InfoHub Logo

Avtor: Aqqalı Qarlyǵash, HBÝ 3 kýrs stýdenti
Mamandyq: 6V04207-Halyqaralyq ekonomıkalyq quqyq.              
Ǵylymı jetekshi: Jýmabaeva Quralaı Jýmabaıqyzy, zań ǵylymdarynyń kandıdaty, dosent.
Pán: Halyqaralyq qylmystyq quqyq.

Adamzatqa qarsy qylmystar-qazirgi halyqaralyq quqyqta erekshelenetin qylmystar toby. Qazirgi ýaqytta adamzatqa qarsy qylmystardyń anyqtamasy Halyqaralyq qylmystyq sottyń Rım jarǵysynda berilgen.

Zertteý jumysynyń ózektiligi onyń halyqaralyq qylmystyq quqyq júıesindegi mańyzdylyǵyna baılanysty. Olar belgili bir memleket úshin ǵana emes, jalpy adamzat úshin de aýqymy men qaýiptiligine baılanysty. Sonymen qatar, qazirgi ýaqytta osy topqa jatqyzýǵa bolatyn qylmystar tiziminiń mazmuny jaǵynan ǵana emes, sonymen qatar olardy qoldaný erekshelikterinde de kóptegen qaıshylyqtar bar.

Zertteý prosesinde halyqaralyq quqyq júıesiniń damýyn kórsetetin fılosofıalyq, teorıalyq-quqyqtyq jáne tarıhı, áleýmettik zertteýlerdiń taldaýy men sıntezi qoldanyldy.

Adamzatqa qarsy qylmystar termıni alǵash ret qurlyqtaǵy soǵys zańdary men ádet-ǵuryptary týraly IV Gaaga Konvensıasynyń kirispesinde qoldanyldy. [1]

18 qazan 1907, Sankt-Peterbýrg ýnıversıtetiniń Halyqaralyq quqyq profesory f. f. Martens ("martenstiń eskertpesi") : "budan bylaı soǵys zańdarynyń neǵurlym tolyq jıyntyǵyn shyǵarý múmkindigi paıda bolǵanǵa deıin, Mártebeli Ýaǵdalasýshy Taraptar ózderi qabyldaǵan qaýlylarda kózdelmegen jaǵdaılarda halyq pen soǵysýshylar halyqaralyq quqyqtyń bastalýy men áreket etýiniń astynda qalady, óıtkeni olar soǵys zańdarynyń arasyndaǵy turaqtardan týyndaıdy. bilimdi halyqtar ádet-ǵuryptar, adamzat zańdary men qoǵamdyq sananyń talaptary". Keıinirek adamzatqa qarsy qylmystar týraly 1919-1920 jyldardaǵy Parıj beıbitshilik konferensıasy aıasynda qurylǵan komısıanyń usynystarynda aıtyldy. [2]

Aǵylshyn tilindegi quqyqtyq jáne ádebı kózderde adamzatqa qarsy qylmystar crimes against humanity (adamzatqa qarsy qylmystar) termınimen belgilenedi, biraq qazaq tilindegi ádebıetterde jáne resmı qujattardyń aýdarmalarynda bul áreketter "adamzatqa qarsy qylmystar"dep atalady. [3]

"Adamzatqa qarsy qylmystar" termıniniń mazmuny alǵash ret nemis fashıseriniń zulymdyqtaryn sıpattaýda Núrnberg trıbýnal Jarǵysynyń 6-babynyń "s" tarmaǵynda Tıisti qylmystardy jaı ǵana tizimdeý arqyly ashyldy: "kisi óltirý, joıý, quldyqta ustaý, silteý jáne soǵysqa deıin nemese soǵys kezinde nemese qýdalaý kezinde beıbit turǵyndarǵa jasalǵan basqa da qatygezdikter, biraq saıası, násildik nemese dinı júzege asyrý maqsatyndaǵy nemese trıbýnaldyń ıýrısdıksıasyna jatatyn kez kelgen qylmysqa baılanysty, bul áreketter olar jasalǵan eldiń ishki ımandylyǵyn buzý bolyp tabyla ma, joq pa". Adamzatqa qarsy qylmystardyń uqsas tizimi Tokıo trıbýnal Jarǵysynyń 5-babynyń "s" tarmaǵynda keltirilgen, onda olardyń anyqtamalary da joq. Keıinnen adamzatqa qarsy qylmystardyń tizimi Iýgoslavıa men Rýanda úshin adhoc trıbýnaldarynyń jarǵylarynda azaptaý, túrmege qamaý, zorlaý, qýdalaý sıaqty qylmystarmen tolyqtyryldy, biraq násildik nemese dinı sebeptermen. [5]

17 jyly 1998 shildede BUU qamqorlyǵymen Ókiletti ókilderdiń dıplomatıalyq konferensıasy, biraq Halyqaralyq qylmystyq sot mekemesi "adamzatqa qarsy qylmystar"sanatynyń mazmunyn naqtylap, keńeıtetin Rım Statýty zańyn qabyldady. Zańnyń 7-baby adamzatqa qarsy qylmys neni bildiretinin anyqtaıdy:

a) kisi óltirý;

b) joıý;

c) quldyq;

d) deportasıa nemese halyqty kúshtep kóshirý;

e) halyqaralyq quqyqtyń negizgi normalaryn buza otyryp túrmege qamaý nemese basqa da qatygez dene bostandyǵynan aıyrý;

f) azaptaý;

g) zorlaý, jynystyq quldyqqa júginý, jezókshelikke májbúrleý, májbúrli júktilik, májbúrlep zararsyzdandyrý nemese salystyrmaly aýyrlyqtaǵy jynystyq zorlyq-zombylyqtyń kez kelgen basqa túrleri;

h) saıası, násildik, ulttyq, etnıkalyq, mádenı, dinı, genderlik sáıkestendirilgen kez kelgen topty nemese qaýymdastyqty qýdalaý [... nemese halyqaralyq quqyqqa sáıkes barlyq jerde jol berilmeıtin dep tanylǵan basqa da sebepter boıynsha

osy tarmaqta kórsetilgen áreketter nemese sottyń ıýrısdıksıasyna jatatyn kez kelgen qylmystar;

b) adamdardyń kúshtep joǵalýy;

c) aparteıd qylmysy;

d) qasaqana aýyr azap shegýden nemese aýyr dene jaraqatynan nemese psıhıkalyq nemese dene densaýlyǵyna eleýli zalal keltirýden turatyn uqsas sıpattaǵy basqa da adamgershilikke jatpaıtyn is-áreketter. [6]

Adamzatqa qarsy qylmystar eki shart bir mezgilde saqtalǵan kezde ǵana tanylady (Hak Rım Statýtynyń 7-babynyń 1-tarmaǵy): olar kez-kelgen beıbit turǵyndarǵa keń aýqymdy nemese júıeli shabýyl jasaý aıasynda jasalǵan kezde; eger mundaı shabýyl sanaly túrde jasalsa. [7]

Hqk – niń rımdik jarǵysy, barlyq ad hoc trıbýnaldarynyń jarǵylary sıaqty, adamzatqa qarsy qylmys uǵymyna anyqtama bermeıdi, tek adamzatqa qarsy qylmystardyń tizimin beredi jáne olardyń jalpy belgilerin-qarýly qaqtyǵys jaǵdaıynda halyqaralyq gýmanıtarlyq quqyqtyń negizgi qaǵıdalaryn buzýdy kórsetedi. [8]

Adamzatqa qarsy qylmystar ınstıtýty Halyqaralyq gýmanıtarlyq quqyqtyń qalyptasýy men damýy nátıjesinde quryldy, ol adamnyń negizgi quqyqtary men bostandyqtarynyń saqtalýyn qamtamasyz etý, osyndaı qaqtyǵystar qurbandarynyń azaptaryn jeńildetý, halyq pen jaýyngerlerdi soǵys apattarynan, onyń ishinde jol berilmeıtin soǵys ádisterinen qorǵaý maqsatynda qarýly qaqtyǵys taraptarynyń minez-qulqynyń prınsıpterin, normalary men erejelerin belgileýge arnalǵan.

Osylaısha, adamzatqa qarsy qylmystar dep beıbit ýaqytta da, soǵys ýaqytynda da kez-kelgen beıbit turǵyndarǵa keń aýqymdy nemese júıeli shabýyl jasaý aıasynda jasalǵan, jeke adamǵa, adamnyń negizgi ajyramas (jalpyadamzattyq) quqyqtary men bostandyqtaryna, sondaı-aq halyqaralyq gýmanıtarlyq quqyqpen qorǵalatyn basqa da quqyqtar men bostandyqtarǵa qol suǵatyn áleýmettik qaýipti adamgershilikke jatpaıtyn áreketterdi túsiný kerek. [9]

Qorytyndy

Adamzatqa qarsy qylmystar dep beıbit ýaqytta da, soǵys ýaqytynda da kez kelgen azamattyq adamdarǵa keń aýqymdy nemese júıeli shabýyl jasaý sheńberinde jasalatyn, jeke adamǵa, adamnyń negizgi ajyraǵysyz (jalpy adamzattyq) quqyqtary men bostandyqtaryna, sondaı-aq halyqaralyq gýmanıtarlyq quqyqpen qorǵalatyn ózge de quqyqtar men bostandyqtarǵa qol suǵatyn qoǵamǵa qaýipti adamgershilikke jatpaıtyn áreketter dep túsiný kerek.

Rım zańy Qazaqstan Respýblıkasynyń Qylmystyq kodeksimen salystyrǵanda adamzatqa qarsy qylmystardyń naqty quramynyń edáýir sanyn qarastyrady. Qazaqstan Respýblıkasynyń Qylmystyq kodeksinde genosıd, ekosıd jáne jaldanýshylyq adamzatqa qarsy baǵyttalǵan qylmystarǵa jatady.

Adamzatqa qarsy qylmystar jahandyq sıpatqa ıe jáne olarmen halyqaralyq deńgeıde kúresý qajet. Qazirgi kezeńde adamzatqa qarsy qylmystardyń aldyn alýdyń ishki saıası, quqyqtyq, ınstıtýsıonaldyq jáne halyqaralyq saıası, quqyqtyq jáne ınstıtýsıonaldyq baqylaý sıaqty nysandary bar. Alaıda, adamzatqa qarsy qylmystardyń aldyn-alý úshin negizgi jaýapkershilik halyqaralyq uıymdarda bolýy kerek, olardyń ókilettikteri jeke memlekettiń ókilettikterinen áldeqaıda kóp.

Adamzatqa qarsy qylmystar halyqaralyq sıpatqa ıe, olar halyqaralyq qatynastardy turaqsyzdandyratyn jáne álemniń kóptegen elderinde ishki zańdylyqqa aıtarlyqtaı qaýip tóndiretin faktor bolyp tabylady. Bul qylmystarmen kúres halyqaralyq-quqyqtyq aktilerdiń normalary negizinde, sondaı-aq qylmystyq sıkldiń ulttyq zańnamasynyń normalary negizinde júzege asyrylady. Onyń jetistigi kóp jaǵdaıda memleketterdiń, ásirese olardyń quqyq qorǵaý júıeleriniń kópqyrly yntymaqtastyǵyna baılanysty. Sondyqtan adamzatqa qarsy qylmystarǵa jáne jekelegen elderdiń qylmystyq quqyq normalaryna qatysty halyqaralyq quqyq normalarynyń qazirgi olqylyqtary men qaıshylyqtaryn joıý qajet, ol úshin adamzatqa qarsy qylmystardyń barlyq túrlerin jáne olardy jasaǵany úshin jaýapkershilik normalaryn qamtıtyn Kodeks nemese Statýt qurý oryndy bolady jáne álemniń barlyq elderinde qoldanýǵa mindetti. [10]

PAIDALANǴAN ÁDEBIETTER TİZİMİ

1. A. G. Kıbalnık Sovremennoe mejdýnarodnoe ýgolovnoe pravo Iýr.sentr, 2020g.
2. A.V.Naýmov, A. G. Kıbalnık, V.N.Orlov, P.V.Volosúk Mejdýnarodnoe ýgolovnoe pravo, Iýrıst, 2018g.
3. Fedorov A.G. Znachenıe Núrenbergskogo prosesa dlá razvıtıe sovremennogo prava MP jýrnal, 2010g. №3
4. Naýmov A.V., Kıbalnık A.G., Orlov V.N., Volosúk P.V. Mejýnarodnoe ýgolovnoe pravo, M: ızdatelstvo IýRAIT 2014. 510s.
5. Halyqaralyq qylmystyq sottyń Rım statýty (Rım, 1998 jylǵy 17 shilde) // Konsýltant Plús [Elektrondyq resýrs]: anyqtamalyq-quqyqtyq júıe / "Konsýltant Plús"jaq. - 2019 nusqasy. - Kirý rejımi: (ýnıversıtetishilik kompúterlik jeli).
6. Genosıd qylmysynyń aldyn alý jáne ol úshin jazalaý týraly Konvensıa (Nú-Iork, 1948 jylǵy 9 jeltoqsan) // Konsýltant Plús [Elektrondyq resýrs]: anyqtamalyq-quqyqtyq júıe / "Konsýltant  kompúterlik jeli).
7. Bırúkov, P. N. Halyqaralyq quqyq/ P. N. Bırúkov. - M.: Álfa, 2017. - 416 b.
8. Borodın, s. v. Ómirge qarsy qylmystar/ S. V. Borodın. - M.: Zańger, 2017. – 388 B.
9. Getman-Pavlova, ı. v. Halyqaralyq quqyq / ı. v. Geltman-Pavlova. – M.: Iýraıt Baspasy, 2015. – 528 B.
10.  Grýbova, e.ı. Beıbitshilik pen adamzat qaýipsizdigine qarsy qylmystar: Ulttyq qylmystyq zańnamadaǵy jaǵdaı, úrdister jáne damý perspektıvalary/ e. ı. Grýbova // Halyqaralyq qylmystyq quqyq jáne halyqaralyq Ádilet. - 2018. - № 1. – B. 105.

---