InfoHub Logo

Екі бөлімді «Қыз-Жібек» көркем фильмін 1970 жылы режиссер Сұлтан-Ахмет Қожықов аттас аңыз поэмасы бойынша түсірген. Ғабит Мүсіреповтің сценарийіне негіз болған эпопея Қазақ хандығы дәуіріндегі алғашқы жазба шығармалардың бірі болып саналады. «Қыз Жібек» жыры дүниежүзілік мәдени мұраға енді, 2008 жыл ЮНЕСКО-ның шешімімен эпостың 500 жылдығын тойлау жылы деп жарияланды.

1970 жылы «Қыз Жібек» фильмі режиссер Сұлтан-Ахмет Қожықовтың даңқын асқақтатып, оны тек Қазақстанда ғана емес, КСРО және одан тыс жерлерде де танымал етті. Қожықовты еске алу кешінде айтылғандай, мұндай фильмдер ғасырда бір рет шығады. Екінші жағынан, фильмде жұмыс істеудің соңғы кезеңінде режиссер қатты жүрек талмасымен ауырып қалды. Фильм шыққаннан кейін режиссер 15 жылға жуық үнсіз қалды - 1985 жылға дейін ол бірде-бір көркем фильм түсірмеді.

Еске сала кетейік, Сталиннің тұсында 1951 жылы Қазақстанда қазақ фольклористикасына идеологиялық шабуыл жасалып, белгілі бір фольклортанушы ғалымдар халық эпосының қаһармандарын мақтай отырып, тарихи шындықты «бұрмалағаны» үшін бірін-бірі және өздерін айыптаған болатын. «қадағалауға» қазақтың тектілігін мақтады – бұл да қазақтың махаббат туралы «Қыз Жібек» эпосы бойынша операға барды.

Сол кездегі партия жетекшісі Жұмабай Шаяхметов Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің пленум мінберінен: «Қыз Жібек», «Ер-Тарғын» сияқты өткенді баяндайтын опералық шығармаларға келсек, олар тарихи шындықтың белгілі бір кемшіліктері мен бұрмалануларынан ада емес, байыпты қайта қарауды қажет етеді». Ол кезде суретшілер эпопеяны «байыпты қайта өңдеусіз» күміс экранға шығаруға болатынын елестете де алмаса керек.

Бірақ Сталин қайтыс болғаннан кейін фольклортану және онымен бірге фольклортану қалпына келтірілді. Әлбетте, сол кезде идеологиялық баспасөзден азды-көпті босаған қазақтың көрнекті жазушысы Ғабит Мүсірепов «Қыз Жібек» культтік фильміне арқау болған сценарий жазды. Бұл ұмыт бола жаздайтын сценарий бойынша фильм түсіру туралы шешім қабылдауға себеп болған оқиға белгілі мақалмен сипатталады: «Бақыт болмас еді, бірақ бақытсыздық көмектеседі». 1960 жылдардың аяғында Мәскеуде Қазақстаннан әкелінген үш сценарийдің біреуі қабылданбаған кезде, Қазақстанның кино өндірісіне жыл сайынғы бюджетін жедел түрде үнемдеу қажет болды.

Міне, олар көп ұзамай өндіріске енген Ғабит Мүсіреповтің сценарийін еске алды. Фильмді түсіру қиын болды, фильмді жеткізу кешіктірілді. Қымбат фильмнің кадрлары нормадан бірнеше есе асып түсті. Түсірілімге қатысушылардың жалақысы кешіктірілді. Жұмыс барысында біз айлаға бардық. Олар екінші эпизодқа қосымша уақыт пен қаражат сұрады (бірақ фильм бір бөлімді болуы керек еді). Сонымен қатар, сценарист пен режиссер арасында шиеленіс пен қайшылықтар болды.

Фильмдегі оқиға кезеңі 16-17 ғасырларда өтеді. Қазақ жері аралық соғыстар, алауыздықтар, жоңғар шапқыншылығынан зардап шекті. Бұл фильмді барлық уақыт пен халықтардың фильмдеріне жатқызуға болады, өйткені оның ашатын тақырыптары әлемнің барлық халықтары үшін маңызды. Бұл махаббат, ұлттық бірлік, көшпенділердің ұлттық мәдениетінің қайталанбас сұлулығы, жақсылық пен зұлымдық күштерінің күресі. «Қыз Жібек» кинопоэмасы «Рүстем туралы аңыз» («Тәжікфильм»), «Жамал ағашы» (Түркіменфильм), т.б.

Орта Азия кинотәңілдерімен қатар кеңестік кезеңдегі қазақ киносының нағыз інжу-маржаны. Бұл фильм туралы талай жылы лебіздер айтылып, талай мақтаулар айтылды, бірақ оның қаскөйлерінен талай найза мен жебе лақтырылды. Бірақ экранда бейнеленген өлмес оқиғаны – Жібек пен Төлегеннің қайғылы аяқталған драмалық махаббатын баяндайтын әдемі халық аңызын қайта-қайта тамашалай аласыз. Аңыздың сюжеті қарапайым. Жағалбайлы руынан шыққан жас жауынгер Төлеген, ақылды, көреген, тапқыр, әкесінің еркіне қарсы, көрші рудан шыққан Жібек қызы – ру басы Сырлыбайдың қызын келін етіп алады.

Бірақ зұлым күштер – эпос заңы – жас қаһармандардың талпыныстарына қарсы тұрады. Феодалдық тәртіп ғашықтардың жолындағы кедергіге айналады. Төлеген қарақшы Бекежанның қолынан өледі, ал Жібек өзін Жайықтың жарқыраған суына тастайды. Фильмді жасау үшін кинодраматург Ғабит Мүсірепов, композитор Нұрғиса Тілендиев, оператор Асхат Ашрапов, суретші Гүлфайрус Исмаилова және т.б. бар қуатты кино тобы жиналды.

КСРО кезінде одақтық республикалардың барлық киностудиялары өздерінің тақырыптық жоспарлары мен дайын сценарийлерін Мәскеуде КСРО Мемлекеттік кино комитетінде бекітті. Соған сәйкес фильмдердің бюджеті де сонда анықталды. Әрбір студия үшін стандарт белгіленді. Мысалы, «Қазақфильм» жылына үш фильм шығарса, төртіншісі прокаттаушы еді, яғни фильм сол жылы көрсетілді, бірақ келесі жылы өндіріс аяқталды. Әр республикада әртүрлі нормалар болды. Мысалы, Украинада, Белоруссияда және Грузияда жылына түсірілген фильмдер саны, айталық, Орталық Азиядағымен салыстыруға келмейтіндей көп болды.

Сондықтан да әрбір студия бекітілген киностандартты қатаң ұстанып, КСРО Мемлекеттік кино комитетіне уақытылы тапсыру үшін өндірісте үзілістерге жол бермеуге тырысты. Әртүрлі себептерге байланысты ерекшеліктер болғанымен - шығармашылық, ауа-райы, қаржылық ресурстардың жетіспеушілігі немесе негізгі мамандардың ауруы және т.б. Мен мұны ерекше атап өткен себебім, «Қыз-Жібек» фильмі осы ерекшеліктердің бірі болды. Сол жылдары, яғни 1960 жылдардың аяғында «Қазақфильм» киностудиясының директоры Камал Смайылов болатын. Ол көрнекті кино ұйымдастырушы, жазушы, публицист, кинотанушы, кейіннен ҚазКСР Мемлекеттік киносының төрағасы, ҚКСР Мемлекеттік телерадиосының төрағасы, ҚР Мәдениет бөлімінің меңгерушісі қызметтерін атқарды.

Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті. Ол «Қыз-Жібек», «Атаманның ақыры», «Транссібір экспрессі», «Құлагер» және басқа да бірқатар киножобалардың бастамашысы болды. Қыз-Жібекпен мынадай оқиға болған. КСРО Мемлекеттік кинематография комитетінде тақырыптық жоспарды бекіту үшін Мәскеуге келесі сапарында Смайылов студия ұсынған сценарийлердің біріне бекітілмеді. Шамасы, ол әлсіз болып шықты. Жағдай өте ауыр. «Бір» жетіспеуі мүмкін. Мұндай жағдайларда бұл «бірлік» басқа студияға ауыстырылды. Смайылов Мемлекеттік комитеттің бас редакторын оны басқа, қолайлырақ сценариймен ауыстыруға уақыт беруге көндірді.

Алматыға  оралған  Смайылов Мүсіреповке телефон соғып, «Қыз-Жібек» пьесасын тез арада киносценарийге айналдыруды өтінді. Бұл идея оның басына қайдан, қалай келгені кімнің болса да болжамы. Смайыловтың тапсырмасын орындау үшін Мүсіреповке бір-екі ай қажет болған сияқты. Осылайша, студияның жоспарлау «бірлігі» және ұлттық кино шедеврінің дүниеге келгенін көрсететін сценарийдің бекітілген күні сақталды. Фильм бастапқыда бір бөлімді серия ретінде өндіріске жіберілді. Бірақ жұмыс барысы эпикалық кенептің бір қатарға сыймайтынын көрсетті. КСРО Мемлекеттік кинематография комитеті қосымша қаржыландырудан бас тартты. Д. А. Қонаев көмектесті, оның көмегімен республика ресурстарынан қосымша бірнеше жүз мың сом бөлінді.

Кинокөрермендер фильмді жақсы қабылдады. Содан кейін оны Бүкілодақтық кинофестивалге алып барды, онда суретші Гүлфайрус Исмаилова осы фильмге ең жақсы костюмдер үшін дипломант атанды. Алматыдағы көркемдік кеңесте біреулер киімдері бірдей емес деп сендірді. Фильмді басқа елдер де сатып алды. Қазақстанда «Қыз Жібекті» әлі де қызыға қарайды. Бұл фильм 2012 жылы диск сатылымдары бойынша қазақстандық фильмдер арасында бесінші орынға ие болды.

Бұл нағыз титандық және қаһармандық жұмысы үшін режиссер Қожықовқа алғыс айтуымыз керек. Денсаулығын аямай еңбек етті. Фильмде жұмыс істеген кезеңде ол екі рет инфаркттан зардап шекті. «Қыз Жібек» фильмінің түсірілімі 30 градус ыстықта, таңнан кешке дейін, ашық аспан астында, тіпті түсірілімдегі үзіліс кезінде де жасырынатын жер болмады.

1972 жылы «Қыз Жібек» фильмі үшін Сұлтан-Ахмет Қожықовқа Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығы берілді. Бұл ол кезде қомақты қаржы еді, егемен Қазақстанда Мемлекеттік сыйлық – ең беделді марапаттардың бірі. Мемлекеттік сыйлықақылардың мөлшері жеті мөрдің артында әрқашан құпия болып қалады. Бірақ Қожықов фильм түсіру кезінде киноға артық ақша жұмсағаны үшін қарызын өтеу үшін сол алған Мемлекеттік сыйлықты жұмсауға мәжбүр болды. Бұл сол жылдардағы ойын ережелері болатын. Қожықовқа 10 жылдан астам көркем фильм түсіруге рұқсат етілмеуіне шығындардың көптігі себеп болды. Бірде ол досына айына 40 рубльден аспайтынын айтты. (Ол жылдары 40 сом студенттік шәкіртақы болса, 50 сомды оқу озаттары алатын). Осыған байланысты Сұлтан-Ахмет Қожықовта тіпті кәдімгі костюмі болмағанын және ол үнемі дерлік күртеше киетін еді.