InfoHub Logo

Táýelsizdik tańy atqanda, aýyl turǵyndarynyń da derbes memleket boldyq dep bórikterin aspanǵa ata qýanǵandary shyndyq. Alaıda, keshikpeı olardyń kóńilderi sý sepkendeı basyldy. Aýyldaǵy burynǵy sharýashylyq qurylymdary qırady, eldi jumyssyzdyq jaılady, halyq qatty qınaldy, múmkindigi barlar aýdan ortalyqtaryna, qalalarǵa kóshe bastady. Jastardyń kóbi qalaǵa tartty. Son­dyqtan, bul saýalǵa árkimniń jaýaby ártúrli, úzildi-kesildi tujyrymnan boıdy aýlaq salyp, basqalarmen, myna irgedegi kórshilermen salystyrǵanda jalpy ǵylymı turǵydan, máseleni birtutas alyp qaraǵanda, biz qalaımyz deý durys sıaqty. Eger osy jaǵynan keletin bolsaq, árıne, Qazaqstan, meniń oıymsha, táýelsizdik jyldary qaryshtap damydy. Eń bastysy, memleket retinde qalyptasty. Naryqtyq ekonomıkaǵa endik, ony birshama meńgerdik desek te bolady. Ózimizdiń jerimizdegi baılyǵymyzdy – munaıymyzdy, gazymyzdy, kómirimizdi, mysymyzdy, basqa da qazbalarymyzdy el ıgiligine jaratyp jatyrmyz. Investorlar keldi. Olardyń bizge kóp kómegi tıdi. Óndirisimiz turalap jatqan kezde olar búdjetke kóp qarjy túsirdi. Investorlardyń kelmeı qalýy da múmkin edi. Áli kúnge olar at izin salmaǵan elder az emes.

Qazaqstandy Qyrǵyzstan, Grýzıa, Armenıa, Moldova sıaqty eldermen qatar qoıýǵa bolmaıdy. Qazaqstan – Reseı sıaqty tabıǵı resýrstary mol memleket. Sony paıdalanǵanymyzdyń arqasynda bizdiń jalpy jaǵdaıymyz jaman emes dep esepteımin. Árıne, basqalarmen salystyrǵanda. Degenmen, táýelsizdiktiń arqasynda qolymyzǵa tıgen múmkinshilikterdi tolyq paıdalandyq dep aıta almaımyz. Damý barysynda qatelikterge de jol berilgeni shyndyq. Onyń bárin aıtyp shyǵý úshin kóp ýaqyt kerek. Bir ǵana jaıǵa toqtalaıyn. Men osy kúnderi aýyl sharýashylyǵyn basynan bastap basqasha qurý kerek pe edi degen oıǵa jıi oralamyn. Óziń bilesiń, kezinde jaqsy-jaqsy keńsharlar boldy, olardyń materıaldyq-tehnıkalyq bazasy myqty edi. Solardy byt-shyt qylyp taratyp jiberdik. Olardy «kóldeneń kók attyǵa» ustata salǵannan góri, sol qalpynda saqtaý kerek pe edi?! Formasyn saqtaı otyryp sharýashylyqty júrgizý ádisin zamanǵa beıimdeýge bolatyn edi ǵoı. Egemendiktiń alǵashqy jyldary sańyraýqulaqtaı qaptaǵan usaq sharýa qojalyqtary Qazaqstan úshin tıimsiz bolyp shyqty. Al ony túsinip, qorytyndy shyǵarǵansha qansha ýaqyt ketti. Sol sıaqty kez kelgen salany reformalaýǵa kózdi jumyp qoıyp ketpeı, daıyndalýymyz, basqalardyń tájirıbesin eskere otyryp kirisýimiz kerek edi.

Endi Qazaqstan jańa eńsesi bıik el boldy ma desek, odaqtan bólinip shyqqan kezde bárimizde de ártúrli oılar, qaýip boldy. Sebebi, sosıalızmnen kapıtalızmge kóshýdiń eshqandaı teorıasy joq. Mysaly, kapıtalızmnen sosıalızmge kóshý joldary ilimde negizdelgen. Bul jóninde Marks te, Lenın de irgeli eńbekter jazǵan. Al sosıalızmnen bezinip, attyń basyn kapıtalızmge burý degen buryn-sońdy kezdespegen qubylys. Sondyqtan da ekonomıkamyzdy quryp, saıasatymyzdy jasap, óz aldymyzǵa jeke el bola alamyz ba degen qaýip boldy. Sol kezde qıyndyqtar bastan asyp jatty. Sonyń bárin jeńe bildik. Sóıtip, búgingi tańda Qazaqstan álem tanıtyn, bárinen asyp kettik dep maqtanbaıyq, basqalarmen qarym-qatynas jasaýǵa qabiletti teń áripteske aınaldy. Árıne, Amerıka, Anglıa, Germanıa sıaqty damyǵan memlekettermen ıyq tirestire almaımyz, al endi ózimiz qatarly elderdiń eshqaısysynan qalyp qoıǵan joqpyz. Jaqynda ǵana jahandyq básekege qabilettilik ındeksi boıynsha álemniń 144 memleketi ishinde 51-shi orynǵa kóterildi bizdiń Qazaqstan. Bul bizdiń asqar bıigimiz.

Alda kezegin kútip turǵan sharýalar az emes. Biz qazir jol basynda turmyz. Ony Prezıdent te aıtyp júr, ındýstrıalyq el bolýymyz kerek, dep. Basty maqsat osy dep esepteımin. Joǵaryda shıkizatymyz bar ekenin aıttym, sonyń arqasynda biraz máseleni sheshtik. Al endi onyń da taýsylatyn kúni bolady. Tipti, taýsylmaǵannyń ózinde órkenıetke ilesý úshin óndiristi damytýymyz, ana nemister, aǵylshyndar, japondar, fransýzdar sıaqty óz ónimderimizdi shyǵarýymyz, satýymyz kerek. Mynaý Qazaqstanda shyǵarylǵan ónim, muny qazaq jasaǵan, sapasy óte joǵary degen deńgeıge kóterilsek, áńgime bir basqa. Basqalarmen básekege túsýimiz kerek. Oǵan bizdiń múmkindigimiz mol. Qazaq eshkimnen kem emes. Aqylymyz da, áleýetimiz de jetedi. Eptep bastap ta jatyrmyz. Árıne, oǵan ýaqyt qajet. Men oılaımyn, keleshekte biz jaı ındýstrıalyq emes, naǵyz ındýstrıalyq elderdiń qataryna qosylamyz.

– Aǵa, durys aıtasyz. Basty maqsat degendi bir ǵana sózben túıip tastaýǵa bolmaıdy ǵoı. Jańa aıtyp otyrsyz, ındýstrıalyq-ınnovasıalyq joldy tańdaǵan, básekege qabiletti, damyǵan elý eldiń qataryna qosylý – biz úshin basty maqsat. Meniń de aıtyp otyrǵanym, jaqsy taýarlar shyǵarsaq, qazaq shyǵardy degen uǵym qalyptassa, ulttyń mártebesi, ulttyń abyroıy kóteriler edi ǵoı.

– Men sizge mynany aıtaıyn. Jýyrda Londonda Olımpıada ótti. Sonda bizdiń sportshylarymyz jeti altyn medal alǵan kezde tóbemiz kókke jetkendeı qýandyq. Qazaqstandyq qoltańba, qazaqtyń atyn shyǵarý degen, mine, osy! Eger Qazaqstanda jasalǵan mashına nemese basqa bir dúnıe osyndaı jaǵdaıǵa ákelse, bul bizdiń bárimiz úshin úlken maqtanysh, ósý-órkendeý nyshany bolar edi. Óz taýarlarymyzdy ózimiz tutynyp jatsaq, ol da jaqsy emes pe?! Qazir syrttaǵylardyń bári bizge syn kózben qarap otyr. Myna halyq ne jasaı biledi, dúnıe bazaryna ne usynar eken degen sıaqty.

– Jetpis jyl bodan boldyq dep júrmiz ǵoı. Rasynda da, bárinen aıyrylyp qala jazdadyq. Qazir joǵaltqanymyzdy túgendep jatqan jaıymyz bar. Qazaq bolamyz dep biraz isti qolǵa aldyq, «Mádenı mura» baǵdarlamasyn qabyldadyq. Osylardyń bári ulttyq memleketke irgetas bola ala ma?

– Bul arada ara-jigin ajyratyp alatyn bir másele bar. Shyndyǵyna kelgende, biz patshalyq Reseıge bodan boldyq. Imperıasyna. Biz jaqsy nıetpen jaqyndasqan edik, al olar bizge kolonıa dep qarady. Bizdi buratana halyq dep eseptedi. Qa­zaqty orys azamatymen teń sanaǵan joq. Mynandaı bir mysal keltireıin. Mustafa Shoqaı mektepti kileń beske bitiredi. Oǵan altyn medal berilýi kerek. Alaıda, atestatty tapsyrýǵa tıis general-gýbernator: «Bul bolmaıdy, jabaıy halyqtyń ókili qalaı altyn medal alady? Sondyqtan da altyn medaldy orysqa berýimiz kerek», dep altyn medaldy kúmiske ilikken orys balasyna usynady. Kórdińiz be, qazaqty qalaı kemsitken?! Sol sıaqty HİH ǵasyrdyń aıaǵynda patshanyń qazaq bolys bolýy úshin orystyń tilin jetik bilýi kerek degen zańy bolǵan. Muny Mirjaqyp Dýlatov jazdy. Biz Reseıdiń bodany boldyq. Buǵan daý joq. Al endi Keńes ókimetiniń kezinde jaǵdaı basqasha sıpat aldy. Biz Keńes Odaǵynyń azamaty boldyq. Ózimizdi orystardan kem sezingen joqpyz. Igilikterdi birdeı paıdalandyq. Mysaly, men ózimdi bodan eldiń azamatymyn dep eseptegen joqpyn. Shetelge baryp baıandamalar jasap júrdim. Keńes Odaǵyn qaralaı bermeı, bir mezgil shyndyqty aıtsaq, sol durys bolady ǵoı deımin.

Al endi ulttyq memleket degendi men bylaı túsinemin. Bul másele tóńireginde biz Táýelsizdik deklarasıasyn qabyldaǵanda biraz aıtysyp-tartysqan bolatynbyz. Ulttyq memleket degen ol – Qazaqstanda memleketti qalyptastyrǵan negizgi halyq bar. Ýaqytynda memleketi bolǵan, ǵasyrlar boıy táýelsizdigi úshin kúresken. Sony biz dáleldep shyqtyq. Rasynda da, HİH ǵasyrdyń 80-shi jyldaryna deıin Qazaqstanda bir ǵana qazaq ulty turǵan. Bálenbaı kóterilistiń barlyǵyn jasap júrgen sol qazaqtar.

Alaıda, biz Qazaqstandy mekendep jatqan basqa da ulttar bar ekenin esten shyǵarmaýymyz kerek. Biraq olar Qazaqstanda turǵannan keıin Qazaqstannyń azamaty. Qazaqstannyń azamaty bolǵannan keıin onyń quqy qazaqtyń quqymen birdeı. Mysalǵa qazaqtyń quqy ananykinen artyq dep aıtatyn bolsaq, ol demokratıalyq memleket quramyz dep jatqan umtylysymyzǵa saı bolmaıdy. Biraq jer qazaqtiki, el qazaqtiki bolǵannan keıin osy jergilikti halyqtyń mádenıetine, tiline, basqa da qundylyqtaryna basymdylyq berilýi kerek. Odan basqalardyń eshteńesi kemip qalmaıdy. Sebebi, qazaqtyń basqa otany joq, mádenıeti bir-aq jerde, osy jerde ǵana.

– Desek te, memlekettik mártebege ıe bolǵan tilimizdi óz deńgeıine kótere almaı basymyzdy tasqa urǵandaı bolyp otyrǵanymyz shyndyq qoı.

– Ras, memlekettik tildiń damý barysyna keıbireýlerdiń kóńili tola qoımaıdy. Biz bári tez sheshilse eken dep oılaımyz. Al meniń ózimniń paıymdaýymsha, munyń bári sheshiletin másele, ulttyq memleket bolǵannan keıin qazaqtyń tiliniń qolda­nys aıasy jyldan-jylǵa keńı beredi. Sóıtip, bara-bara bizdiń tilimiz basymdyq alady. Oǵan alǵysharttar jasaldy, barlyq jaǵdaı bar. Týǵan tilimizge aldymen biz ózimiz qamqor bolýymyz kerek. Osyny túsine almaı kelemiz. Ulttyq sana qalyptaspaı jatyr. Memlekettik tilin bekitip alǵan barlyq elder osy joldan ótken. Bir zamanda Latvıada til tóńireginde úlken daý týyndapty. Sebebi, qalanyń bári, zıalylardyń bári nemis tilinde sóılegen. Latysh tili tek qana derevnányń tili bolyp qalypty. Sodan eldiń zıalylary bizge latysh tiliniń keregi ne, jerdiń júzi biletin til – nemistiń tili, soǵan kósheıik deıdi ǵoı. El turǵyndary daı-daı bolyp aıtysyp jatqanda, Kant degen ǵulama tórelik aıtyp: «Latyshtyń tilin qaldyrý kerek. Ult tilinen aıyrylsa, minezinen aıyrylady. Minezin joǵaltsa, ulttyq qasıetterinen aıyrylyp qalýy múmkin», deıdi. Aqyry, bári osy sózge toqtaıdy. Bul durys sheshim boldy, qazir memlekette barlyǵy latysh tilinde sóıleıdi, nemis tilin biletin adamdar bar shyǵar, biraq latysh tilimen teń emes. Osy sıaqty jaǵdaı basqa elderde de bolǵan.

– Jabaıhan Múbárakuly, qoǵamnyń qazirgi damýyna zer salyp, zerdelep otyrǵan adamdar bar ma? Muny surap otyrǵanym, memlekettiń damýy, qaı salany almasaq ta, ǵylymı negizderge arqa súıeýi kerek qoı. Bizde osy jaǵy qalaı?

– Durys aıtasyz, bir nárseni jasaý úshin bárin aldyn ala oılastyrý, aqylǵa salý kerek. Onyń teorıasy bolýy kerek. Ókinishke qaraı, jańa sizge aıtqanymdaı, sosıalızmnen kapıtalızmge kóshýdiń ǵylymı teorıasy bolǵan joq. Ony oılap, teorıasyn jasaǵan da eshkim joq. Keńes ókimeti qulady. Oǵan basqarýda jiberilgen qatelikter sebep boldy. Onyń barlyǵyn tizip shyǵýǵa bolady. Ol biraq uzaq áńgime. Endi biz táýelsiz el bolamyz, naryq jolymen júremiz, demokratıany damytamyz dedik. Biz ǵana emes, Reseı de, Ýkraına da, barlyq odaqtan bólinip shyqqan elder osylaı bastady. Mine, osy kezde bári qat-qabat qolǵa alyndy. Óıtkeni, jaǵdaı kúrdeli edi. Syrttan keńesshiler shaqyryldy. Prezıdent óz baǵdarlamalaryn usyndy, jyl saıyn halyqqa Joldaý arnady. Konstıtýsıamyzdy qabyldadyq. Osylardyń barlyǵyn jańǵyrta otyryp biz ǵalymdardyń oılaryna, jazǵan-syzǵandaryna tikeleı súıenip alǵa jyljydyq dep aıtý qıynyraq. Sebebi, ǵalymdar da zaman úrdisine ilese almaı jatty. Sondaı-aq, olardan ne aıtasyńdar, qandaı oılaryń bar dep suraǵan da eshkim bolǵan joq. Órkenıetti elder osylaı jasaǵan dep sol baǵytpen júrdik. Osy jaılardy tarazy basyna tarta kelip oı túısek, bir jaǵynan bizdiń is-qımylymyzda ǵylymı negiz boldy deı alamyz. Degenmen, aýqymdy zertteýlerge, taldaýlarǵa súıene otyryp alǵa jyljydyq dep aıtsaq, artyǵyraqtaý bolady. Prezıdenttiń ýaqytynda ekonomıserdi, basqa ǵalymdardy synaǵany este. Endi men oılaımyn, osydan ári qaraı shamamyz kelgenshe qatelik ketpeý úshin qolǵa alatyn isimizdi ǵylymı negizdep alyp qana qımyldaýymyz kerek.

– Siz ǵalymsyz ǵoı, ǵalym bolǵanda da, eldi bylaı qoıǵanda, kezinde Odaqqa tanylǵan ǵalymsyz, ǵylymnyń qazirgi jaıyna oıyssaq. Bul kúnde ekiniń biri ǵylym doktory nemese ǵylym kandıdaty. Soǵan qaraǵanda, biz úshin bul salanyń ashylmaǵan qyry men syry qalmaǵan sıaqty. Biraq osy máselege tereńirek úńilsek, ǵylymnyń qur súlderi ǵana qalǵanyn kóremiz. Óz basym sońǵy 20 jylda ǵalymdarymyzdyń eldi eleń etkizgen bir jańalyq ashqanyn estimeppin.

– Shynynda da, kandıdat, doktor degenderdiń sanymen ǵylymnyń damý deńgeıi sáıkes kelmeıdi. Odaq ydyraǵan soń, dısertasıalardyń barlyǵyn ózimizde qorǵaıtyn boldyq. Ózimizde keńester quryldy, ózimizdiń VAK boldy. Keńes zamanynda ǵylymı ataqtar tek Máskeýde ne Lenıngradta qorǵalatyn. Tipti, ózimizde qorǵaǵannyń ózinde VAK Máskeýde bolatyn. Demek, ár dısertasıa muqıat qaralatyn, súzgiden ótetin. Mundaı jumystardyń jaýapkershiligi óte zor boldy. Ókinishke qaraı, bılik ózimizge tıgesin, burqyratyp jurttyń bári qorǵaı bastady. Anaý da kandıdat, mynaý kandıdat, anaý da doktor, mynaý da doktor degen sıaqty. Qazir qarasań, ákimderdiń, mınıstrlerdiń, depýtattardyń kóbi doktor. Osylardyń ishinde ómirinde bir maqala jazbaǵan ne ǵylymı mekemede bir kún jumys istemegen adamdar bar. Osylaı ǵylymı ataqtardy berýge talap óte tómendep ketti. Onyń aqyry ǵylym doktory, kandıdat degenderden bas tartýǵa ákelip soqtyrdy. Árıne, ol ataqtar kináli emes, kináli – talapty tómendetip jibergen bizdiń ózimizdiń ǵylymı keńesterimiz.

Ǵylymnyń róliniń tómendep ketýine áser etken taǵy bir másele, ony qarjylandyrý nazardan tys qaldy. Ǵylymǵa kóńil bólinedi, sheteldermen baılanysymyz jaqsarady degen úmitimiz aqtalmady. Bul úlken qatelik boldy. Sonyń saldarynan 90-shy jyldardyń basynda aǵa býyndy ókshelep kele jatqan tolqyn, olarǵa ergen jas jigitter – solardyń barlyǵy ǵylymnan ketip qaldy. Bılikke, bızneske aýysty, depýtat boldy. Ǵylymnan bereke ketkenin osydan-aq ańǵarýǵa bolady. Bizdiń elimizde qazir de ǵylymǵa umtylys óte nashar. Men 20-30 jyldaı aspırantýraǵa sabaq berdim. Aspıranttardyń arasynan shyǵady ǵoı ǵalymdar. Buryn aspıranttardyń deni er adamdar bolatyn. Mysaly, men oqyǵan kezde olardyń 90 paıyzy jigitter bolsa, qyzdar 10 paıyzdan aspaıtyn. Al endi keıingi 20 jylda jigitterdiń sany bes paıyzǵa jetpeı qaldy. Jastardan: «Sender nege ǵylymǵa barmaısyńdar?» dep surasam: «Ǵylymda biz otbasymyzdy asyraı almaımyz», dep jaýap beredi. Halyq arasynda osyndaı uǵym, osyndaı sana qalyptasty. Olar ǵylymǵa barǵysy kelmeıdi. Kópshiligi aqsha tapqysy, baı bolǵysy keledi. Ǵylym degen ońaı emes, ınemen qudyq qazǵandaı. Mysaly, ǵylym kandıdaty ataný úshin kem degende úsh-tórt jyl otyrý kerek. Al naǵyz doktor bolý úshin beri salǵanda on jyl ýaqytyńdy jumsaısyń. Doktor bolǵannan keıin saǵan laıyqty qyzmet, páter bere qoıatyn, izdenisterińdi ári qaraı jalǵastyrýǵa jaǵdaı jasaıtyn eshkim joq. Osyndaı kózqaras ǵylymnyń aıaǵyna tusaý bolyp otyr.

Ǵylymdy kóterý úshin naqty qadamdar, shynaıy qamqorlyq kerek. Ǵylymnyń abyroı-bedelin kóterýimiz qajet. Sóz emes, is bolǵany durys. Ǵylymdy óz deńgeıine kótermesek, biz básekege qabiletti bola almaımyz. Men 1958 jyly Máskeýden keldim. Sol kezde Qanysh Sátbaev bastaǵan top, jeti-segiz adam álemde birinshi bolyp metalogendik kartany jasady, Lenındik syılyq aldy. Bul Qazaqstannyń keremet jetistigi bolatyn. Sol sıaqty, 48-49-shy jyldary «Birjan-Sara» operasy tuńǵysh ret qoıyldy. Bul eńbek Stalın syılyǵyna ıe boldy. Ol endi qaıtalanbaıtyn sát qoı. Qazaq tyńdasa da, sheteldegiler tyńdasa da bizdiń operanyń ishindegi eń keremeti sol. Odan keıin Muhtar Áýezovtiń «Abaı» romany jaryq kórdi. Lenındik syılyqqa ilikti. Baıqaısyz ba, sol kezde osyndaı eldiń, qazaqtyń atyn shyǵarǵan dúnıeler kóp boldy. Bul arna bolashaqta da kemimeýge tıis. Ol úshin jastarymyzdyń betin ǵylymǵa burýymyz kerek. Mektep qabyrǵasynda júrgen bala armanshyl bolady. Qoǵam olarǵa baǵyt-baǵdar berýi, ǵylym týraly jaqsy pikir qalyptastyrýy kerek.

– Osy arada bir suraq, «Ǵylym týraly» Zań qabyldandy ǵoı. Osy zań ǵylymnyń damýyna tyń serpilis ákeledi dep oılaısyz ba?

– Ózińiz bilesiz, men kóp jyl depýtat boldym. Memleket zańmen jumys isteýi kerek. Zań degen úlken nárse. Biraq jalǵyz zańmen bári ornyna kele qalmaıdy. Taǵy da aıtamyn, búgingi ǵylym qarjylaı qoldaýǵa muqtaj. Jýyrda musylman elderinde ǵylymnyń deńgeıi qandaı degen úlken konferensıa boldy. Sol basqosýǵa men de qatystym. Sonda sóz alǵandar óz elderindegi ǵylymnyń deńgeıine, memleket ǵylymǵa qandaı kómek jasap jatyr degen máselelerge toqtaldy. Bizdiń eldiń ókilderi Qazaqstan memleketindegi ǵylymnyń jetistikterin tilge tıek etti. Onyń ishinde Nazarbaev Ýnıversıtetiniń ashylǵanyn aıtty. Negizgi baıandamashy ıordanıalyq ǵalym ǵylymnyń jalpy máselelerinen góri ǵylymǵa qaı musylman memleketi qansha qarjy bóledi degendi naqty túrde ekrannan kórsetti. Sonda qarasaq, basynan aıaǵyna deıin aıtqany eki-aq el. Biri – Malaızıa, eki paıyzdan asady. Sosyn – Túrkıa. Basqalarynyń ǵylymǵa beretinderi bir paıyzdyń aınalasynda. Al Orta Azıadaǵy memleketter jaıynda bir aýyz sóz aıtpady. Ne Qazaqstan, ne Ózbekstan atalmady. Sonda biz bir paıyzyn da bóle almaı otyrmyz. Mundaı jaǵdaıda qansha úgitteseń de turalap qalǵan nárseni túzeı almaısyń. Bizde áli, qudaıǵa shúkir, ǵylymǵa eńbegi sińgen aqsaqaldar bar. Talantty jastar olardy bilýleri, olardyń isin ári qaraı jalǵastyrýlary kerek.

Prezıdent biz ǵylymsyz, ǵylymdy damytpaı alysqa uzaı almaımyz, eshnárse jasaı almaımyz, ári qaraı damı almaımyz degendi aıtýyndaı aıtyp jatyr. Jaqynda oqyǵan ınteraktıvti dárisinde de osy máselege jan-jaqty toqtaldy. Sony tómendegiler qulaqqa ilse, káne?! Ǵylym qarjylandyrsa ǵana damıdy. Mysaly, «Bolashaq» degen baǵdarlama – óte tamasha joba. Osy baǵdarlamany usynyp, Prezıdent jaqsy is jasady. Biraq shetelde oqyǵandardyń ǵylymǵa kelgenderi joqqa jýyq, bári bılikke, bızneske, jan-jaqqa ketti. Kezinde Keńes ókimeti de biliktiligin arttyrý úshin jastardy shetke jibergen. Biraq kóp adam jibergen joq. P.Kapısany ataqty aǵylshyn fızıgi Rezerfordtyń laboratorıasyna ornalastyrǵan eken. Landaýdy Kopengagenge jibergen. Sol sıaqty, ózin-ózi kórsetken jas ǵalymdardy úsh jylǵa, bes jylǵa shet mem­leketterdiń laboratorıalaryna jiberip otyrǵan. Sol jerde olar ǵylymnyń eń aldyńǵy qatardaǵy tetikterimen etene tanysyp, ózderi ári qaraı damytatyn deńgeıge jetken. Solar kelip soǵys kezinde Keńes ókimetiniń barlyq tehnologıasyn jasap berdi. Al bizdiń jastarymyzdy shetelge jibergende olardyń aldyna naqty mindetter qoıylmaıdy, olardyń deni sheteldiń ýnıversıtetterinde bilim alady, til úırenedi, sol eldiń tirshilik-tynysymen tanysady. Biraq naǵyz úlken ǵylymnyń mańaıyn da baspaıdy. Sondyqtan, olar ǵylymnan at-tondaryn ala qashady. Kelmeıtin sebebi – ǵylymnyń bedeli tómen. Olar mınıstrlikke barsa, jap-jas bala vıse-mınıstr bolyp shyǵa keledi, bolmasa departamenttiń tizginin qolǵa alady. Páter, taǵy basqa osy sıaqty jeke basyna qatysty máseleler bári sheshiledi. Men ózim optımıspin. Túbinde bul máseleler báribir ornyna keledi. Tek ýaqyttan utylyp qalmasaq bolǵany.

– Ǵylymı aınalymda matrısa degen uǵym bar ǵoı. Siz qalaı oılaısyz, biz qazaq matrısasyn qalyptastyrý aýylyna qanshalyqty jaqyndadyq. Álde ol biz úshin qur eles pe?

– Qazaq ǵylymynyń negizi bar, oǵan daý joq. Tipti, 50-shi jyldardyń aıaǵynda biz geologıadan Keńes Odaǵynda kósh basynda boldyq. Metalýrgıa da bizde óte jaqsy damydy. Hımıa da ájepteýir deńgeıge kóterildi. Molekýlárlyq bıologıada Murat Aıtqojın degen ǵalymymyz Lenındik syılyqty ıelendi. Tipti, dıalektıkalyq logıka jónindegi zertteýlerimizdiń ózi úsh ret Ortalyq komıtettiń baıandamasyna endi. Keńes ókimetiniń kezinde qazaqtyń ǵylymy Reseı, Ýkraınadan keıin úshinshi orynda turdy. Ókinishke qaraı, sońǵy 20 jyldyń ishinde biz osy matrısany shaıqap jiberdik.

Men sheneýniktermen, depýtattarmen sóılesip kórsem, olar akademıasy joq elderde de ǵylym damyp jatyr ǵoı, qajet tehnologıalardyń bárin shetelden satyp alamyz deıdi. Biz alǵa basamyz desek, ózimiz ǵylymı jańalyqtar ashýymyz kerek. Óıtkeni, shetel bizge jaqsy nársesin satpaıdy, básekege qaýqarsyz bolyp qalǵan dúnıelerin ǵana beredi. Ózimizdiń de bir nárselerimiz bolýy kerek emes pe.

– Sizdiń jaýaptaryńyzǵa qaraǵanda, áli de kóp múmkindikterdi paıdalana almaı jatqan sekildimiz be, qalaı? Mine, osyndaı sylbyrlyqtardyń tamyry otarsyzdandyrý úderisiniń júrmeýinde deýshiler bar. Siz osyǵan kelisesiz be?

– Bodan bolý, qul bolý, táýeldi bolý degenniń bir jaman jeri bar. Ol adam ózine senińkiremeıdi. Bireý ne aıtady eken deı beredi. Biz bir nárse jasasaq, sen qalaı qaraısyń, bizdi shetelden bireý maqtady ma, bizdiń jasaǵan jumysymyzdy bireý jaqsy dep aıtty ma, anaý ózi biz jóninde ne dep jatyr, mynaý el ne dep jatyr dep ylǵı bireýge jaltaqtaıdy da otyrady. Bizdiń boıymyzda erteden qalǵan osyndaı sezim bar. Áli de bolsa sanamyz jetilmeı jatyr. Oǵan kináli – sol bodandyq zardaby. Samosoznanıe degenniń negizgi formýlasy «men-men» degen sóz. Mahambettiń «men, men edim…» degeni sıaqty. Al bizdiń jetim bala sıaqty bireýge jaltaqtaýymyz kóbirek. Mysal aıtaıyq. Prezıdentimiz bir tamasha oı aıtady. Nemese jaqsy bir nárse jasap jatyrmyz, tipti ózge jurttan buryn jasap jatamyz. Sony qalaı eken degende, bir eldiń ortanqol ǵalymynan, Reseıdiń nemese basqa bir eldiń qatardaǵy saıasattanýshysynan: «Siz qalaı qaraısyz?» dep pikir surap jatamyz. Ol bizge bári jaqsy deıdi. Jaman deýdiń ózi qıyndaý ǵoı. Osyndaı jaltaqtaý bizge jaraspaıdy. Men eshkimmen sóılespe, aralaspa demeımin. Bireýdiń, ásirese, myqty adamdardyń, aıtalyq, Nobel syılyǵy laýreattarynyń, álemge tanylǵan iri ekonomıserdiń, ǵalymdardyń, táýelsiz oıy bar adamdardyń pikirin bilý kerek. Áıtpese, kóshede júrgen ekiniń birinen doktor, saıasatker, jýrnalıs eken dep pikir suraý durys emes. Bul jaǵynan biz aǵylshyndardan úlgi alýymyz kerek. Olar bir halyqtan meniń osylaı jasap jatqanymdy durys kóresiń be, kórmeısiń be dep suramaıdy. Aǵylshyn bárin ózinshe júrgizedi. Qaı nárse bolatyn bolsa, onyń óziniń pikiri bar. Men endi aǵylshyn sıaqty bol dep aıtpaımyn. Olaı bolýdyń ózi kishkene qıynyraqtaý da shyǵar.

Sol sıaqty, sabaq berýge shetelden ǵalymdar shaqyrý kerek degen oılar aıtylyp júr, aldyryp ta jatyrmyz. Meniń oıymsha shetelden ǵylymǵa qosqan úlesi bar úlken, tamasha mamandardy ǵana shaqyrýymyz kerek. Bizdiń stýdentterimiz, profesorlarymyz, ǵalymdarymyz úırenetindeı adam kelse, quba-qup. Al endi men baıqaımyn, keı ýaqytta ózimizdegi bar adamdardan tómen adamdardyń aýzyna qaraımyz. Sosyn olarǵa pálenbaı teńge, bizdiń profesorlardan eki-úsh ese kóp aqsha tóleımiz. Bizdiń ózimizde de keremet ǵalymdar bar. Ózimizdiń mamandarymyzdy, qundylyqtarymyzdy qadirleýimiz kerek emes pe?!

Quldyq sana degenimiz, kishkentaı bala kúnimde estip edim, adamnyń súıegine túsken tańba sıaqty eken. Sen áli kemsiń, sen áli órkenıetti emessiń degen otarshy eldiń pikiri talaıdyń súıegine sińip ketken bolýy kerek. Sondyqtan budan qutylý úshin ýaqyt kerek, jumystar kerek. Mysaly, aǵylshyndar bir kúnde osyndaı deńgeıge kóterilgen joq. Olardyń Bekon, Lokk degen fılosoftary óz zamanynda bizdiń Abaı sıaqty qoǵamyn qatty synaǵan. Feodaldyq zamanda olardyń oılary da, stereotıpteri de durys bolmaǵan. Bizdiń eski sanany synaǵan Abaı men Maǵjan ǵana. Olardan basqa bizdiń sanada mynadaı kemshilik bar, mynadaı kertartpalyq bar, mynadaı toqmeıilsý bar degendi eshkim aıtqan joq. Sondyqtan da, men oılaımyn, bizge ulttyq sana, ózin ózi túsinetin sana kerek. Biz sony ýaǵyzdaýǵa tıispiz.

– Zıalylar bizde memlekettik ıdeologıa joq degendi jıi aıtady. Osyǵan baılanysty sizdiń oıyńyzdy bilgim keledi.

– Menińshe másele tek ıdeologıada emes. Bir ıdeologıany ustanyp otyrǵan memleketter bar, olardy totalıtarlyq dep sanaıdy. Máselen burynǵy Keńes Odaǵy, Qytaı sekildi elder. Bulardy bir ıdeologıa bıleıdi. Dúnıege seniń kózqarasyń sol ıdeologıamen anyqtalady. Al demokratıalyq elderde kóp partıa, ártúrli toptar bolady. Olardyń ustanymdary úılese bermeıdi. Mine, osyndaı jaǵdaıda Keńes Odaǵynda basqasha oılaıtyn adamdardy qýǵyn-súrginge ushyratty.

Memleket barlyq azamattaryna bir bolǵannan keıin elde bir ıdeologıa emes, bir ıdeıa bolǵany durys dep esepteımin. Qarapaıym mysal keltireıin. Elde memlekettiń kózqarasymen úılespeıtin teris pikirler aıtatyn adamdar bolsa, bizdiń qundylyqtarymyzdy, tarıhymyzdy burmalap, joqqa shyǵaryp jatsa, olarǵa qarsy ýájimizdi ashyq bildirip, pikir saıysyna túsýimiz, túsindirýimiz, sóıtip kózqarastaryn ózgertýimiz kerek.

– Qalaı desek te arqany keńge salyp, ózimizdi ózimiz qamshylaı almaı otyrǵanymyz anyq. Keńes ókimeti jyldarynda bizdiń qalamgerlerimiz qansha dúnıe jazdy. Áli kúnge sony azyq etip kelemiz. Al sońǵy 20 jylda el maqtanatyndaı dúnıe ómirge keldi me?

– Rasynda, bir ǵajaby, biz Keńes ókimeti kezinde repressıaǵa da, ashtyqqa da ushyradyq, soǵysty da bastan keshtik. Kórmegendi kórdik. Biz buryn, óndiristi bylaı qoıǵanda, bir roman jazbaǵan, bir operamyz, bir sımfonıamyz, baletimiz bolmaǵan el edik. Ótken ǵasyrdyń 20-30-shy jyldarynan bastap, ásirese, 40-50-shi, 60-shy jyldarda bizde mádenıet, óner salasynda úlken ózgerister boldy. Tipti Maǵjandy, Mirjaqypty, Júsipbekti aıtpaǵanda, Sáken Seıfýllın, İlıas Jansúgirov, Beıimbet Maılın, Sábıt Muqanov, Muhtar Áýezov, Ǵabıt Músirepov syndy iri qalamgerler el maqtanyshyna aınaldy. Muhtar Áýezovtiń «Abaı» ro­manynyń ózi nege turady. Osylar burqyrap shyqty. Biz osyǵan deıin aıtaryn aıta almaı býlyǵyp kelgen, kenet tili shyqqan halyq sıaqty boldyq.

Al qazir, qudaıǵa shúkir, barlyq jaǵdaı bar. Táýelsiz el boldyq, bizde senzýra degen joq. Ne jazsań jaz, qandaı oıyń bolsa aıt, ne basqyń kelse bas, ne shyǵarǵyń kelse shyǵar dep jatyr. Ol jaǵynan kelgende eshkim seniń aýzyńa qaqpaq bola almaıdy. Biraq, shyndyq sol, keıingi kezde ne aqyndarda, ne jazýshylarda, ne kompozıtorlarda jarq etken, halyq maqtap júretindeı eńbekti kóre almaı jatyrmyz. Bul bir tańǵalarlyq jaǵdaı. Buryn kompartıa shektemese, senzýra bolmasa aıdy aspanǵa shyǵarar edik dep aıtatyn jurttyń bári. Keı ýaqytta oılaımyn, sonyń bári qaıda? Menińshe, munyń da bir sebebi bar. Sebebi bylaı. Keńes ókimeti qansha qysqanmen, shyǵarmashylyqqa qatty kóńil bóldi. Jazýshy, aqyn, kompozıtorǵa qamqorlyq jasady. Olar eldegi eń syıly adamdar bolatyn. Sol kezde eń baı adam Áýezov dep estıtinbiz. Onyń kitaptary ústi-ústine kóp taralymmen shyǵyp jatty.

Al endi biz táýelsizdik alǵannan keıin ne jazsańdar da jazyńdar dep báriniń noqtasyn sypyryp qoıa berdik. Kitaptyń sany kóbeıdi. Jazýshymyn degender de jetip artylady. Qazir ekiniń biri kitap jazady. Ol qandaı kitaptar? Qarajaty bar adam bir jazýshyny nemese jýrnalısi jaldap, meniń ákem keremet, keńshardyń dırektory bolǵan, ujymshardyń bastyǵy bolǵan, býhgalteri bolǵan, soǵysqa qatysyp bárin qıratqan degendeı kitap jazdyrady. Sondaı-aq, keshe raıkom sekretary bolǵan, ujymshar basqarǵan shaldar da «men keremet boldym» dep burqyratyp jazyp (jazǵyzyp) jatyr. Ondaı kitaptar óte kóp. Onyń kórkem áde­bıetke esh qatysy joq. Al endi naǵyz ádebıetke, naǵyz kompozıtorlar men aqyn-jazýshylarǵa kelsek, áli ilip alar eshteńe joq. Óıtkeni, jurt qyzyǵyp oqıtyn myqty roman ózinen ózi týmaıdy. Bul rette talant ta az. Daryn ıesine jaǵdaı jasaý, yntalandyrý kerek. Mysaly, kesek jáne qundy roman jazý úshin bes-alty jyl, odan da kóp ýaqyt otyrýyń kerek. Bárin umytyp, seniń oıyńda tek qana sol dúnıe bolý kerek. Ony jaǵdaıyń bolsa ǵana isteı alasyń. Al bizdiń jazýshylarymyz ben kompozıtorlarymyz jazǵan dúnıelerine mardymdy qalamaqy almaıdy

Áli esimde, aspırant bop júrgenimde, 1957 jyly E.Bekmahanovtyń Qazaqstannyń Reseıge qosylýy týraly 40 baspa tabaqtaı kitaby basylyp shyqty. Soǵan ol qyryq myń rúbl qalamaqy aldy. Ol bes «Volganyń» quny edi. Al byltyr men 40 baspa tabaq kitap shyǵardym. Soǵan nebári 150 myń teńgedeı qalamaqy aldym. Ol aqsha «Oqjetpeske» on kúnge barýǵa da jetpeıdi eken. Al jańaǵy 40 baspa tabaq shyǵarma kóp jylǵy izdenistiń, úlken eńbektiń jemisi. Sondyqtan oıyńa qansha erkindik bergenmen, ekonomıkalyq jaǵynan qyspaqta bolsań, shyǵarmashylyq qýatyńdy tanyta almaısyń. Kúndelikti kúnkóris máselesi alqymnan alyp jatady. Úlken týyndylar týý úshin mádenıetti, ǵylymdy aıamaı qarjylandyrýymyz kerek. Bizde osy jaǵy jetispeı jatyr ma deımin?!.

– Qoǵamdy demokratıalandyrý baǵytynda jasalǵan qadamdar bar. Onyń barysyna bireýler qanaǵattanyp otyrsa, endi bireýler qamshyny basa túsý kerek deıdi. Siz 2010 jyldyń tamyz aıynda «Konstıtýsıa – memlekettiń demokratıalyq damýynyń negizi» degen taqyrypta ótken halyqaralyq ǵylymı-praktıkalyq konferensıada osy máselege baılanysty biraz oılaryńyzdy ortaǵa salǵan edińiz. Oryndy pikirler aıttyńyz. Sodan beri de biraz ýaqyt ótti ǵoı. Ne ózgerdi?

– Osy máselege keńirek toqtalǵym kelip otyr. Biz naryqtyq ekonomıkany quryp, demokratıalyq baǵytta damyp kele jatqan ulttyq memleketpiz. Árıne, bári ońaı bolyp jatqan joq. Demokratıalyq joldy tańdaǵanmen, ony júzege asyrý da jeńil dúnıe emes. Ásirese, 1994 jyldan bastap ekonomıkamyz byt-shyt bolyp, turalap qaldy. Aqsha joq. Zeınetaqy, muǵalimderge, ǵalymdarǵa, búdjet qyzmetkerlerine jalaqy tólenbeı qalǵan kezder boldy. Sol kezde bizdiń Prezıdentimiz eń aldymen, ekonomıka máselelerin sheship alaıyq, sosyn saıasatqa kóshemiz dedi. Bul sol kezde óte durys sheshim edi. Óıtkeni, ekonomıkany damyta almasaq, óndiristi júrgizbesek, ınvestorlar kelmese, memleket qura almaı qalatyn bolsaq, qaıdaǵy demokratıa?! Sondyqtan da Prezıdenttiń oıyn akademık Salyq Zımanov ta, men de , basqalar da qoldadyq. Sol rasynda durys bolyp shyqty. Biz sol jolmen júrip otyryp qazirgi úlken jetistikterge jettik. Endi qazir naryqtyq ekonomıkasy bar elmiz dep nyq senimmen aıta alamyz. Daǵdarystan shyqtyq.

Gegeldiń mynadaı bir oıy bar: «Eshnárse bir ornynda turmaıdy. Búgingi jaqsy nárse erteń jaqsy bolmaýy múmkin». Bul dıalektıkanyń myzǵymas zańy. Basqarýshy júıe ómirdiń talabyn eskerip otyrýy kerek. Tipti aldyn ala almasaq ta, sodan qalmaı ilesip otyrsaq utamyz degendi jıi aıtyp kelemiz. Búgingi tamasha nárse erteń tamasha bolmaı qalýy múmkin. Al osy turǵydan keletin bolsaq, jańaǵy Prezıdenttiń aıtqan oıy ýaqytynda durys boldy. Bizdi syrt elder de tanıtyn boldy. Biraq, joǵaryda aıtqanymdaı, qazir bizde úlken ózgerister bolyp jatyr, jańa qaıshylyqtar týyndap jatyr. Ómir degen ózi solaı bolady. Damý qarqyny joǵary elde jańa problemalardyń týýy tabıǵı nárse. Qaıshylyqsyz ómir joq. Sony ýaqytynda baıqap, sheship otyrǵan abzal.

Bizdi keıingi kezde alańdatatyn jaǵdaı – zańdardyń oıdaǵydaı oryndalmaıtyny. Ekinshiden, adamdardyń, ásirese basqarý júıesi mańyndaǵy adamdardyń mınıstrlerdiń, departamentte júrgen adamdardyń belsendiligi men jaýapkershiligi durys emes. Barlyǵynyń aıtatyny: «Prezıdent tapsyrdy. Sony oryndap otyrmyz», deıdi. Prezıdenttiń aqyldy bolǵany – halyqtyń baǵy. Biraq onyń aınalasyndaǵylar da óz oılary bar, belsendi, máseleni ózderi sheshe alatyn tulǵalar bolýy kerek qoı. Baıaǵyda Luqpan hakim balasyn uryp jatyr deıdi. Kóldeneń kisiler: «Aqsaqal, balańyzdy nege urasyz», dese, ol: «Bul aıtqandy isteıdi», dep jaýap beredi. «Aıtqandy istegen jaman ba?!» Luqpan hakim: «Men hakim bolsam, meniń balam aıtqyzbaı isteýi kerek», degen eken.

Bizdi sybaılas jemqorlyq jegideı jep jatyr. Urlyq- qarlyq kóbeıdi. Osyndaı ýaqyt usynǵan túıtkilderdi sheshý úshin, men oılaımyn, ekonomıkany damytýdy toqtatpaı ári qaraı jyljyta otyryp, memlekettik saıası júıeni jetildirýimiz, demokratıany damytýymyz kerek. Ol búgingi kún tártibinde turǵan nárse. Bir kezde «Konstıtýsıada jazyp qoıdyq» dep, ol jóninde azyraq oılansaq, qazir onyń ýaqyty keldi.

Óz basym Prezıdentti syılaımyn, halyq ta syılaıdy. Ol kisi bárin tereńnen oılaıtyn kóregen, aqyldy kisi. Biraq Elbasynyń jumysty tapsyrǵan sheneýnikteriniń úlkeni de, kishisi de Prezıdent aıtty, biz istep jatyrmyz dep jaýapkershilikten jaltarady. Sonda olardyń ózderi ne tyndyryp jatyr, eldiń damýyna qandaı úles qosýda degen oılar kóńilińe kele me, kelmeı me?

Biz demokratıa degende, aǵylshyndar bylaı eken, fransýzdar bylaı eken, basqa bir el bylaı eken dep solardyń basqarý úlgisine eliktegendi qoıýymyz kerek. Demokratıanyń teorıasyn ulylar jasap ketken. Aldyńǵy qatarly elder sol teorıany basshylyqqa alyp, búgingi jaǵdaıǵa jetti. Biz de ómir synynan ótken teorıaǵa súıenýimiz, belgili bir eldi model qylyp almaı, zańdylyqqa baǵynýymyz kerek.

Búgingi tańda ekonomıkamen birge demokratıa máselesine qatty kóńil bólý kún tártibinde tur. Osyny jasaı alamyz. Biz osyny ýaqyt ozdyrmaı qolǵa alyp, oıdaǵydaı sheshsek, bizde bıliktiń eń joǵarysy zań bolsa, barlyq basqarý tetigi zańǵa baǵyndyrylsa, biz órkenıetke ekonomıkamyzben birge ári saıası júıemiz saıma-saı el bolamyz. Halqymyz da ósedi, azamattarymyz da ósedi dep esepteımin.

– Qalaı desek te, eldiń damýy kóp jaǵdaıda memleket quraýshy ultqa baılanysty ǵoı. Osy turǵydan alǵanda, táýelsizdik jyldary qazaqtyń óz boıynda qandaı ózgerister boldy? Abaıdyń qarasózderindegi, Maǵjannyń jyrlaryndaǵy beıǵam qazaqtyń beınesi kómeskilenetin, kelmeske ketetin mezgil jetken sıaqty. Al biz bolsaq, áli sol babalardyń aldynda qyzaraqtap turǵandaımyz.

– Abaı da, Maǵjan da, Mirjaqyp ta qazaq beıǵam dep, qazaq saharada uıyqtap jatyr dep qınalǵan. Biraq Keńes ókimetiniń kezinde biz eptep uıqydan oıandyq. Keshegi soǵysta da ózimizdi kórsettik. Óndiriste de, ǵylymda da, bilimde de qazaq osal emes ekenine ózimizben aralasyp júrgenderdiń kózi jetti. Biraq qazaqtyń 73 paıyzy aýylda turdy. Ol kezde eldi bir-aq partıa basqardy. Bir partıanyń bir jaman jeri halyqta partıa bizdi jetektep komýnızmge alyp bara jatyr degen sana qalyptasa bastady. Halyqta bir nárseni jasaıyn, meniń turmysym ózime baılanysty ǵoı degen oı bolǵan joq.

Zaman ózgerip jatyr. Zaman ózgergennen keıin adam da ózgerýi kerek. «Zamanyń túlki bolsa, tazy bolyp shal» dep bekerge aıtpaǵan ǵoı. Árıne, jıyrma jyldyń ishinde bizdiń qazaq ózgermeı qalǵan joq. Ózgerister bar. Biz ózi ejelden jerimiz keń, baılyǵymyz mol halyqpyz. Osyǵan baılanysty bolý kerek, jaıbaraqattyq bizdiń halqymyzdyń qanyna ábden sińgen.

Al endi qazirgi zaman bizdiń burynǵy kózqarasymyzdy kótermeıdi. Bul zamanda báseke degen másele aldyńǵy qatarǵa shyǵyp tur. Onyń ústine qazaqta burynǵydaı aýyl joq, kópshiligi qalaǵa kóshýde. Qalada jumys bar. Biraq oǵan maman jumysshy kerek. Mysaly, zaýytqa birden kirip kete almaısyń. Oǵan maman qajet. Ol maldy bylaı aıdap tastap, syrtynan qarap otyratyn jumys emes, munda saǵat, mınýt degenderdiń barlyǵy esepteýli. Qazaqtyń psıhologıasynda, onyń bolmysynda, dúnıege kózqarasynda, ásirese, jumysqa kózqarasynda ózgerister bolý kerek. Bárinen de ne de bolsa bir nársege jetsem, sonyń tetigin taýyp, mamandanyp, eńbek etsem degen oı bolý kerek. Jýyrda Prezıdenttiń aıtyp jatqany, eńbekke erekshe kóńil bólý kerek degeni óte durys, men oǵan qos qolymdy kóterip qosylamyn. Rasynda da, eń aldymen jumysqa kirerde týysqanyńdy, naǵashyńdy, jıenińdi degen sıaqty, izdemeı, ózińe sen. Jumystyń bári jaqsy. «Jaman jumys bolmaıdy. Jaman jumysshy bolady. Jaman mamandyq bolmaıdy. Jaman maman bolady», dep aıtty ǵoı osy gazette Nursultan Ábishuly. Qazaqtyń bári portfel ustaǵysy, ıntellıgent bolǵysy keledi, kóbi joǵarǵy mektepke umtylady. Biraq olardyń bárine qyzmet qaıdan tabylady. Sondyqtan da, meniń oıymsha, balalardy mamandyqqa erte baýlýymyz kerek. Qazaqqa pisip, jetilip, básekege laıyq bolý úshin áli de biraz ter tógý qajet. Onyń paıdasyn ózimiz de, memleketimiz de kóredi.

Al qazirgi zamanda belsendi bolmaı, eńbekqor bolmaı, jaýapkershilikti arttyrmaı, mamandyqty meńgermeı naǵyz naryqtyń qaharmany bolý, jaqsy ómir súrý óte qıyn. Naryq zamanynda eshqandaı úkimet, eshqandaı partıa eshkimniń qolyn jyly sýǵa malamyn dep aıtpaıdy. Olar tek jaǵdaı týǵyzýǵa ýáde beredi. Demek, barlyq másele adamnyń jeke basyna, óziniń belsendiligine tirelip tur. Sen belsendi bolýyń kerek, ózińdi óziń durys tanýyń kerek, otbasyńa, áıelińe, bala-shaǵańa jaǵdaı týǵyzýyń kerek. Qarjyny óziń tabýyń kerek. Qarjynyń kózin óziń izdeýiń kerek. Bir sózben aıtqanda, búgingi básekege daıyn bolýyń kerek. Árıne, báseke degen bireýdiń aıaǵynan shalý emes, ózińniń biliktiligińdi arttyrý degen sóz, bireýmen teń bolý, odan asyp túsý degen sóz. Zaýytta bolatyn bolsań janyndaǵy orystan, káristen kem istemeýiń kerek. Menshik ıesi jumysty jaqsy isteıtin seni alǵysy kelýi kerek. Kúshińmen de, aqylyńmen de basqalardan kem túspeýiń kerek. Estip júrmiz ǵoı, qazir jumysqa qazaqty alǵysy kelmeı, nemisti, qytaılardy alǵysy keletin menshik ıeleri bar. Biz osy kózqarasty ózgertýimiz kerek.

Ózgerister joq emes, árıne, bar, eptep bizdiń azamattar úırenip keledi. Zaýytta da, óndiriste de, sheteldiń kompanıalarynda da qazaqtar jumys istep jatyr. Biraq bári birdeı emes, olardyń arasynda shıkileri kóp. Bir mysal keltireıin. Ja­qynda Jenevadaǵy Rýssonyń mýzeı-úıinde boldym. Sonyń aldynda tas jol bar eken. Keshe salynǵan sıaqty jaınap tur. Shydaı almaı qashan salynǵan jol dep suradym. 200 jyl buryn salynǵan, dedi. Senerimdi de, senbesimdi de bilmedim. Men ózim «Nursaıa» dep atalatyn turǵyn úı kesheninde turamyn. «Báıterektiń» qasynda. Sol jerdiń ózinde keshe ǵ