InfoHub Logo

Qazirgi jahandaný zamanynda buqaralyq aqparat quraldarynyń róli orasan. Elimizdiń táýelsizdik alǵan tusynan bastap, qazaq medıasy ilgeri damydy. Zaman talabyna saı aqparattyq portaldar men dástúrli BAQ birin-biri tolyqtyra aldy. Tutastaı alǵanda, qazirgi baspasóz qoǵam sanasyn ózgerte alar alapat kúshke ıe. Eń bastysy qazaq tiliniń qoldanys aıasyn keńeıtý men til mádenıetiniń saqtalýynda medıanyń yqpaly kúshti.

Sózdiń salmaǵy qanshalyqty aýyr bolsa, oǵan artylatyn jaýapkershilik te dál sondaı aýyr. Al, qoǵamdy saýatty jazyp, durys sóıleýge tárbıeleıtin kimder? Árıne, ol - tórtkúl dúnıedegi jańalyqtan habar beretin jýrnalıser qaýymy. Alaıda, BAQ arqyly beriletin aqparattyń barlyǵyn durys dep qabyldaı berýge bolmaıdy. Syrt kózge úırenshikti bolyp ketken sózderdiń ózinen is júzinde kedeı tildiń kórinisi baıqalady. Jýrnalıser ózderiniń bergen aqparaty qarapaıym qazaqtyń qara sózimen de esiter qulaq pen kórer kózge jetetinin ańǵarmaı jatady. Al jýrnalısen shyqqan bir tildik qate birshama adamdardyń qate sóılep júrýleriniń úırenshikti jaǵdaıyna alyp kelýi múmkin.

Qazaq medıasyndaǵy úlken másele – orys medıasynyń yqpaly. Kóp jýrnalıser aqparatty orys tilinde izdeýge daǵdylanǵan. Nátıjesinde, qazirgi tańda sózdik qorymyzǵa enip ketken sózbe-sóz aýdarmalar jeterlik. Til mamandary qateliktiń bul túrin kálka dep ataıdy. Kálka tildiń reńin buzyp, ajaryn ketiredi. Máselen, «stýdıada keshki jańalyqtarmen» dep, júrgizýshiniń óz aty-jónin aıtqanyn talaı estidik. Shyn mánisinde bul - orys tilindegi «V stýdıı s vechernımı novostámı» degen tirkestiń tikeleı aýdarmasy. Aına-qatesiz qaıtalamaı-aq, osy oıdy qazaqsha túrli úlgide jetkizýge bolar edi. Máselen: «Sizderge tańǵy jańalyqtardy tanystyratyn – men...».

Keıde júrgizýshiler bylaı dep te jatady: «... arnasynda kúnniń qorytyndy jańalyqtarymen júzdesip otyrmyz». Júrgizýshi jańalyqtardy jurtshylyqqa jetkizip, kógildir ekrannyń arǵy jaǵynda otyrǵan kópshilikpen júzdesedi. Sondyqtan bul tirkes logıkalyq turǵydan úılespeıdi. «Qorytyndy jańalyqtarmen tanystyramyz» degen oryndy.

Efır barysynda aıtylatyn qateliktiń endigi mysaly – «kezek jarnamada». Sóılemniń baıandaýyshy tıanaqsyz. Qazaq tiliniń tabıǵatyna kelmeıdi. Onyń ornyna «jarnamaǵa kezek beremiz» deýge bolar edi.

Resmı aqparatta kezdesetin «azamatsha» - orys tilindegi «grajdanka» sózine balama izdeýden týǵan jasandy sóz. Qazaq tilinde tek (rod) kategorıasy bolmaǵandyqtan, er adamǵa da, áıel zatyna da qatysty «azamat» sózin qoldanǵan durys.

«Aǵymdaǵy jyl» tirkesi – kálka aýdarmanyń nátıjesinde orys tilindegi «tekýshıı god» sóziniń balama nusqasy. Bul tirkestiń durysy – bıyl, osy jyly. Sondaı-aq, bıylǵy jyly dep aıtý da qate. Sebebi bıyl sózi bul jáne jyl sózderiniń kirigýinen qalyptasqan. Oǵan taǵy da jyl sózin tirkestirýdiń qajettiligi joq.

Áýejaıǵa kirgizilmegen jolaýshylar bılet qunyn qaıtara alady ma? Osy sekildi keledi me, barady ma, kóredi me degen mysaldardy kúndelikti estip te, kórip te jatyrmyz. Qazaq gramatıkasynda -a, -e, -ı jurnaqty kósemshesi arqyly jasalǵan aýyspaly shaqtaǵy etistikke ma, me suraýlyq demeýligi ǵana tirkese alady. Demek, durys nusqasy: Áýejaıǵa kirgizilmegen jolaýshylar bılet qunyn qaıtara ala ma?

Qamshy.kz aqparattyq basylymynda: Keshe Belorýs astanasy Mınskidegi Táýelsizdik saraıynan shyǵyp kele jatqan "Normad tórttigine", ishinde Ýkraına prezıdentine suraq qoımaqshy bolǵan "Rossıa 24" arnasynyń jýrnalısi sózin tolyq aıaqtap úlgermeı Poroshenkonyń oqqaǵarynyń qushaǵyna ene ketti, - delingen. Emle erejesinde orys tilinen engen, -st dybystyq tirkesine bitken sózderdiń sońǵy daýyssyz dybysy (-t), qazaq tiliniń qosymshalary jalǵanǵanda, túsip qalatyny aıtylady (mysaly, konteksi, vedomosy, t.b.). Sondyqtan, durysy: "Rossıa 24" arnasynyń jýrnalısi.

Kelesi bir qatelik – san-mólsherdi bildiretin sózderge zat esimdi kópshe túrde tirkestirý. Mysaly, kóptegen adamdar tirkesi bar. Qazaq gramatıkasynda kóp, mol, t.b. sózderdiń boıynda kóptik maǵyna bar ekeni belgili. Sonda bul tirkestiń durysy – adamdardyń kóbi. Osy sekildi mysaly, myńdaǵan saıttar tirkesi bar. Bul – qosymshalardyń tabıǵatyn eskermeýden týyndaǵan stıldik qate. Qazaq tilinde san esimmen tirkesken zat esimge kóptik qosymshasy jalǵanbaıdy. Sondyqtan myńdaǵan saıt dep aıtqan jón. Kóptik mándi bildiretin halyq sózin kópshilik durys qoldana bermeıdi. Júzge jýyq halyq, kópshilik halyq deý qate. Halyq sózi onsyz da kópshilikti bildiretindikten, oǵan taǵy da kóp mándi sózderdi tirkestirý qısynsyz. Durysy: Alańǵa júzge jýyq adam nemese kópshilik jınaldy.

Durys sóılep, saýatty jazý – emle erejelerin saqtaı otyryp, ana tilde múltiksiz taza sóıleý men jazýdy aıtamyz. Adam durys sóıleý mádenıetin qalyptastyrmaı, joǵarǵy aqyl mádenıetine jete almaıdy. Jalpy memlekettik tildiń damýyna ár azamat úles qosýy kerek. Ult ustazy Ahmet Baıtursynuly: «Gazet – halyqtyń kózi, qulaǵy hám tili» dep beker aıtpaǵan bolar. Qalyń buqaranyń nazaryna usynylyp otyrǵan aqparattyń durys jetýi úshin onyń tiline, mán-maǵynasyna basa nazar aýdaryp, asa uqyptylyq tanytý qajet. Tilshiler qaýymy tarapynan osyndaı qatelikter jiberilmeýi asa mańyzdy. Sebebi til tazalyǵy – ulttyń damýy. Árbir jýrnalıs durys jazylǵan dúnıesi arqyly oqyrmanyn saýattandyratynyn, kerisinshe jaǵdaıda shatastyratynyn esten shyǵarmaǵany abzal. 

Indıra Berjanova
L.N.Gýmılev atyndaǵy
EUÝ stýdenti

---