InfoHub Logo

Syn esim jáne aǵylshyn tilindegi syn esim álemdik lıngvıster tarapynan jan-jaqty zerttelgen dep eseptelgenimen, qazirgi aǵylshyn tilindegi sóılem músheleri arasyndaǵy syn esimniń lıngvısıkalyq statýsyna qatysty kóptegen pikir-talas týyndatatyn máseleler de jetkilikti. Kóbinese lıngvıster syn esimniń ataý men syn esimdi anyqtaý salasyna qatysty máselelerde pikirleri ajyratyla bastaıdy. Keıbir lıngvıster syn esimdi sóılem múshesi retinde, keıbereýleri gramatıkalyq kategorıa retinde qarastyrady.

Syn esimdi-sóılem múshesi retinde sanaıtyn lıngvısterge L.S. Barhýdarova [1], B.A. Ilısh [2], B.S. Haımovıch, B.I. Rogovskıı [3], M.I. Akodes [4] jáne t.b. atalmysh toptaǵy ǵalym-lıngvsıtter aǵylshyn tilindegi syn esimdi zattyń synyn bildiretin sóılem múshesi retinde sanaıdy;

Syn esimdi-grammatıkalyq kategorıa retinde sanaıtyndarǵa V.V. Vınogradov jáne  L.V. Sherb. Biraq sonymen birge dástúrli uǵym boıynsha syn esim dep zattyń sapasy men qasıetin bildiretin sóılem múshesi ekendigin esten shyǵarmaǵan la jón, mysaly: an important question, white roses, úlken zal, ádemi úı jáne t.b.

I.P. Ivanova, V.V. Býrlakova, G.G. Pochepsov  syn esimge kelesideı sıpat beredi: «Syn esim-tanymyl shartty turaqtylyǵy bar, zattyń synyn bildiretin sóılem múshesi, mysaly: a clean dress, a high hill. Syn esim retinde zattyń sıpaty ýaqyt boıynsha is-áreket sıaqty damıtyndyǵyna eshqandaı belgi joq, ıaǵnı bul degeni syn esim dep-ýaqyt boıynsha shartty túrde turaqty sıpat týraly aıtýdamyz, mysaly: sr. a fast train jáne an approaching train;  sońǵy mysalda sıpaty ýaqyt boıynsha damýshy sıpatqa ıe bolyp kórsetilgen[5].

V.L. Kaýshanskaıa syn esimdi-qarapaıym túrde «sıpatty bildiretin sózder»-dep anyqtama bergen. Zertteýshi aǵylshyn tilindegi syn esimderdiń erekshelikterin zertteý otyryp, túrli krıterıılerge tap bolary anyq. Al aǵylshyn tilindegi syn esimdi zertteýdiń basty krıterıılerine tildiń birlik korpýstaryn bildiretin jańa toptar men tarmaqshalardyń qalyptasýyna alyp keledi[6].

Aǵylshyn tilindegi barlyq syn esimder gramatıkalyq belgileri men mańyzyna qaraı dástúrli eki topqa ajyratylady:

1. Sapalyq (qualitative);

2. Salystyrmaly (otnosıtelnye (relative).

Sapalyq syn esimder zattyń sıpatyn tikeleı bildiredi: black, heavy, old, ádemi, úlken.  Al salystyrmaly syn esimder zatqa, oryn-mekenge, ýaqytqa jáne t.b. qatynas jasaý arqyly, zattyń sıpatyn janama beredi, mysaly: golden, distant, wintry, shynydan jasalǵan, altynnan jasalǵan jáne t.b. Túsindire ketetin jáıt, joǵaryda atalǵan syn esim túrleriniń arasynda anyq jáne birtekti aıyrmashylyqtar joq, keıbir salystyrmaly syn esimder birden sapalyq sıpatqa ıe bolýy da múmkin.

Salystyrmaly syn esimder sapany bildirýi ábden bolýy múmkin qubylys, óıtkeni V.V. Vınogradov boıynsha syn esimniń taza salystyrmaly jáne taza sapalyq qasıetteri óte sırek kezdesetin jáıt. Atalmysh qubylystar salystyrmaly syn esimniń aýyspaly maǵynasy jaıly sóz qozǵalǵanda ǵana kezdesýi múmkin. Mysaly, qazirgi aǵylshyn tilindegi golden syn esimi golden ring birge salystyrmaly syn esim bolyp tabylady, the golden times of the European art  sóz tirkesinde atalmysh materıalǵa qatysty syn esimniń maǵynasy ózgeredi jáne atalmysh kontekstte golden  syn esiminiń maǵynasy sıpattyń sapalyq belgisin bildiredi-«Eýropa óneriniń altyn dáýiri (sharqyraý dáýiri)»[7].

Aǵylshyn tilindegi syn esimderdi júıeleý máselesi boıynsha zertteýlerdiń ishindegi G. Sýıt shyǵarǵan syn esimderdiń júıelenýi avtordyń sóılem músheleri teorıasyna negizdeletini belgili. Osylaısha avtor syn esim jaıly sóz qozǵaǵanda jáı syn esim, esimdik-syn esimi jáne san esim-syn esimi bolyp ajyratylady dep oı tujyrymdaı kele, avtor til birlikteriniń erekshe mańyzdy qyzmetine zattyń sapasyn bildirý jatady dep eseptedi. G. Sýıttiń pikiri boıynsha aǵylshyn tilindegi syn esimderdi eki topqa ajyratylady, olarǵa:

1. attribute-adjectives,  bulardyń kómegimen zattyń belgileri verbaldanady;

2. qualifying adjectives- zat esimdermen anyqtalatyn tyǵyz baılanystardy sıpattaýshy leksemalar. Sońǵy topqa artıkl jáne esimdik syn esimderimen qatar (adjectives pronouns)  G. Sýıt abstraktili zat esimdiktermen baılanysqan kez-kelgen syn esimderdi kirgizdi.

Aǵylshyn tilin zerteýshi sheteldik ǵalymdarmen birge G. Sýıt syn esimderdi sapalyq jáne salystyrmaly syn esimder sıaqty jikteý júıesine jaqyn uǵymdarda syn esimderdi jikteýge talpynǵan alǵashqy ǵalymnyń biri boldy. (qazirgi ǵalymdar ereksheleıtin pure attribute-adjectives jáne  concrete adjectives) [Ibid.].

Dj. Nesfıldtiń aǵylshyn tilin klassıafıkasıalaý júıesi boıynsha qazirgi aǵylshyn tilindegi syn esimniń jiktelý statýsyn 6 topqa ajyratady:

- menshikti syn esimder (proper);
- túsindirmeli syn esimder (descriptive);
- eseptik syn esimderi (quantitative);
- sandyq syn esimder (numeral);
- kórsetkish syn esimder (demonstrative);
- ajyratqysh syn esimder (distributive) [Ibid].

Dj. Nesfıldiń syn esimdi klassıfıkasıalaý negizine syn esimderden shyǵatyn leksıka-gramatıkalyq toptardyń syn esimderdiń gramatıkalyq kategorıa sheńberindegi semantıkalyq minezdemesi negizdelgen. Dj. Nesfıldtiń syn esimdi klassıfıkasıalaý analızi boıynsha sóılem músheleri arasyndaǵy belgili bir shekteýlerdiń (aıyrmashylyqtardyń joqtyǵy) jáne belgili bir birlikterdiń sóılem múshelerine tıesili qatysy zerttelgen.

Dj. Lıch jáne Ia. Svartvık aǵylshyn tilindegi syn esimderdiń sıntaksıstik klassıfıkasıalaý avtorlary bolapy tabylady, ol boıynsha aǵylshyn tilindegi syn esimder bylaı jikteledi:

- baıandaýyshty;
- anyqtaýyshtyq;
- baıandaýyshty-atrıbýttyq birlikter.

Joǵaryda atalǵan zertteýshilerdiń syn esimdi osylaısha jikteýine syn esimniń konteksttegi roline súıene otyryp, syn esimniń qyzmettik erekshelikterine sebep bolǵan.

Osyǵan ispettes kózqarastardy R. Kverk pen S. Brınbaým da ustanǵan, olar aǵylshyn tilindegi syn esimder baıandaýyshtyń da, anyqtaýyshtyń da qyzmetin atqaratynyn, sonymen qatar atalmysh kategorıadaǵy keıbir leksemalar tek anyqtaýysh nemese tek baıandaýyshtyq qoldanysqa ıe ekenin kórsetti.

O. Espersenniń ǵylymı eńbekterinde sózderdiń razrádtar bolyp gramatıkalyq ajyralýy úsh rang boıynsha logıkalyq dıferensıasıamen ara qatynas jasaıdy, aǵylshyn tiliniń syn esimderin klassıfıkasıalaýda avtor «adúnkttar» termınin qoldanady[8]. O. Espersenniń pikirinshe syn esimder kelesideı jikteledi:

1. shekteýli nemese kvalıfıkasıalyq adúnkttar-belgili bir maǵlumatty sıpattaýda jáne egjeı-tegjeıli anyqtaýda qyzmet etedi;

2. shekteýsiz adúnktter (non-restrictive adjuncts), menshikti ataýlarmen birikkende (qosyla aıtylǵanda) belgili bir zatty nemese tulǵany baǵalyq sıpattama jasaýda qoldanylady;

3. úshinshi razrádttaǵy adúnktterge- some, few, many, much ispettes leksemalar alyp jatyr, syn esimderge kombınasıalaný arqyly qoldanylatyn jáne aǵylshyn tilinde qoldaný boıynsha birinshi oryndardaǵy syn esimder, mysaly, one beautiful girl.

Sonymen O. Espersenniń aǵylshyn tilindegi syn esimdi klassıfıkasıalaý negizine semantıkalyq talaptarymen birge stılısıkalyq talaptar da qoıylǵa, al G. Sýıttiń syn esimderdi jikteý júıesinde bul talaptar baıqalmaıdy. Fılologıalyq ensıklopedıalyq baspalarda syn esimderge kelesideı anyqtama berilgen: «Syn esim-bul sózdi (frazany emes, sóılemdi emes) anyqtaý úshin qoldanylatyn sózder, frazalar jáne sóılemder», ıaǵnı syn esimderdiń razrády anyqtama qyzmetine alǵa shyǵatyn sózdermen teńestiriledi. Biraq ǵalymdardyń tek semantıkalyq belgilerdi ǵana eskerý áreketteri men til quraldaryn sóz taptary boıynsha klassıfıkasıalaý kúrdeliligin eskersek  atalmysh anyqtamanyń dálsizdigi kózge túsedi.

Osylaısha syn esimderdi toptarǵa, grýppalarǵa jikteýge qatysty birqatar ustanymdar bolsa da, sheteldik lıngvısıkalyq ádebıette syn esimderdi dástúrli klassıfıkasıalaý-sapalyq jáne salystyrmaly syn esimder etip ajyratý dástúri kóp qoldaý tappaǵan. Bizdiń oıymyzsha sheteldik lıngvısıkadaǵy syn esimderdi klassıfıkasıalaý máselesine qatysty pikirlerdiń keńinen taralýy taqyryptyń ózektiligin anyqtaıdy. Syn esimderdi klassıfkasıalaýdyń negizine belgili bir (anyqtalǵan) talaptar bolmaǵandyqtan zertteýshiler syn esimdi klassıfıkasıalaýda kóptegen qıyndyqtarǵa tap bolady. Qazirgi tańda aǵylshyn tiliniń damý kezeńdinde syn esimdi jikteý-belgili bir zertteýshiniń zertteý pánine baılanysty, zertteý maqsattary men mindetterine tikeleı táýeldi bolyp keledi.

Reseılik jáne qazaqstandyq lıngvısterdiń eńbekterine keler bolsaq, Keńes Úkimeti tusyndaǵy erte zertteýlerdiń ózinde syn esimderdi sapalyq jáne salystyrmaly dep ajyratylǵany bizge belgili. Lıngvıs L.P. Vınokýr sapalyq jáne salystyrmaly syn esimderdi ajyratýǵa múmkindik beretin keıbir morfologıalyq belgilerdi alǵa tartady[9]. Osylaısha avtordyń pikiri boıynsha sapalyq syn esimder kelesi artyqshylyqtarymen erekshelenedi:

1. salystyrý dárejesimen;

2. -ful, -able, -y, -ish jáne t.b.ispettes sýfıksterimen;

3. -ly sýfıksiniń qosylýy negizinde sapalyq ústeýdiń qalyptasý qabilettiliginen.

Al, salystyrmaly syn esimder salystyrý dárejesin qalyptastyrmaıdy, al olardyń resmı kórsetkishine mysaly -en, -ic, -ical, -ist sýfıksteri ispettes shyǵady.

V.N. Jıgadlo, I.P. Ivanovoı, L.L. Iofık aǵylshyn tilindegi syn esimderdi klassıfıkasıalaýda 3 kategorıany qoldanýdy usynady[10]:

- sandyq;

- sapalyq;

- salystyrmady.

Osylaısha kóptegen ǵalymdardyń jikteý júıesi men prınspterin eskere otyryp, aǵylshyn tilindegi syn esimderdi júıeleýdiń anyq dáleldengen, belgili júıesi joq ekendigin anyqtadyq. Sonymen qatar qazir barlyq lıngvıster men fılologtar aǵylshyn tiliniń syn esimderin: sapalyq jáne salystyrmaly syn esimder dep ekige ajyratady. Biraq meniń oıymsha aǵylshyn tilindegi syn esimderdi dástúrli túrde tek sapalyq jáne salystymaly dep ekige ajyratý syn esimderdiń tabıǵatyn barlyq aspektilerinen keńinen asha almaıdy, tildiń sapasyn bildirýde qyzmet etetin sóz toptarynyń jan-jaqtylyǵyna shekteý qoıady dep sanaımyn. Sonymen birge, joǵarydaǵydaı klassıfıkasıalaý túrli toptaǵy, tıptegi tilderge jaramaıdy, olardyń árqaısysy leksıkalyq, morfologıalyq jáne sıntaksıstik dárejede ózine sıpattyq belgilerine ıe ekendigin de esten shyǵarmaǵanymyz jón. Sondaı-aq til-tiri, dınamıkalyq damyp jatqan organızm ispettes árdaıym jańa leksıkamen baıyp otyrady, ol óz kezeginde tildik qubylystardy egjeı-tegjeıli taldaýdy talap etedi.

Aǵylshyn tilindegi syn esimderdi eki túrge jikteýdi quptaıtyn otandyq jáne sheteldik zertteýshiler sapalyq syn esim esh janamasyz (tikeleı) zattyń sıpatyn bere alýyn, al salystyrmaly syn esimder zatqa, orynǵa (mekenge), ýaqytqa jáne t.b. qatynasta negizdeletin, qosymsha belgilerdi sıpattaı alýyn alǵa tartsa kerek. Syn esimniń basty, ári mańyzdy sıpaty retinde-sapanyń belgili bir qubylysty, sýbstansıany, zatty sıpattaýda ajyramas atrıbýt bolyp tabylatyny sózsiz.

Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi:

1. Barhýdarov, L.S. Gramatıka anglııskogo ıazyka [Tekst] / L.S. Barhýdarov. – 4-e ızd., ıspr. – M.: Vysshaıa shkola, 1973. – 423 s.
2. Ilısh, B.A. Stroı sovremennogo anglııskogo ıazyka [Tekst]: ýchebnık / B.A. Ilısh. – L.: Prosveshenıe, 1971. – 365 s.
3. Haımovıch, B.S., Rogovskaıa, B.I. Teoretıcheskaıa gramatıka anglııskogo ıazyka [Tekst] / B.S. Haımovıch, B.I. Rogovskaıa. – M.: Vysshaıa shkola, 1987. – 298 s. 163
4. Akodes, M.I. Anglııskıı ıazyk: ımá prılagatelnoe [Tekst] / M.I. Akodes. – Kıev: Vısha shkola, 1987. – 103 s.
5. Ivanova, I.P. [ı dr.]. Teoretıcheskaıa gramatıka sovremennogo anglııskogo ıazyka: ýchebnık [Tekst] / I.P. Ivanova, V.V. Býrlakova, G.G. Pochepsov. – M.: Vysshaıa shkola, 1981. – 285 s.
6. Kaýshanskaıa, V.L. [ı dr.]. A Grammar of the English Language [Tekst] / V.L. Kaýshanskaıa, R.L. Kovner, O.N. Kojevnıkova, E.V. Prokofeva, Z.M. Raınes, S.E Skvırskaıa, F.Ia. Syrlına. – L., 1963. – 384 s.
7. Vınogradov, V.V. Izbrannye trýdy. Leksıkologıa ı leksıkografıa [Tekst] / V.V. Vınogradov. – M.: Naýka, 1977. – 312 s.
8. Espersen, O. Fılosofıa gramatıkı [Tekst] / O. Espersen. – M.: Izd-vo ınostr. lıt., 1958. – 404 s.
9. Vınokýrova, L.P. Gramatıka anglııskogo ıazyka [Tekst] / L.P. Vınokýrova. – L.: Ýchpedgız, 1954. – 344 s.
10. Jıgadlo, V.N. [ı dr.]. Sovremennyı anglııskıı ıazyk: teoretıcheskıı kýrs gramatıkı [Tekst] / V.N. Jıgadlo, I.P. Ivanova, L.L. Iofık. – M.: Izd-vo lıt-ry na ınostran. ıaz., 1956.– 350

Týgelova Dınara Talgatovna
 Y.Altynsarın atyndaǵy Arqalyq memlekettik pedagogıkalyq ınstıtýtynyń
4 kýrs stýdenti
Jetekshısı: Bagıtjanova Sholpan Sýıınıshovna

---