InfoHub Logo

Әл-Фараби атындағы Қазақ ҰУ

т.ғ.қ., профессор Г.Б. Қозғамбаева

1-курс магистранты Б.Қ. Пернебай

Қазақстан тарихының қайғылы кезеңдерінің бірі бұрынғы Кеңес Одағының барлық өңірлерінен оның аумағына халықтарды күштеп жер аудару болып табылады. Қазақстандық тарихшылардың мәліметі бойынша ұжымдастыру кезеңінде Қазақстанға Ресейдің орталық облыстарынан 190 мыңға жуық адам жіберілген. Оның ішінде 1931 жылдың мамыр айында ашаршылық кезінде Көкшетау, Ақмола, Қарағанды, Павлодар облыстарына 150 мың адам орналастырылған. Кейбір деректер бойынша 1937 жылға қарай Қазақстанға жіберілгендер саны 360 мың адамды құраған. Қазақстан депортацияланған ұлттар үшін баспана болды. Облыстар бойынша қоныстанған еңбекші қоныс аударушылар арнайы құрылған совхоздарда ғана емес, түрлі өнеркәсіптік кәсіпорындарда да жұмыс істеді. Сонымен, Қарағанды облыстық атқару комитетінің құжаттарында 1931 жылдары қоныс аударушылар жұмыс істеген 70-тен астам кәсіпорындар, мекемелер мен ұйымдар, 2050 шаруа қожалықтарының тізімі көрсетілген. Жұмысшылар мен олардың отбасылары киіз үйлерде, уақытша бөлмелерде, тіпті ашық аспан астындағы үй-жайларда тұрды. Алғашқы украиндық қоныстанушылар Қазақстан аумағында XIX ғасырда Орталық Ресей мен Украинадан халықтың бір бөлігін әкетуге және Қазақстандағы шаруа қожалықтарын қоныстандыруға бағытталған патшалық Ресейдің қоныс аудару саясатының нәтижесінде пайда болды. ХХ ғасырдың 30-шы жылдарының басында украиндықтардың саны құқығынан айырылған және Қазақстанға жіберілген кулактар отбасыларының есебінен толықтырылды. Соғыстан кейінгі жылдары Батыс Украинадан 100 311 Оуновтықтар жер аударылды. Ал 1949-1953 жылдары украиндықтардың қоныс аударушылар тізімі Карлагтан және басқа лагерьлерден босатылып, арнайы комендатураларда есепке алынды. 1937 жылы мемлекеттік шекараның қауіпсіздігін қамтамасыз ету сылтауымен Орталық Азия мен Қазақстанда Қиыр Шығыстан корейлер шығарыла бастады. 20 мыңнан аса корей отбасы Қазақстанда қоныстанды. Қуғын-сүргін мен поляктардың толқыны өткен жоқ. 1930 жылдардың аяғында дүниежүзілік соғыс қаупіне байланысты олардың сенімсіздігіне байланысты шетелде туыстары бар поляк отбасылары Қазақстан аумағына күштеп қоныс аударуға ұшырады. 1942 жылы маусым айында Краснодар аумағынан, Ростовтан, Армениядан, Әзірбайжаннан, Грузиядан 25 мың  грек және 29 мыңнан аса басқа ұлт өкілдері мәжбүрлі түрде қоныс аударды.

          1943 жылы 12 қазанда Қарашай автономиялық облысы таратылып, 11 711 шаңырақ қарашайлар Қазақстанға депортацияланды. Шешен-Ингуш АССР таратылғаннан кейін 1944 жылы 7 наурызда 89 902 шаңырақ  шешендер мен ингуштар Қазақстанға күштеп қоныс аударылды. 1944 жылы балқарлар, қалмақтар, түріктер, күрдтер және т.б. қоныс аударды. 1944 жылы мамырда мемлекеттік қорғаныс комитеті қырым татарларын қоныстандыру туралы қаулы қабылдады, бұл шешім халықтың бір бөлігінің фашистік басқыншылармен ынтымақтастығына негізделген. Соғыстан кейінгі жылдары Қазақстанға жер аударылғандар саны көбейе түсті. 1946 жылы ол 107272 шаңыраққа жетті. Солтүстік Кавказдан қоныс аударушылардың жағдайы-шешендер, ингуштар, түріктер және т. б. басқа ұлттардың арнайы қоныс аударушыларының жағдайынан айырмашылығы аз болды: олар, әдетте, тұрғын үйге жарамсыз бөлмелерге орналастырылды, қоныс аударушылардың барлығында түгел жылы киім-кешек пен аяқ киім болмады, жанармайдың болмауына байланысты моншалар мен дезинфекциялық казармалар үлкен үзілістермен жұмыс істеді. Әсіресе еңбекке жарамсыз қарттар, мүгедектер, кішкентай балалар болған отбасылар ауыр зардап шекті, олардың көпшілігі жолда шыдай алмағандықтан  қайтыс болды. Барлық еңбекке жарамды арнайы қоныс аударушылар қоғамдық пайдалы жұмыстармен айналысуға міндетті болды. Мәселен, 1942 жылы қаңтарда 15-тен 55 жасқа дейінгі барлық немістер соғыс аяқталғанға дейін жұмыс колонналарына біріктірілді. Мұндай жаппай халықтарды депортациялаудың түпкі мақсаты - халықты Отанынан ғана емес, өз жерінен де, тілінен, тарихынан, мәдениетінен, туыстық қатынастарынан және үмітінен де айыру еді. Шынында да, бұл жағдайда кез-келген адам неміс, қарашай, қалмақ, украин, поляк және т.б. тоталитарлық режимнің мойынсұнғыш және қиындықсыз бөлігіне айналды. Мәжбүрлеп көшіру, ауыр міндеттелген еңбек, аштық пен ауру, бұрмаланған тағдырлар –  мұның бәрі депортацияланған халықтардың өміріне өшпес сызат қалдырған қиын кезеңдер болып қала берері сөзсіз.

          1950 жылдардың ортасында елде болған бірқатар өзгерістерге байланысты мемлекеттің жер аударылған халықтарға қатысты саясаты өзгере бастады. 1950 жылдардың екінші жартысынан бастап депортацияланған халықтарды оңалту процесі басталды.

---