InfoHub Logo

Aqyn Abaıdyń shyǵarmalaryn barlyq túgel boıynda tekserip, zerttep shyǵýdyń bul kitaptaǵy tártibi (sıstemasy) búginge sheıin Abaıdy taný retinde jazylǵan tekserý, syndardan ádis jaǵynda basqaraq bolady. Ol basqashalyq — orys klasıkterin tekseretin ádebıet tarıhy ǵylymynyń ádisine baılanysty.

Gorkıı, Maıakovskıı sıaqty sovettik sosıalısik ádebıettiń úlken jazýshylaryn barlyq jazýshylyq, aqyndyq jolymen túgel zertteýde, bizdiń sosıalısik ádebıet tarıhymyz qoldanatyn sıstema, ádis te sol burynǵy orys klasıkterin zertteýdegi ret, tártip boıynsha qurylady.

Naqtylap aıtqanda, bul ádistiń ózgesheligi, aqyn shyǵarmalaryn jazylǵan jyldary boıynsha toptaıdy. Abaıdyń tolyq jınaqtaryn hronologıalyq retimen bastyrǵa-nymyz sıaqty, aqyndyq jolyn da eń alǵashqy óleńderinen bastap, jylma-jyl ósip, damý retimen tekseretin bolamyz. Jyly atalǵan óleńderdiń alǵashqy toptarynan bastap, aqyn ómiriniń sońǵy jyldarynda týǵan shyǵarmalaryna qaraı aýysamyz. Aqyndyq evolúsıasyn, jazýshylyq jolyn birtindep, kezegimen tekseremiz.

Árıne, bul qatardan oqshaýyraq turatyn, jyldary belgisiz birneshe óleńder bar. Ol toptyń jaıyndaǵy sóz qosymsha retinde keıin qosylatyn bolady. Jeke janrlyq ózgesheligi bar shyǵarmalardy da bólek-bólek tekseremiz.

Abaıdan qalǵan aqyndyq muranyń moly — usaq úlgidegi qysqa formaly óleńder bolǵandyqtan, jańaǵy aıtylǵan tekserý, zertteý ádisin áýeli osy lırıka túrlerine aıryq-sha qoldanyp ótemiz. Bul shyǵarmalardan janry basqa bolǵandyqtan, Abaıdyń poemalaryn, aýdarmalaryn jáne qara sózderin bólek-bólek qarastyramyz.

Sonymen, Abaıdyń shyǵarmalaryn bul kitap kóleminde tekserý mynadaı bólimderge jikteletin boldy:
1. Abaıdyń jas shaǵyndaǵy óleńderi.
2. Abaıdyń lırıkasy.
3. Abaıdyń poemalary.
4. Abaıdyń aýdarmalary.
5. Abaıdyń qara sózderi.

Endi Abaıdyń jas shaǵyndaǵy shyǵarmalaryn taldaýǵa kirispes buryn, bul ýaqytqa sheıin qazaq tilinde bolǵan ádebıettik-tarıhtyq zertteý, tekserýlerdiń keıbir ádis erekshelikterin atap ótý kerek.

Burynǵy zertteýshilerdiń bir alýany aqyn shyǵarmalarynyń mazmuny men ıdeıasynan týatyn jáne zertteýdiń ózderi naqtylap alynǵan ǵylymdyq maqsatynan týatyn arnaýly, shartty túrdegi taqyryptyq toptaýlar jasaıtyn. Bul tekserýler Abaı shyǵarmalarynyń qaı jyldarda týǵanyna qaramaıdy. Taqyryp jaǵy men ıdeıalyq ózgeshelikterine qaraı, ózderine kerek shyǵarmalardy bólip, oıyp- oıyp alyp taldaıdy.

Sonda, Abaıdyń estetıkalyq kózqarasy, pedagogıkalyq oılary, fılosofıalyq kózqarasy, qoǵamdyq, tarıhtyq ıdeıalary degen sıaqty nemese Abaıdyń orys klas-sıkterimen jalǵasy, keıde Abaı aqyndyǵynyń túrleri, Abaıdyń tili degen sıaqty ár alýan jekeshe taqyryptarǵa arnalǵan zertteýler týady.

Árıne, bulaısha arnaýly taqyryptar men maqsattarǵa erekshe kóńil bólip, sol jaılardy ǵana zertteý orynsyz, kereksiz demeımiz. Kóbinshe zertteýdiń naqtylap, erekshe zer salyp, dáleldi etip zertteý shamalaryna qaraı, bul sıaqty arnaýly taqyryptyń árqaısysy óz kóleminde kóńilge qonady, oryndy bop, baǵaly eńbek bop shyǵýlary ábden múmkin.

Biraq solaı bola tursa da, bundaı oıdym-oıdym taqyryptarǵa naqtyly arnalǵan zertteýler aqynnyń murasy týraly tolyq derek bermeıdi. Ras, joǵaryda atalǵan, aqyn-dyq ereksheligi, til ózgesheligi, pedagogıkalyq, estetıkalyq, fılosofıalyq máselelerdiń bári de Abaı shyǵarmalarynan arnaýly kúıde tabylyp otyrady.

Biraq osy atalǵan kúrdeli, zor mánderi bar salalardyń barlyǵy da Abaı shyǵarmalarynda jekeshelenip, ekshelip, bólinip turǵan joq. Keıbir iri óleńderinde nemese keı jyldardyń týyndylarynda sol jaılardyń barlyǵy da azdy-kópti túrde aıqyn kórinip otyratyny daýsyz. Sondyqtan Abaı shyǵarmalarynyń barlyq eleýli ózgeshelikterin, qasıetterin keńirek qamtımyn degen zertteýler, osy máselelerdi bir jaqty irikteý men tekserýdiń ár kezeńinde, eriksiz syńarjaqtyqqa aýysyp ketip otyrady. Tekserýdiń bul túri de burynǵy Abaı shyǵarmalarynan: "Oı týraly", "Ózi týraly", "Aqyndyq týraly", "Halyq týraly" degen shartty túrdegi, bir jaqty toptaý sıaqty bolady.

Sóıtip, joǵaryda aıtylǵandaı, aqynnyń jas shaǵynan bastap, qaıtys bolǵanyna deıin qatar ilesip otyrǵan aqyndyq jolyn sholamyz. Aqyn óneriniń damýyna, oılarynyń ósý, óristeýine sáıkes tekserý bolady. Joǵaryda atalǵan iri taqyryptardyń (aqyndyq ereksheligi, til ózgesheligi, orys klasıkterimen jalǵasy, estetıkalyq, pedagogıkalyq, fılosofıalyq kózqarastary, tarıhtyq, qoǵamdyq ıdeıalary, t.b.) bári de naqtyly shyǵarmalardyń jan-jaqty ózgeshelikterin synaý, taldaý retinde únemi qamtylyp oty-ratyn bolady.

Abaıdyń tolyq jınaǵy 1858 jyly jazylǵan eki óleńnen bastalady. Birinshisi — "Iýzı — ráýshan", ekinshisi — "Fızýlı, Shámsı". Bulardan soń, 1864 jyly jazylǵan "Álıfbı" óleńi bar. Aqynnyń on úsh jas pen on segiz, on toǵyz jastar arasynda týdyrǵan shyǵarmalary osy.
Jalǵyz bul óleńder emes, Abaıdyń sol jyldarda osy alýandas jazǵan basqa óleńderi de bolsa kerek edi. Biraq olardan izderek tabylǵan joq.

Mynaý óleńder tusynda aıqyn baıqalatyn erekshelik — shyǵys aqyndarynyń úlgisinde jazylǵandyqtary. Ekinshi ózgeshelik — bul óleńder jatqa, aýyzsha shyǵarylǵan shyǵarmalar emes. Bunda Abaı anyq jazýshy aqyn. Biz XIX ǵasyrdyń basy men orta kezinde jasaǵan Mahambet, Nysambaı, Murat sıaqty aqyndardyń shyǵarmalarynan aqynnyń ózine tán stıl erekshelikterin aıyryp teksersek te, "olardyń qaı óleńi jazylyp aıtylǵan, qaısysy aýyzsha jyrlanǵan" degen suraqtarǵa naqtylap, derekti jaýap bere almaımyz. Óıtkeni olardyń jazǵany men aýyzsha shyǵarǵanynyń stıldik ózgesheligin aıyrý ońaı emes.

Al Abaıdyń myna kitapshylap, arab, parsy, eski ózbek ("shaǵataı" nemese "túrki" dep atalatyn) tilderden kóp sózder kirgizip týdyrǵan óleńderi, tek qana jazýmen týatyn shyǵarmalar ekeninde daý joq. Áıeldiń sulýlyǵyn beınelegen "Iýzı - ráýshan" degen óleńde jas Abaı anyq elikteýshi aqyn ekendigin kórsetedi. Bunda qyzdyń kózi gáýhár, betiniń ushy laǵyl tastaı qyp-qyzyl, tamaǵy qardan beter, qasyn qudirettiń, jaratýshynyń qoly shekken. Jáne ózi dúnıe júzindegi sulýlardyń rahbary — kósemi, basshysy. Al osyǵan burynǵy shyǵys tarıhynda baılyǵymen, patshalyq ámir qudiretimen ańyz bolǵan ataqty jandar — patsha Súleımen, patsha Iamshıd, patsha Iskándár — bári de yntyq bolar edi. Solar bar múlikterin salsa da, bul sulýdyń baǵasyn óteı almas edi, — dep jyrlaýshy jas aqyn óziniń bar tek, tórkinin tanytady.

Sóz aıttym "Áziret Áli aıdaharsyz",
Munda joq "altyn ıek, sary ala qyz", —
dep qysylǵanda, óziniń jas shaǵynda jańaǵydaı óleń jazǵanyn umytyp ketken bolý kerek. Bolmasa, kózi jarqyraǵan jyltyr tas, beti shıedeı bolǵan qyzyl tas tárizdi sulý-dyń sary ala ıegi bar qyzdan aıyrmasy az-aq ekenin ańǵarý qıyn emes.

Realısik jolǵa orys klasıkterin tereń taný arqyly aýysyp alǵannan keıingi Abaı, árıne, mynaý úlgide óleń jazýshy, elikteýshi aqyndy mazaq etpeske múmkin emes. Al jańaǵy óleńde Abaı shyǵys aqyndarynyń bar úlgisin túgel meńgergen. Teńeýleri shekten asqan ásireleýdi kórsetedi. Ómirge, shyndyqqa janaspaıtyn orasandyq shyǵys poezıa-synyń kóp ǵasyrlyq daǵdysy edi. Abaıdyń eliktegeni kim ekenin de taný qıyn emes. Osy óleńde jáne budan keıingi eki óleńde de Abaı ózinshe túrki tilindegi (sol kezdegi ádebıet tili dep sanalǵan) úlgide jazyp otyr. Biraq anyq sol túrki sózi men osy óleń qatarynda keletin arab sózderi áldeqaıda kóp. Óleńniń ýázin yrǵaǵy da, jeke sózderdiń aıtylýy da kitap úlgisinde "nıgá", "shıgá" dep, qazaqtyń "nege", "shegedi" degen sózderin kitapshylap, ádeıi burmalaıdy. Óıtkeni alyp otyrǵan óleń yrǵaǵy, rıtmniń ózi arabtan ıran, shaǵataıǵa jaıylǵan "ǵarýz" ólsheýiniń úlgisi. Arab óleńiniń yrǵaǵyna saı mátpen sozylatyn uzaq úndi dybys pen qysqa úndi dybystardyń alma-kezektesip otyrýynan qýralatyn ólsheý. Bul — qazaq sıaqty elderdiń tiline, óleń qurylysyna múlde janaspaıtyn yrǵaq. Biraq ózderi azerbaıjan, ózbek, túrikpen, tatar, qazaq sıaqty elderden shyǵyp, arǵy zamandar men bertin kezderdegi arab, ıslám mádenıetiniń yqpalyn kórgen klasık aqyndardyń kóbi óz halyqtarynyń tilderin burmalap jazatyn. Ózderiniń óleń qatarlaryna jańaǵysha arab, parsy sózderin kópten- kóp kirgizip, alamyn tilmen jazady. Sol úlgi Naýaıde, taǵy basqa Abaı qadirlegen eski túrki-shaǵataı aqyndarynda kóp kezdesedi. Ózi shákirt, ózi bala aqyn Abaı solarǵa barynsha boı uryp, alańsyz elikteıdi.
Ekinshi óleńinde:
Fızýlı, Shámsı, Saıhalı,
Naýaı, Saǵdı, Fırdoýsı, —
dep, sol eliktegen, ózine úlgi etken aqyndardyń attaryn da balalyq shynshyldyqpen tegis atap beredi. Osy oraıda aıta ketetin taǵy bir erekshe másele bar. Bizde búginge sheıin Abaıdyń Shyǵyspen baılanysyn aıtqanda, keıbir jaılar ushqary sóılenedi. Abaı musylmansha oqyǵandyqtan, arab pen parsy tilin túgel bilgen bop sýretteledi.

Keıbir zertteýshiler Abaıdy arab, parsy klasıkterin de túgel bilgen etip qoıady.

Anyǵynda, bes-alty jyl musylmansha oqyǵanmen, ol kezdegi shaban oqytýdyń shalaǵaı metodıkasyn eske alǵanda, Abaı arabtyń klasık poezıasyn túgel uǵarlyq dárejege jetti deý asyra sóıleý bolady.

Sondyqtan da Abaıdyń myna sanaǵan aqyndarynyń ishinde arabtyń ataqty klasıkteri: Mutanábbı, Ábý Ǵala- Maǵrıler kezdespeıdi. Oǵan tilderi túsinikti eń jaqyn aqyndar bolǵandyqtan Naýaı, Fızýlı úlgisi kóp áser etedi. Jas shaǵynda sol aqyndar ózderine úlgi etken Fırdoýsı, Saǵdı, Qoja Hafız tárizdi uly klasıkterdiń eski ózbek tiline aýdarylyp, Abaıǵa sol aýdarma arqyly tanys bolýy kóńilge qonymdyraq kórinedi. Bul sońǵylardy Abaı bilgende, túrikshelengen aýdarmalardan bilý kerek.

Al, olaı bolsa, Abaıdyń shyǵys poezıasymen tanystyǵyn ataǵanda, onyń úlgi etkenderi osy kúngi sovettik shyǵys elderimiz: azerbaıjan, ózbek, tájik sıaqty elderdiń uly klasıkteri deý kerek.

Abaıdyń orys klasık poezıasynan alǵan úlgisin mol baǵalamaq bolǵan durys nıettegi keıbir tekserýshiler "Abaıda shyǵys poezıasynyń áseri de bolǵan" degen pikirlerge qytyqtanyp, shamdanyp qaraıtyny bar. Ol durys emes.

Anyǵynda, Abaı jańaǵy anyqtalǵan Jaqyn Shyǵystyń keıbir úlgisin anyq paıdalanǵan. Oǵan jas shaǵynda az izdenýmen, arzan elikteý túrinde barǵan bolsa, beri kelip, ábden qalyptanyp, uly realıs, sheber klasık, master bolǵan shaǵynda da, sırek túrde bolsa da, oqta-tekte aınalyp soǵyp otyrady. Mysaly, 1889 jyly jazylǵan "Qor boldy janymda", 1891 jyly jazylǵan "Kózimniń qarasynda" aqyn mahabbat jaıyn taǵy da jańaǵy atalǵan, ózine anyq túsinikti bolǵan, búgingi uly sovettik Otanymyzdyń qadirli, kári klasıkteri Naýaı, Fızýlıshe jazatyny bar. Bul jerde biz Abaıdyń realıs aqyn bolyp qalyptasqannan keıin de, sol jańaǵy Jaqyn Shyǵys poezıasynda kezdesetin tolyp jatqan sózdikterdi, aqyndyq leksıkany shyǵystyq ádebıetten alatynyn taldaımyz.

Tek eskerte ketetin nárse, Abaıdyń barlyq poezıalyq murasynda Shyǵystyń orny klasık poezıasynyń ornynan áldeqaıda az. Biraq, jalpy alǵanda, jańaǵydaı anyq-talǵan jaqyn Shyǵys mádenıetiniń áseri bolǵanyn atamaı bolmaıdy. Ol jáı Abaıdyń aqyndyq nár, qor alǵan tekteri, izdený órisi, jalpy oıshyldyq, aqyndyq dıapazony keń bolǵanyn kórsetedi. Mysaly, grýzınniń ataqty klassıgi Shota Rýstavelıdiń ıdeıalyq, poezıalyq, fılosofıalyq negiz qorlaryn aıtqanda, barlyq zertteýshiler onyń arab, ıran mádenıetinen jáne orta ǵasyrlardaǵy batystyq mádenıetten eki jaqty úlgi-ónerler alǵanyn jasyrmaıdy, ashyp aıtady. Tipti sony Rýstavelıdiń óz zamanynan boıy ozǵan erekshe qasıeti dep aıtady. Óz tusyndaǵy dúnıejúzilik mádenıetke bunyń keń qulash jaıyp, erkin paıdalanǵanyn maqtan etedi. Abaı jóninde, eger ol ómir boıy sol ózine úlgi etken shyǵys poezıasynyń eskiligine udaıy tabynyp, baǵynýmen qalsa, buny aqynnyń orasan olqylyǵy, aıyby der edik. Biraq Abaı ondaı emes.

Jańaǵy jastyq jaıynda, bala shaǵynda aıtqan shyǵys úlgisindegi elikteý óleńderi aqyn Abaıdyń tek qana alǵashqy adymy ǵana bolady da qalady. Jigittikke kire bere, Abaı ol úlgide jazýdy mazmun jaǵynan da, túr jaǵynan da tabylǵan jol eken dep bilmeıdi. Osynyń shyndyǵyn tipti sol shyǵysshylap jazǵan óleńiniń eń úlkeni "Álıfbı" báıitiniń ózinen de anyq ańǵarýǵa bolady.

"Álıfbı" óleńinde shyǵystyq erekshelikterdiń barlyǵyn óz boıynan kórsetýmen birge, ol poezıadan bólegirek, oqshaýyraq turǵan aıqyn ózgeshelik te bar. Bul rette ózge jaılardy qoıyp, óleńniń sońǵy eki jolyn eske alsaq ta bolady.

Útir men asty-ústili jazý da bar, —
dep kelip, Abaı súıikti sulýǵa arnalǵan hattyń eń sońynda naqtyly tilek aıtady. Onysyn natýraldyq túrde, turpaıylaý etip anyqtap, ashyp salady. Bundaǵy Abaı qurby qyzǵa sálem-tilek joldap otyrǵan kóp jeńis qoı jigittiń biri bolady. Shyǵystyq sher sózder qosyp, ǵashyq-maǵshuq jaılaryn tal boıy uıyp jyrlaǵan sıaqtanyp otyryp, "Álıfbı" óleńiniń aqyrynda Abaı sezim, sana jaǵynan jańaǵy shyǵystyq sarynnan óz basynyń saý ekenin tanytady, sergek ekenin baıqatady. Endeshe, bul buryn qazaq jazyp kórmegen óleńdik oqshaý túrdi qyzyqtap, tamashalaǵan sıaqty da, ýaqytsha áýestik esebinde sol ólendik túrmen ǵana oınaǵandaı bolady. Keıin, az ýaqyttyń ishinde-aq, ómir shyndyǵyna jaqyn óleńdi óz halqynyń anyq halyqtyq tilimen jazyp ketetin Abaı, mynaý tusta tek az ýaqyt qana óziniń kózi túsken jáne ózin jas shaǵynda qyzyqtyrǵan, tańdandyrǵan úlgige az boı urady. Mundaǵy taǵy bir qasıeti — Abaı dinshil mıstıkaǵa berilgen Iassaýı, Sopy Allaıardyń birde-birine mańaılamaıdy.

Aqyndyq úlgisin izdep júrgen jas qazaq aqyndary aıtyp kelgen qara óleńniń, jyrdyń ár alýanyn bilse de, ózi de solaısha jyrlaýǵa jarasa da, alǵashqy kezde el aqyndarynyń úlgisinshe óleń aıtýdy mise qylmaıdy. Buryn qazaq qulaǵy sırek estigen ózgeshe óleń úlgisine qyzyǵady. Qıyn tyndy baýraǵysy keledi.

Durystyǵyn aıtý kerek, Abaı tereń sezim, ıdeıa, mazmun jaǵynan túgelimen shyǵys aqyndarynyń yqpalyna berilmese de, óleń qurý sheberligi, túr jańalyǵy jóninde bul kezde de kóp nárse tabady. Sonda, ásirese ózine eń jaqyn ustaz etip klasık Naýaı shyǵarmalarynan úlgi izdeıdi. Dastan jazǵan Naýaı emes, ǵazelder jazǵan Naýaıge eliktegisi keledi.

Ataqty "Chardıýan" Naýaı lırıkasynyń tórtke bólingen jınaqtary edi. "Chardıýannyń" tórt bólimi adam ómiriniń, aqyn tileginiń tórt kezeńine arnalǵan: balalyq, jigittik, orta jas, kárilik kezeńiniń kóńil syry, muń sezimi baıandalatyn.

Abaıdyń joǵaryda biz ataǵan shyǵystyq óleńderi "Chardıýannyń" jigittik dáýirin, náziktik naqystaryn jyrlaǵan úlgilerine keledi. Naýaıdiń barlyq ǵazelderi erekshe sheberlik, kórkemdik mazmun saryndardan basqa, túr jaǵynan tolyp jatqan qıyn, qyzyq yrǵaq úlgiler kórsetetin. Óleń shýmaqtaryna qarap, jol esepteri boıynsha bólinetin bir túrleri bar edi. Mysaly: ǵazelder ishinde "Mustázát", "muhamás" (bestik), "Musáddás" (altylyq), "Musámmán" (jetilik) degen shýmaq ólsheýler bolǵan. Eki joldan uıqasatyn "Musnáýn"; tórt joldan quralatyn "rabaıat"; keıde egiz eki joldan qosylyp, uıqasty sózderdi oınaqy etip beretin "tuıyq" ólsheýi bolǵan jáne de túri men mazmuny birdeı jumbaq, asa sheber qurylatyn "Muámme" úlgisi bar. Mazmun jaǵynan alǵanda, "saqınama" — ishkilik-saýyq ólenderi bolady. Osy túrlermen qalyptanǵan syrshyldyq óleńderdiń arnaýly sújeti bolmasa da, kópshiligi kóńil syryna, ishki sezim yrǵaǵyna arnalady.
Abaı "Álıfbı" óleńiniń ár jolyn arab alfavıtiniń retimen tizedi. Naýaıde da sol arab alfavıtimen tizilgen gazelder bar. Biraq ol ár joldyń basy emes, qaıta aıaǵyndaǵy uıqasty sózderdiń eń sońǵy dybysyn álifbı retimen keltiredi.

"Chardıýannyń" barlyq sany qyryq myń jol óleń bolǵanda, bulardyń orta jasqa, kárilikke arnalǵan bólimderinde, gazelderinde Naýaıdiń tereń tolǵaýy, fılosofıalyq oılary da, qysqa qaıyryp, sheber etip qalyptaǵan aqyl-naqysh sózi de, aforızmderi de kóp kezdesedi.
Jas aqyn Abaı Naýaıdiń, osy sońǵy aıtqandaı, anyq klasıktik uly órisine bara almaǵan. Ol dárejede uzaq izdenip, tereń boılap salynbaǵan. Tek jigittik, jastyq sezimderine jańa moda bolǵandaı tyń túr ǵana izdeıdi. Sol sebepti "Álıfbı" óleńinde joǵaryda atalyp ótken Naýaı ǵazelderiniń keıbir syrt túri, órnekterin ǵana kóremiz.

Teginde, anyq ishki sana-sezimge kelgende, Abaı sol ózi az dáýren úlgi etken shyǵys klasıkteriniń shyǵarmalaryndaǵy ishki mazmundarǵa túgel tabynǵan degen pikirdi biz aı-ryqsha bólip aıtamyz. Óıtkeni shyǵystyń kóp klassıgine ortaq bolǵan bir jáı, mahabbat sıaqty sezimderdi jyrlaýda mıstıkalyq elementter de bolady. Ǵashyqtyqtyń ózin qudaıdy taný jolyndaǵy jan áreketi esebinde jyrlaý basym edi. Sondyqtan ǵazelderde atalatyn "maǵshýqa" qandaı otannyń, nendeı halyqtyń qandaı shaharyn meken etken jan ekenin bilip bolmaıdy. Oǵan yntyǵyp jyrlaǵan jyrlardyń eshbirinen sol sulýdyń atyn, tegin de, naqtyly túsiniń ózin de ańǵaryp bolmaıdy. Bul jer basqan adamzat pa, joq, bir mekensiz, naqtyly dereksiz ǵajaıyp jaralǵan perızat pa? Ony da aıyrý qıyn. Ǵashyǵyna joldaǵan naz, tilekter tabyný sarynyna aınalǵanda, jaratqanǵa jalbarynyp otyrǵan sopylyq, mıstıkalyq tumandy kúırek sezimder basymdap ketetinderi bolady.
Osyndaı qudaıshyldyq saryn ǵashyq jaıyn, kóńil halin, tabıǵat kórkin ataǵan teńeýlerdiń bárinde de kóp kórinip otyrady. Naýaı sıaqty uly klasıkte bul ózge-shelikter kemirek bolǵanmen, Abaı kóp oqyǵan ózge shyǵystyq aqyndardyń kóbinde osy ózgeshelik erekshe mol bolǵan. Abaıdyń qasıeti sol — jas shaǵynyń ózinde de, elikteýshi bola tursa da, óziniń mahabbattyq arman-sherlerin, tilekterin jyrlaýynda sopylyq, bendeshilik, qudaıǵa qulshylyq, minájatshylyq kúı saryndarǵa barmaıdy.

Kóp teńeýlerde kitapshylap, ásirelep jyrlap otyrsa da, joǵaryda biz aıtqan "Álıfbı" óleńiniń sońǵy joldaryndaı jerdiń jigiti bop shyǵady jáne arnaýly tilek pen naqtyly sálem aıtyp jatqan túsinikti maqsaty bar tumansyz jarshy bolady. Bolashaq realıs aqynnyń jaqynda aýysatyn órisin, ádisin ańǵartqandaı.

Osy jaıdy "Álıfbı" óleńi ǵana emes, eń alǵash kitapshylap jazǵan "Iýzı — ráýshan" degen óleńniń sońǵy joldarynan:
Mubádá bolsa ol bir káz,
Tamasha qylsa ıýzmá-ıýz,
Ketip qýat, ıýmylyp kóz,
Boıyń sal-sal bola nıgá? —
degen sózderinen de ańǵarýǵa bolady. Basynda jer sıpatty emes, hor sıpatty, qolǵa túspes alys sulý, myna tusta yntyq jigitke betpe-bet kezdesedi. Sonda túsinikti qumar-lyq, naqtyly tilekpen tal boıy uıyp turǵan jastyń kópke málim kúıi bar shyndyǵymen ańǵarylyp turady. Árıne, bundaǵy til shubarlyǵy — Abaıdyń jargonǵa orynsyz qyzyqqan kemshiligi. Mazmuny ózindik, mıstıkasyz bolsa da, elikteýdiń arzan úlgisine ketkendigi kórinedi.

Bulardan sońǵy Abaıdyń jas shaǵynan bizge jetken, jyly belgisiz óleńi "Sap, sap, kóńilim". Jigittik, jastyq minezderine arnalyp aıtylǵanmen, Abaıdyń bul óleńi jo-ǵarǵy tekserilgen joldardyń barlyǵynan múlde basqasha. Eń áýeli oqýshyǵa salǵannan aıqyn kórinetin ózgeshelik — bul óleń taza qazaq tiliniń ózimen jazylady. Mazmuny men maǵynasyna qaraǵanda, Abaıdyń budan buryn azdy-kópti aıtylyp kelgen óleńderiniń ózinshe, ózgeshe bir qorytyndysy sıaqty. Jyly belgisiz bolǵanmen, aqynnyń jıyrma-jıyrma bes arasynda óz ómiriniń osy shaǵyna naqtylap, arnap aıtqan óleńine uqsaıdy. Bundaǵy oılar men sezimder jas jigittiń ózine de, ózi qurby turǵylystaryna da arnaǵan toqtaý sózi, syn, tolǵaý sıaqty. Eń áýeli, bul óleńde Abaı qazaq ádebıetinen bólek úlgige elikteýdi ózine endi laıyq kórmegen sıaqty. Óz ómiriniń shyndyǵy bul jyrda asa aıqyn qonymdylyqpen aıtylady.

Uzaq óleńniń kórkem joldarynda el jigitiniń tirshiliginen tysqary tumandy, oqshaý hal de, sezim, teńeý de joq. Qyz andyǵan jigittiń túnde jortqan, jeńil-jeńsik qýǵan ádeti ózgege de oı túsiredi. Bul óleńde jasandy teńeýler joq. Qaıta qazaqtyń sheshen, oramdy, tereń mándi sózderin qoldanady.
Qarsaq jortpas qara adyr,
Qaramaı nege shabasyń?
Sonda táýir bola ma,
Ustap ap, bireý sabasyn? —
degen joldarda synshyl oımen qatar, sol kezdegi qyr jigitiniń basynan keshetin anyq kóriksiz, kóńilsiz bolmysyn arnaýly tragedıalyq qalpynda beredi.

Ómirdiń ótkel kezeńinde turǵan, oı túsken jas orynsyz degen minezder, ister jaıyn kóp suraqtarmen baıandaıdy. Tyńdaýshysyn oılandyryp, ózine aqyl salyp aıtady. Opasyz, turaqsyz, tynymsyz jortýyldan qaıtý kerek degendeı, tasqyndaǵan kóńildi aýyzdyqpen shaýjaılaǵandaı bolady.

"Sap, sap, kóńilim" degen sabyrdyń, tyıylýdyń sózin únemi qaıtalap otyrady. Aıtpaq jaıyn ádeıilep, kóp qaıtalap, osy óleńdi jazýdaǵy maqsatyn, oıyn erekshe nyqtaı túsedi. Opasyz jas bolmaý kerek, tańdap súıgen bireýi ǵana bar, teń sezimge tabynǵan jaqsy jastyń adamgershilik pen mahabbatty qabystyramyn degen nıeti kórinedi.

Barlyq osy atalǵan ómir, oı, sezim jaılary shyndyqqa baǵynǵan. Býsanyp turǵan jandy, shyndyǵy bar jyr týady. Aqyn alystan tumandatyp oraǵytpaıdy. Aıtpaq oıynyń sózderi de dál tabylǵan. Qozǵaıyn degen pernesin dál basady. Jáne óz basynyń tájirıbesin shyǵaryp, ózindik minin synap, shenep otyrǵan kisi bolyp, sol kezdegi kóp jastyń haline arnaǵan úlgili sóz aıtady.
Qazaq jasynyń Abaı zamanyndaǵy mahabbat jóninde qoldanatyn is, minezi turpaıylaý, natýraldyq kúıde ekendigin osy óleń dál ashady. Er men áıel arasyndaǵy jarastyq, jaqsy sezimdi qasıetteı bilmeıtin, topas tárbıeni áshkereleıdi. Endigi túsinigi boıynsha mahabbat, jastyqty sóz qylatyn aqyn qur qumarlyq qyzyǵyn shala- shalaǵaı kúıde jyrlamasyn. Adamgershilik tárbıesin ósirip, asyrǵandaı, moraldyq joǵarǵy dárejede túsinip jyrlasyn deıdi.

Abaıdyń jas shaǵyndaǵy óleńderiniń qorytyndysy esepti bolǵan "Sap, sap, kóńilim" endi jaqyn shaqta realıs synshy jáne shynshyl aqyn bop qalyptanatyn Abaıdyń aldaǵy órisin ańǵartady.

Aqynnyń tolyq jınaǵynda jyly belgisiz óleńder tobyna qosylǵan "Taıǵa mindik" degen bir óleń bar. Mazmunyna, taqyryp tegine, syn syryna qaraǵanda, bul óleń de jańaǵy tekserilgen "Sap, sap, kóńilim" atty óleńmen bir bitimdes, ekeýi de bir mezgildiń týyndysy. Jıyrma-jıyrma bes arasyndaǵy oı túse bastaǵan synshyl, ór talapty aqynnyń jastyq tolǵaýyn tanytady. Endi azamattyq sapa, sanada ózine jańa ór, óris belgilep otyrǵan oıshyl jas bul kezge sheıin basynan ótken balalyqpen bozbalalyq, jigittik shaqtaryn synaı sholyp ótedi. Bir ózi emes, qazaqtyń ózi qurby jasynyń bárine de oı sala, shimirkene jyrlaıdy. Óleńinde keltirgen dál derekti balalyq sýretteri, bozbalalyq aldanysh, jubanyshy, bolymsyz tárbıe, shala saýattylyq, arzan áýeıilik jáne solardyń nársiz nátıjesindeı daıynsyz kúıde úıli-barandy ómir bastaý — osynyń bárin de bolashaq realıs, synshyl jas aqyn salqyn oımen qatań synap ótedi.

...Shala oqýdan ne jarydyq,
Qalǵannan soń qur nadan?
Baǵasyz jastyq — Bozbastyq,
Adastyq, —
degen joldardan joǵaryda aıtylǵan synshyl sana aıqyn ańǵarylady. Sonymen qatar oqý-tárbıeniń ózgeshe órisin maqsat etken baǵyt ta baıqalady.

Qaıyn bardyq,
Qatyn aldyq,
Enshi tıdi az ǵana.
Sharýa atandyq,
Endi oılandyq,
Qala berdi bozbala.
Burynǵy qaıda?
Oıbaıla — Ne paıda?
degen sońǵy joldarynda ótken ómir jolyna ókine qaraǵan shıryǵýdy tanytady. Bul ókinishi — ózin-ózi qamshylap, namysty talapqa bet qoıǵan, izdengish jigerdiń ókinishi. Ózi qurby qazaq jasynan shyqqan aqyn-ónerpazdyń Abaıdan ózgesine áli mundaı sapaly oı oralǵan joq-ty. Abaı osy sońǵy eki óleńimen jastyq shaǵynyń ózinde de sonyǵa bas-qaly turǵan aqyn ekenin tanytqandy.

Til, teńeýde, ómirlik naqtyly derekterin tizip terýde aqyndyq tyń jańa úlgili jolyn izdeı bastaǵan ónerpaz seziledi. "Taıǵa mindik" — shýmaq, yrǵaq, uıqas qurylystarymen de óleńge jańasha tyń túrler engizýdi maqsat etken talapty kórsetedi.

Bul eki óleńniń mazmuny men stıl úlgisi Abaıdyń sol jastyq shaqtyń ózinde de kórkem sheber jyrlar týǵyzýǵa jetip qalǵanyn baıqatady. Dál osy óleńniń ózine qarap- aq, Abaıdyń jigittik shaǵynda jazǵan shyǵarmalary bir bular ǵana emes, áldeneshe óleńder bolǵan dep nyq senýge syıady. Tek óz ónerin ár kezeńde ár óleńmen synap, barlap júrgen aqyn ol kezdiń shyǵarmalaryna óz basy tolyq meıirlene almaı, uqyptap saqtamaǵan sıaqty. Sol sebepti osy alýandas áldeneshe shyǵarmalary joǵalyp, umytylyp, keıingi shaqqa jetpeı qalǵan bolý kerek.
Biraq eń alǵash qolyna qalam alyp jazǵan "Iýzı — ráýshannan" bastap, osy sońǵy eki óleńge sheıin jetken Abaıdyń jas aqyndyq joly bar ekeni ap-aıqyn sezilip tur. Onyń basy — jeńil, syrtqary elikteýden bastalyp, sońǵy kezeńi — oıy da, kórki de ósip, pisip qalǵan bolashaq oıshyl, synshyl aqynnyń izdený, ósý kezeńin kórsetedi. Bul shyǵarmalaryna boılaı qarap, tanyp, bilip taldamaı, keıingi óskeleń úlken shyǵarmalar beretin klasık Abaıdy sol shyǵarmalarynan ǵana bastap tekserip taný, jarym joldan bastaǵandaı jartylaı tekserý, shalaǵaı taný bolar edi.

---