InfoHub Logo

Аңдатпа

"Қазақстандағы ең төменгі табыстың көрсеткіші және әлеуметтік аспектілері" ғылыми мақаласы қазіргі Қазақстан экономикасы контекстінде ең төменгі табыс деңгейінің қоғамның әлеуметтік аспектілеріне әсерін кешенді зерттеу болып табылады. Мақалада ең төменгі кірістің ағымдағы деңгейі, оның динамикасы және халықтың әртүрлі топтары үшін әлеуметтік салдары талданады. Зерттеудің мақсаты - Қазақстанның экономикасы мен әлеуметтік аспектілеріне ең төменгі табыстың әсерін бағалау, сондай-ақ әлеуметтік әділеттілікті ескере отырып, ең төменгі табыс деңгейін арттыру үшін ұсынымдар әзірлеу болып табылады. Сондай-ақ ең төменгі табыс көрсеткішін белгілеуге және оның әлеуметтік салдарына әсер ететін факторлар талқыланады. Қоғамның дамуы мен оның біртұтас дамуы үшін ең төменгі табыстың маңыздылығын ескере отырып, бұл баптың Қазақстанда әлеуметтік саясатты қалыптастыру үшін практикалық маңызы бар.

Тірек сөздер:төменгі табыс, әлеуметтік аспектілер,экономикалық даму, Қазақстан, әлеуметтік әділеттілік,стратегия,мемлекеттік саясат.

Кіріспе

Ең төменгі табыс-бұл адамның немесе отбасының негізгі өмірлік қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін қажетті қаражаттың ең аз мөлшері. Бұл ұғым елге, аймаққа, инфляция деңгейіне және басқа факторларға байланысты өзгеруі мүмкін. Ең төменгі табыс әлеуметтік әділеттілікті орнатуға және халықтың неғұрлым осал топтарын қорғауға бағытталған әлеуметтік саясаттың негізгі компоненттерінің бірі болып табылады. Ол адамның негізгі өмірлік қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін қажетті табыс деңгейін анықтайды. Бұл мақалада Қазақстандағы ең төменгі табыстың көрсеткіші мен әлеуметтік аспектілері зерттеледі, сондай-ақ оның белгіленуіне әсер ететін факторларды қарастырылады. Ең төменгі табыс халықты әлеуметтік қорғауды қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады. Бұл адамдардың тамақтану, баспана, денсаулық сақтау және білім беру сияқты негізгі қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін жеткілікті қаражатқа ие болуын қамтамасыз етеді.  

Халықтың табыс көрсеткішін белгілеу әртүрлі факторларды ескеруді талап етеді. Олардың бірі-халықтың сатып алу қабілетіне әсер ететін инфляция. Сондай-ақ елдің экономикалық жағдайын және еңбек өнімділігінің өсуін ескеру маңызды. Сонымен қатар, халықтың қажеттіліктері мен тұтыну қоржыны уақыт өте келе өзгереді, сондықтан ең төменгі табыс көрсеткішін мезгіл-мезгіл қайта қарастырып отыру қажет. Қазіргі уақыттағы Қазақстандағы ең төменгі табыс туралы ақпараттарға сәйкес,2023 жылдың 1 қаңтарынан бастап ең төменгі жалақы мөлшері артып, 70 мың теңгені құрайды. Бұл туралы Қазақстан Республикасының Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі хабарлайды.

Қазақстанда ең төменгі табыстың жеткілікті деңгейде болуы оң әлеуметтік салдарға алып келеді. Бұл кедейлік пен табыс бойынша теңсіздіктің төмендеуіне ықпал етеді, бұл өз кезегінде адамдардың әл-ауқаты мен өмір сүру сапасын арттырады. Ғалым Жадан И. Э. айтуы бойынша «Елдің нарықтық қатынастарға көшуінің қазіргі кезеңінде көптеген отбасылар ақшалай қиындықтарға тап болады. Нарық жағдайында өмір сүру әр отбасынан кірістер мен шығыстарды санауды, салыстыруды талап етеді». Бұл жағдай отбасылық бюджеттің ақшалай аспектілерін зерттеудің экономикалық ғана емес, әлеуметтік маңыздылығын да көрсетеді. Демек,бұл көрсеткіш Қазақстанда өмір сүретін әр отбасының отбасылық бюджетін айқындайды. Себебі,отбасылық бюджеттің мөлшері көптеген факторларға байланысты:отбасындағы адам саны, онда жұмыс істейтіндердің болуы және олардың жалақысының мөлшері. Азық-түлік және өнеркәсіптік тауарларға, қызметтерге және тағы да басқа бағалар отбасылық бюджеттің қалыптасуына айтарлықтай әсер етеді. Қазақстанда ең төменгі табыс көрсеткішін белгілеу процесін басқару үкімет үшін маңызды міндет болып табылады. Ол экономикалық және әлеуметтік аспектілерді ескеруі керек, сондай-ақ әділ және тиімді нәтижеге қол жеткізу үшін жұмыс берушілермен және кәсіподақтармен ынтымақтасуы керек. Сонымен қатар, сыбайлас жемқорлық пен әділетсіздіктің алдын алу үшін ең төменгі кірісті белгілеу процесінің ашықтығын қамтамасыз ету қажет.

Мемлекет ең төменгі табыс мөлшерін белгілеу кезінде аса маңызды әлеуметтік қажеттіліктердің мөлшерін,көлемін және нарықтағы бағалардың нақты сомаларын ескере отырып жобалау қажет. Жалақы мөлшері азаматтарға жеткілікті болуы үшін қосымша бизнес субъектілерімен бірге бірегей ұсыныстар әзірленуі қажет. Себебі,бизнес субъектілері үшін де ең төменгі жалақы мөлшерінің деңгейі маңызды болып табылады. Сондықтан да бизнестің де әлеуметтік әл-ауқатқа қосатын үлесінің болуы маңызды. Әлеуметтік жобалар дайындау барысында азаматтардың санаттарын, жәрдемақы түрлерін және беру шарттарын қоса алғанда, Қазақстандағы қолданыстағы әлеуметтік жәрдемақы жүйесінің құрылымы мен сипаттамаларын талдау қажет. Демек,әлеуметтік жәрдемақылардың ағымдағы мөлшері елдегі ең төменгі кірістің белгіленген көрсеткіштеріне қаншалықты сәйкес келетінінде қарастыруды естен шығармау керек. Қазақстандағы әлеуметтік жәрдемақылар жүйесі бойынша жобалар сәтті және нарықтық жағдайларға бейім болуы үшін ең үздік тәжірибелер мен мүмкін модельдерді анықтау үшін халықаралық тәжірибемен алмасу және салыстыру жұмыстары жүргізілуі қажет.

Ең төменгі кірісті белгілеудің негізгі аргументтерінің бірі-жалақы бойынша әділеттілікті қамтамасыз ету. Бұл көрсеткіш тіпті төмен білікті еңбек әлеуметтік тұрғыдан танылып, адамға қажет болатын негізгі қажеттіліктерін қамтамасыз ететін деңгейде төленуі керек екендігінің кепілі болып табылады. Ең төменгі табысты белгілеу халықтың қалың жігі үшін лайықты еңбек жағдайларын қамтамасыз ете отырып, әлеуметтік теңсіздіктерді төмендетуге ықпал етеді.

Біріншіден, ең төменгі жалақыны көтеру халықтың аз қамтылған топтарының өмір сүру деңгейінің жақсаруына және табыс теңсіздігінің төмендеуіне ықпал етуі мүмкін. Бұл өмір сапасын жақсартуға, әлеуметтік шиеленісті азайтуға және экономикалық өсуді ынталандыруға әкелуі мүмкін. Екіншіден, ең төменгі табысқа байланысты әлеуметтік бағдарламалар мен қолдау шаралары мемлекетке әлеуметтік әл-ауқатты нығайтуға және халықтың неғұрлым осал топтарын қорғауды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Үшіншіден, ең төменгі кірісті ұлғайту еңбек үшін лайықты жалақыны қамтамасыз етуге ықпал етеді, бұл қызметкерлерді ынталандыру және еңбек өнімділігін арттыру үшін негіз болып табылады.

Алайда, ең төменгі жалақыны көтерудің жағымсыз жақтары да болуы мүмкін. Біріншіден, бұл инфляцияның өсуіне және өндіріс шығындарының өсуіне әкелуі мүмкін, бұл кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттілігіне теріс әсер етеді. Екіншіден, ең төменгі кірісті белгілеуге қарсы негізгі дәлелдердің ішінде шағын және орта бизнеске қауіп төндіруі мүмкін. Жалақы стандарттарының жоғарылауы бизнес үшін, әсіресе экономикалық тұрақсыздық жағдайында қосымша қаржылық ауыртпалықтар тудыруы мүмкін. Бұл жұмыс орындарының қысқаруына және экономикалық өсудің баяулауына әкелуі мүмкін. Себебі,жұмыс берушілер шығындарды азайту мақсатында қызметкерлеріне жұмсалынатын шығындарын азайтуға мәжбүр болуы мүмкін. Үшіншіден, ең төменгі кірісті арттыру жалақы жүйесінде тепе-теңдікті және табысының шамалы өсуін немесе онымен өзгеріссіз қалатын біліктілігі жоғары жұмысшылар үшін әділетсіздікті тудыруы мүмкін, бірақ олар көбірек сыйақы күтуі мүмкін.

Автор Ескендирова Э. А. айтуы бойынша «Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында халықты әлеуметтік қорғаудың жекелеген мәселелерін реттейтін көптеген нормативтік-құқықтық актілер бар, бірақ олардың көпшілігі азаматтардың нақты жағдайына сәйкес емес және жиі қарама-қайшы болып келеді. Бұл көбінесе жүйелік әлеуметтік заңнаманың болмауына байланысты; мысалы, "ең төменгі жалақы" туралы нақты мәселені ашып көрсетін және талаптары айқындалған заңдар әлі қабылданбаған, өмір сүру деңгейінің әлеуметтік стандарттары әзірленбеген». Әлеуметтік стандарт түсінігі дегеніміз азаматтардың өмір сүру деңгейіне, еңбек жағдайларына, біліміне және өмірінің басқа салаларына арналған қоғам белгілеген норматив болып табылады. Бұл норматив адамды лайықты өмір сүру жағдайымен қамтамасыз ету үшін қажетті минималды стандарттарды анықтайды. Әлеуметтік стандарттар ең төменгі жалақы, әлеуметтік жәрдемақы мөлшері, білім деңгейі, медициналық көмектің қолжетімділігі және тұрғын үй сияқты әртүрлі аспектілерге қатысты сұрақтарды қамтиды. Негізгі мақсаты қоғамның аз қамтылған топтарының мүдделерін қорғай отырып, әлеуметтік әділеттілікті қамтамасыз ету.

Ең төменгі кірісті белгілеу мен оның экономикаға әсері арасындағы тепе-теңдікті табу қажеттілігі шешуші мәселеге айналады. Қазақстанда ең төменгі табысқа қатысты әлеуметтік әділеттілікке қол жеткізу және қамтамасыз ету үшін кешенді және теңгерімді тәсіл қажет. Біріншіден, мемлекет еңбек нарығына талдау жүргізіп, ағымдағы экономикалық жағдайды және халықтың өмір сүру деңгейін ескере отырып, ең төменгі кірісті анықтау үшін объективті көрсеткіштерді белгілеуі керек. Екіншіден, ең төменгі табыстың өсуіне теріс әсер етуі мүмкін халықтың неғұрлым осал топтары үшін әлеуметтік қолдау бағдарламаларын қарастыру қажет. Мұндай бағдарламаларға тұрғын үй төлемдеріне субсидиялар, тамақтану және медициналық қызметтерге жеңілдіктер, стипендиялар және әлеуметтік қолдаудың басқа түрлері кіруі мүмкін. Үшіншіден, жұмыс берушілер тарапынан ең төменгі табыстың белгіленген көрсеткіштерінің сақталуын бақылау және қадағалау тетіктерін белгілеу және еңбекақы төлеу жүйесінде әділдікті қамтамасыз ету қажет. Теріс салдарды азайту және әлеуметтік пайданы барынша арттыру үшін жұмысшылар мен кәсіпкерлердің қажеттіліктерін ескеретін кешенді тәсілді әзірлеу маңызды.

Зерттеу нәтижесі көрсеткендей, ең төменгі табыс азаматтардың өміріне және қоғамдық тұрақтылыққа айтарлықтай әсер ете отырып, Қазақстанның әлеуметтік құрылымында шешуші рөл атқарады. Ең төменгі табыс көрсеткіштерін талдау экономикалық аспектілерді ғана емес, сонымен қатар кедейлік деңгейі, негізгі қызметтердің қолжетімділігі және әлеуметтік ұтқырлық сияқты әлеуметтік салдарларды анықтады. Тақырыптың өзектілігі халықтың өмір сүру сапасын жақсартуға және елдің тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуына ықпал етуге қабілетті тиімді әлеуметтік қолдау шараларын әзірлеу және іске асыру қажеттілігімен ерекшеленеді. Зерттеудің нәтижесінде Қазақстандағы ең төменгі табыстың көрсеткіштері мен әлеуметтік аспектілері бойынша бұл тақырып өте өзекті ғана емес, сонымен қатар үнемі назар аударуды және терең талдауды қажет ететіні айқындалды. 

Қорытынды

Статистикалық деректер мен әдебиеттерді зерттеу негізінде Қазақстандағы ең төменгі табыстың мынадай аспектілері қарастырылады.

• Уақыт өте келе ең төменгі табыс деңгейінің өзгеруі. Соңғы бірнеше жылдағы деректер талданып, алдыңғы кезеңдермен салыстыру жүргізілуде. Инфляция мен экономикалық факторлардың ең төменгі табыс деңгейінің өзгеруіне әсері қарастырылады.

• Ең төменгі кірісті кедейлік деңгейімен салыстыру. Ең төменгі табыс азаматтарға кедейлік шегінен аулақ болуға қаншалықты мүмкіндік беретіні зерттеледі. Кірістерді бөлу және қоғамдағы теңсіздік дәрежесі туралы мәліметтер талданады.

• Халықтың әртүрлі топтары үшін ең төменгі табыстың төмен деңгейінің әлеуметтік салдары. Балалары бар отбасылар, қарттар, мүгедектер және халықтың басқа да осал топтары үшін ең төменгі табыстың салдары қарастырылады. Осы топтардың әлеуметтік жағдайын жақсарту үшін мүмкін болатын шешімдер мен қолдау шаралары талданады.

Ең төменгі табыс халықты әлеуметтік қорғауды және қоғамдағы әділеттілікті қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады. Оның деңгейі барабар болуы керек және өмірдің негізгі қажеттіліктерін қамтамасыз етуі керек. Ең төменгі табыс көрсеткішін белгілеу әртүрлі факторларды ескеруді талап етеді және Үкіметтің, жұмыс берушілердің және кәсіподақтардың қатысуымен жүзеге асырылуы керек. Қазақстанда ең төменгі табысты белгілеу процесін дұрыс басқару елдің әділдігіне, әлеуметтік тұрақтылығына және экономикалық дамуына ықпал ететін болады. Әлеуметтік жәрдемақылар және жалақы жүйесін жақсартуға және оларды ағымдағы әлеуметтік-экономикалық жағдайларға бейімдеуге бағытталған заңнамаға нақты өзгерістер енгізу туралы зерттеуде айтылған мәселер және ұсыныстар осы саладағы мамандарға септігін тигізе алатынына сенім мол. Бұл зерттеу әлеуметтік қажеттілік және жалақы жүйесіндегі әлсіз тұстарды анықтап қана қоймай, Қазақстандағы ең төменгі табыс көрсеткіштерін ескере отырып, оларды жақсарту үшін нақты шараларды ұсынуға мүмкіндік береді.

 

Ғылыми жетекші қауымдастырылған профессор Тулекова Гульжан Хажмуратовна,
Тұран Университетінің студенті Базаркелді Гауһар

---