىنا الدى. جۇمىس بارىسىنان حاباردار ەتكەن جiگiتتەر ەكەن. «جارايدى». تەلەفوننىڭ قاقپاعىن جاپتى دا، بورپىلداق ديۆاننىڭ ءۇستiندەگi اق جاستىققا قيسايدى. تاعى دا سول — باسىن قاتىرعان رەسپۋبليكامىزداعى شيلi ماسەلە. ويلامايىن دەسە جەتەلەپ، ءتۇبiنە قاراي تارتا بەرەدi.
... اسانقايعى ءاز ءجانiبەكتىڭ ساراي-بەركەنi قايتا سالىپ جاتقانىن كورiپ: «استاناڭدى ەل شەتiنە تۇرعىزىپ جاتىرسىڭ» دەپ، قاتتى رەنجiپ اتتانعانىن وقىعانى بار. سول قاتەلiكتi بۇگiندە بالەنباي عاسىر وتكەننەن كەيiن ەندi تۇزەۋگە ۇمتىلعاندايمىز. بiراق اتالمىش جاڭا وردانىڭ iشiنە كiمدەر قىزمەتكە بارادى؟ تاعى دا اسانقايعىنىڭ ءجانiبەك حانعا ايتقان «جاقسى مەنەن جاماندى حان ايىرماسا، ماڭىنا ارام پەيiل جىن تولادى» دەگەنi ورالدى. سوسىن سوڭعى جىلداردا پرەمەرلەردiڭ بiردەن اۋداننان كەلەتiنiنە قايران. «سۋىقتا قاتىپ قالعان جىلاندى كiم قويىنىنا الىپ جىلىتسا، جان كiرگەندە ەڭ الدىمەن سونى شاعادى» دەگەن ەل ماتەلi كوكەيiندە بوي كوتەردi. الدە، كۇللi باتىستاعىداي مەملەكەت ساياساتىن بiزدە دە ماسوندىق دiني جويىتتەر ۇيىمدارى باسقارا ما؟
«مىڭداعان اسكەرi بار قولباسشى وتە الماعان بەكiنiس-بوگەتتەن التىن تيەگەن ەسەك نە بەتiندە ازىراق اجارى بار ايەل وتەدi» دەپ، بۇرىنعىلار بەكەر ايتپاسا كەرەك. كوپتەگەن كەلiمسەك ينۆەستورلار قوجالىق جاساپ، كوپتەگەن دۇنيەنi تاقىمىنا باسىپ، ەل ەكونوميكاسىن دوداعا سالدى. بۇل وقيعا قازiردiڭ ءوزiندە-اق بۇقارانىڭ ىزاسىن قوزدىرۋدا. كوپ تەبiنسە جەر سiلكiنەدi. قىپشاق، كەيiن قازاق اتانعان حالىق ارزان قول كيiم كيسە دە، التىن جالاتقان كۇمiس بەلبەۋ مەن التىن بالداقتى قىلىش ۇستاعانىن، تiپتi، نايزاسىنىڭ ۇشىنا دەيiن التىن بولعانىن ەسiمiزدەن شىعارماۋىمىز تيiس. ورىستارمەن ەكi جىلدان استام سوعىسقان چەشەندەر: «قۇداي، قۇدايدان كەيiن — بiز» دەگەن ءسوزدi ايتسا، قىپشاقتار: «بiزدi قۇداي جاراتقان جوق، وعان قۇلدىق نيەت كورسەتكەن بiز ءوزiمiز قۇدايدى جاراتتىق» دەدi. مۇنداي قۇدiرەتتi ءسوزدi ايتقان حالىق بiر سەرپiلiپ كەتسە، ەكi جارىم جىلدا ەمەس، ەكi جارىم عاسىردا زورعا باسىلۋى مۇمكiن. ويتكەنi «قارۋلى ادام قارۋسىز كiسiگە جاسى ۇلكەن بولسا دا سالەم بەرمەسiن؛ قارۋسىز ادامعا القا-قوتان توپ-جيىندا ءسوز سويلەۋگە رۇقسات ەتiلمەسiن؛ قارۋلى ادام اتسىز قالسا، قارا بۇقارا ءتۇسiپ اتىن بەرسiن؛ قارۋلى ادام ەل ءۇشiن جورىققا شىقسا، حالقى جابىلىپ قامسىز ەتسiن» دەگەن بابا زاڭى قانشاما عاسىر وتسە دە ۇرپاقتارىنىڭ جۇرەگiندە. ونداي جاعدايدا بۇگiنگi بيلiكتiڭ توڭىرەگiندە جۇرگەندەر ەلگە تۇلعا بولا المايدى. تالاي باتىرلار مەن كوسەمدەردi تۋدىرعان حالىق ءالi تالاي قول باستايتىن كەمەڭگەر مەن كوزسىز ەرجۇرەكتەردى تۋدىرا الادى. ولار بۇگiن دە ارامىزدا بار. ەگەر 1941 جىلعى سوعىس بولماسا، باۋىرجان قاتارداعى كوپ شالدىڭ بiرi بوپ ءومiردەن وتە سالار ەدi. سەبەبi، باتىردى سوعىس — قاھار بەسiگiندە تەربەتiپ، سومداپ شىعارادى.
شايىن iشiپ، سىرتقا بەتتەدى. Iزiنشە 600-شi قارا «مەرسەدەس» اسفالتتىڭ ءۇستiندە قۇيعىتا جونەلدى. ءومiرi تاۋسىلمايتىن قارا جول ءومiرi تاۋسىلمايتىن تاعى بiر كۇردەلi ماسەلەنi شەشۋگە اسىعاتتى الىپ كەلە جاتىر...
63-تاراۋ
ۇيگە تايانعاندا ادەتتەگiدەي گۇلميرانىڭ كوزiن تاعى بايلاپ تاستادى. ەندi بۇعان ەتi دە ۇيرەنiپ العان، وسىلاي بولۋى تيiس سياقتى. اۋەلi iشتەي دە قىنجىلۋدان قالدى. اقىلىنان اداسىپ اڭىلجىعان دۇنيە، مۇنى دا اۋسالعا اينالدىرعان. بiر نارسەنi كاپەرلەۋگە مۇرشاسى جوق، سوڭعى زاۋالدان قارا تۇياقتان حال كەتiپ ابدەن تيتىقتادى. ناركەس جانارىن سiلبi باسىپ، ناۋەتەك جۇرەگiن كiرەۋكە تورلادى. شىعانعا شىعىپ شارىقتاسا دا قىزىل اسىقتان كەلەتiن قىرسىقتان قۇتىلمادى. نۇرلى قاياتتىڭ سۋىنداي ءمولدiر الەم تەك قيالدا عانا كورiنiس تابادى ەكەن. باياعىداعى بۇلا بوتاشا ايقۇلاقتانا اسىر سالعانى، جىرتىق بۇلتتىڭ قويىنىندا جىلت ەتiپ سونگەن كۇن ساۋلەسi سىڭايلى تىم بايانسىز بىردەڭەگە اينالدى.
ءبىر كەزدەگى قىزىققا تولى دۋماندى شاعى، الاڭسىز ءومىرى — ءبارi اكە-شەشەنiڭ ارقاسى. سولار قالدىرعان يبالى دا يماندى سۇرلەۋدiڭ سورابىنان الدەقاشان ايىرىلعان، ەندiگi ءجۇرiسiنiڭ ءناشiنi نە؟.. سونى سىرتقا سەزدiرمەيiن دەپ قانشا سۇيەككە قارىسسا دا، كەرەناۋ كۇيكi تiرلiگiندە اشىقتان-اشىق قاسيەتتiڭ قوجىراعانى قىلاڭ بەرەدi. قاتتى قاپالاناتىنى — سونى ءوز بويىنان كورەدi، تەكتiلiكتiڭ تۇعىرىنان تاباندارى تايىپ كەتكەنiن iشتەي مويىندايدى. تازالىق اتاۋلىنى مۇنىڭ تۇستاستارى تالاق ەتiپ، تەنتiرەتiپ جiبەرگەن ءتارiزدi. قاشان دا اداميلىقتىڭ اق ساۋلەسi قۇيىلىپ كەلگەن ماشىرىقتىڭ دا مازاسى جوق، جۇرىم-جۇرىم...
سوڭعى كەزدە تىرلىگى الاساپىرانعا اينالىپ، الىپ قۇيىننىڭ iشiندە شىرق ءۇيiرiلگەن قۋىس قۋرايداي قىم-قۋىت ساپىرىلىسقان وقيعانىڭ سۇرەسiمەن سولكiلدەپ بارادى. قانشا ءوز ءوزiن اراشالاپ الماققا تىرىسسا دا، كەرiسiنشە قۇيىققا باتقانداي ءسات سايىن تەرەڭگە سiڭiپ، مەلدەگiنەن اتقان مەيiرiمسiزدiككە مالشىنادى. ەندi بۇدان قۇتىلار جول جوق شىعار. ويلاي-ويلاي شاقشاداي باسى شاراداي بولدى. ءاسiرەسە سوڭعى ءۇش-تورت جىلدىڭ سويىلى قاتتى تيدi. قايعى-قاسiرەت، جىلاۋ-سىقتاۋ.
كەۋدەسiندە قۇر جانى بار، مۇگەدەك بولسا دا جاناتىنىڭ جانىندا جۇرگەن كەزiنiڭ پەيiشتiگiن قارا باسى الدەقاشان ۇعىنعان. ونىڭ مiندەتi ءوزiنە قاراپ قاپ، كوتەرiپ تۇرعىزىپ، كوتەرiپ جاتقىزىپ تاعدىردىڭ تاتاسىن تارتسا دا — سۇيگەن پەندەڭە ادال پەيiلiڭمەن قىزمەت جاساۋ شىنايى باقىت ەكەن. قۇداي ءسال-پال راحاتى بار ازاپتى دا كوپسiنiپتi. كوزiن اشىپ — كورگەنi، اۋزىن اشىپ — سۇيگەنi بارشا قۇسانى بۇعان اماناتتاپ، الاڭسىز باقيلىققا اتتانا بەردi. بۇل بولسا باعزىدان قالعان جەتiمدiك-جەسiرلiكتi جيىرما ۇشتەن اسا بەرە اجىراماستاي ارقالاپ الدى... زارلانعاندا زارىن زاسىرىقتان وتكiزiپ بارىپ قايتاراتىن. جەڭi — جەلپi، ەتەگi — ەلپi بوپ قاتتى قۇلدىرادى. بiر ۋاقتاعى سەزiمدi ءسۇرiندiرەتiن سۇلۋ ءسۇدiنi جوعالىپ، الاقانداي كوزi عانا تۇلا بويىنداعى قاسiرەتتi ايگiلەپ، ءجاۋدiرەپ قالدى. سوسىن... ءيا، سوسىن... جان جارىنىڭ دوسى ۇلان باسىندا جانى اشىپ، كەيiن باسقاشا جاعاتتادى. مويىنىن بۇرماي ەكi جىل سوڭىنان سۇمەڭدەتتi. اقىرى، «مارقۇمنىڭ كوزiن كورگەن، ارعى بەرگiمنiڭ ءبارiنە قانىق قوي» دەپ، ىقتيار بiلدiرiپ ەدi...
بەزبۇيرەك تاعدىر مۇنى جىندىحانادان بiر-اق شىعاردى. سودان iءلدالدالاپ، دەنi دۇرىستاردىڭ قاتارىنا قوسىلىپ، جاڭا، بۇرىنعىسىنا ۇقسامايتىن باسقاشا تiرلiك كەشۋگە بەكiنگەن. امال قانشا، ءومiر بەدەرi ادام ءوزi ويلاعانىنداي ءتۇزiلمەيدi ەكەن. مiنە، قىرىق تەمiردiڭ قىلاۋىنداي ءار قيىردان قوسىلعان سان-ساپالاق اپيىنكەشتەردiڭ اراسىندا وتىر. بiر ساپار ماڭگۇرت بوپ كورiپ ەدi، مىنا ايۋانداردىڭ ازابى قايتارا ميعۇلاعا اينالدىرماق. تورىعۋ، كۇرسiنۋ، نەشە كۇنگi كۇدiك پەن كۇمان، ۇرەي از عانا ميىن جەپ قويدى. ونىڭ ءۇستiنە راحاتتانا دەمالعان كەزi جوق، ۇيقىسى شالا، تاماعى دۇرىس ەمەس. جۇيكەسi ابدەن ۇلدىرەدى. شاراسىزدىقتىڭ ءوزi — ماڭگۇرتتiككە يتەرمەلەيدى.
ءوزiنە تيەسiلi قاماق بولمەسiندە ۋايىم ساۋىپ، ارى اۋنادى-بەرi اۋنادى. قايعى-شەرگە تولعان وي بوقشاسىن ارى قوتاردى-بەرi قوتاردى. ءبارiبiر ءباتۋالى بايلام تابا الماي، كۇڭiركەگەن كوڭiلدiڭ ءۋاسۋالi كەيكەڭiمەن تومەن قۇلديلادى. قازiر قايدا ءجۇرiپ، قايدا تۇرعانى باسىن اۋىرتپايدى، ءوزiنە دە بەيمالiم، ءتۇيسiنە المايتىن تۇيتكiلدەر تىنىمسىز تۇيرەيدi. كەيدە، تۋىپ-وسكەن الماتىسىن جەر بەتiنەن جوعالتىپ العان سىڭايلانادى. قايداعى بiر الەۋەتتi ءجۇندi قول الىپ الاقانىمەن ىسىرىپ تاستاپ، ورىنىن تىپ-تيپىل جاساعانداي. سوسىن بارىپ قايتادان iندiنi قالاعان قاسiرەتكە تولى قالا تۇرعىزعانداي. مىنا جۇرگەندەر سونىڭ قاسيەتسiز قۇيىرشىقتارى iسپەتتi. قىرىمنان قيقۋ تايانسا كۇش الىپ، جولىنداعىنىڭ ءبارiن قىرىپ تاستايتىنداي.
كۇندiز قۇبىجىقتاردىڭ قوتانى ءولiك شىققانداي تىم-تىرىس. شاڭىراعى جەلپ-جەلپ ەتiپ ارۋاعى اساتىنى — ءتۇن بالاسى. وزدەرi تۇندە عانا پايدا بولىپ، كۇندiز ونشا كوزگە تۇسە قويمايتىن جىندى كوبەلەك سياقتى. جىندى كوبەلەك تاڭ اتقانشا تالماي بوزامىق نۇرعا قۇنىعا، تiرمiزiكتەنە ۇمتىلادى دا، جەر الەمدi جارىق ساۋلە جايلاعاندا سول قۇشتارلىقتارىنان ادا-كۇدە ايىرىلادى. اپيىنكەشتەر دە ءدال سولاي قاراڭعىلىقتىڭ قويىنىنان راحات iزدەپ، ءتۇنi بويى وزدەرi عانا سەزiنiپ، ۇعىنا الاتىن شۇعىلاعا الىستان قول سوزادى. ال ەرتەڭگiلiك كادۋەسكi شاپاق شىراعىن توككەندە، الگiنiڭ ءبارi سۋ سەپكەندەي باسىلادى. سوسىن قاراپايىم ادام كەيپiنە ەنەدi دە، ىمىرت ءۇيiرiلە قايتادان ىبىلىسقا اينالادى.
64-تاراۋ
كوزقۇمارلىعىمەن ءتاتتi نارسەنi سiرەپ iشiپ العانداي، كۇن وتكەن سايىن گۇلميرانى بiر تۇيتكiل قىزىل وڭەشiنە دەيiن مەلدەكتەپ، قاتتى مازالادى. ول، بىرگە تۋماسا دا تۋعانىنداي بولىپ كەتكەن گۇلجاننىڭ باسىنداعى باقىتسىزدىق. بەس جىلعا تاياندى، ءالi داليعان دامەنiڭ دiڭكەسi قۇرىپ-اق كەلەدi. قايتا، بiتiمنiڭ كەڭدiگiنە ءسۇيسiندi. «قۇداي بەرەيiن دەسە، بەرەدi... ءتاڭiرگە قارسى تۇرىپ وپا تاپپاسسىڭ، شۇكىر» دەيدi، اڭگiمەنiڭ بەت-الپەتi سولاي قاراي ويىسسا الدىن-الا ەبەدەيسiزدiكتi وراعىتىپ. سوندىقتان ونىڭ كوزiنشە بۇل تاقىرىپقا قاتىستى بولماشى ءلام ايتۋدى سودەگەيلiك ەسەپتەيدi. بiراق، وسى ۇيگە كەلسە كوكەيiنە كەپتەلiپ كەتپەي قوياتىن ءدۇدامال — سول. اللا سونىسىنا قاراي ەتەگىنەن ورمەسە دە ءتورت قارعاسىن يiپ بەرە سالعان. «ماما» دەپ شۇرقىراپ، قۇراق ۇشادى. گۇلجاننىڭ دا ولارعا وگەي شەشەدەي تارامىسشا تىرىسىپ، جەكiرگەنiن گۇلميرا كورگەن ەمەس. «مەنiڭ قوڭىر قوشاقاندارىم» دەپ، ەمiرەنەدi دە وتىرادى. ايتكەنمەن، ايەل بولعان سوڭ تاس ەمشەگiڭدi يiتiپ، تۇلا بويىڭدى جارىپ شىققان بiر شيكi وكپەنi الديلەمەسەڭ، ناعىز سورى سوپاق استاي قايناعاندىق — سول، تەگى.
كۇردەلى ماسەلە كوكiرەگiن جۇلىپ جەپ، ابدەن مازاسىن العان سوڭ Iلياسپەن اقىلداسقان. سودان بەرi ەكەۋi تىنباي الاسۇرۋدا. ويلارى، قايتكەندە دە گۇلجاننىڭ ءوڭiنە شىنايى انالىق مەيiرiم شاپاعىن ءۇيiرۋ. اقىرى جولىن تاپتى. Iلياس تاپتى. ماسكەۋدەگi عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىنداعى اتاقتى بiر پروفەسسوردىڭ كەلiسiمiن الدى. ۋاعدا بايلاسا سالىسىمەن Iلياس گۇلميراعا تەلەفون سوقتى. جاقسىلىق حاباردى ەستiسiمەن، ەلگەزەك بايقۇس الىپ-ۇشىپ بiتiمدiكiنە كەلگەن. گۇلجان ۇلدارىنىڭ تاماعىن جاساپ، شاپقىلاپ ءجۇر ەكەن. مۇنى كورگەن سوڭ ودان سايىن جايدارىلانىپ، ءناتiندە سالدىرلاق كەلiنشەك اڭگiمەنiڭ تيەگiن اعىتتى. قۇربىسى «ءيا، ءيا» دەپ، جونسەۋ قوشتاپ، نەگiزگi ماقساتىن قالاي جەتكiزۋدiڭ رەتiن تاپپاي قينالۋدا. جاي ادام ەمەس، ءدارiگەر، الداي المايسىڭ. اقىرى تاۋەكەلگە بەل بايلادى.
— مەن... — كۇمiلجiپ قالدى، — سەنiمەن اقىلداسپاي بiر شارۋانىڭ سوڭىنا ءتۇسiپ ەدiم. — ۇرلىق جاساعانداي ءجۇزiن تومەن سالدى.
— ول نەندەي شارۋا؟
— Iلياس ەكەۋمiز...
ارادا بولار-بولماس ءۇنسiزدiك ورنادى. ىدىس-اياق جۋىپ تۇرعان گۇلجان قولىن شالعىسىنىڭ ەتەگiنە ءسۇرتتi دە، قۇربىسىنىڭ الدىنا قاراما-قارسى كەپ جايعاستى. بiر جاق ومىراۋىنا قۇلاعان توپ-تولىق بۇرىمىن، ارقاسىنا قاراي سەرپiپ تاستادى. شاراداي قاپ-قارا كوزدەرiن توڭكەرiپ، باعجيا گۇلميراعا قارادى.
— ماسكەۋدەن ۇلكەن، بiلiمدi ءدارiگەر تاپتىق...
— ونىڭ نە قاجەتi بار؟ — كەلiنشەك ودان بەتەر ايران-اسىر قالىپقا ەندi.
— سەنi ەمدەتەمiز
— مەنi..؟ — داۋىسى باسەڭ شىقتى.
— ءيا، سەنi! سەن، انا بولۋعا جارالعانسىڭ.
— قالاي؟ — ءۇنi ودان بەتەر پاستەنiپ، سوڭى دiرiلدەڭكiرەگەن ءتارiزدەندi. — مەن ءبارiبiر انا بولۋ باقىتىنا جەتە المايمىن. — ەرiكسiز ەرiندەرi كەمسەڭدەدi.
— جوق. ءوزiڭدi ونداي الىنباس قامالمەن قاماما. اتوم ءداۋiرiندە ءومiر ءسۇرiپ وتىرمىز. وركەنيەت، پروگرەسس بار ەمەس پە...
گۇلميرانىڭ دا iشكi جاندۇنيەسi استاڭ-كەستەڭ قوتارىلىپ بارادى.
... قۇداي اقىلدان الجاستىرايىن دەسە وپ-وڭاي، اياق استى ابىرويىڭ ايرانداي اقتارىلادى. ماراتتىڭ ماحابباتقا مالتىتقان عاشىقتىق تۇندەرi، جالعاندىق جامىلعىسىنىڭ استىنداعى جالتارما جاي ەكەن.
— مەن سەنiڭ قارىنىڭدى شەرميتiپ، قالاي ەندi اتااناما «كەلiن اكەلدىم» دەپ اپارام؟ كوپتiڭ بiرi بولسام بiر ءسارi، بiرەۋدiڭ جالعىزىمىن. «جالعىز ۇلى ءسويتiپتi» دەگەن اڭگiمە جامان.
مىنا كورسوقىرلىق پيعىلدىڭ قۇربانىنا اينالىپ، جەمە-جەمگە كەلگەندە جالتارعان جiگiتتiڭ جويداسىزدىعىن كورگەندە، ىپ-ىستىق جاس ومىراۋىنا تىرس-تىرس تامدى.
— مەن ساعان بiرەۋدiڭ قولىمەن ارشىلعان جۇمىرتقا قالپىمدا كەزدەسiپ پە ەم؟ — ەڭكiلدەي، ءسوزiن ءبولiءپ-بولiپ ازەر ايتتى. — سوندا سەنiڭ ءسوزiڭە يلانباسام، يبامدى بۇلاي شاشپاس تا ەدiم. قورلايتىنىڭ بار، نەگە قوينىما قول سالدىڭ؟ قارا باسقاندا ايەلدiك ءالسiزدiككە جول بەرiپپiن... — سiلەسi قاتا بۋلىقتى.
— گۇلجان، جىلاماشى. — ءمۇلايiم تiل قاتتى. — ءوزiڭ مەديك بولعان سوڭ، بۇكiل ءمان-جايدى بiلەدi عوي دەپ ەدiم. شارۋانىڭ تەتiگi قولىڭدا-تىن.
— زاتىم ايەل بولعانمەن، بەتiم اشىلماعان ەدi عوي. بالانىڭ بويعا بiتكەنiن ەكi ايدان اسقاندا اڭدادىم. ادەتتەگi جاۋلىقتىلاردا ۇشىراساتىن قالىپ بايقالىپ، جۇرەگiم اينىپ، بiر نارسەگە اڭسارىم اۋمادى. — ەندi جىلاۋىن توقتاتىپ، ەكi كوزi بۇلاۋداي iسiگەن قالپى وزەگiنە وت تاستاعان ماراتىنا سىرىن اقتاردى. — سەن دە ايتقانىما كونبەي ءوزiمشiلدiگiڭە باسىپ، ءدال سول ۋاقىتتاردا مەنiڭ جاعىدايىمدى ويلامادىڭ. اقىرى بولارى — بولدى، بوياۋى — سiڭدi: ۇيلەنەمiن دەپ الداپ نەڭ بار؟ ءسويتiپ، قۇرساعىم ۇلكەيمەي تۇرعاندا دا سەنiڭ ءسوزiڭە نانىپ، قارا باسقانىن قاراشى. ايتپەسە، سول كەزدە-اق بۇل ماسەلەنi شەشەتiن ەدiك. ۋادەڭدi بۇزىپ، انە-مiنە دەپ ۋاقىتتى سوزا بەردiڭ، سوزا بەردiڭ. قارىنىم باسىمنان اسقاندا المايتىنىڭدى بiلگەم.
كوركەۋدە نەمە مە باسى سالبىراپ، جانارىن قارا جەردەن كوتەرمەدى. تiس جارىپ ءلام-ميم دەۋگە مۇرشاسى جوق. انشەيiندە كوڭiلiڭدەگiنi تاۋىپ ايتاتىنى، قىرىقاياقتىڭ باشپايىن ساناعان ايارلىعى ەكەن. ەندi ەرi مويىنىنا كەتكەن جامان شارداقتاي، سiلەيدi دە قالدى.
— ءارi، مەديسينالىق ءتارتiپ — تۇڭعىش بالانى ءدارiگەرلiك جولمەن جاساندى ءتۇسiككە قيۋعا ءۇزiلدi-كەسiلدi قارسى. وسى وي دا الدىمنان كولدەنەڭدەپ، بايلام جاساي الماي كوپ تولعاندىم. ءتاڭiردiڭ سالعانىنا كونەم دە، بۇيىرتسا ءالi نەكەلi ۇرپاق سۇيەرمiن...
وتىرعان ورىنىنان تۇرىپ، «حوش بول» دەدi ءپاس. سوسىن بۇرىلىپ جۇرە بەرگەن. كوزiنە لىقسىپ كەپ ىستىق جاس قۇيىلدى. «سوڭىمنان جۇگiرەتiن شىعار» دەپ دامەلەنگەن، «كەشiرiم سۇرايتىن شىعار» دەپ كۇتكەن. ونىڭ بiرi دە بولمادى. ۇزىن، تiرسەگiن قاققان بۇرىمىنىڭ ۇشى تارقاتىلعان قالپى، تاكسي توقتاتتى. ۇيگە قالاي جەتكەنiن اڭعارمادى. ايتەۋiر، توسەگiنە قۇلاعانىن بiلەدi. مارقۇم، ىدىحان شەشەسi باسىن سۇيەپ، ومىراۋىنا سۋلى ورامال باسقانى جادىندا. ەرتەڭiندە مەڭ-زەڭ بوپ ويانعانى ءدال بۇگiنگiدەي كوكەيiندە سايراپ تۇر. ساباعىنا بارا المادى. كۇن ۇزاق ويلاندى. قايتا-قايتا مۇنىڭ ۇيعارىمىن ىدىحاننىڭ ءسوزi بۇزىپ كەتەدi.
— جىلاما، ەشتەمە ەتپەيدi. ادام بولعان سوڭ تاعدىردىڭ قيلى-قيلى كەزەڭدەرi ۇشىراسادى. ءالi-اق كوزiڭە كورiنگەن سوڭ ءبارiن ۇمىتاسىڭ.
— اكەم مەن شەشەمە نە بەتiمدi ايتامىن؟
— قورىقپا، ەشكiم ەشتەمە دەمەيدi. قينالما دا، ساسپا دا. ەلميرا ەكەۋiڭنiڭ بالالارىڭدى ءوزiم-اق باعامىن. ساباعىڭنان قالما، ايتەۋiر.
سول تۇستا ەلميرا تۇرمىسقا شىعىپ، ونىڭ دا اياعىنىڭ اۋىرلاعانى سەزiلiپ ەدi. ماماسى سونى ايتىپ وتىر.
جاناشىرلىق جىلى ءسوز ودان بەتەر يiن جۇمسارتتى. تۇستەن كەيiن ءۇش قۇربىسى كەلگەن سوڭ، ءوزiن كiشكەنە سەرپiلگەندەي سەزiندi. ايتكەنمەن بiر بالە ەڭسەسiن باستى دا تۇردى.
ەرتەڭiندە ينستيتۋتقا كەپ، پىسىقاي ادىسكەر ايەل بار ەدi، سونى iزدەدi. كوپ اۋرە-سارساڭعا تۇسپەي، جىلدام ۇشىراستىردى. بەتiنiڭ وتى دۋىلداپ، وڭاشادا بۇيىمتايىن ايتتى.
— ويپاي، مىناۋىڭنىڭ مەرزiمi ۇلكەن عوي، — دەدi ەلەۋسiزدەۋ مۇنىڭ سىقپىتىنا كوز جۇگiرتتi دە، قىنجىلىڭقىراپ. مۇنىسى «ءوزi iزدەپ كەلiپ تۇرعان اقشا ۋىسىمنان شىعىپ كەتەدi-اۋ» دەگەن قىنجىلىسى ەدi. — انا ادام جاعىدايىڭدى ەستiگەن سوڭ كەلiسiمiن بەرiپ، iسكە كiرiسسە جاقسى. مۇنداي ۋاقىتى تايانعان بالانى الدىرتۋ، قارا باسىڭا قاتەر. قانشا بiلگiش بولسا دا، جازاتايىمدىقتان سەسكەنەدi، ولار دا قورقادى.
— قورىقپاڭىز، ءوز ىقتيارىممەن كوندiم، ءارi-بەرiدەن كەيiن وپەراسيا جاساۋلارىن ءوتiنiپ سۇرادىم دەپ، قولحات جازىپ بەرەمiن.
— ويباي-اۋ، — قىستىعا سىبىرلادى، — زاڭ بار ەمەس پە؟ جاندانعان بالانى الۋعا، الدىرتۋعا ەشكiمنiڭ قۇقى جوق. سوتقا تارتىلادى. بiراق، ءدارiگەرلەر وتە-موتە قاجەت بولسا جولىن تابادى. بۇگiن سويلەسەمiن، ەرتەڭ توعىزدا حابارلاس. سەنiڭ ۋاقىت وزدىرماۋىڭ دۇرىس، ءبارi ويداعىداي رەتتەلسە، ەرتەڭ-اق رەانيماسياعا جاتقىزادى. اقشا الۋدى ۇمىتپا. — سوڭىن جايماشۋاقتاندىرىپ جiبەردi.
— جارايدى. — نىق جاۋاپ بەردi. الدىڭعى كۇنگi ماراتتىڭ سۇيكiمسiز سيقى ەلەستەدi. سول-اق ەكەن، قۇرساعىنداعى نارەستەگە دە زىعىردانى قاينادى. — قايتكەندە دە ول ادامدى كوندiرۋگە تىرىسىڭىزشى. — نە دە بولسا بويىنداعى بالەكەتتەن تەزiرەك ارىلۋعا ءمۇدۋارلاندى.
— ماقۇل. دەگەنمەن كەلەشەگiڭدi ويلامايسىڭ با، بالا كوتەرمەي قالىپ جۇرسەڭ قايتەسiڭ؟
— ماڭدايعا جازعانىن كورەمiز.
ۇيگە كەلiپ اپ بiلدiرتپەي ونى-پۇنىسىن جيناستىردى. Iشكi ويىن ەشكiمگە سەزiكتەندiرمەۋگە تىرىسىپ، سىرتقا جايدارىلىق قالىپ بايقاتتى. الدەقايتەدi دەگەن كۇدiكپەن كۇنى بۇرىن ازىرلەگەن اقشاسىن دا ەسەپتەدi. 225 سومى بار ەكەن، كەرەگi — 300. بiراق، قالعانىن كەيiنiرەك بەرسەم دە بولار دەپ، ءوزiءن-وزi تىنىشتاندىردى. تەك، ەرتەڭ جولى وڭعارىلىپ، جابىسقان بالەدەن قۇتىلسا.
ءتۇنiمەن ۇيىقتاي المادى. ءسابي مازاسىزدانىپ، ەكi ءبۇيiرiن تەپكiلەپ، ءدامiءل-دامiل جانىن مۇرىنىنىڭ ۇشىنا اكەلدi. بۇل دا ونىمەن ودان سايىن ەرەگەسiپ، تiسiن تiسiنە قويىپ قارىسادى. «وسى بالەدەن ارىلاتىن كۇن تۋار ما ەكەن؟» دەپ ويلادى. قاراپتان-قاراپ، جارىق دۇنيەگە كەلمەگەن نارەستەنi جەك كوردi. قاعاناعىن جارىپ شىقپاي جاتىپ جەرiدi.
ۋاعدالى توعىز بولماي، ادىسكەر وتىراتىن كافەدرانىڭ ەسiگiنiڭ الدىندا تۇردى. ول كەسiمدi مەزگiلدەن 15 مينۋتتاي كەشiگiپ، توبە كورسەتتi. بۇنى بايقاسىمەن ودان سايىن ءجۇرiسiن شيراتىپ، الىستان ىرجاقتاي بەردi. ونىڭ مۇنداي كوڭiلدi سيقىن اڭداعان گۇلجان دا جاقسىلىقتان دامەتتi.
— سالەمەتسiز بە؟
— سالەمەت، سالەمەت! كوپ كۇتiپ قالدىڭ با؟
— جوق.
— جولىڭ بولدى. سەنi جاقىن سiڭiلiم دەپ، انا كiسiنiڭ زورعا دەگەندە ىقتيارىن الدىم.
— شىن با؟! — گۇلجاننىڭ جانارىندا قۋانىش وتى جانىپ ءوشتi.
— ءيا.
بۇل، ەسiكتi اشىپ ۇلگەرگەنشە ايتقان اڭگiمەسi. Iشكە كiرگiزiپ الىپ سىبىرلاپ:
— بۇگiن جاسايدى. قازiر تەلەفون سوعامىز، جەدەل جاردەم جiبەرەدi. ءسويتiپ...
قىزدىڭ ءجۇزi سۇرلانىپ كەتتi.
— نەمەنە مەلشيiپ قالدىڭ؟ الدە ىرزا ەمەسسiڭ بە؟
— جو-وق، جو-وق!
— اقشا اكەلدiڭ بە؟
— ءيا.
— اكەل، ماعان بەرە سال.
گۇلجان 25 سومدىقتاردى قولىنا ۇستاتتى.
— 75 سوم جەتپەيدi.
كەلiنشەكتiڭ ءسال ءوڭi بۇزىلىپ بارىپ، بوگەلدى دە:
— جارايدى وسىنداسىڭ عوي... سودان كەيiن اكەلەرسiڭ، ءازiرشە سەن ءۇشiن مەن قوسا تۇرايىن، — دەدi. سوسىن كوك تەلەفوننىڭ قۇلاعىن بۇراي باستادى.
وپەراسيانىڭ العاشقى كۇنiندە ەسiن جيا المادى. باسىندا جەمتiكتi اڭدىعان تەكسiز شاعالانىڭ تۇقىمىنداي ءاپپاق بوپ مەيiربيكە وتىر. حيرۋرگتىڭ ءوزi دە ءدامiءل-دامiل كiرiپ، جاعىدايىن بiلiپ كەتەدi. بۇدان سوڭ مەيiربيكە تىنىشتانسىن با، ءالسiءن-السiن قان قىسىمىن، دەنە قىزۋىن تەكسەرەدi. بiر جاعى، ايەلدiڭ تاعدىرى شىنىندا دا قىل ءۇستiندە ەدi. بiلگiر ءدارiگەرلەردiڭ ايتۋىنشا بادەنiندەگi پiءنا الدەبiر كەزدەيسوق قاتتى سوققىدان مەرتiگiپ، جارىق دۇنيەنi كورۋگە بiر اي عانا قالعاندا قۇرساقتا جاتىپ شاپاعاتشى بولعان. سودان قان كەتiپ، ماماندار تەك انا ءومiرiن اراشالاپ قالۋ ءۇشiن ارپالىسقان. مiنە، ەندi، ءبارi ويداعىداي اياقتالعان ءتارiزدi، اللا جازسا بىر-ەكى كۇندە پالاتاعا شىعادى. ار جاعىندا بiر جۇمادا ءۇيiنە دە بارادى.
65-تاراۋ
باتقان كۇنمەن تالاسا ومارتالارىنا ورالاتىن ارالارداي، بەيۇيات بەتسiزدەردiڭ الدى جينالا باستادى. دابۇر-دۇبىر كوبەيiپ، ارسىزداۋ قارق-قارق كۇلكiلەر اندا-مۇندا ەستiلەدi. بۇگiن دايرابايدىڭ دا كوڭiلi كوتەرiڭكi، بويى سەرگەك سىقىلدى. الدە اراقتىڭ بۋى ناساتتاندىردى ما، الدە كوكiرەگiنە تۇيگەن iسi وڭعا باستى ما، ايتەۋiر، قاباعى كۇندەگiدەن اشىق. ەلدiڭ الدىمەن كەلiپ، «قوناقتاردىڭ» اۋ-جايىن باعىپ، مiنسiز قىزمەت جاساماق.
ونىڭ ءبۇيتiپ دالاقتايتىن دا ءجونi بار. سۇعاناق ساربازدارى الماتىنى اداقتاپ، ۇپتەپ كەتەتiن دۇڭگiرشەكتەردiڭ قايسىسى قولايلى جەرگە ورنالاسقان — سونىڭ جوباسىن كارتاعا ءتۇسiرiپ اكەپتi. قايسىسىنا قاي كۇنi «شابۋىل» جاسايتىنىن بەلگiلەپ، نوبايلاپ قويدى. قۇداي قالاسا كەرجاق «پاگوندىنىڭ» الدىندا مiنسiز مiندەتiن اتقارادى. ءسويتiپ، ءابدiراحماندار الدىن الا الىپ، جۇمساپ قويعان اقشانىڭ قارىمىن وسىنداي توتە جولمەن قايىرماق. ويتپەيدi ەكەن، سەرiكتiڭ كەبiن كيەتiنi ايدان انىق. سوندىقتان قامسىز، قاراكەتسiز قالۋ قاۋiپتi. بiردە جىندى، بiردە ساۋ — ناشاقور بولعىسى كەلمەيدi. قارا شىبىن سياقتى قالتىراپ، ورمەكشiنiڭ تورىنا iلiنگەنشە قاراكەتكە كوشكەنi ابزال.
تىقاقتاپ بiر-ەكi رەت گۇلميرانىڭ بولمەسiنە باس سۇقتى. انا جاقتا گۇلجانعا بارىپ، ونى مەگەجiنشە شىڭعىرتتى. قىتىقتادى ما، يرينانىڭ سiلەسiن قاتىرىپ كۇلدiردi. نە كەرەك، قۇناجىنعا مەلدەكتەگەن بۇقاداي، قاتىنداردىڭ اراسىندا كەكiرەلەپ كەردەڭدەي باستى. مىنا اۋمەسەرلەردiڭ iشiندە «پاگوندىدان» وزگە قولىن قاعاتىن ەشكiم جوق، ايەل-مايەلدەردiڭ كەزكەلگەنiنە ويىنداعىسىن جاساۋعا قۇدiرەتi جەتەدi. كايiپ قۇمار كاززاپتاردىڭ باسسالىنان باسقاسىنىڭ بارلىعىنا ءسوزi ءوتiپ، ايتقانىن ىستەتەدi.
بۇگiنگi ىرعىن — ىرىقتان شىعىپ، داسەردەي بوپ جۇرگەن دايرابايدىڭ ءوزiن يىقتاپ بارادى.
— اكەل انا ۋىزداي ۋىلجىعانىڭدى! — دەدi جويانداردىڭ جۋانى. ونىسىز دا قۋانىشقا كەنەلگەن شاعىندا «پاگوندىعا» گۇلميرانى سىيعا تارتپاق نيەتتە بولعان. ەندiگi تۇستا قىلمىستى iسكە قاراما-قارسى ارىز جازدىرىپ، ءابدiراحماندى بوساتۋدىڭ دا قاجەتتiگi شامالى. اللا جار بولسا كەلiسiلگەن بiر جىلدى و عىپ، بۇ عىپ وتكiزسە — مىنا بالەلەردi جەلكەسiنiڭ شۇقىرى كورسiن. ونىڭ ۇشتەن ەكiسiنەن كوبi سىرعىپ، مەجەلەنگەن ۋاقىت تا تايانعان.
ەلپەڭ قاعىپ قاپاستا جاتقان «ولجانى» ورتالارىنا تاستادى. وڭشەڭ ارىستاننىڭ قورشاۋىنا تۇسكەن قورعانسىز كوجەكتەي ايەل قوس جانارى بوتالاپ، دiردەك قاعادى. انە، انا بالەلەردiڭ اقسيعان ازۋلى تiستەرi تۇششى ەتiنە گiرش-گiرش قادالماق. قورقاۋلار قازiر-اق تۋ-تالاپايىن شىعارىپ، بiر-بiر كەسەكتەن ءبولiپ اكەتپەك. ادام جەيتiن جابايىلار سياقتى جالاڭاش جۇرىندار كۇلەدi، بەتتەرiن تىرجيتادى، قولدارىن سوزىپ ونداق-مۇنداق جەرiن سىيپاپ قويادى. جانى دا، ءتانi دە ءتۇرشiگiپ سەلك-سەلك ەتە جيىرىلادى. قايتا ونىڭ وسى ۇركەك، اساۋ قىلىعى قوتيىنداردى قاتتى قىزىقتىراتىنداي — كوزدەرiن ساتىپ، كومەكەيلەرiنiڭ كۇلكiلi اسقىنىپ بارادى.
«پاگوندى» ءپاتشاعار انتالاعان ارسىزداردىڭ اراسىنان شوقتىعى كۇجiرەيiپ، iلگەرi بiر ادىم اتتادى. ماڭعاز، بارلىق-بايلىق جەتi اتاسىنان بەرi ءۇزiلمەگەن ناعىز قاراكوك بەگiزاتتاي پاڭ، بiراق يىعىندا iلiنگەن ەشتەمەسi جوق، تىرداي جالاڭاش. تاناۋىن كوككە ءشۇيiرگەن قالپى گۇلميرانىڭ بەتiنە الاقانىن تيگiزدi. ونىسى باقانىڭ باۋىرىنداي ىلعالدانىپ، جيiركەندiرە جىلبىسقىلانا جۇقتى. جۇپ-جۇمىر مويىنىنا اپاردى، سوسىن سۇق ساۋساعىمەن يەگiنەن كوتەرiپ، تومەن سالعان ءجۇزiن ءوزiنە اۋداردى.
— سەن بۇگiن — مەنiكiسiڭ. — ىستىق تا ءتاتتi ءلاززاتقا ەلتiدi مە، ءۇنi جiبەكتەي بيازى. دەمi ءاپ ساتتە جيiلەپ، دەنەسi اقپالاپ قوزىپ تىزاقتاتتى. تۇلا بويى شۇكiرگە بويالعانداي قىپ-قىزىل، كوزi قۇتىرعان كوكجالدىڭ جانارىنداي جاپ-جاسىل. — قانداي جۇمساقسىڭ، دەنەڭ جۇمىرتقادان كەشە شىققان بالاپاننىڭ تۇگiندەي. — قوماعايلانا جۇتىنىپ قويدى. كەنەت، «اكەل!» دەپ اقىرىپ قالدى. سول-اق ەكەن دەمنiڭ اراسىندا ينەسi شامنىڭ ساۋلەسiنە شاعىلىسىپ، ونىڭ قولىندا شپريس پايدا بولدى. جاڭاعى تۇر-الپەتiندەگi ىنتىقتىق، قۇشتارلىق iزiم-عايىم جوعالىپ، وشپەندiلiككە ۇقساس الدەبiر قاتۋلىقتىڭ قامالى سۇلبا كورسەتتi. بiلەگiنەن شاپ بەرiپ ۇستاپ ءوزiنە تارتپاقشى ەدi، گۇلميرا «ا-ا-ا!» دەپ، شىڭعىرعان قالپى ارتقا شورشىپ ءتۇستi. تۇس-تۇستان قارقىلداعان كۇلكi كومiپ كەتتi.
ايەلدiڭ الگi ارەكەتiنەن ەشتەمە ونبەدi، جان-جاعىنداعى ازىرەيىلدەي ۇيىرىلگەندەر ەش جاققا تىرپ ەتكiزبەدi. «ورمەكشiلi» وكiرەش باستاعان بiر-ەكi نايساپ تارپا باس ساپ، سوعىمعا سوياتىن مالداي عىپ جىعىپ سالدى. قۇلىنداعى داۋىسى قۇراققا جەتiپ، شىرىلداعانىمەن، قۇدايدىڭ قۇلاعىنا شالىنبادى. زارىن ەلەپ-ەسكەرەتiن مىنالار جوق. ەسiرiكتەردiڭ اراسىنداعى ءۇش-تورت ۇرعاشىلار دا اششى ايقايعا ماستانىپ، جاپىرىلا قول سوزدى. بiرi تۇيمەسiن اعىتىپ، شەشiندiرە بەردى. بiرi قولى تيگەن مۇنىڭ دەنەسiنiڭ تۇسىن سىعىمداپ، مىجعىلادى.
وسى ارەدiكتە قوزعالتپاي ۇستاپ تۇرعان ءاپپاق ءنازiك بiلەگiنە زىمياندىقتىڭ ءزارi بار ينەنi «پاگوندى» بويلاتا سۇڭگiتiپ جiبەردi. ىشقىنعان، قينالعان داۋىستان وزدەرi — اڭگۇدiكتەر عانا راحاتتى سەزiنiپ، رايىس ىستىق ىرعىنعا باتتى. سۋىرىپ العان ينەنiڭ ورنىنان بۇرق ەتiپ بىلىنگەن قارا قاندى باسسالدارى الاقانداي تiلiمەن جالاپ الدى. ودان كەيiن قولىنا جابىسىپ وتىرعان كەلەسى اڭگi جاسۋداي جارانى سورپىلداتىپ سورا جونەلدi.
ەندi بiرەۋلەرi تۇيمەسi اعىتىلعان كويلەگiن وپ-وڭاي سىپىرىپ تاستادى... قاسقىرلار تۋ-تالاپايىن شىعارعان جاباعىنىڭ تەرiسiندەي، بەيشارانىڭ كيiم-كەشەگi ءار-ار جەردە شاشىلىپ قالا بەردi.
قانشا دiزە مەن كۇشتiڭ استىندا بۇلقىنعان دەنە، الپىس ەكi تامىرمەن ءابجىلانداي سۋماڭداپ زاحارلى ءزار جۇگiرگەن كەزدە ءسات سايىن بوساڭسي بەردi. ابدەن تيتىقتاتقان، ميىنا تۇز بوپ بايلانعان ساۋالدار دا ىدىراپ، ماڭدايىنىڭ قۇرىس-تىرىسى جازىلىپ بارادى. بiر كوزiن اشقاندا گۇلجاننىڭ سۇلباسىن شالدى. جىمياتىن سياقتى، مۇنىڭ دا جىميعىسى كەلدi. ەندi بiردە ءومiرi باسىنان وتكەرمەگەن، اۋىزبەن ايتىپ جەتكiزە الماس ناعىز ۇجىماقتى شاققا شومپ بەردi. قور قىزدارى لاس پەن بىلاپىتقا بىلعانعان تۇلا-بويىن ايالى الاقاندارىمەن مايپەزدەپ سىيپايتىنداي.
بىلق-سىلق ەتiپ، ەش قارسىلىقسىز قالعان ۋىزداي ءاپپاق دەنەنi بۇدان ارى قىزىقتاۋعا «پاگوندى» پەرiڭنiڭ شىدامى جەتپەدi. توڭكەرگەن كەسەدەي انارىنا گەرويندi توگiپ تاستادى دا، قۇنىعا سiلەمەيلەپ جالاي باستادى...
ايىزى قانعان دايراباي جاڭا بiر سويقاندى كوكەيiنە ءتۇيiپ، iسكە اسىرۋعا بەل بايلادى. ءباتiردiڭ ابدەن سالىندى بوپ، سiلiكپەسi شىققان تاڭعا جاقىنعى ۋاقىتتا الىپ كەپ، سوڭعى ايلاردا كوڭiلدەرi جاراسىپ، ءسوز بايلاسىپ جۇرگەن ادامىنا تەلەفون شالدىردى. قايىرعالي دەگەن ول جiگiتتi ءابدiراحمانداردىڭ ايتۋى بويىنشا سىرتىنان بiلەتiن، جالعىز باسىنا ەكi بولمەلi ءۇيi بار.
اقىل-ەسiن اجداھا اپشىپ تۇرعان گۇلميراعا «تەز جەت، وسىنداي جەردە تۇرمىن» دەپ ايتاسىڭ دەپ، شەگەلەپ ءتۇسiندiرگەن. ونىسىن جونسەۋ جازعان بۇلجىتپاي ورىندادى، قايىرعالي الىپ-ۇشىپ جەتەتiن بولدى...
66-تاراۋ
گۇلجاننىڭ ۇيگە ورالماۋى، ءبارiن ءدۇر سiلكiندiردi.
ىمىرت ءۇيiرiلە ءتۇستi. ءسات سايىن شىرىقتارى قاشىپ، بەيمازدانا بەردi.
— اكەم-اۋ، قاستارىڭدا بiرگە جۇرگەن ادامنان قالاي كوز جازىپ قالاسىڭدار؟ — دەدi ىدىحان قىزدارىنا كەيiپ. ءوڭi بۇزىلىپ كەتiپتi. جىل ارالاتپاي ەكi بiردەي ادامدى شىعارىپ سالعاننان سوڭ، تىم قورقاق.
بiرiنشi، بالەنباي جىل وتاسقان ەرى قۇسان قايتتى. ءتۇبiنە ەسكi سىرالعى دiمكاستiگi — قانتىنىڭ كوپتىگى جەتتi. ەكiنشi، تۋماسا دا تۋعانداي بولعان ەنەسi ءپارزانا ءداۋىرىن تەرىس اينالدىردى. جارىقتىق، ۇلىنىڭ قازاسىن كوتەرە الماسا كەرەك.
وسىنىڭ ءبارiن ءوز كوزiمەن كورiپ، ءوز قولىمەن جونەلتكەن ادام: ءار نارسەگە كۇدiكپەن قاراپ، سەكەمدەنiپ قالاتىنى انىق. ءجۇزiن سونداي بiر ۇرەيدiڭ تورى جايلاعان. مازاسىز كۇي كەشتى.
— ماما، بiزدiڭ قاپەرiمiزدە ەشتەمە جوق، لەكسياعا باردىق، — ءسوزدi ەلميرا باستادى، — ول سوندا «قازiر بiر كiسiگە جولىعىپ كەلەمiن» دەپ، اۋديتورياعا كiرمەدى. سودان كەيiن كورمەي قالدىق. ءارi ونىڭ پراكتيكاسى دا، لابوراتورياسى دا بولەك. سوندا شىعار دەپ، iزدەمەدiك تە.
— ول قانداي ادام؟
— بiلسەك ايتپايمىز با؟
— كiمدەرگە بارۋى ىقتيمال؟ كۋرستاس، جولداس قىزدارىڭا تەلەفون شالىپ iزدەستiرiڭدەر!
بۇلاردىڭ شارق ۇرۋى ەش ناتيجە بەرمەدi. ەشكiم كورمەگەن، بiلمەگەن. گۇلميرا:
— ماراتتى تابۋ كەرەك، — دەدi الاسۇرا.
ءبارiنiڭ كوكەيiندە وسى سۇراق تۇر ەدi، بiراق قايدان iزدەمەك. قارا باسقاندا ول جiگiتتiڭ مەكەن-جايىن، اڭگiمە اراسىندا بولسا دا سۇراماپتى.
ەشكiم دۇرىستاپ ۇيىقتامادى. ىدىحان بiر-ەكi اۋرۋحاناعا تەلەفون شالىپ ەدi، ونداي ادام جوق بولىپ شىقتى. ال كوپتەگەن ءدارۋحانالاردىڭ تەلەفونىنا ءدوپ ءتۇسۋ قيىن، ىلعي دا جۇلگەسi بوسامايدى «تۋت-تۋت-تۋت» دەپ، اشۋىڭدى قوزدىرادى. سوسىن لاجى تاۋسىلىپ، دiڭكەلەپ بارىپ قويعان.
ءتۇنiمەن قيلى-قيلى ساۋالدار مازالادى. جان-پەندە تۇرمايتىن بەيمالiم ارالدا جاپادان-جالعىز قالعانداي قىستىقتى. وسىندايدا ۇلكەن اقىلشىسى، ارقا سۇيەرi ءپارزانا ەنەسiنiڭ جوقتىعى قاتتى بىلىنەدى. مارقۇمدى، قۇسان ەكەۋi ۇيلەنگەن سوڭ ەكi جىلدان كەيiن قولدارىنا كوشiرiپ اكەگەن. شالى نۇعىمان سوعىستان قايتپادى. ارميادان ورالعان جالعىز ۇلى ءامiرقازى اياقتانىپ ۇلگەرمەي، ماشينا قاقتىعىسىنان وپات بولدى. قىزى تورشا باتىس قازاقستان جاققا تۇرمىسقا شىعىپ، قاراورماندا كەمپiردiڭ جالعىز سوقا باسى سوپيىپ قالعان ەدى.
ەسكi، كونەكوزدەردىڭ سوڭى ءپارزانا شەشەسiن ويلاعاندا قۇساننىڭ كوكiرەگi قارس ايىرىلاتىن. سوسىن بiر دەمالىسىندا ەشتەمەگە قاراماي باردى دا، قولىنا اكەلدi. جارىقتىق، 24 جىل بۇلارمەن بiرگە، بiر ۇيدە عۇمىر كەشiپتi. تەك، اينالىپ-تولعانىپ، مەيiرiم شاپاعاتىن شاشىپ قانا وتىرۋشى ەدi. ەندi ورىنى ويسىراي ۇڭىرەيدi. قۇسانىن ەرەكشە جاقسى كورەتiن، ءۇش نەمەرەسi دەگەندە شىعارعا جانى. ال، كەلiنiنە كوڭiلi تiپتi بولەك. مۇنىڭ شەشەسiنە قۇلاعان ىقىلاسى دا ەلدە جوق: «زيباش قۇداعي» دەپ قۇراق ۇشاتىن.
ايەل اۋىر كۇرسiندi.
سونداي ۇلكەن اقىلشىسىنان، جاۋلىعى قارقاراداي اناسىنان ايىرىلعاندا بارىپ تۋقىمەتتiڭ تابىن سەزiنiپ ءجۇر. جالعىز ءوزi مىنا ءۇش قارعاسىن قالاي قاراقاناتتاندىراتىنىن بiلمەي دال. نۇرميرا تiپتi تۇڭعيىقتانىپ، بiرەۋمەن سويلەسۋدi بiر جولا دوعاردى. اجەسi، اكەسi باردا ەركەلەپ، بiردەمەسiن ايتاتىن ەدi. ونى سويلەتۋگە ءوزiنiڭ ىقپالى جەتپەي-اق قويدى. ەلميرا بولسا اناۋ، ايى-كۇنi تايانعان. قايتا وعان دا ءتاۋبا، اجەسi دە، اكەسi دە تۇرمىسقا شىققان قىزىعىن كوردى. ءازiرشە كۇيەۋ بالا ەكەۋi قولىندا، مۇقاتاي ديپلومىن السا ارالارى الىستايدى. ەلدەرiنە نۇكiس قالاسىنا بارىپ تۇرماق. قازiرشە وقۋلارىن بiتiرگەنشە بولەك جىبەرمەي وتىرعان ءوزi.
ەندi گۇلميرا كەتپەك ىڭعاي تانىتادى. «ونىڭ باراتىن جەرi قانداي؟» شاقشاداي باسى شاراداي.
ال، مىنا قارشادايىنان بەرi قولىندا وقىپ كەلە جاتقان گۇلجاننىڭ ءۇشتi-كۇيلi جوعالۋى، ارقاسىنا ايازداي باتتى. قانشا ايالاپ باقسا دا بiرەۋدiڭ بالاسى، ەرتەڭگi كۇنi بiردەمە بوپ قالسا، كiم جاۋاپ بەرەدi. بايقۇس قىزعا قاراپتان-قاراپ جۇرەگi اۋىرادى.
قۇساننىڭ اۋەلدەن سىيلاس، ۇنەمى تىرلىكتەرىنىڭ ءبىر جاعىنان شىعىسىپ جۇرەتىن اۋىلدا تۇراتىن مۇقاش دەگەن جاقىن جولداسىنىڭ قىزى. جوعارعى سىنىپقا تايانعاندا «وسى بالام سەندەردiكiندە تۇرىپ وقيدى» دەپ اكەلگەن ەدi. بiر جاعى — ءوزiمسiنگەنi، بiر جاعى — بۇلاردىڭ ءۇش قىزىمەن تۇيدەي جاستى. اراكىدىك قاتىناسقاندارىندا تورتەۋى بىربىرىنە ۇيىرسەك بولىپ العان.
سودان باستاپ ىدىحاننىڭ قولىندا. اۋەلگىدە تاتە دەپ ەدi، كەيiن كەلە-كەلە قىزدارىمەن بiرگە «ماما» دەپ كەتتi. بۇل دا ونى ءوزiنiڭ بالالارىنان كەم كورمەدi.
جازىمىش سولاي ما، ول دا وقۋعا تۇسە الماي ءجۇردi. سوسىن، لاجسىز ىدىحان گۇلجاننىڭ دا قۇجاتتارىن قىزدارىنiكiنە قوسىپ، مەديسينالىق ينستيتۋتتىڭ قابىلداۋ كوميسسياسىنا وتكiزگەن. ءوز بالالارىنا تانىتپاعان ەپتiلiگiن اڭعارتىپ، الدەبiر ادامدارعا تەلەفون دا شالدى. بۇيرىق شىعار، وقۋعا ىلىكتi. ەندi، مiنە، باقانداي بەسiنشi كۋرسقا كەلگەندە قۇدايدىڭ باسىن اينالدىرعانى. «امان بولسا ەكەن ءوزi، ايتەۋiر».
تاڭەرتەڭiندە قىزدارىن ساباقتارىنا جونەلتە ساپ، گۇلجاندى iزدەۋگە بەل بايلاپ وتىرعان. ساعات سەگiزگە تامان تەلەفون شار ەتە قالدى. ونىسىز دا دەگبiرسiز ايەل تۇرا ۇمتىلدى.
— ءيا.
— ءدۇيiمبايەۆتاردىڭ ءۇيi مە؟
— ءيا، ءيا...
— گۇلجان قاليولدايەۆا 12-شi قالالىق كلينيكالىق ءدارۋحانانىڭ حيرۋرگيا ءبولiمiندە.
— وعان نە بولدى؟ — داۋىسى بارقىنداندى.
— قورىقپاڭىز، وپەراسيا ءساتتi اياقتالدى، قازiر جاعىدايى جاقسى.
ىدىحاننىڭ اۋزىنا قاپەلiمدە ءسوز تۇسپەي ابدىراڭقىراپ قالعاندا، ارعى بەتتەگi ادام بايلانىستى شورت ءۇزدi. قولى قالتىراپ بارىپ بۇل دا تەلەفوننىڭ تۇتقاسىن ورىنىنا قويدى. جۇرەگi وسال ايەل، بiراز ۋاقىتقا دەيiن ءوز-وزiنە كەلە المادى.
— ماما، كiم ول؟! — گۇلميرا ءوز بولمەسiندە ءجۇرiپ ءۇن قاتتى.
شەشەسi جاۋاپ قايتارمادى.
— ول كiم ەكەن زۆونداعان؟ — گۇلميرا جاڭاعى ساۋالىن قايىرا قايتالاپ، قاسىنا تاياندى. سوندا عانا شەشەسiنiڭ ءتۇسiن بايقاپ:
— ماما، نە بولدى ساعان؟ — دەپ، ۇرەيلەنە ايقايلادى.
وسى كەزدە كەۋدەسiنiڭ اتقالاقتاعانى ءسال سايابىرلاپ:
— گۇلجانعا وپەراسيا جاساپتى، — دەدi ىدىحان.
مۇنى ەستiگەن گۇلميرانىڭ دا كوزi باعجاڭ ەتiپ، ءتۇرi وزگەرiپ سالا بەردi.
بiرازدان سوڭ ولار اۋرۋحاناعا قاراي تاكسيمەن اسىعىس اتتانىپ بارا جاتتى.
... وسى وقيعا لەزدiڭ اراسىندا گۇلميرانىڭ كوز الدىنان جۇگiرiپ ءوتتi. سول بiر قارالى كۇنi گۇلجاننىڭ بولاشاعىنا بالتا شابىلعان ەكەن.
ودان بەرi دە بiراز ۋاقىت جىلىستادى. عىلىم پروگرەستi تۇردە دامىماسا دا، مەديسينا سالاسىندا جاڭالىقتار بارى ايان. تۋۋعا قابiلەتi جوق ايەلدەردi دە جاساندى جۇكتi جاساپ، قارىنىن شەرميتiپ قويۋعا ءدارiگەرلەردiڭ دارمەندەرi جەتiپتi. اي-كۇنi تاقالعاندا ول كادiمگiدەي تولعاتىپ، «بوسانادى» ەكەن. سول ۋاقىتتا كوكەك انالاردىڭ تاستاپ كەتكەن شاراناسىنىڭ بiرەۋسiن، «مiنە بالاڭىز» دەپ كورسەتسە جەتiپ جاتىر. بالا دەپ اڭساپ، زارىعى اسىپ جۇرگەندەر ەت-جۇرەگiمەن ەمiرەنiپ، ومىراۋىنان ءسۇت تە شىعادى.
مiنە، قازiرگi مەديسينانىڭ العان بiر قامالى وسى. بiراق، بۇل قايىرىمدىلىق تا كiم-كورiنگەنگە جاسالا بەرمەيتiن ۇلكەن سىي.
گۇلميرا مەن Iلياستىڭ تiرەلگەن بەكەتi وسى بولدى. ماسكەۋدەگi عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا الگى ءادiستi قولدانىپ، ايى-كۇنi جەتكەندە گۇلجاندى الماتىدا بوساندىرۋ. ءسويتiپ، «بiر قىز» دەپ جۇرگەن بiتiمنiڭ كوڭiلiن بiرلەپ، «بالا» دەپ جۇرگەن قۇربىلارىنىڭ اڭسارىن باسۋ. بiراق، جاڭاعى قيتۇرقىسىن شاما جەتسە گۇلجانعا دا بiلدiرتپەۋ.
بۇل ءۋاجدi ەستiگەن كەلiنشەك، مۇڭايىپ وتىرىپ قالدى.
— قايتكەندە دە بiتiم ەكەۋiڭنiڭ ارالارىڭدا بiر دانەكەر بولۋى كەرەك. — ءارiء-سارi وي ءۇستiندە تۇرعان قۇربىسىنىڭ بايلامىن مىق شەگەمەن مىقتاپ قاعا تۇسەيiن دەگەن ويمەن گۇلميرا شاۋجايلاي بەردi.
— ماسكەۋگە قاشان ءجۇرۋiمiز كەرەك؟ — باعاناعىداي ەمەس، جانارىنا مۇڭ ءۇيiرiلگەن گۇلجان يەگiن سىلبىر كوتەرiپ، تiل قاتتى.
— ەرتەڭ-بۇرسۇگiندەرi ۇشىپ كەتسەك جاقسى بولار ەدi. تiپتi، ىڭعايسىزدانساڭ، بiتiمگە ءوزiم ايتايىن. ايتپەسە، «دوعىدىرعا قارالامىن» دەسەڭ، قارسى بولماس.
— ول قۋانباسا، قارسى بولمايدى. ءوزi دە تالاي «ەمدەل، ەمدەل» دەپ ۇگiتتەگەن.
— ەندەشە تiپتi جاقسى، ارى كەتسە بiر جۇما، ون كۇندە قايتىپ كەلەمiز.
— جارايدى...
گۇلميرا نەگiزگi جايتتى بۇگiپ قالدى.
ارادا ەكiء-ۇش اي وتكەندە، اۋىر اياق كەلiنشەكتiڭ بويىنا ءتان بەلگiلەرi گۇلجاننان دا بiلiنە باستادى. بۇعان ەلدەن-ەرەكشە بiتiم شاپكiسiن اسپانعا اتا قۋانىپ ەدi. كەلiنشەگi دە باقىتقا ماستانعان-تىن.
ەندi، مiنە... قۇداي نيەتتi قابىل قىلماسا، ادام ءبارiبiر قولىمەن ەشتەمە iستەي المايدى ەكەن. قانشاما ەڭبەك زايا كەتiپ، قانشاما ارمان اياققا تاپتالدى...
67-تاراۋ
الگiندە جاسارالعا نۇرميرا تەلەفون سوقتى. ماسكەۋدەن Iلياس حابارلاسىپتى.
— ول قاي ۋاقىتتا بارىپ ۇلگەرگەن؟ — دەپ، بۇل تاڭ-تاماشا قاپ سۇرادى.
ءبارiن نۇرميرا ءتاپتiشتەپ ءتۇسiندiردi، بار سۇمدىقتى ەستiگەندە ازا بويى قازا تۇردى.
سودان بەرi كوڭiلi بەي-جاي، تالىعىپ ءارتۇرلi عالامنىڭ قيىرىن ويمەن شارلاپ قايتادى. دايەكتi بiر نارسە ۇشىعىنا جەتكiزەر ەمەس، مۇنشاما قاساقى جاۋلاردىڭ قاپتاپ كەتكەنiنە قايران. «قىرىق تەمiردiڭ قىلاۋىنداي، توقسان جولدىڭ تورابىنان قوسىلعان امەريكاندىقتار نەگە انايى، جاۋىزدار تۋرالى فيلمدەردi كوپ كورسەتەدi؟» دەگەن ساۋال جيi مازالايتىن. سويتسە، ونىڭ جاۋابىن ەندi تاپقانداي، قوعامنىڭ iرiپ-شiرiگەنiن جاسىرا الماي، اشىنعاندىقتان الگiلەرiن ايپاراداي الەمگە جايىپ سالادى ەكەن. ول ءۇشiن ولاردى جازعىرۋ دا جاراماس، ونداعىسى — وزدەرiن ايۋان كەيپiندە كورە وتىرىپ، ويلانسىن، توقتاسىن، ءناپسiگە تەجەۋ سالسىن دەگەن جاقسى پيعىلدان تۋىنداعان يگi iس.
بiزدەگى بەيادەپ، ارسىز قىلىقتاردىڭ ءبارi ءارiدەن باستالعان سياقتى. قازiرگi بەدەكشi، دەلدالداردىڭ الىم-بەرiمدەگi تۇراقتى قاتىناسقا كوشكەن شەتەلدiك ءىرى كاسىپورىننان كەلگەن ارىپتەستەرىنىڭ قوينىنا قىز سالىپ بەرۋi، بۇرىنعى كومسومولدان، پارتيادان قالعان ءداستۇر. ولار جوعارىدان بiرەۋ اۋىلدارىنا ات شالدىرسا، قۇرداي جورعالاپ، iشiپ-جەمiن، «راحاتىن»، مونشاسىن ءازiرلەتiپ قويعان. ماسەلەن، اۋداندىق كومسومول كوميتەتiنiڭ بiرiنشi حاتشىسى وبلىستا بiر-ەكi كۇنگە كونفەرەنسيا وتسە، مiندەتتi تۇردە كوڭiلدەسiن دەلەگات ەتiپ سوعان الىپ بارعان. سونداي-اق، وبلىستىڭ بiرiنشi حاتشىسى سەزدەرگە الگiندەي كوبەلەك بيكەشتەردi تاستاماي اكەلگەن. انا جاقتا الدىن-الا جاسالعان سەناريي بويىنشا ۇلكەن فورۋم جۇمىسىن جۇرگiزiپ جاتادى، ال بۇلار قوناق ۇيدە قىزويناققا باتادى. نەمەسە، كوزى ءتۇزۋ بولىپ جۇرسە ەكەن دەپ، كوش باستاعان كوسەمىندەي كوكەسىنىڭ كوڭىلىن جايلاۋعا «جاراتادى». جەزوكشەلiكتiڭ سوڭىنا الاڭسىز ءتۇسiپ كەتكەن بiر جەرتەزەك، كەزەكتi اشىناسىمەن توسەككە جاتپاس بۇرىن كومسومول بيلەتiن ستولدىڭ ءۇستiنە قويىپ، «مەن — كومسومولمىن» دەپ ءوزiن تانىستىرادى ەكەن.
جاستاردىڭ ول ۇيىمى الدەقاشان تاراسا دا، الگi ءباتiر، بەتiن العاش اشقان ءپاتشاعاردى ۇمىتا الماسا كەرەك. زيناقورلىققا باۋلىعان «ۇلكەن مەكتەپتi» جادىنان ءبىر جولا وشىرۋگە شاماسى دا، قۇلقى دا جوق سياقتى.
تەمەكi تۇتاتتى. بولمەنiڭ اۋاسى قاپىرىقتانىپ، القىمدى سىعىمدايتىنداي. تىنىسى تارىلعاندىقتان، الدە، مازاسىز وي ەڭسەسiن باسقاندىقتان اۋىر كۇرسiندi. جايمەن بارىپ تەرەزەنi اشتى. كوشەدە قىبىر-جىبىر ادامدار اعىنى تولاسسىز ساپىرىلىسادى. سىرتتاي ءبارi دە سىپايى، ءبارi دە مادەنيەتتi...
ايەل — قوعامنىڭ ايناسى... — وي جۇلگەسi جالعىز وتىرعان ادامدى ىرقىنا كوندiرiپ، ارمەن قاراي جەتەلەي ءتۇستi. — ايەل قاۋىمى تاربيەلi، كورگەندi، يبالى بولعاندا عانا، كەز-كەلگەن قوعام پاراساتتىلىققا بەت تۇزەيدi. «سۇلۋلىق — الەمدi ساقتاپ قالادى» دەگەن ءسوزدiڭ توركiنi وسىنى مەڭزەسە كەرەك. بۇل جەردە سۇلۋلىق سىرتقى ءسۇدiندە عانا ەمەس، جان مەن اردىڭ تازالىعىندا... يماندا...
ءاربiر شەشە ءوز بالاسىنا يە بولسا، الەۋمەت جامانشىلىقتان الاستالادى. ويتكەنi، ورتا سول بالالاردان ءتۇزiلەدi. ءاسiرەسە، قىزدىڭ تاربيەسi قايتا-قايتا قاداعالاۋدى قاجەتسىنەدى. سەبەبi، ماڭىنداعى جiگiتتەردi باتىرلىققا دا، جاۋىزدىققا دا يتەرمەلەيتiن ونىڭ قىلىعى: ەركەلiگi، نازى، اقىلدىلىعى. كوپ جاعدايدا قىزدىڭ بويىنان تەكتiلiك تابىلىپ جاتسا، تەنتەكتiككە جول جوق. قالاي ايتقاندا دا ايەل — ادامزاتتىڭ عانا ەمەس، الەمنىڭ اناسى. ۋاقىت وتكەن سايىن قوعامىمىزبەن تۇتاس ازىپ بارا جاتقانىمىز، شەشەمiزدiڭ تەكتىلىكتەن، اداميلىقتان اۋىتقىعانىن بiلدiرمەس پە ەكەن؟..
قارا تەلەفون وي قۋىپ مارقادام تاپپاعان جiگiتتiڭ قابىرعاسىن قاقىراتا تاعى دا شىرىلدادى.
— جاسارال.
ءۇنiنەن، مانەرiنەن بiردەن تاني قويدى.
— نۇرميرا، — دەدi ونىڭ ءسوزiن كيiپ، — ماعان بۇدان بىلاي حابارلاسپاي-اق قوي. كەشiر... — كەلiنشەك بiردەمە ايتىپ ۇلگەرگەنشە، تۇتقانى قويا سالدى. جiگiت ءوز-وزiنەن بۇلقان-تالقان اشۋلانىپ، كۇيiپ-پiستi. وسى ۋاقىتقا دەيiن قاجىماي، تالماي جەتەلەپ اكەلە جاتقان جiگەرi ءاپ ساتتە قۇمعا اينالعان. قولىنان ەشتەمە كەلمەگەنiنە قورلانىپ، ىزادان جارىلىپ كەتۋگە شاق. ءار تۇيتكiلدiڭ سوڭىنان سابىلا-سابىلا ساناسى ابدەن سارابدال تارتقان. ماقسات-مۇددەسi كۇيرەپ، قۋىس قۋرايداي قالتىرادى دا قالدى.
جiگiتتiڭ باسى زەڭگiدi. بiر نارسەنi ازاماتتارشا شەشە المايتىنىنا كۇيiندi. ماقساتسىز سۋىرمانى اشىپ، الدەبiر كونۆەرتتi قولىنا الدى. بۇل — گۇلميرانىڭ بۇعان جازعان حاتى ەدi.
«سالەمەتسiڭ بە، جاسارال! — دەپ باستالعان جازۋلارعا كوز ءسۇزدi. — سiزدi تانىماي جاتىپ حات جازىپ وتىرعانىما، ارينە، كەشiرiم سۇرايمىن. مەنi سوكپەسسiز، ءتۇسiنەرسiز دەپ ويلايمىن. نۇرميرا ارقىلى ءوزiڭiزدi سىرتتاي بىلەمىن...
جالعاندا نەشە ءتۇرلi جاعدايلار ۇشىراسادى عوي. سiزگە ءومiربايانىمىزدى قىسقاشا ايتىپ وتەيiن. قىزىق تا ەمەس شىعار، بiراق ايتۋعا تيiستiمiن.
بiز ءۇش قىز ەگiز ەدiك. 1982-دە ۇشەۋمiز دە مەدينستيتۋتقا ءتۇستiك. ەكiنشi كۋرستا وقىپ جۇرگەنiمiزدە اكەمiز قايتىس بولدى. مiنە، سودان باستاپ، نۇرميرا قاتتى وزگەردi. كەيدە ونىڭ الدىندا ءوزiمدi كiءنالi سەزiنەمiن. تۇرمىس قۇردىم. ەكiنشi قىز مەنiڭ الدىمدا وت تۇتەتكەن. ءبارiمiزگە سەلبەسكەن نۇرميرا.
ەلميرا تۋىتتان قايتىس بولدى. مامام قازانى كوتەرە الماي توسەك تارتىپ جاتىپ قالدى. وندا دا ساباقتان سۇرانىپ، قاسىندا نۇرميرا وتىردى. مەن ءوز وتباسىمنان شىعا المادىم. اقىرىندا، ەلميرانىڭ قىرقىنا قاراي شەشەمiز دە ماڭگiلiككە كوز جۇمدى. تاعدىردىڭ قاتالدىعى سونشا، جالعىز انامىزدى الدى دا جونەدi.
مەن سiزگە، جاسارال، سوزبەن جەتكiزە الماسپىن. قازiر نەدەن قورقاتىنىمدى بiلەسiز بە؟
وسى سiزبەن كەزدەسiپ جۇرگەلi عانا ونىڭ كوزىنە نۇر جۇگىردى. مۇمكiن سiزگە سەنiمسiز دە، كۇلكiلi كورiنەر. مەن نۇرميرانىڭ الدىندا كوپ قارىزدارمىن. ەندiگi ونىڭ ءومiرi تەك قۋانىشپەن وتسە دەيمiن... تاعدىردىڭ نە دايارلاپ تۇرعانىن قايدام. ويدان ءوزiم دە شارشادىم. ءومiر قانداي قيىن. نەگە بiر ادامدى قيناي بەرەدi ەكەن.
ءيا، سiز ءالi كوپ نارسەنi بiلمەيسiز، مەن كەيدە ءوز-وزiمدi ءولتiرە سالعىم كەلەدى. اكەنi، شەشەنi جۇتتىم، ەلميرانى... بiز ەكەۋمiز عانامىز، سiز ءتۇسiنەسiز بە مەنi؟ مەن وسى حاتتى سەنسەڭiز، ەگiلە جىلاپ جازىپ وتىرمىن. ول ۇلىن قۇشاقتاپ ۇيىقتاپ جاتىر. تۇنگi ساعات ەكi.
كiم نە سۇراسا دا نۇرميرا ءۇشiن ءبارiن قيار ەدiم، تەك سونىڭ باقىتى ءۇشiن قۇربان بولار ەم. كەشە كەشكە ول: «اۋەجايدان ۇيگە، اكە-شەشەمiزگە كەتiپ بارا جاتىرمىز دەگەندەردi كورسەم، ءوز-وزiمنەن جىلاعىم كەلەدi» دەيدi. ەكەۋمiز قوسىلىپ جىلايىق سوسىن.
سiزبەن بiر كەزدەسەرمiز. وسى جولى الماتىعا اسىعىپ، مەنەن ەرتە كەتكەنi دە سiز ءۇشiن. بۇرىن كەرiسiنشە، «الماتىعا بارعىم كەلمەيدi، كوڭiلسiز، كۇتiپ تۇرعان ەشكiم جوق» دەيتiن. «مۇنىڭ ءبارiن ماعان نەگە ايتىپ وتىر؟» دەپ ويلايتىن شىعارسىز. نە ويلاساڭىز دا ءوزiڭiز بiلەسiز. كوپتەن بەرi كiمگە شاعىنارىمدى بiلمەي ءجۇر ەدiم، سiزگە اقتارىلىپ، بiءرتۇرلi جەڭiل بوپ قالعان سياقتىمىن. سiزدi وعان اياق استىنان بiر قۇداي كەزدەستiرگەن شىعار...»
اۋىر كۇرسiندi. تەمەكiسiن الىپ تۇتاتتى.
جاڭاعى جاسارالدىڭ ءسوزi ايەلدiڭ توبەسiنەن جاي تۇسكەندەي ەتتi. ونىسىز دا اقىل-ويى كەدiر تارتىپ، مۇسكiن حال كەشiپ جۇرگەنiندە مىنا جاي — جىعىلعانعا جۇدىرىق بوپ تيدi. استە كۇتپەگەن ناستەسi. ءمۇريت بالاداي ءبۇرiسiپ وتىردى دا، ال كەپ جىلاسىن. نەشە كۇنگi تارتقان بەينەتiنiڭ زورىعىن ەندi سەزiندi. قۇداي اياماعاندا ادام ايامايتىنىنا ەندi كوزi جەتتi.
گۇلميرانى ويلاپ، سارى ۋايىمعا سالىنۋ دا ابدەن تيتىقتاتقان. قاشانعى ونى كۇتەدi، قاي جەردەن iزدەيدi. الماسبەك اعاسىنا ەرتەڭiنە قايىرا تەلەفون سوعىپ ورىنىنان تابا المادى، اقىرى بولارى بولدى عوي دەپ جۇمىسىنا iزدەپ بارسا، وسىدان ەكi جەتi بۇرىن دەمالىسقا شىعىپ كەتiپتi. سوندا ءوزiنiڭ كiممەن سويلەسكەنiنە قايران. ادەيi، الگi قۋلاردىڭ ۇيىمداستىرعانىن سوندا بارىپ توپشىلادى. ەندi ەشقانداي ءۇمiت جوق.
كوكiرەگiن كۇمبiرلەپ قۇسا، شەر كەرiپ بارا جاتىر. مىنا ون سەگiز مىڭ عالام سىيعان جالعاننان بiر باسىنا ورىن تابىلساشى، بەرگەن يت تiرلiگiنiڭ ءوزiن ءتاڭiر بۇلاعانداي.
قولىنا قالام، قاعاز الدى. جاسىن قاعازعا شىرا ەتە وتىرىپ اقتارىلسىن. كوڭiلiندە جۇرگەنiن، كوكەيiنە تۇيگەنiنiڭ ءبارiن بiر جاپىراق پاراقتا قالدىرعىسى بار.
قوتانداي قوتارىلعان ويىن قويىرتپاقتاتا سۇيكەكتەتتi.
الدەنۋاقىتتا بارىپ ءدارi-دارمەك سالىنعان قوبديشادان بالە-باتەردiڭ ءبارiن شىعارىپ، بiر ىدىسقا ەزە باستادى. ابدەن ەزiلدi-اۋ دەگەندە كيiنiپ، سىرتقا بەتتەدi.
68-تاراۋ
مۇرىنىنان سiرگە وتكiزiلگەن تايلاقتاي كەتپەيتiنiنە ابدەن كوزدەرi جەتكەن سوڭ بiلەۋiتتەر، گۇلجاندى باقىلاۋسىز ءۇي ماڭىنا جiبەرەتiن. جانىنىڭ نەتكەن سiرi ەكەنiن كiم بiلسiن ونداق-مۇنداق شارۋانى iستەپ، تىنىمسىز شاپقىلايدى دا جۇرەدi. بۇگiن باسسالدارى بiر قۇشاق كiر كيiمدەرiن بەرiپ، جۋىپ، وتەكتەپ قويۋدى تاپسىرعان. سول پارمەندi قالتقىسىز ورىنداپ، تازا سۋعا شايعان كiردi سىرتقا شەرمەڭدەي جايىپ جاتىر ەدi. ەشقانداي ماقساتسىز كوشە بويىنداعى ارى-بەرi اعىلعان ادامدارعا نازىرى اۋدى. زاۋقايىردا تانىس بiر ءسۇدiنگە قادالا قالدى. الگiلەردiڭ ورتاسىندا جاپادان-جالعىز نۇرميرا كەلەدi. بۇل ءوز كوزiنە ءوزi سەنبەدi. كۇتپەگەن جايت. ءيا، سول. جۇگiرiپ بارىپ بiدiءرالiگە ايتا قويۋعا بiر وقتالدى دا، ول رايىنان تەز قايتتى. «قايدا بارادى؟» سۇعاناقتىعى اسىپ، سونى بiلگiسi كەلدi. ەكi كوزiن ساتىپ، ءار قادامىنا تەسiلدi دە تۇردى. نۇرميرا بۇلار بەكiنگەن ءۇيدiڭ تۋرا الدىنان ءوتتi دە، كەڭسايعا كوتەرiلەتiن قايقاڭمەن جوعارى ورلەدi. بارا-بارا نازار اۋقىمىنان جاسىرىنىپ، جولدى جاعالاي قاپتاعان اعاشتىڭ اراسىنا سiڭiپ كەتتi.
باياعىدا باقىتتى بالالىق شاعى تۋرا وسى «بارناۋىل» كوشەسiندە باستالعان. وندا پاپاسى دا، ماماسى دا تiرi. انەۋ، انە، وزدەرi تۋىپ-وسكەن ۇيلەرi. مۇنى كورiپ تۋعان شاڭىراق الىستان ەڭسەسiن سالا ەلەگiزەتiندەي. نۇرميرانىڭ دا جۇرەگi دەلدiرلەپ، كەڭسiرiگi اشىپ، جانارىنىڭ اياسىن جاس تورلادى. بارعىسى كەلدi. ىندىنى قۇلاپ، اۋعان اۋسارىنا اۋ سالىپ، قاساقانا بارمادى. ودان دا اكە-شەشەسiنiڭ قاسىنا تەزiرەك جەتiپ، بiر جولا تىنىم العانى ءجون.
گۇلجان نۇرميرانى ارى كۇتتi-بەرi كۇتتi. بوتەن جاقپەن قايتىپ كەتتi دەيتiندەي، بۇل ماڭدا باسقا جول جوق. بiر ساعاتقا اينالىپ بارادى، توبەسi كورiنەر ەمەس. باعانادان بەرi مiز باقپاي، ۇياسىنىڭ اۋزىندا قوس اياعىن كوتەرiپ ۇزاق-ۇزاق تۇراتىن سارشۇناقتاي، قاقپانىڭ ماڭىنان كەتپەي مەلشيە سونى اڭدۋدا. شىدامى تاۋسىلدى. سوسىن ۇيگە الدەنەشە كiرiپ، الدەنەشە شىقتى. گۇلميرانىڭ قامالىپ جاتقان بولمەسiنە تايانىپ بارىپ، بiرنەشە قايتتى.
مۇندا قوتيىندار قاعاندىعى تاڭەرتەڭ كەلiپ ورنالاسقان. كەزەكتi بۇل تۇراقتارى، ەكi قاباتتى وڭاشا ءۇي. باقشاسى، ات شاپتىرىم اۋلاسى بار. گۇلميرا «جايعاسقان» بولمەنiڭ تەرەزەسi باقشاعا قاراعان، ايتپەسە مىنا كوشەنi الدەقاشان تانىپ قويار ەدi. ادەيi، قۇبىجىقتاردىڭ قولىنا تۇسكەن پەندەلەردi قاماۋعا الىپ، ازاپقا سالۋ ءۇشiن ارنالعانداي بولمە. بiر قىزىعى ەسiگi سىرتىنان iلiنەدi.
سونى بiلگەندiكتەن گۇلجان «نۇرميرانى كوردiم» دەپ ايتۋعا بiرنەشە وقتالدى. بiرنەشە رەت ول رايىنان قايتتى. ەكi ءدۇدامالعا دەمiككەن ويدىڭ ورتاسىندا قاقپاقىلعا ءتۇسiپ، يت ءراسۋاسى شىقتى. اقىرى دiڭكەسi قۇرىعان ىندىن، ساناعا باعىنباي دەگەنiنە جەتەلەپ اپاردى. مiسكiن جاتقان توزاق بولمەسi — «وبيازياننيككە» كiرiپ بارىپ، قاپەلiمدە ءسوزدi نەدەن باستارىن بiلمەي سوستيىپ تۇرىپ قالدى.
مۇنى كورiپ گۇلميرا جاستىقتان باسىن سىلبىر كوتەردi. ومىراۋى الۋ-دالۋ اشىلىپ-شاشىلعان، ونىڭ ءۇستiنە ەزۋiنەن اققان كوبiككە جاعاسى ايعىز-ايعىز سiلەمەيلەنگەن. جانارلارى قانتالاپ، ءوڭi قۇپ-قۋ بوپ بوزارعان. ۇزىن بۇرىمى تارقاتىلىپ، ءمولiدەي قارا شاشى دۋدىراپ، كادۋەسكi پەرiنi ەلەستەتەدi. اڭعارسىز كوزقاراسىن الدەبiر بەيمالiمدiك جايلاعان.
ديۆانعا وڭشالىپ وتىردى. ىزاسى وتكەندەي توردەگi ۇلكەن ساعاتقا بiر قاراپ قويدى. ول تىنىمسىز سىرت-سىرت ەتەدi. سوسىن دومبىققان قولىمەن ەزۋiن ءسۇرتتi. ەدەنگە نازارىن اۋداردى، ات اۋناعانداي ورىندى جالتىراتىپ قويمالجىڭ جىن-سiلەكەي جايلاپتى. كويلەگi ولپى-سولپى، ەتەگi قاققا اينالعان. ۇزىن شاشىنىڭ تەڭ جارىمى جىنمەن بىلىعىپ، بىلاپىتتانا سiلەمەيلەنگەن.
مىنا ۇسقىنىنان كورگەن پەندە تiكسiنەتiنi قاق. جاڭا عانا ۋكول-زاردەن مەڭدەگەن زارۋرەت ناۋقاسى قايتىپ، ميى سولق-سولق ەتiپ ەپتەپ ەسiنە كەلە باستاعان.
زارەسi ءزار ءتۇبiنە جەتكەن گۇلجان ابدىراي، «نۇرميرا... نۇرميرانى» دەپ مiڭگiرلەدi.
— نۇرميرانى اكەلدi مە، نەمەنە؟..
ورنىنان اتىپ تۇردى. جانارى باقجاڭ ەتتى. الدەكiمدە وشپەندiلiگi، قانىن قارايتقان كەگى كەتiپ بارا جاتقاندىقتان با، جۇدىرىعىن ءتۇيiپ، تiستەنە قارادى. جاعىنىڭ بۇلشىق ەتتەرiنiڭ جيىرىلعانى بiلiندi. كوزiنiڭ الدىنداعى كوگەرگەنi ءالi تاراي قويماعان، كوگiلجiم تارتادى. اياسىنا لىقسىپ جاس تولدى، بiراق قاراشىعىنا لىپ ەتiپ الاۋ شوقتىڭ نۇرى جۇگiردi. ورىنىنان كوتەرىلىپ، Iلگەرi گۇلجانعا قاراي بiر ادىمدادى. ونىڭ ۇرەيi تiپتەن ۇشىپ، ابدەن ءاتۇيiرi قاشتى. ارتقا شەگىنە بەردى. ءومiرiندە مۇنداي قورىقپاعان شىعار. ونە-بويى قالشىلداپ، كەكەشتەنە تiل قاتتى.
— جو... جووق، كەڭسايعا قاراي كەتتi...
توردان بوساعان جولبارىستاي اتىرىلا جونەلدi. سىرتقا شىعىپ، نەشە كۇنگi تۇڭعيىققا تۇنشىققان قاراشىعى جارىققا ۇيرەنە الماي ءسال اڭىرا بوگەلدi. توڭىرەكتi بايىپتاپ كورە الاتىنداي جاعىدايعا جەتكەن سوڭ، قايدا تۇرعانىن زەردەلەپ بiلiپ الۋعا تىرىستى. بiر جاعىنان ۇرگەدەك سەزiم دە قىسپاققا الىپ، «قازiر تۇرا جۇگiرمەسەڭ سوڭىڭداعى سويداۋىلدارعا تاعى دا تۇتىلاسىڭ» دەيتiندەي. الدەبiر ءتۇيسiكتiڭ جەتەگiمەن، ەشتەمەنiڭ بايىبىنا بارىپ تا ۇلگەرمەي بەتالباتتى جانۇشىرا اتىلدى.
ساناسىندا بiر قىلاڭ بەرگەن نارسە «كەڭساي» دەگەن ءسوز. مۇنىڭ بiلۋiنشە كەڭساي جوتاعا قاراي ورنالاسقان.
وسى قورىتىندىسىن باعدار ەتiپ، جوعارى جەتەلەگەن اسفالت جولمەن ورشەلەنە قايقاڭعا سالدى. ءور — وكپەسiن ءوشiردi. سوندا دا تiرمiزiكتەنە تىرىسادى. قاپەرىندە ەشتەمە جوق، ايتەۋiر، لاعىپ بارادى. سانسىراعان كۇي كەشiپ، بيiككە ۇمتىلۋدا. مiنە، ەندiەندi زيىنىنا بiردەمە بارعانداي. كەڭساي... زيراتتار...
الدەبiر ەلەستەر كوز الدىنان جۇگiرiپ ءوتتi. Iلگەرiگە مويىنىن سوزا قارادى. قابىرعاسىنا مولانىڭ كەسكiنi بەدەرلەنگەن الىپ دۋالدى جانارى شالدى. بەتالىسىنىڭ دۇرىس ەكەنiن سوندا توپشىلادى. الدەقاشان سۇيەگi قۋراپ قالعان اكەسi مەن شەشەسiنiڭ باسىنا كەلە جاتقانىن ۇعىندى. وسىنى ءتۇيسiنگەن سايىن ساعىنىشتىڭ وتى وزەگiن كەۋلەپ، جۇرەگiن تۋلاتىپ، وكپەسiن ورەكپiتتi. كوكiرەگi قارس ايىرىلا تارتقان ازابى مەن قاسiرەتتەن، ءاسiرەسە ەكi اياقتى پەندەلەردiڭ باسىنا قورلاۋىنان بۋلىعا جىلادى. ءوز-وزiن توقتاتا، باسا الماي سەندەلە سىڭسىدى.
بiر بايقاعانىندا قالىڭ قورىمنىڭ iشiندە جۇرگەنiن اڭدادى. بiراق، زار مەن جاپاعا كومiلiپ، شىنداپ تۇرىپ جىلاعاندىعىنان بۇكiل ارۋاقتىڭ سۇيەگiن سىرقىراتقانىن ەكشەي المادى.
اكەلەرi مەن شەشەلەرi قاتار جەرلەنگەن ەدi. نۇرميرا ەكەۋiنiڭ اراسىنا، اناسىنىڭ مازارىنا ارقاسىن سۇيەپ، بiر جاعىنا قيسايىپ وتىرىپتى. بولىمسىز جەلدiڭ لەبiمەن ساماي شاشى مەن كەكiلi دiرiلدەيدi. مۇنىڭ كەلگەنi قاپەرiنە دە كiرمەيتiندەي، كوڭiل بولمەدi. تۋ سىرتىن سالعان قالپى، بەيساۋات دىبىرعا مويىن دا بۇرمادى.
— نۇرميرا!
جانىنا تايانىپ داۋىستادى. جاۋاپ جوق. ىلدىم-جىلدىم جۇرەلەي جايعاسىپ، «نەعىپ وتىرسىڭ؟» دەپ يىعىنا قولىن سوزعانى سول ەدi، قيقايعان وڭ جاعىنا قاراي سىرعىپ قۇلاي بەردi. جان ءتۇرشiكتiرە گۇلميرا باج ەتە قالدى. جانۇشىرا سiلكiلەدi، جۇلمالادى. بiراق، نۇرميرا جۇمۋلى جانارىن اشپادى. ارى جۇلقىدى، بەرi جۇلقىدى — ەشتەمە ونبەدi. سوسىن تاۋ شاتقالىن باسىنا كوتەرە وكiرە جىلادى. ەڭكiلدەي ەڭiرەدi، كوك وڭەزگە اينالىپ، قامىرىعى تۇتەگەن قاسiرەتiنە بۋلىعا تۇنشىقتى. سۇرى قاشقان تۇر-الپەتiنiڭ ودان بەتەر ايعىز-ايعىزى شىعىپ، ادام شوشىرلىق كەپكە ەندi.
— ولگەنiڭ بە شىنىمەن؟.. — تۇكiرiگiنە شاشالىپ، ءۇنi تارعىلدانىپ، تاماعىن جىرتا ەسسiزدەنە ايقايلادى.
— پاپا، ماما! مەنi دە تاستاماڭدارشى! بوتام-اۋ، ەگiزiڭدi قالاي جاپادان-جالعىز تۇلدىر قالدىردىڭ؟!
ەندi بiر ءسات قيماسىن بالا الديلەگەندەي الدىنا الا بەبەۋ قاعىپ، باسىن قۇشىپ ەڭكiلدەدi.
— جالعىز قالدىم-اۋ، جالعىز! نە دەگەن جۇلىنى قۇرتتاعان جەتi باس ەدiم. — دۇنيە شىر كوبەلەك اينالىپ، تامۇق ءتۇنi ورناعانداي كوز الدى قاراۋىتىپ بارادى.
كۇش-قايرات بويىنا قايدان بiتكەنi بەلگiسiز، نۇرميرانى قوس قولىنا سالىپ ورىنىنان تۇرەگەلدi. جانارىنان ىستىق جاس قۇيىلىپ، بiر اتتاپ، ەكi اتتاپ تومەنگە قۇلديلادى.
ءولi دەنەنi كەڭسايدىڭ قوينىنا قيماي، ارۋاقتاردان الىپ قاشىپ، قايتادان تiرiلەردiڭ اراسىنا اپارا جاتقانداي... ءبارiبiر وسى جەرگە قايىرا الىپ كەلەتiنiن، ءدال بiر سول شاق تۇسپالدايتىن حالدە ەمەس ەدi...
ءمايiتتi كوتەرگەن مۇنىڭ الدىنان، iزiمەن وكشەلەي قۋعان ايۋاندار ورتا جولدا ۇشىراستى. اندىزداتقان اپەرباقاندار مىنا سۋرەتتi كورگەندە اڭتارىلا توسىلىپ، بوگەلiپ قالدى. وڭدەرiنەن لىپ ەتكەن ادامي سەزiمنiڭ بولماشى ۇشقىنى سەزiلدi. قاپەلiمدە بiر ءسات ابدىراپ، ەستەرiنەن تانعانداي...
كەڭسايدىڭ ەتەگi كۇڭiرەنگەن كۇيگە ەنگەن...
قالىڭ قورىمنىڭ قابىرعاسى قايىسىپ، كۇللi ارۋاق بiتكەن توبەلەرiنەن ءتونiپ، تiرiلەردiڭ تiرشiلiگiنە قىنجىلا قاراپ تۇرعانداي...
ەپيلوگ
الماتى. كەڭساي
ساعات 00.00
سىرت... سىرت... سىرت...
سيفەربلاتتىڭ سوياۋداي تiءلى بiر قالىپتى ىرعاقتان تانبايدى.
سىرت... سىرت... سىرت...
ول — ادامزات عۇمىرىنىڭ ءاربىر سەكۋندىن قالتقىسىز سانايدى.
تىرشىلىگىندە پەندەگە مىنا جالعان ءقادىرسىز. سوندىقتان ساعاتتىڭ سىرتىلى ونى ۇرەيلەندىرمەيدى.
ءبىراق اركىمگە دە ءسات سايىن تىقىر تايانىپ كەلەدى.
ءبىر كەشتىك قانا مايشامداي قىسقا عۇمىر باياندى... بايانسىز...
سىرت... سىرت...
سوڭى.
You Might Also Like
-
مۇسىرەپوۆتىڭ بۇل شىعارماسىندا بۇكىل الەمگە زاپىرانىن شاشقان اقساق تەمىردى باستى كەيىپكەر ەتىپ العان. 20 جاسىندا ءولىم ۇلىن الىپ كەتكەن سوڭ،50 جاسىنا دەيىن ءولىمدى جەڭەمىن دەپ،"ءولىم سەبۋشىسى"...
-
وپد ەققىقب تاراپىنان جاريالانعان سايىسىنا اكىمبايەۆتاروتباسى قىزىلوردا وبلىسى، قارماقشى اۋدانى، بايقوڭىر قالاسى
