InfoHub Logo

Roman – trılogıa

BİRİNSHİ TARAÝ

Kerege qanat dala búrkiti kóz ushynda qalyqtap júr.

Shókimdeı bulty joq, aınadaı ashyq kók aspanda baǵanadan beri dál tóbesinde aınala ushqan qyran jerde turǵan Batý hanǵa osy tustan túlki, álde qoıan, ne bir bóten ańdy kózi shalyp qalyp, sony ańdyp júrgendeı kórindi. Áıtpese dala búrkiti bostan-bosqa bir jerdi sharyqtaı bermese kerek-ti. Batý han ózi turǵan tóbeden tómen qarady. Esh bir ań ne qus kózge túspedi. Tek, qundyz bórkiniń ústi buhardyń qyzyl maýyty barqytynan tigilgen jáne sondaı kishkentaı yqsham shapan kıgen bes jasar kenjesi Baraq tóbe baýraıynda oınap júr. Jýsan aralas qaýdyń arasynan shegirtke qýyp tompań-tompań etedi. Álem bir mezet tylsym tapqandaı maýjyrap tur. Lúp etken jel joq... Kóz ushynda qyran áli qalyqtap júr. Neni kórdi eken? Nege túspek? Batý han aqyryn kúrsindi. Ol endi Aq Edildiń sol jaǵasynda jatqan astana Saraı - Batýǵa kóz aýdardy. Ásem qala. Bir kezde ózi shapqan Herman Kıbege uqsaǵan altyn kúmbezdi saltanatty shahar. Tek Herman Kıbeden kóp shaǵyn. Muny da emen men qaraǵaıdan qyrnap, syrlap, aq tastan qashap, sylap turǵyzǵan sol orusýt jerinen ákelingen esireı sheberler... Osy bir altyn men qamshynyń kúshimen ornatylǵan tamasha qala árqashan da Batýdyń maqtanyshy, qýanyshy edi. Ejelden kıiz úımen aq shatyrda ósken kóshpeli eldiń balasy bolǵandyqtan óziniń osyndaı áshekeıli, mármárli kent turǵyzǵanyna ishteı máz-meıram edi. Buny Batý maqtanysh etetin jáne taǵy kórkeıte túsýge qumar ekenin de jasyrmaıtyn. Sonaý qala ortasyndaǵy monǵol shamandary ǵıbadathanasynyń qaıqy qalpaq shatyrlaryn saf altynmen japtyrǵan. Basqa elderdi tonap ákelgen altynyn aıamaǵan. Biraq ózi alty aı jaz boıy bul saraılarda bir kún turyp kórgen emes. Kishkentaıynan úırengen kóshpeli eldiń ádetine salyp, qala syrtyndaǵy jasyl oıpatqa aq shatyr tikkizdirip sonda turatyn. Nókerleri de han shatyryn qorshaı kıiz úı tigip, soǵan kóshetin. Han shatyryn ózge jurt han ordasy — Aq Orda deıdi. Osydan shyǵaryp, sonaý Qypshaq dalasynan bastap Batý áskeri barǵan kúnbatystaǵy Jerorta teńizimen shektesip jatqan madıarlar jerine deıin sozylǵan tusty Aq Orda handyǵy dep ataǵan. Al, Saraı qalasynyń alystan kúnmen shaǵylysqan altyn kúmbezderine qaraı orusýt knázdary buǵan Altyn Orda degen at qoıǵan. Batý Altyn Orda kindik qalasy Saraıdy Jerorta teńiziniń jaǵasyndaǵy elderge baryp qaıtqan attanysynan keıin saldyra bastaǵan.

Mine, osy sáýletti shaharǵa kózi túsken saıyn Batý han bir jasap qalatyn. Al bul joly óıtpek túgil, kóńili qurǵyr selt etpedi de. Óıtkeni, dúnıeni titirentken aıbyndy Batý han qazir jazylmas syrqat edi. At jalyn tartyp mingeli, Horvatta byltyrǵy qatty jaraqattanǵany bolmasa, ómirbaqı aýyryp kórgen emes. Bıyl jylan, ıaǵnı 1255 jyly... elý ekige jańa shyqqanynda, jyl basynan osy keselge ushyrady. Kesel bolǵanda qandaı?! Bar baqsy-balger, sonaý Baǵdat, Iran, Rýmnan aldyrǵan dáriger - dárýishter esh em isteı almady. Keshe ǵana jas buqany múıizinen ustap tuqyrtyp, qulata alatyn qýatty edi. Al qazir kúnnen - kúnge sónýge aınalǵan maı sham tárizdi, ózinen-ózi taýsylyp barady. Buny keshegi balýan deneli, arys keýdeli álemniń teń jartysyn jaýlap alǵan Batý han dep kim aıtar? Qymyzy bitýge aınalǵan saba tárizdi, kúnnen-kúnge solyp, múldem óshe túsýde. Mundaı sumdyq keseldi kim kórgen!

Osy indettiń taǵy bir qıyndyǵy: osylaı birtindep sónetinin bilgendiginen be, ózgege qyzyq, altyn sáýleli jaryq dúnıe Batý hanǵa qarań qalǵandaı. Kúmis juldyz tot basyp kómeskilenip, jaınaǵan gúl sýyq soryp semgendeı. Eshteńege kóńili soqpaıdy, eshteńege qyzyqpaıdy. Al budan jıyrma toǵyz jyl buryn? Onda... onda... júrek te basqasha soǵatyn, tamyrdaǵy qan da basqasha aǵatyn. Dúnıe oǵan kókjıegine kóziń jetpes bir máńgi bitpes qýanysh tárizdi kóringen.

Shirkin ómir! Qalaı jyldam ótip ketkensiń! Ákesi Joshy dúnıe salyp, dońyz, ıaǵnı 1227 jyly búkil Joshynyń alyp ulysyna bul ıe bolǵanda jıyrma úshte eken. Sodan da beri jıyrma toǵyz jyl ótipti! Jıyrma toǵyz jyly jıyrma toǵyz kúndeı-aq qysqa kórindi oǵan. Jaýdy jeńgen ár urysy — ulan-asyr bir meıram, ár shaýyp alǵan eli — basyna shyqqan asqar taýy edi ǵoı. Al qazir solaı tapqan altyn álemi tot basqan baqyrdaı kórinbeıdi. Ajal jyljyp jaqyndap kele jatqan uly jylan tárizdi.

Bundaı da ómir bolady eken-aý! Úreı kúni buryn záre-qutyn qashyryp, Batý ázer-ázer demin aldy.

Aspanda jalǵyz qyran áli qalyqtap júr.

Bes jasar kenjesi Baraq shegirtke qýyp, áli tompań-tompań júgirýde.

Batý osy etektegi balasyna qarap edi, onyń tabyt bop qata bastaǵan bop-boz betinde, oty joǵalyp sónýge aınalǵan surǵylt kózinde kenet bir bolmashy shyraı paıda boldy.

Baraq Batýdyń eń sońǵy qýanyshy. Aq Orda hanynyń birneshe áıeli, tórt uly bolǵan. Eń úlkeni Sartaq. Odan keıingisi Toqty han. Úshinshisi Aıýhan. Tórtinshisi Ulaqshy. Bulardyń bári er jetken. Eń kishisi Ulaqshy da jaý túsirip, el basqarmaǵanmen de, qyzdarǵa kóz salyp, báıgige túsýge jarap qalǵan. Bulardyń báriniń de analary «Távarıhı-ı gýzıda-ıı núrsát-náme» shejiresi aıtqandaı, musylman dinindegi Qypshaq qaýymyna jatatyn Qońyrat, Mańǵyt rýlarynyń qyzdarynan. Tek úlken balasy Sartaqtyń sheshesi ǵana oırat bekzadasynan shyqqan.

Batý han ózge eldi qandaı shabýǵa qumar bolsa, sol elden jas toqal alýǵa da sondaı yntyq kelgen. Demek, bul úılenýiniń bárin ol tek tósek jańartý dep bilgen. Ózi unatsa jaraıdy, qyz kóńiline qaramaǵan. Qaharynan búkil álem titiregen Batýǵa esh qyz balasy qarsy kelmegen.

Osyndaı jaǵdaıda ol qyryq jetige jetken. Mine, sonda baryp bir ǵajaıyp oqıǵa boldy. Batý degenine kónbegen Horvattaǵy bir shahardy shaýyp qaıtyp kele jatqan-dy. Jol qalyń aǵashtyń arasynan ótetin. Janynda úzeńgiles serikteri, noıan - batyrlary, sońynan shubyrǵan nóker, jaýyngerleri... Batý kenet qalyń aǵash arasynda sańyraýqulaq terip júrgen bir jas qyzdy kórgen. Sý perisi tárizdi, uzyn qyzǵylt altyn sary shashty. Qorqynysh - uıalaǵan úreıli kózderi kókpeńbek aspandaı. Dene bitisi de ózgeshe. Táńirdiń ózi adamzatty qyzyqtyrý úshin appaq mármár tasynan múshelerin ádeıilep quıǵandaı. Beli de úzilgeli turǵandaı jip-jińishke.

Batý han buryn da shapqan eliniń talaı sulýlaryn kórgen, biraq mundaı qyz perishtesi buryn-sondy kózine túsken emes.

Tirshilikte tolqýdy, qorqýdy ádet etpegen Batý hannyń tas júregi kenet dir etken.

Bal aralaryn ustaǵan ormandaǵy jalǵyz úıli kempir-shaldyń kózderiniń qarashyǵyndaı saqtaǵan osy jalǵyz qyzyn ol ordasyna alyp kelgen.

Áke-sheshesin tiri qaldyrǵanyn Batý qyzdarynyń tóleýi sanaǵan.

Adam balasyn qadirleýdi bilmegen Altyn Orda hany osy qyzdy janyndaı jaqsy kórdi. Al adam balasyn ardaqtap ósken horvat qyzy, búkil Altyn Orda qojasy Batý handy unatpady, súımedi. Bostandyǵynan aıyrǵany úshin jek kórdi. Zorlyǵymen degenine kóndirgeni úshin oǵan kektene qarady. Talaı ret qashpaqshy da boldy, ý da ishýge bardy. Biraq kúndiz-túni ańdyǵan tóleńgit, dáıekshi, arnaýly sahı - qatyndar esh múmkindik bermedi. Aqyrynda, toǵyz aı, toǵyz kún tolǵanda, ol osy Baraqty tapty. Baraq shyr etip jerge túsken sátten - aq horvat qyzy endi ómir súrgisi keldi. Ólgisi kelmedi. Jat el Ordasyndaǵy jalǵyz uly úshin ólgisi kelmedi. Ólmeımin dep jantalasty. Biraq jazmysh degen qyrsyq onyń degenin qabyldamady. Joldasy túspeı, áıel bir kún qınalyp jatyp, dúnıe saldy.

Artynan baryp Batý áıelin bala tappaǵan kúnshil toqalynyń bireýi óltirtkenin bildi. Qınalyp jatqan áıelge shaqyrylǵan bálger qatyn hannyń toqaly bergen altyn dildálar men kóılektik jibek mataǵa qyzyqqan, balanyń joldasyn túsirý úshin jas bosanǵan beısharanyń keýdesinen tómen qaraı sıpaı - sylaýdyń ornyna, alqym jaǵyn ysqylaǵan. Bala joldasy joǵary kóterilip, sorlyǵa dem alǵyzdyrmaı, júregi qabynyp ólgen.

Bunyń bárin Batý sońynan bildi. Biraq sonaý ólerdeı unatqan horvat qyzyn ólimnen saqtaı almaı qalǵanyna jylardaı bop ókindi. Bir úlken urysta utylǵandaı japa shekti. Demek, bu da qandy balaq Shyńǵys hannyń nemeresi emes pe, bir qatyn úshin qashanǵy silimtigi shyǵyp «ah!» ura beredi, tez-aq ala bóten tymyrsyq sary ýaıymnan aıyryldy. Jazmysh degen bir bátýasyz dúnıe, ala bultty aspan tárizdi, basyna qaı tusynan kún jaryǵynyń, ne bult kóleńkesiniń túsetinin bilmeısiń. Al Baraq bolsa tym jas. Kimniń kesapaty, kimniń sharapaty tıetinin bilý qıyn. Jaqsy kórgen áıelinen aırylǵan Batý odan týǵan baladan da aırylyp qalmaıyn degen oıǵa keldi. Qatynyna istelgen qastyq, balasyna istelmesine kim kepil? Sondyqtan da jas náresteniń syrtynan qyraǵy kózin sala júrgen. Sóıleı bastaǵannan-aq keıde aldyna alyp otyratyn da bolǵan. Sol sátte júzinde bir bolmashy shýaq ta jylt ete qalatyn. Budan buryn joryqtan, kúres - talastan, el basqarý áreketterinen ózge uldaryna tipti kóńil bólmeı kelgen. Al jetim qalǵan kenjesine kádimgideı yqylasyn aýdardy. Áıtse de, osy bir áljýaz, bolymsyz sezimniń ózi de ony Baraqqa úıretti, birte-birte jaqsy kóre bastady. Onyń ústine bala da ósken saıyn sheshesine uqsaı tústi. Janaryna nur tolǵan kógildir kóz, sary shashty. Jaralǵaly balalarynyń betinen súıip kórmegen Batý keıde bunyń mańdaıynan ıiskeıdi. Sol mezette náresteniń ıisi qolqasyn atyp, esine sheshesin túsiredi. Al ashýlansa, renjise Baraq aýmaǵan sheshesi, qaısarlana qalady. Osynyń bári Batýǵa qaıtyp oralmas bir ótip ketken qýanyshty elestetkendeı boldy. Osy qýanyshtyń murasy tárizdi áıgili han jas náresteni endi shyn júrekten jaqsy kóre bastady. Osy ulym ósip, ózimniń taǵyma otyrsa eken degen tákappar handa kenet atasy Shyńǵys hannyń ósıetine qarsy oı da týǵan. Atasy óziniń áıgili jasysynda: «Meniń urpaqtarym ózderi jeńgen monǵoldardan bóten jurttardan alǵan qatyndarynan týǵan balalaryn óz taqtaryna murager etpeýleri kerek. Adam qasıeti ana sútimen keledi. Mundaı murager áke taǵyna otyrǵannan keıin, ana eline tartyp ketýi múmkin» degen. Osy oıy ata jasysyna qarsy bolǵanmenen, qartaıǵannyń belgisi me, aýyrǵanynan beri Batýda ulǵaıa túsken. Bul muratynyń oryndalmaýyna jasynyń jetpeýin bilgendikten be, endi ol oı janyn jegideı jegen armanǵa aınalǵan.

Sol armannyń ıesi shegirtke qýyp júrgen mynaý sary shashty, qyzyl maýyty shapandy bes jasar Baraq...

Sol armanyna jete almaıtynyna kózi jetip, beımaza oıdan qutyla almaı qapa bolyp otyrǵan mynaý áke...

Batý hanǵa kenet taǵy bir qubyjyq oı keldi. Shoshyna qaldy. Qyp-qyzyl shapan kıip oınap júrgen balasyna kóz tastady, sóıtti de dál tóbesinde talmaı qalyqtaǵan qyranǵa qarady. Tóbe ústindegi ózi otyrǵan qazan tastan Batý kenet asyǵa túregeldi. Biraq úlgermedi...

Kóz ushynda shyr aınalǵan dala búrkit bir mezet kerege qanatyn jınap aldy da, tómen qaraı, qulaǵan tas tárizdi, quldılaı aǵa tústi. «Beri kel, beri kel!» dep Baraqqa qaraı júgirgen áke tórt-bes adym attady, biraq úlgirgen joq, alyp qyran tómen qaraı shúıilgen boıy zýlap kep, Batýdyń dál kóz aldynda, Baraqty ilip alyp qannen-qapersiz qanattaryn qaıta jaıyp, kók aspanǵa qaraı samǵaı jóneldi.

Alystap bara jatqan qara búrkit pen qyzyl shapandy balasynan kózin almaı kókke qarap tistenip, Batý han qatty da qaldy. Tek qulaǵyna Baraǵynyń shyryldaǵan daýsy jetkendeı boldy.

Adam tirshiligin shybyn qurly kórmegen, dúnıege kelgeli jylaýdy, bireýdi aıaýdy, qorqýdy bilmegen, qandy aıqas, jan túrshiger qyrǵyndardan júregi ábden múıiz bop qatyp qalǵan Batý han, ólimniń qandaı jan aýyrtar keremet aýyr azap ekenin jańa uqty. Joq, jalǵyz ólimdi ǵana emes, jazmysh syndy tas baýyr mystannyń da ne ekenin túsindi. Júzdegen myń adamnyń taǵdyryn «Qyryp tasta!» — dep qolynyń bir silteýimen op-ońaı sheshe salatyn Batý, sadaǵynyń bir tartýynan qalmaıtyn samuryq qanat qara búrkitke kúshi jetpedi. Balany qaltqysyz jaqsy kórýdiń ne ekenin túsine bastaǵanda, ajal, qara búrkit bop kep, eń kenjesin alyp ketti. Mıllıondaǵan adamnyń taǵdyryn sheshe alsa da, bir balanyń taǵdyryna arasha túse almady! Qandaı qudiretti bolsań da, jazmyshtan kúshti emes ekensiń! Meıliń qudaı bol, meıli Batý bol, taǵdyr - ajalǵa áliń jetpeıdi eken!

Batý yzadan jarylyp kete jazdaǵan. Biraq dármensiz ekenin bilgennen keıin qaıtadan sary ýaıymǵa salyna tústi. Baldyrǵan jas balasynyń denesin qara búrkit tyrbıǵan, ımıgen bolat tyrnaqtarymen parsha - parshasyn shyǵaryp, qany sorǵalaǵan jas etin sary aýyz balapandaryna asatyp jatqanyn kóz aldyna elestetse, tas júrek han Batý qabyrǵasy qaıysyp, bir ornynda otyra almaı ketedi. Taǵy bir sát oılana qalady. Balasynyń atyn shý degende Orusýt, ne Qypshaq qoımaqshy bolǵan. Tek sońynan baryp Baraq ataǵan. Endi mine, alǵashqy attardyń bireýin qoımaǵanyna ókinip tur. Eger Orusýt, ne Qypshaq, desem Baraǵym uzaq jasar ma edi dep oılaıdy ol.

Kenet onyń kóz aldyna osydan jıyrma jyl buryn ótken bir sumdyq sýret tura qaldy.

Batýdyń ózi basqaryp kele jatqan monǵol káshiktáne qosynyna taý eliniń bir shaǵyn bekinisi uzaq qarsylasqan. Erleri tegis qyrylyp, tek áıelderi men jas balalary qalsa da, bekinis turǵyndary berilmegen. Uzaq qorshaýdyń arqasynda, aqyrynda azyq-túlikteri ábden taýsylyp, olar endi ashtyqtan qyryla bastaǵan. Sonda da qarsy áıelder bekinis qaqpasyn ashpaǵan. Bıik jartastar qorshaǵan bekinis — qystaqty monǵoldar ala almaǵan. Osy kezde kúz taıap qalǵan. Ábdeni lajy taýsylǵan han qýlyqqa kóshken. «Eger erikterińmen berilseńder, balalaryńa tımeımiz» dep elshi jibergen. Balalary úshin sorly analar bekinistiń esigin ashqan. İshke kirgen monǵoldar tań qalǵan. Munda bar bolǵany júzdeı ǵana áıel bar eken. Bári de aryp-ashyp júdegen, ábden ashyqqan. Ázer-ázer qımyldaıdy. Biraq jaýǵa degen kek, balalaryna degen, Otanyna degen mahabbat júrekterine ot bergen, eń sońǵy demderi bitkenshe qalany qorǵamaq bolǵan. Kóz aldarynda monǵoldardyń balalaryn óltirgenin kórgisi kelmegen. Odan da áreket istep, aıqasyp qurban bolýǵa bel býǵan. Osyndaı jaǵdaıda Batýdyń «balalaryńa tımeımiz» degen sózi jetken. Balalaryn qaldyrady degen, han sózine sengen. Senbeske de amaldary joq edi. Lajsyz qaqpany ashqan. Biraq Batý ýádesinde turmaǵan. Qalany ala almaı kóp kidirip, biraz jaýyngerin joǵaltqan yzaly han, áskerine áıelderdi qatar tizip qoıǵyzyp, kóz aldarynda balalaryn monǵoldyń ımek júzdi aldaspandarymen shapqylatyp óltirtken. Analardyń sondaǵy jan túrshigerlik aıqaılaryna bul búlk etpegen. Jeńis býy kól bop aqqan analardyń kóz jasyna, qaıǵy - qarǵysyna kóńilin tipti bóldirmegen. Olarǵa bar istegen jaqsylyǵy — ókirgen áıelder daýsy ábden mazasyn alǵan shaqta ózderin de shapqylap óltirýdi buıyrǵan. Mine osy sýret kóz aldyna elestep ketti. Al Batýdyń sondaǵy jaýyzdyǵyn kórgen jurt Shyńǵys han áli ólmegen eken degen. Keıbireýler qan qumar Shyńǵys hannyń jany endi Batý beınesine engen eken dep jorydy. Sondaı álemdi shoshytqan Batý han búgin ózi shoshyp tur. Sondaǵy júz áıel Batý taǵdyrǵa eshteńe de isteı almaǵan. Al qazir Batý da qara búrkit taǵdyrǵa eshteńe de isteı almaı, bordaı opyrylyp, kúırep qalǵan. Ómir — talas, kim kúshti — sol jeńedi degen mine osy! Adam balasynyń talasy betpaq dúnıede alma-kezek túsip osylaı ótip jatady. Esh ýaqytta da bitpeıdi, bitýge tıis emes.

Han kenet boıyn jınap aldy. Joq, bul qaıǵy úshin jaralǵan jan emes, jurtty qaıǵyrtý úshin jaralǵan. Jaýǵa kegin jibermeı úırengen Batý endi qara búrkitten kegin almaq boldy. Ózine qarsy kelgen, ózin muqatqan adamdy tabanynyń astyna bir salmaı kóńili kónshimeıtin han, bul joly da sol daǵdysyna kóshti. Qandy qanmen jýýdy ádet etken múıiz júrek, bul joly da qalt ketýden aýlaq edi. Qara búrkitti óz qolymen baýyzdap, ystyq qanyn urttasa Baraǵy tirilip keletindeı sezindi.

Han Batý taǵy aspanǵa qarady.

Kerege qanat alyp búrkit taǵy kóz ushynda qalyqtap júr.

Qyran kórsin dep balasy tárizdi ústine qyzyl maýytydan shapan kıip, qylshyldaǵan qandy júz aqberenin qolyna qysa ustap, erteńine tóbeniń basyna taǵy kelip otyrdy. Biraq qara búrkit endi túspedi. Búkil álemdi jaýlap alýdy, baǵyndyrýdy murat etken Batý hannyń endigi bar tilegi, bar armany tek qara búrkittiń ózine túsýi ǵana boldy. Al qyran, seniń de tilegiń oryndalmasyn degendeı, tóbe basyndaǵy qyzyl shapandy adamnyń ústinen shyr kóbelek aınalyp, kóz ushynda qalyqtap usha berdi, usha berdi.

Altyn Orda taǵynda otyrǵan Batý ózin alǵaly kelgen osy keselden endi aıyǵa almaıtynyn bilgen. Tek bul bátýásiz dúnıede qansha tura alady, soǵan ǵana kózi jetpegen. Ózin emdeýge monǵoldyń uly hany Móńke jibergen Tibit dárigeri osydan bir aı buryn elinen júrer aldynda: «Mártebeli Altyn Orda hany, sizdi búl keselden Tibit emi jaza almaıdy. Denedegi sýdyń jıyrma bólsheginen bir bólshekteıi qalǵanda adam dúnıe salady. Qurysqan kón tárizdi kisi birtindep baryp boıyndaǵy sýy taýsylýǵa aınalǵanda kózin jumady. Buǵan eshteńe de isteı almaısyń. Sizdiń de qanyńyz qoıýlanyp barady eken. Az turasyz ba, kóp turasyz ba, tek jazmysh biledi» degen.

Buny qart dárýish Altyn Orda hanyna ońashada aıtqan. Batý dáriger sózin bólmegen. Sońynan da sabyrsyzdyq kórsetpegen. Alystan kelgen kári emshini tartý-taralǵysyn mol berip, eline qaıtarǵan. Dárýish júrip ketkennen keıin de eshkimge syr ashpaǵan. Burynǵysha han saraıynda ádettegi qalpynda Orda jumysymen shuǵyldana bergen. Basqa jurttan kelgen elshilerdi qabyldaǵan. Jýyrda óledi ekenmin dep qorqyp, Orda tizginin bosatyp jibermegen. Barlyǵy ótken ýaqytta qandaı tártipte bolsa, sol qalpynda júrip jatqan.

Al Batýǵa keselden kóri, óziniń óletinin kúni buryn bilgeni batty. Sonyń qaıǵysynan keshegi arys dene shúıkimdeı bolýǵa aınaldy. Atasynyń kózindeı, kirpik qaqpaı qaraıtyn, qahar shashqan, myzǵymas qysyq kózi, endi shel basqandaı tumandana tústi. Sóıtse de ol Orda tártibin buzbaǵan.

Tek tús aýa nókerlerin shubyrtyp, eń súıikti kenjesi Baraqty, bir kezde ózine uly atasy Shyńǵys hannyń istegenindeı, eriniń aldyna otyrǵyzyp ap shaharynyń syrtyna shyǵýdy ádet etken. Aq Edildiń qyrqa tusyndaǵy bir bıikteý tóbeniń janyna kelip atynan túsetin. Nókerleri han oıyn buzbaıyq dep eki júz — eki júz elý qadamdaı keıin sheginip, tóbeni qorshaı, kúzetip alystan tura beretin. Al Batý balasyn ózi erkimen oınatyp qoıa berip, tóbe ústindegi qazan tasqa otyryp alyp, oıǵa ketetin... Ne oılady? Ómir týraly ma, ólim týraly ma? Ataq, baq úshin, bir ǵana Shyńǵys urpaǵynyń ataq-baǵy úshin álemdi qan sasytyp halyqty qoıdaı qyrǵan Batý endi óziniń shybyndaı janyn qalaı qutqararyn bilmeı oı teńizine shomyla ma? Álde tirshilik shirkindi qıa almaı, qaıǵy-qasiret muhıtynan ótetin jol taba almaı, qur júdep otyra bere me? Joq, joq, tipti olaı emes. Óletini de, odan qutylatyn jol joq ekenin de biletin aýrý han, bos qıaldan kóri aldaǵy ómir týraly oılanýda edi. Joq, óz ómiri týraly emes, óz qolymen shańyraǵyn kótergen Altyn Ordanyń aldaǵy qamyn oılaıtyn. Qandaı aqyl, ósıet qaldyrsa úrim-butaǵy ony saqtaı alady, máńgi-baqı qulattyrmaıdy? Sol Altyn Ordany bılegen úrim-butaǵy qaıtse aıbarly kúsh bola alady?

Adam dúnıege ózi keledi, ózi ketedi. Úrim-butaqtyń da óz taǵdyry, óz tirshiligi bar emes pe? Sóıte tura, úrim-butaq úshin kúni buryn álek bolýdyń qandaı qajeti bar?

Joq-joq, tipti olaı emes. Atasy Shyńǵys han: «Men dúnıeden eki-aq nárseni arman ettim. Bireýi — ataq-dańqymnyń óse berýin, al ekinshisi — úrim-butaǵymnyń ózimdeı áıgili ári el-jurttyń ámirshisi bolýyn» ǵana kóksedim degen, joq pa edi.

Sol atasy qart Boraquldan:

— Bul jalǵanda saǵan ne qymbat? — dep suraǵan.

— Ómir! — degen Boraqul.

— Ony nemen dáleldeısiń? — degen Shyńǵys han.

— Men qazir uly mártebeli Shyńǵys hannyń arqasynda, uly Ordanyń shańyraǵyn ustap turǵan toǵyz ýyldyryǵyńnyń — toǵyz órligińniń biri boldym,— degen Boraqul.— Uly hannyń óz ıyǵynan altyn kireýkeli ton kıdim, birinen-biri asqan otyz sulý qatyn aldym, aldymda bıleıtin ulysym, byqyǵan malym bar... Biraq qartaıdym, tórimnen kórim jaqyn qaldy. Al eger qudaı maǵan, meni baıaǵy saǵan qosylardan burynǵydaı malshy bolyp júrgen taz qalpyma, biraq jas qalpyma qaıta túsireıin, myna ataq - baq, dárejeńdi qıyp kete alasyń ba? — dese, men sóz aıtpaı kóner edim. Ómirdiń qymbattylyǵy mine, osyndaı.

— Durys aıttyń,— degen Shyńǵys han,— tirshilikten qymbat eshteńe joq.

— Al óziń de sóıte alar ma ediń? — dep suraǵan odan sonda Boraqul.

— Joq, men óıte almas edim,— degen oılanyp Shyńǵys han,— saǵan bárin tastaý ońaı, ataq - baqty da, dárejeni de... Óıtkeni seniń artyńda úrim-butaǵyń joq qoı. Al maǵan olaı isteýge bolmaıdy. Tórt ulym — tórt jıehanger, ár nemerem — ár eldiń hany, shóberelerim de at jalyn tartyp mine bastady. Meniń dańqym endi solar arqyly qanat jaıady... Al ózime ómir surap alǵanmen úrim-butaǵymdy osy kúngilerindeı ataq - baq, dárejege jetkize alamyn ba? Tek óz basym úshin ǵana emes, solar úshin de kúresip, alysyp-julysqan joqpyn ba? Joq, óıte almaıdy ekenmin. Meniń surap almaq ómirim, odanda úrim-butaǵymnyń ıgilikti ómirine aınalsyn. Sonda olardyń ár jeńisinen, ár alǵa basqan adymynan men qaıtadan týamyn. Úrim-butaǵym ómirimniń jalǵasy. Eger olardyń dańqy máńgi ólmese, men de máńgi jasaımyn. Adamǵa budan zor tilek bar ma?

Úrim-butaq degen mine osy.

Batý osyndaı oı ústinde otyrǵan kúnderdiń birinde, kók júzinde alyp qyran paıda boldy. Árıne, bul jeksuryn qustyń óziniń taǵdyryna aınalatynyn bilse, áldeqashan ony qurtar edi. Bilgen joq.

Aıbarly Batý buny bildi, biraq qolynan dym kelmedi.

Biraq han kenjesiniń ólgenin tiri janǵa aıtqan joq. San halyqqa kúshi jetken Batý bir qaraqusqa kúshi jetpegenine qorlandy. Dushpanym tabalaıdy dep aıtpady. Ózge jurt Baraq qaıda dep suramady.

Degenmen, kenjesiniń joq bolyp ketip, al hannyń qyzyl shapan kıip japadan-jalǵyz, kúnde tús aýa tóbe basynda otyrýynan jurt bir sumdyqtyń bolǵanyn sezdi. Biraq sumdyqqa etene bop eti ólip ketken Orda tóńiregi Batýdan eshteńe suramady. Suraýǵa bata almady. Han ózi aıtpady. Jurtty tań qaldyrǵan taǵy bir nárse bar edi. Joshydan týǵan on jeti uldyń eń dańqtysy da, aıbarlysy da osy Batý. Budan dárejesi de, ataǵy da sál tómendeý aǵasy Orda men inisi Berke. Al Joshynyń ózge balalary — ásirese besinshi uly Sıban men on úshinshi uly Qutlyq Temir jaı qatardaǵy omaq ıeleri edi. Tek urpaqtary baryp sońynan olardyń ataqtaryn shyǵardy. Dáshti Qypshaq jerinde Batý Aq Orda týyn kótergende, ózine berilgen Ubaıra-Subaıra ulysynda — Kók Orda handyǵyn qurǵan Ordanyń ózi, inisi Batýdyń kóleńkesinde júrgendeı bolatyn. Árıne, Joshynyń basqa uldarynyń bóri de el basqarǵan, aldaryna myńdaǵan mal salǵan, ár qaısysy ulan-asyr bir baıtaq jurt, biraq han dárejesine kóterilmegen. Mine, osy Joshynyń on jeti ulynyń ishinde eń dańqtysy da, aıbarlysy da Batý. Buǵan dáreje, ataq, baq jaǵynan Shyńǵys nemerelerinen bul tusta Tóleniń qos arlany — Soltústik qytaıdyń patshasy Qubylaı men Kavkaz, Ázerbaıjan, Rým, Iran, Baǵdat, Ilhany Qulaǵý ǵana para-par keler. Biraq bular da Shyǵystaǵy Qorasannan, Batystaǵy Herman Kıbege deıin alyp jatqan joq. Aq Ordanyń ómiri júrip turǵan jer ógizdiń talysyndaı bolsa, ózgelerdiń qaramaǵyndaǵy aımaqtar qoıdyń, ári ketkende taıynshanyń terisindeı. Árıne, dáreje jaǵynan Tóleniń taǵy bir balasy Móńkeni jáne Jaǵataıdan týǵan Kúıikti de umytpaý kerek. Shyńǵys hannan keıin Úgedeı, Úgedeıden keıin Kúıik, Kúıikten keıin Móńke uly handyq Qaraqorymnyń taǵyna otyrǵan. Qazir Qaraqorymda Móńke. Al jurt tań qalǵan jáıt mynada edi. Shyńǵys urpaǵynyń ishinde eń tákappar batyry osy Batý. Shyńǵystyń dańqty ózge urpaqtary el shapqanda da, jaýǵa qarsy attanǵanda da, qosyndaryn ózderi Ordada otyryp, ne maıdan shebiniń art jaǵynda turyp basqarsa, bul árqashan da ózi áskeriniń eń aldynda bolatyn. Al Altyn Orda saraıynda otyrǵanynda ústine jibek, kireýke, qundyz, torqa kıip kórmegen. Báz-baıaǵy ata - babasyndaı jaz túıe jún shekpen men qulyn terisinen istelgen taıjaqysy, qys tobylǵy kúreń tony men qasqyr ishigi ústinen túspegen. Basyna jaz aq tıinniń terisimen kómkerilgen qypshaqy bórik, qys eli júndi qarsaq tymaq kıetin. Bórki ǵana Qypshaqtiki. Sóıtken Batý kenet syrty alqyzyl maýyty qundyz bórik pen altyn zerli alqyzyl maýyty buqar beshpetin kıýdi shyǵardy. Jáne buryn qan maıdanda qandaı kórli, aıbarly bolsa, Orda ishinde, dos-jarandarynyń arasynda ózin sondaı ınabatty sypaıy ustaıtyn han endi kilt ózgerdi. Sup-sur bop qany qashyp, qabaǵy kirbiń tartyp, jurtpen jóndi sóılespeı qoıdy. Burynǵysynan da beter ashýly, ún shyǵarmaı, tek zildi túrimen - aq qasyndaǵylardyń eńsesin basyp, apshysyn qýyryp bitti.

Hannyń syrqat ekenin jurttyń bári de biletin. Sondyqtan munyń bári aýrýynyń kesirinen ǵoı dedi mańaıyndaǵylar. Tek olar Altyn Orda ıesiniń kúniniń taıanǵanynan habarsyz edi. Sondyqtan olar Batýǵa «áli-aq aıyǵyp keter» dep úmittene qarady. Al «ne bolar eken?» degen qorqynyshty suraqty ýázir, nóker, noıan, qolbasshylar bir-birine sybyrlaı aıtty. Daýystaryn qatty shyǵarýǵa batyldary barmady. Batý turǵan jerde eshkim daýsyn qatty shyǵaryp kórgen emes. Óıtýge qaqylary da joq.

Al Batý ádeti boıynsha tóbe basyna kelip kúnde otyrady.

Qyran da han ústinen qalyqtaýyn tyımady.

Biraq Batý han Ordasy jaıly oılanýdy umytpady. Óler kúni taıaý qalǵany haq. Urpaqtaryna qandaı ósıet, qandaı aqyl qaldyrmaq? Bir kúni ol Taıjigút báıbishesinen týǵan eń kenjesi Ulaqshyny shaqyrdy. Bul uzyn boıly, at jaqty, qyr muryn, ádemishe kelgen bala jigit. Monǵoldan góri ıran eliniń bozbalalaryna uqsas. Árıne, Ulaqshydan góri Batý taq murageri úlken balasy Sartaqty shaqyrǵany jón bolar edi. Biraq Sartaq qazir Ordada joq. Ózi aýrý bolǵannan keıin, Qaraqorymǵa shaqyrylǵan. Quryltaıǵa Sartaqty jibergen. Al Batý hannyń súıenishi Ulaqshy taza monǵol bolsa, Sartaq hrıstıan dininde edi. Jáne óziniń ulysynyń shetinen shirkeý turǵyzdyrǵan. Musylman dinindegi qypshaqtar «Sartaq Batýdyń násıránı dinindegi tutqyn áıelinen týǵan. Monǵol tilektes bolsyn dep emshektegi kúnindegi qaǵanaǵy jarylmaǵan oırat qatynynyń baýyryna salǵan eken. «Qaryna tartpaǵannyń qary synsyn» degen, Sartaq sheshe sútinen asa almaı kápir dinine kirip shirkeý ornattyryp júr» degen sóz shyǵarǵan. Sartaq jurttyń ósegin aıǵaqtaǵysy kelgendeı uzyn boıly sary shashty, kók kóz kisi edi. Álgi sózdi estigen Batý: «Musylman bola ma, kápir bola ma, maǵan báribir, tek áke taǵyn saqtaı bilse jarady» degen de qoıǵan.

Shyńǵys han jasysy boıynsha áke taǵyna úlken uly otyrý kerek te, shańyraq ıesi kishi balasy bolýǵa tıisti. Biraq bul tártip únemi saqtala bermegen. Shyńǵys urpaǵy qasqyr uıalas, kúshtisi jeńedi de, álsizi úlken - kishisine qaramaı jem bolyp qala beredi. Biraq, at jalyn tartyp mingenshe monǵol Ordasynda tárbıe alǵan atasy Shyńǵys hannyń jasysyn buljytpaı oryndap úırengen Batý Sartaqty óz taǵyna otyrǵyzbaq edi. Sol sebepten de ony ulys isimen tanysa tússin dep Qaraqorymǵa jibergen. Al Ulaqshyny shańyraq ıesi muragerim dep ózine jaqyndaý ustaıtyn, ózgege aıtpaǵan kóp syryn budan jasyryp qalmaıtyn. Bul joly da solaı boldy.

— At jalyn tartyp minýge jaraǵannan keıin han urpaǵy jas bolyp sanalmaıdy, sen de er jetip qaldyń, ulym,— dedi Batý tóbe ústindegi tasqa otyrǵannan keıin.— Men de elýden astym, ári jazylmas syrqatpyn. Artyńa qarap «neni istedim, neni isteı almaı qaldym, istegenimniń bári oıdaǵydaı shyqty ma, shyqpady ma»,— dep kóz jiberip oılanar kerek. Al sen bolsań, shańyraq ıesi — kenjemsiń ǵoı, otyr, áńgimeleseıik.

Ulaqshy ákesiniń nusqaýymen onyń oń jaǵynan jalpaq tastyń ústine maldasyn qura otyrdy. Ákesi ózine oń jaǵynan oryn bergenine Ulaqshy ishteı kóterilip qaldy.

— Búrkit balapany uıada ne kórse, ushqanda sony iledi,— dedi Batý, áńgimesin alystan bastap,— men ákem Joshydan kóri kishkentaı kezimde atam Shyńǵys hannyń tárbıesinde boldym. Jetige jetkenimde eriniń aldyna otyrǵyzyp alyp, ol maǵan monǵol lashqarlarynyń qolynan qyrylǵan jurttyń maıdan dalasyn kórsetetin. Al men, árıne, monǵol noıandarynyń qısyq qylysh, qysqa shoqparlaryna qyzyǵatynmyn. Erlikterine tánti bolatynmyn. «Ózim de osylardaı jurtty qyra biletin batyr bolsam ıgi edi» dep qumartatynmyn... Al keıde ol maǵan aqyl-ósıet aıtatyn. Sol ósıetteriniń, ásirese, úsheýi — ómir degen qara túnde meniń jolymdy kórsetetin jaryq juldyzym — Temir qazyǵym boldy... Surapyl saparlarymda sol úsh ósıetin janymnyń azyǵy ettim. Birde ol maǵan.— «Top ıtti jolbarys basqarsa, kúnderdiń kúninde top ıt jolbarysqa aınalady. Al top jolbarysty ıt basqarsa, aqyrynda baryp álgi top jolbarys ıt bop ketedi»,— degen.

Al maǵan ergen shapqynshylar alty basty aıdahar edi. Ony basqarý ońaı emes-ti. Sondyqtan men únemi jolbarys bolýǵa tyrystym. Sondyqtan ba meniń sońymnan ergen noıan, bahadúr, jaýyngerlerim jolbarys tárizdi qandy aýyz, erjúrek, ólermen boldy...— Al, taǵy birde Shyńǵys atam: «qara halyq qoryqqanyn syılaıdy, dáripteıdi. Eger dúnıe júzine atyń qalsyn deseń, eshkimdi aıama, jurtty qyra ber. Neǵurlym halyqty kóp qyrsań, soǵurlym dańqyń óse túsedi»,— degen.

Ulaqshy áldeneden qysylǵandaı jerge qarady.

— Nege basyń salbyrap ketti? — dedi Batý.— Álde Búkenjı qazynyń aıtqanyn estip pe ediń?

— Iá,— dedi Ulaqshy basyn kótermeı.

Jylan, ıaǵnı 1221 jyly monǵol qosyndylary Qorasandaǵy Geratty alǵashqy qorshaǵan joly shahardyń qazysy Bahıddın Búkenjı qolǵa túsken. Shyńǵys han qazynyń bilgirligine rıza bolyp, óziniń qasynan tastamaǵan. Tárjimashysy arqyly odan musylman áleminiń, túrki tuqymdas elderdiń jaıyn, ádet-ǵurpyn, salt-sanasyn únemi surap otyratyn.

Bir kúni Shyńǵys han: «Men ǵalamat kóp halyqty qyrdym, sondyqtan dańqym dúnıe júzine ketedi. Tipti, eshkimdi qaldyrmasam, ataǵym búgingiden de asa túsedi»,— dep serikterine maqtanady. Osy sózdi estigen qazy shydaı almaı: «Uly mártebeli han ıem, eger janymdy saýǵa etetin bolsańyz, sizdiń jańaǵy sózińiz jaıynda men de ózimniń bir aýyz oıymdy aıtar edim»,— deıdi. «Aıt,— deıdi Shyńǵys han,— tımeımin». «Eger áskerińiz bar halyqty qyryp taýysatyn bolsa, onda sizdiń han ıem, ataǵyńyzdy kim dáripteıdi?» — deıdi.

Bala jigit Ulaqshynyń esine túskeni osy áńgime edi.

— Joq, sen álem ıesi Shyńǵys hannyń Búkenjı qazyǵa qaıtarǵan sózin estimegen ekensiń,— dedi Batý Ulaqshyǵa.— Estiseń, búıtip jerge qaramas ediń... «Men seni aqyldy, kóregen kisi dep júr edim,— degen qahar ıesi Shyńǵys han,— al seniń jańaǵy sózińe qaraǵanda, men oılaǵandaı emes ekensiń. Dúnıe júzinde el bılep otyrǵan han jalǵyz menmin be? Al men monǵol atynyń tuıaǵy tıgen jerge deıingi jurtty ǵana qyrdym. Dańqymdy men tárizdi el bılep otyrǵan ózge jurttar ańyzǵa aınaldyrady. Urpaǵynan urpaǵyna taratady. Sóıtip, ataǵym máńgi ólmeıdi» degen.

Batý sál oılanyp qaldy da taǵy sóılep ketti:

— Halyq degen qatyn tárizdi umytshaq keledi,— dedi ol.— Baıynan taıaq jegen qaı qatyndy kórdiń ómir boıy kektesken? Sol sen qyrǵan halyqtyń Urpaqtarynyń ózderi-aq qaıtadan ósip el bolǵanynda, babasyn qurtqanyńdy aldymen ózi umytady. Áli-aq qataldyǵyńdy erligindeı dáripteı túsedi. Dańq degen mine, osylaı keledi.

— Al úshinshi ret dalaı qaǵan babamyz mynadaı ósıet aıtty,— dedi Batý azdan keıin.— «Jaýyńa qandaı qatal bolsań, dosyńa sondaı meıirbandy bol. Ózińe jaqsylyq istegenge jaqsylyq iste. Tilese, qoınyńdaǵy qatynyńdy qı»,— dedi ol.

Batý han «qyran óli kórinbeı me?» degendeı aspanǵa qadala qarady.

Kerege qanat qara búrkit kókte qalyqtap júr eken.

Ony Ulaqshy da kórdi.

Birdemege túsingendeı ákesiniń betine úrke qarady.

Batý han úndegen joq.

— Men atam Shyńǵys hannyń alǵashqy eki ósıetin qandaı berik ustasam,— dedi ol azdan keıin,— úshinshi ósıetin de tapjyltpaı oryndaýǵa tyrystym.

- Biraq, siz uly babamyzdyń istegenin isteı alǵan joqsyz ǵoı.

— Iá, men qoınymdaǵy qatynymdy eshbir dosyma bergen joqpyn. Ataqty Batý da Dalaı qaǵan Shyńǵys han bola almady.

Merkıt pen Naıman handaryn óltirip, Shyńǵys han olardy ózine baǵyndyrǵan kezinde, Kereı ulysynyń bıleýshisi Jaha-Gambý eki sulý qyzynyń biri Ibahanbegimdi Shyńǵys hanǵa qosyp, sonyń arqasynda ózi ajaldan aman qalǵan. Qyzynyń enshisi etip qos-qos jylqy, qazyna-múlik, eki júz kúń ergen. Sońynan Shyńǵys hanǵa qaıtadan qarsy shyqqan. Shyńǵys hannyń dosy Júrshetaı-noıan Jaha-Gambýdy aldap qolǵa túsirip, basyn alǵan. Osy Júrshetaı-noıan bunyń aldynda Kereılerdiń de qolyn jeńýge kómektesken. Jáne sol urysta Shyńǵys hanǵa siltegen qylyshqa ózi qarsy umtylyp, handy ólimnen aman alyp qalǵan. Júrshetaıdyń osy qylyǵyna rıza bolǵan Shyńǵys han:

«Qas bolsaq, qasyńa —

Daıyn tur qazyp kór.

Dos bolsań, dosyńa —

Etińnen et kesip ber,—

dep, sulýlyǵyna da, aqyldylyǵyna da qaramaı qoınyndaǵy qatyny Ibahanbegimdi dúnıe-múlkimen, erip kelgen eki júz kúńimen Júrshetaıǵa bergen.

Áke men balasynyń sóz etip otyrǵany osy oqıǵa edi.

Ulaqshy oǵan taǵy sóıledi.

— Shyńǵys babamyz áıelderin tek oıynan shyqqan dostaryna ǵana berip qoımaǵan... Kákitaı-noıan Júrshetaı emes edi ǵoı...

— Iá, ondaıy da bolǵan. Óıtkeni, seniń babańnyń kóksegeni bıik edi ǵoı. Oǵan bári de kelisti.

Oqıǵa bylaı bolǵan.

Kereı men Taıjigút rýlary alysyp júrgen tusta Urut ámirshisi Kákitaı-noıan men Mańǵyt ámirshisi Quıyldar-noıan İİİyńǵys han jaǵyna shyqqan. Shyńǵys hanǵa qosyldy degeni bolmasa, Kákitaı-noıannyń hanǵa ótkizip qoıǵan eshteńesi joq edi. Tipti, Ýan hanmen jaýlasyp júrgen kezderinde, bir qyrǵyn aıqasta, qarsy jaǵyna kúshi jetpeı abyrjyp turǵan Shyńǵys odan «ne isteý kerek?» dep keńes suraǵanda, Kókitaı-noıan atynyń jalyn sıpap turyp qalǵan. Esh aqyl bermegen. Sol urysta Quıyldar-noıan úlken erlik kórsetip, Ýan hannyń áskerin jeńýge jol tapqan.

Bertin kele Shyńǵys uly hanǵa aınalǵanda, bir kúni uıyqtap jatyp jaman tús kóredi. Ógizdi jutatyn qara shubar ápjylan buny orap alǵan eken. «Eger qoınyńdaǵy qatynyńdy bermeseń, ózińdi jutamyn» deıdi ol. Han qara terge malynyp, qysylyp oıanady. Kórgen túske, baqsy - bálgerdiń aıtqanyna sengish shaman dinindegi Shyńǵys han tústi ózinshe jorıdy. Qoınymda kim jatyr eken dep qarasa, áli tósek qyzyǵy ketpegen, jaqynda ǵana alǵan Jańǵabý ámirshiniń qyzy — kerbez toqaly Ábıke-begim jatyr eken. Han ony oıatty: «Seni alǵaly kóńilim qýanyshta, janym raqatta edi, endi sen renjime, jańa bir jaman tús kórdim, seni bireýge berýim kerek»,— deıdi. Han sóziniń eki bolmaıtynyn biletin Ábıke-begim: «Osy bir jaqsy kúnderimizdiń eskertkishi bolsyn, onda maǵan Kónetaı atty dastarqan dáıekshim men kúnde ózim qymyz iship júrgen altyn kesemdi qı!» — deıdi. «Jaraıdy» deıdi Shyńǵys han, sóıtedi de syrtqa: «áı, qaısyń barsyń?!» dep aıqaılaıdy. «Men barmyn!» — dedi sol kúni kezek ámirshisi bolyp ) júrgen Kákitaı-noıan. «Úıge kir» dep buıyrady Shyńǵys. Kákitaı-noıan úıge kirgennen keıin «Myna, qatynym Ábıke-begimdi saǵan syıǵa berdim»,— deıdi. Noıan shoshyp ketedi. «Qoryqpa,— deıdi Shyńǵys,— men shynymdy aıtyp turmyn».

Osylaı ol qoınyndaǵy kerbez toqaly Ábıke-begimdi bar dúnıe-múlkimen, júz kúń, qyzmetshi áıel, erkekterimen Kákitaı-noıanǵa bergen.

Ábıke-begim ne desin, arqasynda jatqan qos burymyn endi keýdesine túsirip jańa kúıeýine erip kete barǵan.

Altyn Orda hany az ýaqyt úndemeı qalyp, qaıtadan sóıledi.

— Jaý júrek atamyz da kórgen túsinen qoryqqan bolar,— dedi Batý sylbyr.

Ulaqshy sál jymıdy.

— Álemniń jartysyn alǵanda dir etpeı, bir tústen qoryqqany qalaı?

— Aldaǵy armanyń úlken bolsa, jas shaǵynda adam ólimdi oılamaıdy. Al sol armanyń oryndalyp, jasyń kelgen kezde adamǵa qalǵan ómiri óte qymbat.— Batý aýyr kúrsindi,— ıá, adamǵa ne jetpese sol baǵaly...

Ulaqshy er júrek ákesiniń de ólimnen qorqyp otyrǵanyn endi túsindi. Budan ári suraq berýge bata almady.

Sózdi qaıtadan Batýdyń ózi bastady.

— El baǵyndyrýdy atadan biz úırendik, al el bıleýdi bizden sender úırenýge tıistisińder,— dedi ol,— sóıtseńder ǵana Shyńǵys urpaǵy ámirshi bolady.

— Sonda,— dep Ulaqshy,— Shyńǵys atam eshkimnen, ózinen burynǵy ótken jıhankezderden eshteńe úırenbep pe? Biz kele jatqan jol onyń ózi salǵan sara joly ma?

— Iá, bul onyń ózi salǵan joly,— dedi Batý,— jaınap turǵan qalalardy, qulpyryp turǵan baý-baqsha, egin-jaılardy, bárin - bárin kúl-talqan etip joıyp, el-jurtyn qul etip, ol jerlerdi monǵol maly ósetin jaıylymǵa aınaldyrý — bul onyń kókeıtesti armany edi. Sol maqsatty oryndaýshy ózim, ózimniń urpaǵym, qala berdi, monǵol eli dep túsingen. Sol úshin ol monǵol jurtyn biriktirer berik tártip ornatqan, jolynda kim tursa da aıamaǵan. Bizge de sony ósıet etken. Al sol armandaryn oryndaý úshin ol ózinen buryn ótken jıhankezderdiń keıbir aqyldy isterin de qabyldaǵan. Ózine úlgi etken.

— Ol qandaı ister? — Ulaqshy qyzyqqandaı yńǵaı kórsetti.

— Qytaı oqymystylary oǵan Eskendir Zulqarnaıynnyń qalaı soǵysqanyn, ózi tárizdi álemniń teń jartysyn qalaı alǵanyn aıtqan. Eskendir Zulqarnaıynnyń áskerinde bizderdikindeı qatyn-balasyn tıep sońdarynda júrgen aquryǵy — kóshi bolmaǵan... Búkil áskerimen birge jalǵyz ǵana áıel júrgen. O da óziniń serigi, tarıhshysy, keńesshisi Ptolomeıdiń qatyny eken. Biraq, Eskendir Zulqarnaıyn jaýlap alǵan jeri makedondyq ekenin bildirý úshin, áskeri qaı jerge jetpesin, sol tusqa qyryqqa kelgen jaýyngerlerin tegis shepten bosatyp, qaldyryp otyrǵan. Olar sol arada úılengen, úı salǵan, makedondyq tártipti ornatqan. Bizdiń uly atamyz da Eskendirdiń osy ádisin qabyl etken. Bul da qandaı jaýyngeri bolmasyn ol qyryqqa tolsa, áskeri kelgen jerge ony tastap ketip otyrǵan. Tek Eskendir Zulqarnaıyndaı emes, bar qatyn-balasymen, dúnıe -múlkimen, olar jańa jerge ornalasqan soń monǵol tártibimen, Shyńǵys atamyz jaýlap alǵan jerin monǵol jerine aınaldyrǵan. Ózinen burynǵy tártip, dástúrden taǵy bir úırengeni — qytaı shejireshileriniń aıtýymen memleket qurý ádisi edi. Rım patshalaryndaı, Shyǵys elderinde bolmaǵan, «Toǵyz órlik» dep atalǵan Ordanyń eń joǵarǵy aqylshy keńesin qurǵan. Orda shańyraǵyn ustap turǵan ózin altyn baqany desek, toǵyz órligi — toǵyz kúmis ýyǵy bolǵan. Búkil monǵol jurtyn biriktirip, Shyńǵys handy han kóterýde bul toǵyzynyń eńbegi, erligi asa erekshe eken. Sondyqtan bul toǵyz tiregine, toǵyz aqylshysyna toǵyz órlik degen at bergen. Bul toǵyz órliktiń, han ordasynda birigip aqyldasatyn kúnderinen bóten, árqaısysynyń ámirshisimen jeke kezdesetin kúni, mezgili bolǵan. Bul toǵyz órliktiń bergen keńesin Shyńǵys han buljytpaı qabyldap otyrǵan. Jáne bul toǵyz órliktiń tobyna tórt inisi, toǵyz uly, úsh qyzynyń bir de birin kirgizbegen. «Ózińmen jyndas, óz et-súıegińnen jaralǵan jan ózińnen aqyldy bolmaıdy»,— degen. Batý taǵy úndemeı qaldy.

— Kóne samýraılardyń zańy bar eken,— dedi ol kenet sóılep,— ózinen dárejesi, ataǵy, baılyǵy joǵary turmaǵan adamdy samýraı jekpe-jekke shaqyrmaıdy eken. Shaqyra qalsa, ol samýraı bolyp sanalmaıdy eken. Atamyz Shyńǵys han ózinen tómen adammen jaýlasqan emes. Ondaılar kezdese qalsa, bir noıany arqyly óltirte salǵan, al kóbine, ondaı kisini ózine dos etýge tyrysqan. Senen tómen turǵan adam, óziń janyna batyrar qıanat istemeseń, senimen qas bolýdan góri dos bolýdy tileıdi,— deıtin. Árıne, baǵynyshty el dos bolmaıdy, ony qamshymen dos etý kerek.

Batý oıyna birdeme túskendeı, kenet sózin doǵara qoıdy.

— Ulaqshy,— dedi ol, birtúrli qobaljyp.— Orda Baraq oǵlannyń joq bolyp ketýi týraly ne aıtyp júr?

— Baraqty búrkit alyp ketipti deıdi jurt,— dedi Ulaqshy osy suraqty kútip otyrǵandaı birden jaýap qaıtaryp,— álemniń kúshi jetpegen Batý hanǵa bir qara qustyń kúshi jetti, «kóp asqanǵa — bir tosqan» degen osy da deıdi qaýym...

Batý sýyq sózden shoshyp ketkendeı, qanyn ishine tartyp surlana qaldy. Kenet jan sezimin basqa bir oı basyp ketti. Múmkin bul oı onyń basyna dál qazir alǵash ret kelgen shyǵar. «Sonda qalaı bolǵany,— dedi Batý.— Sondaǵy sumdyqty kórgen ana kúzetshi júz jigitti men bosqa óltirtkenim be?.. Shyndyq almas kezdik — qap túbinde jatpaıdy degen osy ma?.. Meniń jazylmas keselge shaldyǵýym, eń jaqsy kórgen ulymnyń anandaı bop ash búrkitke jem bolýy — álgi júz jigittiń qandaryndaı jazyqsyz tógilgen qandardyń obaly ma eken?»

Biraq kókirekte áldeqalaı tutana qalǵan osy bir oı sáýlesi zamatta sóne qaldy.

— Sosyn? — dedi ol Ulaqshyǵa sál buryla.

— Sosyn... Baraqtyń ólimi uly atasy Shyńǵys hannyń ósıetin buzǵysy kelgen Batý hannyń jazasy deıdi jurt.

Batý úndemeı qaldy. Azdan keıin baryp:

— Iá, ol solaı,— dedi selqos.

— Qalaı? — Ulaqshynyń daýsy qattyraq shyqty.

— Ata dańqyn ósire alsa, han taǵynda balanyń qaısysynyń otyrǵany, úlkeni me, kishisi me, báribir emes pe... Joq, meniń qatem de, kúnám da basqa nársede.

— Nede? — dedi Ulaqshy, bul joly ózin-ózi ustaı almaı daýsy sál qattyraq shyqty.

Batý Ulaqshynyń daýsy qatty shyqqanyna mán bergen joq. Qylyshtaı qylshyldaǵan kezi bolsa bir sári, al qazir... tórinen kóri jaqyn qalǵan shaǵynda shańyraq ıesi muragerinen «Seniń daýsyń nege qatty shyqty?» dep suraǵysy da, renjigisi de kelmedi. «Keleshek bunyki ǵoı, ózi bilmese, amal ne...» — dedi ol ishinen.

Batý sózin qaıtadan bastap ketti.

— Shyńǵys han urpaǵy ataqty atamyz qurǵan sonaý monǵoldyń uly handyǵyn kórkeıte túsýge paryzdarmyz,— dedi ol taǵy kenet baıaý sóılep,— al monǵol arýaǵy, Shyńǵys han arýaǵy joǵary tursyn desek, han taǵyna jaýlap alǵan elińniń qyzynan týǵan balany otyrǵyzbaýymyz kerek,— ol sál oılanyp qalyp qaıta sóılep ketti: — Ana súti degen bar. Ondaı han, bılik qolyna ábden tıgen kezde, bir kúni bolmasa bir kúni ákesi jaýlap alǵan anasynyń eline búıregi buryp ketýi múmkin. Orda kúıreýi osyndaıdan bastalady... Meniń kúnám da, qatem de osynda. Osyndaı jáıtti bile turyp, áldeqalaı ákelik meıirim túsip ketip, jaýymnyń qyzynan týǵan balaǵa, kúnderdiń kúninde bolsa da, Altyn Orda taǵdyryn tapsyrýymdy oılaǵanymda. Osy kúnám úshin ádilettik degen ázázil qyran qus bolyp kelip meniń qatemdi túzedi.

— Eger Baraqtyń ólimin ádiletti sheshim deseńiz, han ıem, onda ústińizge qyzyl maýyty kıip tóbe ústinde sol ádilettik jibergen qyrandy nege kútip otyrsyz?

— Meni ádilettiń qorǵany dep kim aıtty saǵan? — dedi Batý, kóndeı qurysyp qalǵan bet terisi jyrtylyp keterdeı sal-sal bola qaldy.— Dúnıege óz tilegin júrgizem degen kisi ádilettik degendi eske almaýyń kerek. Shyńǵys urpaǵy ondaı álsizdikten áldeqashan qutylǵan. Al álemdi bıleımin deseń kózińniń qarashyǵyndaı saqtaıtyn bir kúsh bar. Ol — kek. Keksiz adam da bir, ılengish saz balshyq ta bir. Ony eshkimge jibermeýiń kerek. Adam ba, ań ba, qus pa... Kegińdi qaıtara bilý — kúshtiliktiń belgisi... Buny sen de umytpa!

Ulaqshy kilt jumsara qaldy.

— Daýsym qattyraq shyǵyp ketse, jazaǵa buıyrma...

Batý ádettegisinen anaǵurlym jumsaq sóıledi.

— Maǵan qazir sen qatty sóıleısiń be, jumsaq sóıleısiń be,— báribir...— kenet ol serpile túskendeı kórindi,— men seni bir másele týraly shaqyryp edim.

— Ne jaıynda?

— Kóp keshikpeı men ólemin! — dedi Batý bireýdi soıylmen uryp ótkendeı týrasyn aıtyp.— Men ólgen kúnnen bastap seniń aǵań Sartaq han taǵyna, al sen orda qara shańyraǵy úıine ıe bolasyń, syrlasaıyn dep edim...

Ákesiniń «Qara shańyraqqa sen ıe bolasyń» degeni, árıne, Ulaqshyǵa aǵań Sartaq han taǵyna otyrady degen sózden kóp qunsyz estildi. Sóıtse de Batýdyń «ólemin» degeninen shoshyp ketkendeı syńaı kórsetti.

— Qaıdaǵy sózdi aıtpańyzshy, han ıem...

— Bekerge qınalmaı-aq qoı,— dedi Batý,— kimge bolsa da ákeden góri, óz baǵy jaqyn. Saǵan da solaı. Iá! Kólgir sózge kóp áýestenbe! Men jaıyndaǵy sóz osymen bitsin. Al saǵan, aıtatyn úsh ósıetim bar. Kim biledi, kúnderdiń kúninde sen de Altyn Ordaǵa ıe bolarsyń...

— Tyńdap otyrmyn, han ıem...— dedi Ulaqshy júzi kenet alaburtyp.

— Aldymen, atamyz Shyńǵys hanǵa Mańǵystaý shesheńniń ne degenin bilesiń be? Bilmeseń, aıtaıyn. Baıaǵyda eki jylan dúnıege kelipti. Bireýiniń myń basy, bir quıryǵy, ekinshisiniń myń quıryǵy, bir basy bolypty. Bir kúni ǵalamat boran soǵypty, úskirik aıazǵa aınalypty. Myń basty jylannyń bir basy inge kireıin dese, ekinshi basy oǵan qarsy shyǵypty, al úshinshi basy bóten jaqqa tartypty. Aqyrynda, myń bas bir-birine kónbeı sýyqqa urynyp, jylan úsip ólipti. Al myń quıryǵy, bir basy bar jylannyń, myń quıryǵy birdeı bir bastyń degenine kónip, tereń inge kirip, jylan sýyqtan úsimeı aman qalypty. Qara halyq degen álgi myń quıryq tárizdi bir basqa — hanǵa baǵynsa, degenine júrse, el bolady. Al monǵoldyń tolyp jatqan rýlary, Shyńǵys urpaǵy, álgi myń basty jylandaı ishinen aqyldy bir bas taýyp, soǵan baǵynbasa, sonyń degenimen júrmese, árqaısysy qansha myqty bolsa da birlik taba almaı, álgi birine-biri kónbegen myń basty jylandaı, qastarynyń qolynan bostan-bosqa óledi. Sondyqtan saǵan aıtar birinshi ósıetim: monǵol rýlarynyń, Shyńǵys urpaǵynyń birligin saqtaı bilińder. Sóıtseńder sender de jańaǵy bir basqa baǵynǵan myń quıryqty jylandaı ár mezgilde de kúshti bolasyńdar.

Kenet Ulaqshy janynda jatqan sadaǵyna qolyn sozdy. Aspandaǵy qara búrkit tómendeı túsken eken.

— Tıme,— dedi Batý,— ázir tiri júre tursyn.

Qyran Batý sózine túsingendeı, qaıtadan kókke qaraı sharyqtaı jóneldi.

— Ekinshi ósıetińiz qandaı? — dedi Ulaqshy.

— Shyńǵys atamnyń buıryǵy boıynsha meniń ákem Joshy jaýlap alyp, bılep kelgen Dáshti Qypshaq Joshy ulysynyń shańyraǵyn ustap turǵan altyn baqany bolyp kelgen. Sol Dáshti Qypshaq jurtynyń bir tamasha maqaly bar eken,— dedi Batý aıtaıyn degen ósıetin alystan bastap,— bul el: «Maldy tapqan aqyldy emes, sol maldy ósire bilgen aqyldy»,— deıdi. Atamyz Shyńǵys han monǵoldyń júz rýy men jaýlap alǵan qyryq elinen óziniń uly handyǵyn qurdy. Al onyń jıhankez tórt balasy — Joshy, Jaǵataı, Úgedeı, Tóleden taraǵan myna men — Batý, Qubylaı, Qulaǵý jáne bizben úzeńgiles Móńke, Kúıik, Orda, Aryq Buǵy, Alǵaı, Qaıdý, taǵy basqa nemere, shóbereleri qosylyp osy Uly Monǵol handyǵyn tek qana kúsheıtip qoıǵan joqpyz, ulǵaıta, ósire bildik. Qubylaı Qytaıdaǵy Iýán patshalyǵyn, Qulaǵý Ázerbaıjan, Irannan bastap Baǵdat qalasyna deıin sozylǵan ılhandar handyǵyn qurdy. Al men bolsam, atam Shyńǵys pen ákem Joshy jaýlap alǵan mynaý Dáshti Qypshaq dalasynan asyp, orusýttyń búkil Ońtústigin, Qyrym, Kavkazdy qaramaǵyma qarattym. Jaǵropanyń jer ortasy sanalatyn Madıarlar astanasyna deıin bardym. Atamyzdyń Toǵyz quıryqty qara súldesin jelbiretip, Jaǵropanyń jer ortasy sanalatyn Madıarlar astanasyna deıin bardym.

— Eger Úgedeı atamyz dúnıe salmaǵanda, siz odan da ári ótip, sonaý nemis, fransýz, shved jerlerine de jetetin edińiz ǵoı.

Batý aqyryn myrs-myrs kúldi. Daýylpaz ústine tartylǵan terideı, tabyttaı bop semip qalǵan beti jyrtylyp keterdeı, taǵy ájimdele qaldy.

— Meniń Jaǵropadan keıin qaıtqanymdy sen de solaı oılaısyń ba? Bul eger Uly han Úgedeıdiń ólimimen baılanysty bolsa, onda Shamǵa deıin barǵan Qulaǵý qosyndaryn nege keıin áketpedi? Azǵantaı áskerimen ózi Qaraqorymǵa attandy da, Kıt-Buǵy noıandy basshy etip, bar qosyndaryn Mysyrdy múldem jaýlap alýǵa sol turǵan jerlerinde qaldyrdy. Maǵan da sóıtýge bolmaıtyn ba edi? Jaýlap alǵan Madıar, Polsha jerinde qosyndarymdy tastap ózim az áskermen Qaraqorymǵa nege ketpedim? Joq, óıte almadym. Uly han Úgedeıdiń ólgenin syltaýratyp, bar qolymmen keıin shegindim. Qasym da, dosym da, osy kúnge deıin meniń keıin qaıtýymdy Úgedeı hannyń ólimimen baılanystyrdy. Biraq sebep basqada edi.

— Nede edi? — dedi ákesiniń bul bilmeıtin bir tereń syrdy ashqaly turǵanyn sezip, sony tezirek estigisi kelgen Ulaqshy.

Batý bir kúrsindi de, oılana sóıledi.

— Kóp jurt meni, madıarlar jerin jaýlap alý úshin ǵana Edilden ótti deıdi. Joq, armanym tek madıarlar jerinde ǵana emes edi. Odan óri de barmaq edim. Madıarlardyń jazyq dalasyn qosyndaryma aıaldama - bekinis etip, tipti álemdi shýlatqan Rımdi de shappaq bolǵam. Sondyqtan negizgi qosyndarymmen ózim sonaý hýný qolbasshysy Átılla júrgen sara jolmen Batysqa attandym. Búıirimizden soqqy berip júrmesin dep Polshaǵa Sıbannyń nemeresi Baıdar sultandy, Chehıaǵa uly han Úgedeıdiń on segiz jasar nemeresi Qaıdý sultandy, Bulor jerine Joshynyń ózime unaǵan shóberesi jas Noǵaıdy bas etip, árqaısysyna bir túmennen qol berip, otyz myń jaýyngerli ásker jiberdim.

Árıne, bul elderdiń bárine de, orusýt onǵylaryna jibergendeı, kúni buryn elshiler attandyrdym. «Óz erikterińmen maǵan baǵyn» dedim. Baǵynbaıtyndaryn biletinmin. Sóıtse de bul elshiler, Shyńǵys atamyz:

Kózim bol, dúnıeni tegis kóretin,

Qulaǵym bol, bar álemdi tegis estıtin,—

dep Shıgı Hýtýg-noıanǵa aıtqanyndaı, bular sol elde ne bolyp jatqanyn kórip, bilip, estip keletin meniń kóz - qulaqtarym edi. Ásirese, kóz tikkenim, qulaq tosqanym madıarlar memleketi edi ǵoı. Bizdiń aldymyzda, taýyq, ıaǵnı 1237 jyly osy aradan qashqan Qypshaq hany Qotan qyryq myń áskerimen Madıarlar patshasy Tórtinshi Belanyń qoltyǵyna kirip, sol araǵa ornalasqan. Bul bizge qarsy tura alar eleýli kúsh edi. Meniń elshilerim, «koróldi kúsheıtedi» dep qoryqqan, korólge qarsy alpaýyttardyń qastyǵynyń arqasynda, madıar áskeri bir túnde qypshaq jaýyngerleriniń kóbin qyryp salǵandaryn, Qotan hannyń ózin baýyzdap óltirgenderin, Qypshaqtyń aman qalǵan on segiz myńdaı jaýyngerleri joldaryndaǵy eldi qan josa ete qyra árman qaraı, Balqan taýlaryna ótip ketkenin aıtyp keldi. Sóıtip men madıarlar men qypshaqtardyń maǵan qarsy turar odaǵynyń byt-shyt bolǵanyn bildim. Sondaı-aq, bizdi kele qoıady dep oılamaǵan jáne óz kúshine ábden sengen Tórtinshi Bela patsha maǵan qarsy odaq izdegen orusýttarǵa da qosylǵysy kelmegen. Súbeteı, Móńke, Kúıik, Orda, Qadan, Baıdar, Peshek, Buryndaı, Qaıdý basqarǵan meniń júz otyz myń qolym Herman Kıbe jerine kirgende, Chernıgov onǵysy Mıhaıl Vsevolodovıch madıarlar koroline barǵan. «Qyzyńdy meniń Rostıslavyma ber, tós urysqan quda bolaıyq, sóıtip myna kele jatqan apatqa qarsy shyǵaıyq» degen. Tórtinshi Bela qyzyn da bermegen, odaqtas ta bolmaǵan. Sol tárizdi Galısıa onǵysy Romanovıchtyń da usynysyna moıyn burmaǵan. Bul onǵymen de quda túsýden, odaqtasýdan qashqan.

Osylaı orusýt pen madıarlardyń birlese almaǵanynan men habardar edim. Al bizge qarsy turarlyq kúshi bar nemis rysarlary men Danıa, Shved eli bizdiń musylmandarǵa qarsy ekenimizdi bilip, monǵoldardy arabtardyń ústemdigine qarsy jumsaıtyn kúsh dep dámelendi. Ózderi biz tımegen Novgorod pen Pskov jerlerine kresshiler attanysyn uıymdastyryp, olardy baǵyndyrý áreketine kirisken. Mundaı nemis ımperatory Ekinshi Frıdrıh pen Vatıkan papalarynyń arasyndaǵy alakózdilik, birin-biri jek kórýshilik bizdiń múddemizge járdem boldy.

Sóıtip biz madıarlar jerine attandyq. Qarsy kelgenderin aıamadyq, qyryp-joıdyq. Óz korólderin jek kóretin madıar alpaýyttary Belaǵa járdem bola almady. Koról qansha kúsh jınaǵanmen, monǵoldyń qısyq qylyshy men qysqa shoqparyna shydamady. Qala ústine qalany jaýlap, biz madıarlardyń jerine kire berdik. Jaz ortasy bolmaı, sıyr, ıaǵnı 1241 jyly biz bul eldiń astanasy Estergomdy aldyq. Bul shahardy jeńý bizge ońaıǵa tıgen joq.

Qala bekinisi óte myqty eken. Bekinis buzatyn otyz mashına men on myńdaǵan áskerdiń kúshimen ázer kirdik. Shahar turǵyndary eń aqyrǵy únderi óshkenshe qarsylasty. Bizdiń de shyǵynymyz az bolǵan joq. Qalany aldyq. Tek ortasyndaǵy bir-eki bekinis-hısarlar ǵana qaldy.

Bul kezde Baıdar, Qaıdý basqarǵan monǵol túmenderi Polshany da qanǵa boıap jaýlap alýǵa taıanǵan-dy. Al Bulor men Madıarlar birlesip ketpesin dep sol jaqqa jibergen Úgedeı hannyń ortanshy balasy Qadan men Noǵaı basqarǵan noıandar men monǵol qosyndary, Galıchınadan Transılvanıa arqyly ótip, Bulor men Moldavıa jerine tumsyq tirep úlgirgen. Meniń óz qosyndarymnyń bip qanaty Slavak qalalaryn shabýǵa kiristi. Polshany alǵan Baıdar, Qaıdý shyǵys chehtardyń jerine endi. Munda ár sharshy shaqyrym, ár monastyr, shirkeýdi jaýlaý orasan qıyndyqqa tústi. Soǵan qaramaı, sanaq úshin óltirgen adamdarynyń sol qulaqtaryn kesip alyp, monǵol jaýyngerleri alǵa umtyldy. Biraq, meniń jarlyǵym boıynsha Baıdar men Qaıdý ári qaraı Batysqa barmady. Cheh koroli Voslav jınaǵan qyryq myń qolmen bettespeı, meniń áskerlerime kelip qosyldy.

Mine, osyndaı Madıarlar men Polshanyń qarsylyǵyn jeńgen kezimizde Qaraqorymdaǵy Monǵoldyń uly hany Úgedeı qaıtys boldy degen habar keldi. Úgedeıdiń ornyna bóten handy saılaıtyn Quryltaıǵa Shyńǵys urpaqtary tegis jınalýy tıisti edi, meniń de barýym kerek. Osyny syltaý etip bar qosyndarymmen Edil boıyna keıin sheginýge bel býdym.

Batý aspandaǵy qusqa qarady. Kerege qanat qyran áli qalyqtap júr. «Talmaıtyn qandaı myqty edi?» — dedi ol ishinen. Kenet oǵan bir oı keldi: «Bul álde maǵan bir óshikken qus pa?» Batý óz oıynan tez qaıtty. «Adamy az bolǵandaı, endi maǵan kektespegen tek qusy qalyp pa edi?»

— Jaýlap alǵan jer de, shaýyp alǵan el de jetkilikti edi,— dedi Batý sózin jalǵastyryp.— Biraq bulardy jeńdik degen qur aty ǵana bolatyn. Biz alǵan memleketterdiń keıbir patsha, onǵylary baǵynǵanmen, halqy qarsylyǵyn toqtatpady. Ásirese, orusýt eli kúnnen-kúnge kúresin údete tústi. Onyń ústine Madıarlar oıpaty, Muǵan dalasy tárizdi, atty áskerimniń shóp qory etemin dep oılaǵanym bolmaı shyqty. Jan-jaǵymyzdan kóterilgen qarapaıym jurttyń tynbaǵan soqqysynan, alystan kelgen monǵol áskeri kúnnen-kúnge toza tústi. Ádet-ǵurpy bizge uqsas Qypshaq, Horezm dalalaryn, baǵyndyrý bir sári eken de, onǵylarynyń bastary birikpeı jatsa da, jalpy jurty táýelsizdikti arman etken orusýt eli tárizdi batyr halyqtar men qalasyna qalasy yqtasyp jatqan Madıar, Polsha, Bulor sekildi memleketterdiń jurtyn baǵyndyryp ustaý, tipti bóten sharýa bolyp shyqty. Eger monǵol qoldaryn keıin shegindirmegende, Jaǵropa elderin basyp turmaq túgil, artymyzdaǵy orusýt jeriniń de qaýipti ekenin sezdim. Buny Noǵaı basqaryp qalǵan Bolgar men Moldavıa eliniń kelesi jylǵy kóterilisi anyqtady. Túbi osylaı órbıtininen qaýiptenip júrgenimde, Úgedeıdiń dúnıe salǵany, maǵan tilge tıek boldy.

— Sonda,— dedi Ulaqshy,— Búkil Shyǵys halqy, Kavkaz Rým qoryqqan monǵoldyń qısyq qylyshynan orusýt, madıar, bulor jurty qoryqpaǵany ma?

— Shyǵys halqy, Kavkaz, Rým, elderi qoryqty degendi saǵan kim aıtty? — Batý balasyna tańdana qarady.— Ras, keıbir el basqaryp otyrǵan adamdary baǵyndy. Biraq, jer, sýynan bóten tilegi joq halyq, eshýaqytta da bizge erkimen bas ıip kórgen joq. Olar monǵol jaýyngerlerimen óle-ólgenshe alysyp ótti.— Batý sál oılanyp, qaıtadan sóıledi.— Qypshaqtyń batyry — Boshpan týraly estigeniń bar shyǵar? Ol, ózi tárizdi, bizge ósh er júrek jigitterin ertip alyp, ne istemedi? Myńdaǵan jaýyngerlerimizdi óltirdi. Maldarymyzdy aıdap áketti. Jurtty búlinshilikke shaqyryp, Ordanyń berekesin aldy. Aqyrynda Móńke eki júz jelken kememen búkil Edil boıyn júzip ótip, ázer degende jasaǵymen ózin qolǵa túsirdi. «Basyńdy ı, tizeńdi búk!» degen Móńkeniń buıryǵyna «men saǵan shók degenge shóge qalatyn túıe emespin, jaýyma tize búkpeımin!» dep qasarysyp turyp aldy. Ashýlanǵan Móńkeniń bir noıany ony qylyshpen qaq jaryp óltirgen. Jigitteri de tegis qoıdaı baýyzdalǵan. Soǵan qaramaı qalyń Qypshaqtyń qarapaıym jurty — jylqyshy, qoıshy-qolańdary bizdi jaqsy kórip otyr ma? Qıt etse búlik shyǵaryp, ósh alýǵa qumar.

Al shynyn aıtsaq, bar qıyndyq orusýt jerin baǵyndyryp otyrý da edi. Biz orusýt pen Shyǵys Jaǵropaǵa attanar tusta bunda birneshe onǵylyqtar men Novgorod pen Pskovtyń alpaýyttary basqarǵan eki qurama taıpa bar eken. Al quramanyń eń úlkenderi orusýttyń teriskeı shyǵysynda Vladımır, Sýzdal, kúngeıinde Galısko-Volyn onǵylyqtar bolatyn. Bul ekeýiniń de, sondaı-aq uly Vladımır onǵylyǵyna baǵynatyn Novgorod quramynyń orusýttyń saıası ómirinde oryndary úlken edi, ásirese kúngeıi men batysynda Madıarlar men Polsha memleketterimen qabysyp jatqan Galısko-Volyn onǵylarynyń mańyzy erekshe eken. Al biz ózimizdiń taýyq, ıaǵnı 1237 jyly bastalǵan attanysymyzda tórt jyldyń ishinde, Jerorta teńizine jettik.

Syrt qaraǵan adamǵa bári oıdaǵydaı tárizdi edi. Biraq olaı emes-ti. Orusýt jerine, Shyǵys Jaǵropa elderine attanarda men bul jurttardyń memlekettik qurylystaryn, el bolyp birigý dástúrlerin, áskerı kúshin, sharýashylyǵyn bárin - bárin kúni buryn teksergem, oıǵa salǵam. Sonda esten shyǵarmaıtyn bir jaǵdaı bar edi. Ol jaǵdaı: Shyǵys Jaǵropa elderine qaraǵanda orusýt qorǵanysy myqty eken jáne Polsha, Madıarlarmen salystyrǵanda memlekettik birlestigi orusýttardyń olardan anaǵurlym kúshti bolypty. Orusýttar esh memleketke baǵynbaǵan, bóten patshalyqtardyń qaramaǵyna baǵynyshty bolyp kirmegen. Al biz jaýlap alǵan Bulor men Madıarlar memleketteri jaıynda buny aıtýǵa bolmaıtyn edi. Ejelgi orusýt sonaý kóne zamannyń kezinde de ózine birneshe halyqty baǵyndyrypty. Qazirgi uly orusýt, kishi orusýt, aq orusýt bolyp bólingen osy slaván elderi osydan eki ǵasyr buryn kóne orusýt halqy delinipti. Bul jaǵdaı olardyń jalpy bir memlekettik dástúrdi saqtaýynyń negizin salypty. Al qazirgi onǵylardyń alaýyzdyǵy, birlespestigi, bul ár alpaýyttyń «ortaq ógizden — ońasha buzaý» degen saıasattan týǵan jáıt ekeni daýsyz. Jáne shynyn aıtsaq, bulardyń qazirgi alaýyzdyǵy Polsha onǵylarynyń alaýyzdyǵynan kúshti emes. Tek biz, monǵoldar, aralaryna iritki salyp, sol alaýyzdyqty kúsheıtip otyrǵan. Demek, bul myqty, jurttyq dástúri de kóp, irgeli el. Sondyqtan orusýttardy baǵyndyrý úshin biz úsh jarym jyl soǵystyq. Onda da kúni búginge deıin tegis tabanymyzǵa salyp bitken joqpyz. Al Shyǵys Jaǵropa men Ortalyq Jaǵropa elderin ózimizge baǵyndyrý úshin bir jylǵa jýyq qana ýaqyt kerek boldy. Eger barys ıaǵnı 1242 jylǵy Olomýse qalasynyn, janynda chehtardan toıtarys alǵanymyzdy esepke qospasaq, biz Shyǵys jáne Ortalyq Jaǵropa memleketterinen jeńilip kórgen joqpyz. Al orusýt eline kelsek... Qazir ol ishten tynyp, kúsh jınap jatqandaı. Qyrsań da, shapsań da qorqar emes. Biz shapqan Rázan jerinen shyqqan Evpatıı Kolovrat batyr jaıynda estip pe ediń? Ol orusýttyń qolǵa túspes myń jeti júz er jigitin jınap alyp, teriskeı - shyǵys jaǵymyzdaǵy áskerimizge ne istemedi? Biri myńǵa tatydy.Urlanyp kelgen barystar tárizdi, qaıdan paıda bolǵanyn bile almaısyń, kútpegen jerińnen shyǵa kelip, áskerimizdi byj-tyj etip, ustatpaı kete bardy. Qanshama noıan, jaýyngerler solardyń qolynan qaza tapty! «Bulardyń qanattary bar, bireýi myńdy, al ekeýi bir túmen áskerdi jeńedi» degen olar jaıynda ańyz da bar. Jaı jaýyngerlerdi bylaı qoıǵanda, monǵoldardyń erjúrek noıandarynyń ózderi de qorqyp qalǵan. Baǵynǵan el osyndaı bola ma? Joq, orusýttar baǵynýdy tipti oılap otyrǵan joq. Chernıgov onǵysy Andreı bizdiń áskerimizge bermeımin dep qaramaǵyndaǵy búkil jylqysyn basqa jaqqa aıdatyp jibergenin saǵan bireý bolmasa bireý aıtpady ma? Joq, qarapaıym el emes, tipti orusýttyń onǵylaryna da senýge bolmaıdy. Atymyzǵa shóp, áskerimizge azyq-túlik jetkizip turmaqshy bolǵan Boloh jeriniń boıarlary qandaı kúıge ushyrady? Monǵoldarǵa járdem beretin bolǵan ekensiń dep Galısko-Volyn onǵysy Danııl Romanovıch biz tımegen boıarlardyń qazyna - múlkin talady, jerin shapty. Osyndaı kóterilis buryn Tverde de bolǵan. Chernıgov, Galısko-Volyn onǵylary ǵana ma, oǵan Boıan men Jeký basqarǵan Edil boıynyń bolgarlary, Kachır-Úlke ertken alan alamandary, qypshaq kóshpendileri qosyldy. Dál osy kezde, ıt, ıaǵnı 1238 jyly Muhamed Tarabı dem bergen Buhar dıqandarynyń narazylyǵy bastaldy. Ondaǵy aıqasta on myńnan astam monǵol áskeri qurban boldy. Kavkazdaǵy lezgın men cherkesti ózimizge baǵyndyrýǵa jibergen áskerimiz qandaı kúıge ushyrady? Ras, onda sen týǵan joq ediń, taý halyqtaryn jeńe almadyq. Biraq bar másele bir halyqty jeńý, jeńbeýde emes qoı, jalpy monǵol ústemdigine barlyq eldiń qarsy ekenin aıtamyn.

Mine, osyndaı jaǵdaıda biz Jaǵropanyń dál ortasyna jettik, ári qaraı attanbaq túgil, jańa aıttym ǵoı, sol alǵan jerińdi basyp qalatyndaı bizde qýat bar ma edi? Jan-jaǵyń qaptaǵan jaý, sál múlgip ketseń bolǵany, bas salýǵa daıyn turady. Tipti, erkekterin bylaı qoıǵanda, áıelderine deıin jastyǵyn jastana ólýge bar. Búkil Madıar jerin alsaq ta, olar qalyń orman-toǵaıynyń ishine kirip alyp, bizben alysýyn bir toqtatqan joq. Olarǵa qarashekpendileri qosyldy. Áli esimde, Chernhaze degen jerde madıarlarsha Lanka, bizshe Quralaı sulý dep atalǵan kórkem qyz jasaǵy áskerimizge kóp qastandyq istedi. Aqyrynda Súbetáı bahadýrdyń qosyny sol jasaqty ázer degende qurtty. Qorshaýda qalǵan álgi Quralaı sulý jaý qolyna túspeımin dep naızanyń súıir ushyna keýdesimen qulap jan bergen. Súbetáı bahadýrdyń buıryǵy boıynsha, bir jaýyngeri qyzdyń basyn kesip alyp kelgen. Quralaı sulý dese quralaıdaı úlken kózdi bir keremet sulý jan eken. Óli bastyń ózi bir sýret. Adam kózi qıyp basyn keser jan emes. Biraq soǵystyń aty — soǵys, jaýdyń aty — jaý.

Mine, osyndaı jaý elderde soǵystan ábden muqalǵan Altyn Orda qosyndaryn tastap ketýge bolatyn ba edi? Onyń ústine esterin jańa jıýǵa aınalǵan, bizderdiń qandaı jaý ekenimizdi endi túsingen Jaǵropanyń elderi bastaryn biriktirýge ózara sóz júrgize bastady. Amal joq, mundaı jaǵdaıda Orda kúshin kúıretip almas úshin, qosyndarymmen Edil boıyna sheginýge májbúr boldym. Uly han Úgedeı ólimi nege syltaý edi degenimdi uqtyń ba?

— Uqtym,— dedi Ulaqshy,— sonda maǵan aıtar ekinshi ósıetińiz...

— Qazir...— Batý aspandaǵy qyranǵa taǵy qarady. Ulaqshy onyń kózinen «sonaý kók aspandy sharyqtaǵan qyran qustyń qanatynyń erkin sermelýine qyzyqqandaı bir orasan ot kórdi.

— Qazir,— dedi Batý qaıtadan.— Ekinshi ósıetim deısiń be?.. Sózimniń basynda aıttym ǵoı, Qypshaqtyń «maldy tapqan aqyldy emes, sol maldy ósire bilgen, uqsata bilgen aqyldy» degen utqyr sózin. Sol aıtqandaı-aq, jaýdy shapqan, jeńgen aqyldy emes, sol jaýdy óziniń degenine kóndire bilgen, ustaı bilgen aqyldy. Saǵan aıtar ekinshi aqylym: jeńilgen jaý seniń qasyń, ony ustaı bil.

Ulaqshy bir mezet oılana qaldy, birdemeni suramaq boldy da, kilt toqtady. Ákesiniń áli sóılep bitpegenin sezdi. Batý oıyn jalǵaı tústi.

— Biz osynshama kóp jerdi, eldi aldyq. Bul atamyz Shyńǵys hannyń balasy Joshyǵa bólip bergen toǵyz myń monǵol shańyraǵynyń qolynan keletin jeńis emes edi. Ras, bizdiń shabýyldarymyzǵa Qaraqorymnan taǵy da biraz ásker qosyldy. Biraq bári de mynandaı ǵalamat dúnıeni boısyndyryp, baýyryna basýǵa jetkiliksiz edi. Bizdiń negizgi kúshimiz ózimiz jaýlap alǵan elderimizdiń kúshin óz kúshimizge aınaldyra alǵanymyzda edi. Ol úshin biz ne istedik? Baǵynyshty elimizge únemi qamshy jumsadyq. Tek bizge qoljaýlyq bolǵylary kelgenderine ǵana Buhardyń órik-meıizin bergen baladaı etip aldaı bildik. Jáne qaramaǵymyzdaǵy elderdi ekige bóle aldyq. Rý basshylaryn, bı, batyrlaryn ásker, aımaq basshylary ettik. Baı manaptaryn Ordaǵa jaqyndattyq, keıbireýlerimen qyz alysyp, qyz beristik. Osyndaı basshylary arqyly jalpy jurtty, jaqsy, jamanǵa bólip, jaqsylary arqyly jamandaryn — buqarasyn ózimizge baǵyndyryp ustadyq.

— Sonda... biz ózimiz olarǵa aınalyp bara jatqan joqpyz ba?

— Solaı da bolar. Qumnan tas jasaı almaısyń, azdan kóp jasaı almaısyn, al olar kóp qoı. Kóptiń demi — kórikpen birdeı, kók temirdi de balqytady. Biraq Altyn Orda bizdiń ashsaq — alaqanymyzda, jumsaq — judyryǵymyzda. Shoqparyn myqty bolsa, kıiz qazyq jerge kiredi. Meıli olar qoryqsyn, úriksin, báribir bizdiń degenimizben júredi ǵoı.

Al saǵan aıtarym: qaramaǵyndaǵy eldi baǵyndyryp ustaý ońaı emes. Al úshinshi aqylym, osy ekinshi ósıetimmen baılanysty.

— Tyńdap turmyn, han ıem.

— Orusýt jerine attanbastan buryn bizdiń uly ata, ákelerimiz Maýarannahrdy, Qorasandy, İbir-Sibirdi, Teriskeı Qytaıdy, Qypshaq dalasyn, Kavkazdy shapty. Alla-taǵala dúnıeni jaratqannan beri mundaı sumdyqty eshkim kórgen joq shyǵar... «Tatarlar aıaýdy bilmedi. Áıel, erkek, jas bala dep qaramady, tegis qyrdy. Býaz qatyndardyń qarnyn jaryp ishindegi sábılerin baýyzdady...» dep jazdy sol tustaǵy dinshil arab saıahatshylary. Iá, biz qanypezer qatal edik. Osy qataldyqsyz atamyz Shyńǵys han, keń dalasynda birimen-biri qyrylysyp jatqan monǵoldyń júzdegen rýyn biriktire almas edi. Ózgesin qoıǵanda uly atamyzdyń osylaı monǵol eli atty memleket qurǵanynyń ózi ne turady! Monǵol tektes úrim-butaǵy onyń bul jaqsylyǵyn umytpas. Iá, atamyz Shyńǵys han qatal boldy, jurtty qyrdy, joıdy. Biz de, artyndaǵy urpaqtary, sóıttik. Óıtpesek, ózge elderdi jeńe de almas edik, baǵyndyra da almas edik, qylyshymyzdan qan tamdyryp, eshkimdi aıamasaq, bóten jurt bizden qoryqsyn dedik. Qoryqpaǵan el baǵyna ma? Bunymyz aqtaldy.

Uly qolbasshylar Jebe men Súbetáı, Qoıan, ıaǵnı 1219 jyly Ázerbaıjan men Grýzıany qanǵa boıap, aldaýmen taý arasyndaǵy Derbent bekinisi arqyly Teriskeı Kavkazdyń jazyq dalasyna shyqty. Monǵoldarǵa osy arada kóship júrgen qypshaqtar men er júrek alan eli qarsy turdy. Qypshaqtardy «biz aǵaıyn elmiz, senderge tımeımiz, alan jurtyna jandaryń ashymasyn» dep taǵy aldap alan men olardyń odaǵyn buzdyq. Qypshaqtar óz jaıyna ketti. Alandardy qyrdyq. Olardy jaıǵastyryp bolǵannan keıin qypshaqtardyń ózin bas saldyq. Qyrymdaǵy Sýdaq qalasyna deıin aldyq. Sońynan ákemiz Joshy: «Aýasy jupar ańqyǵan, sýy baldaı, kók shalǵyny jardaı, dúnıe júzinde mundaı tamasha jer joq» degen ońtústik jaılaýlaryna, orusýt elimen shektesip jatqan Qypshaq dalasyna kirdik. Qashqan qypshaqtardy óri qaraı qýyp baryp, osy jyly monǵoldar alǵashqy ret orusýttardy kezdestirdi.

Bul tusta orusýt-qypshaq bir-birine qyz berip, qyz alysyp ájeptáýir jaqyndasyp qalǵan eken. Bizden jeńilgen Qypshaq hany Qotan óziniń kúıeý balasy batyr atanǵan Galısyn onǵysy Mstıslav Mstıslavovıch Ýdaloıǵa kisi saldy. «Búgin bizdiń dalamyzdy alsa, erteń senderdiń jerlerindi alady» dep áskerı kómek surady. Qotannyń kúıeý balasy orusýt onǵylarynyń basyn qosatyn Herman Kıbede Quryltaı shaqyrdy. Orusýt onǵylary «monǵoldarmen óz jerimizden góri, basqanyń jerinde aıqasqanymyz durys» dep bizbenen soǵysýǵa daıyndala bastady. Bunyń bárin bizder orusýt jerine saýda-sattyqpen baryp-kelip júrgen shyǵys saýdagerleri — bizdiń tyńshy-saqqqulaqtarymyz arqyly estip jattyq. Jebe, Súbetáı, ózderiniń ejelgi ádisine salyp, orusýttarǵa «Biz sendermen emes, qypshaqtarmen soǵyspaqpyz. Olar senderdi talaı shapqan. Senderdiń qastaryńdy — qypshaqtardy qurtýǵa kirispeńder» dep kisi jiberdi. Biraq orusýt onǵylary bul qýlyqqa kónbedi, soǵyspaq boldy.

Batý taǵy aspanǵa qarady. Qyran sol qalpynda áli ushyp júr. Jańaǵy bir áldeqalaı kele qalǵan oıdan han aryla almaı-aq qoıdy. «Joq, bul ne qyzyl zatqa, ne maǵan ósh» — dedi ol ishinen.

— Qortyq araly tusynan Úzi ózeniniń ber jaǵyna ótken orusýt qoly qypshaq qosyndaryna qosyldy,— dedi Batý qyran týraly oıynan aryla almaı,— alǵashqy aıqas monǵoldarǵa sátsiz sekildendi. Jebe, Súbetáı basqarǵan qosyndary keıin shegindi. Orusýt-qypshaq qoldary qýyp berdi. Jeti-segiz kúnde monǵol jasaqtary Azaý teńizine quıatyn Qalqa ózenine jetti. Orusýt-qypshaqtar monǵoldardy shyn qashyp bara jatyr eken dep oılady. Bul jaýdy osylaı aldap soǵatyn tásilimiz ekenin bilmeıdi.

Sóıtip, qoı, ıaǵnı 1223 jyly, kókek aıynyń otyz biri kúni osy Qalqa ózeniniń jaǵasynda monǵol qolymen orusýt-qypshaq qosyndary aıqasty.

Árıne, biz jeńdik. Biz kóp edik. Jáne qashqan jaýdy qýamyz dep áskerlerin shubaltyp alǵan orusýt-qypshaq qoldary monǵoldarǵa tótep bere almady. Maıdanda olar «qashqanǵa — qatyn da batyr» degendi eskermedi, áskerlerin tastaı etip túıip túsken joq. Onyń ústine orusýt bekzadalarynyń alaýyzdyǵy da bizge az kómek bermegen.

Bul aıqasta orusýt-qypshaq qosyndaryn jýsata jeńdik. Qotan han qalǵan qyryq myń jaýyngerlerimen órmen qaraı qashty. Orusýttyń segiz onǵysy óldi. Ár on adamnyń bireýi-aq eline qaıtty. Tek Herman Kıbeden kelgen qoldan on myń jaýyngeri monǵoldardyń qolynan qaza tapty. Jebe men Súbetáı budan keıin Edil balǵarlaryn shappaq bolyp edi, olar ońaı jeńgizbedi, ár jerden ańdyp turyp, bizdiń áskerimizdiń art jaǵynan tıip, birtalaı jaýyngerlerimizdi qyrdy. Amal joq, keıin sheginýge týra keldi. Qyp-qyzyl shoqty baspaı, onyń qyzýy báseńdegen kezde, tap berýdiń ózi aqyldy aıla. Biraq, biz bul joly qypshaq jerin tegis jaýlap aldyq. Buryn Joshy áskeri Maýarannahrdyń orta sheni jáne tómengi jaǵy men kúnshyǵys aýmaǵyn basyp alǵan bolsa, al biz kún batysyna týymyzdy tiktik. Quıryǵy men basynan aırylǵan aıdahardyń ortasyndaǵy denesi ne isteıdi? Týlap kórip edi, shegingen jolymyzda, monǵoldyń buzaý bas shoqparymen eki-úsh perip - perip jiberip edik, sylq ete tústi. Ákemiz eń aldymen Ordasyn Qypshaq dalasynyń teń ortasy ata meken Ulytaýdyń irgesine, Sarykeńgir ózeniniń boıyna tikti. Shyńǵystyń ózinen keıingi balasy Jaǵataı, jeńgen jurtyn, qan josa etip qyrsa,- bul, súlik tárizdi qypshaqtyń janyn aýyrtpaı sorýǵa kiristi. Jaǵataıdyń Otyrardy, Buhar, Samarqantty qalaı qıratqanyn, halqyn qalaı qyrǵanyn kórgen qypshaq, endi Joshyǵa amalsyz bas ıdi. Ras, olar sońynan da talaı ret bastaryn kóterip kórip edi, biraq basynan bılik, denesinen qýaty ketip qalǵan el, mańdaıymen jardy urǵan bekire balyqtaı eseńgirep, bálendeı ses kórsete almady. Bar qolynan kelgeni janyn saýǵalaý boldy. Endi Joshy olardyń mańdaıynan urmady. Kerek jerinde baýyrlarynan sıpap, tym minez kórsetip bara jatsa, qaıyń soıyl men tobylǵy qamshynyń astyna alyp, búkil qaýymyn óz eli etýge tyrysty. Alty aıdan keıin uly Shyńǵys hannyń ózi de attan qulap qaza boldy. Bátýasyz dúnıeden kim ótpegen, álemdi titiretken Shyńǵys han da ótti. Biraq ol ózi óler aldynda úlken balasy Joshynyń qaramaǵyndaǵy jerdi ekige bólip ketti. Horezmniń jartysy men Qypshaq dalasyn maǵan berdi. Al Qypshaq jerinen sonaý monǵol dalasyna deıin sozylǵan ózendi, ormandy Ubaıra-Subaıra ólkesin meniń aǵam Ordaǵa tapsyrdy. On jyl ótpeı ol Shańǵy Tara qalasyn han saraıy etip, Kók Orda handyǵyn qurdy. Al men osy jıyrma úsh jasymda Aq Orda týyn kóterdim.

Besin bolyp qalǵan eken. Kúnniń eńkeıip bara jatqanyna ókingendeı Batý taǵy kúrsindi.

— Aq Ordańyz Altyn Ordaǵa aınaldy ǵoı,— dedi Ulaqshy.

— Iá, bir kezde atamyz Shyńǵys han Ordasyn da jurt Altyn Orda dep ataǵan. Endi bizdiń Ordamyzdy Altyn Orda deıdi, al qypshaq, búkil qaramaǵymyzdaǵy shyǵys eli áli Aq Orda dep júr. Ózime de Aq Orda degen at unaıdy... Aq Orda atamyz Uly Shyńǵys hannyń toǵyz quıryqty aq jalaýynyń beınesi tárizdi, maǵan qasıetti kórinedi. Tek oǵan kir juqtyrmaı saqtaı bilý kerek. Altyn júrgen jerde opasyzdyq ta júredi. Altyn Orda deýge túbi ol opasyz bola ma dep qorqam...

Monǵol noıandarynyń jyn-shaıtanǵa, arýaqqa, sengish, yrymshyl keletinin Ulaqshy jaqsy biledi. Biraq ákesiniń mundaı joq nárseden seskenimpaz ekenin estimegen. Onyń álgi sózine tań qaldy.

— Dońyz jylynan, ıaǵnı 1227 jyldan eki jyl keıin bolǵan Quryltaıda,— dedi Batý sózin qaıta bastap,— jańa elderdi jaýlap alý joldary qaraldy. Osyǵan sáıkes Hazar-Káspı dalasyna qaraı Súbetáı men Kókidáı basqarǵan monǵoldyń otyz myń áskeri shyqty. Sol jyldary búkil Kavkaz óńiri jaýlap alyndy. Edil balǵarlary shabyldy, onyń ǵajaıyp astanasy Uly Bulǵar qalasy kúıretildi. Bashqurt, mordý Saksın jerleri de tonaldy.

Al monǵol áskeriniń Batys elderdi jaýlap alý máselesi jylqy, ıaǵnı 1235 jylǵy bolǵan Uly Quryltaıda sheshildi. Bul joly búkil balǵar, orusýt memleketin birjolata Qaraqorymǵa baǵyndyrý isi bar Shyńǵys urpaǵyna mindetteldi. Qosyndardyń bas qolbasshysy — lashqarqash-ı buzuryǵy etip men belgilendim. Quryltaı sheshimi boıynsha op han úıi bul attanysqa óziniń bir qolbasshy ulyn qosatyn boldy. Ár han úıiniń qaramaǵyndaǵy jaýyngerdiń onnan ekeýi meniń áskerime berildi. Sóıtip meniń qol astyma júz qyryq myń jaýynger jınaldy. Han urpaqtarynan óz qoldarymen jańadan Orda, Kúıik, Bóri, Baıdar, Qaıdý qosyldy. Osy jer qaıysqan qolmenen kelesi jyldyń, ıaǵnı qoı jylynyn aıaǵynda biz Shyǵys Jaǵropaǵa attandyq. Uly Shyńǵys hannyń toǵyz quıryqty qara týyn jelbiretip, kelesi meshin jylynyń aıaǵynda orusýt jerine kirdik.

Batý sonaý qoly synsı Shyǵys Jaǵropaǵa qaraı qozǵalǵan baqytty, aıbarly kúnderi esine túskendeı, ishteı tolqyp úndemeı uzaq otyrdy.

— Iá, bul bir ǵajaıyp kezeńder edi ǵoı,— dedi Batý álden ýaqytta, adam balasynyń kóz jasy kól bolǵan, alyp dala qan sasyǵan sondaǵy sumdyq jyldardy kóz aldyna qaıta elestetip, qýanǵandaı bir shatty únmen,— men áskerimdi birneshe qosynǵa bóldim. Bir tarmaǵy Edilden ótip Sýzdal jerine bettedi. Ekinshi bólegi kúngeı tustan Rázan onǵylyǵyna qaraı júrdi. Odan ári qaraı Máskeýdi almaq. Al bir tarmaǵy Tan ózeninen ótip Rázan onlyǵyna jatatyn Voronej qalasyn shappaq boldy. Qysqasy, ózińe belgili, osy úsh jyl soǵystyń ishinde biz orusýt memleketiniń búkil kúńgeı jaǵyn jaýlap aldyq. Herman Kıbe, Máskeý, Rázan, Voronej, Vladımır, Sýzdal, Chernıgov sekildi úlken qalalarynyń tastalqanyn shyǵardyq. Tek Pskov pen Novgorodqa qys túsip ketip, qala buzatyn qarýlardy jetkize almaıtyn bolǵan soń, bara almadyq. Osylaı dońyz ıaǵnı 1239 jyldyń basynda Batys Jaǵropanyń shekarasyna jettik. Árıne jeńis bizge ońaıǵa túsken joq. Smolen tárizdi halqynyń biri qalmaı kóterilgen keı bekinisterdi ala almadyq. Ondaı bekinis-shaharlardy tastap ketip, bóten qalalardy shaýyp otyrdyq. Qorshaýymyzda qalǵan álgi qalalardy ózinen-ózi bizge baǵynǵandaı ettik. Sońynan baryp amalsyzdan qaramaǵymyzǵa kirdi. Bizdiń sondaǵy erligimizdi sońynan soǵys bolǵan jerdi aralaǵan bir rýmdyq qart: «Osynshama adamdy qyra berýge monǵol noıandarynyń júregi qalaı barǵan? Jol boıy úıilip jatqan kisilerdiń basy...» dep jazypty.

Batý myrs-myrs kúldi. Taǵy tabyt beti jyrtylǵandaı bop ájimdele qaldy.

— «Monǵol noıandarynyń júrekteri qalaı barǵan» deıdi. Eger muratyń sol adamdardy qyrý bolsa, júreginiń oǵan barmaıtyn nesi bar? Mine, osy qyrǵyn kezinde Qyrymǵa attanǵan áskerdi basqaryp bara jatqan Kúıik ekeýimizdiń aramyzda birimizdi -birimiz aıamastaı óshpendik týdy. Ákesi Úgedeı uly han. Al ózi... ór kókirek, qyzba jan edi. Buryn jaý jeńip bálendeı kózge túsip kórmegen.

Sonysyna qaramaı, bir-eki jeńiske ıe bolyp edi, menimen baq talastyra ketti. Sońynan, on bir memleket pen halyqty jeńip, elge qaıtqaly jatqanymyzdaǵy úlken toı ústinde láshqarqash-ı buzýruq retinde sharap quıylǵan keseni eń birinshi bop men kótergenim úshin, Bóri men Kúıik maǵan birden bas saldy. Bári: «Bizben teńdesip bárimizden buryn sóz sóılep, sharap ishetin Batýdyń qandaı qaqysy bar? Bizbenen qatar túskisi keletin bul saqaldy qatyndardy jyǵyp salyp, tabanymyzben taptaǵanymyz jón bolar!» — dedi. Kúıik oǵan qosylyp: «Kánekeı, bul qatyndardyń keýdesine qoıyp aǵash jaraıyq! Kórseteıik kókesin!» — dedi. Al uly atamyzǵa eńbegi sińgen Elchıdeı noıannyń balasy Argýsýn: «Shirkinderdiń qaıqıǵan aǵash quıryqtaryn túzetken durys bolar edi!» — dep solar jaǵyna shyǵa keldi.

Jaýǵa shapqanda birmiz. Al ataq - baqty bólýge kelgende, ár qaısymyz tóbe-tóbe elmiz. Ras, Úgedeı han óz balasy Kúıikti osy qylyǵy úshin qatty jazalady. Jaǵataıdyń uly Bórini ákesine tapsyrdy. Argýsýn da tıisti jazasyn aldy. Biraq... biraq... Já, ólgen adam jaıynda qazir sóılep keregi joq. Jaqsysy da, jamany da ózimen birge ketti ǵoı...

Batý taǵy joǵary qarady. Kún ekindige taıap qapty. Jańaǵy ázirde kóktegi qyran kórinbeı ketip edi, qaıtadan paıda bolypty. «Sirá, meni qımaı júr-aý!» dep oılady ol. Kenet túsi qýqyldana qaldy. Onyń esine Qyrymdy alǵan jolǵy bir qart teńizshiniń sózi tústi. «Kemede óletin adam bolsa, sony sezip, kisi jeıtin jaıyn balyqtar álgi ólikti kútip kemeden qalmaıdy degen. «Myna búrkit te meniń keshikpeı óletinimdi bilip, ólimtigimdi kútip júr me?» — dedi Batý ishteı, ósıet júregi jaman aýyryp ketip. Biraq sol sátte ol ózin-ózi qaıta jubatty.— joq, joq, ólimtik jeıtin qara qus emes, bul qyran ǵoı, maǵan bir túspeı qoımaıdy. Tek átteń ol túskende kegimdi qaıtarar mende kúsh bolsa jarar edi».

Dúnıeni áldekimnen qyzǵanǵandaı Batý endi jan-jaǵyna shóldeı qarady. «Ǵajap! Álem bitken qandaı tamasha! Tipti qıǵym kelmeıdi. Osy ýaqytqa deıin qalaı muny kórmeı kelgenmin. Bul jalǵannyń bar baqyty jaýdy jeńý, eldi baǵyndyrý, altyn taqta otyryp ózgeniń taǵdyryn sheshý dep júrgenim tek ózimdi-ózim aldaýym ba edi? Álde men shyn qajydym ba? Sodan ba tabıǵattyń myna monshaq tárizdi kórkine qyzyǵyp otyrǵanym?» Batýdyń oıyn Ulaqshy bólip jiberdi.

— Iá, siz Shyńǵys atamnyń dańqyn asyrýda az jaqsylyq istegen joqsyz.

Tátti oıyn balasynyń buzyp jibergenine Batý ishteı renjip qaldy. Ol taǵy kúlgendeı boldy. Qatpar-qatpar ájimderi bileýlene tústi.

— Jaqsylyqty aıtady - aý... Jurtty qan josa etip qyrý, qalalardy órteý, jaqsylyq bop pa?! — Ol kenet oılana qaldy. Qaıtadan kózinde bir sus paıda boldy,— joq, sen durys aıtasyń. Ol jaqsylyq. Monǵol handyǵy úshin jaqsylyq! Monǵol erligin álemge áıgi etetin jaqsylyq!

— Saǵan aıtatyn úshinshi ósıetim,— dedi Batý qaıtadan, eki kóz birin-biri shuqymasyn dep jaratqan ıem ortasyna muryn qoıǵan. Al sen eki kózdi birine-birin shoqytyp qoı. Orusýt sekildi úlken halyqty, onyń qol qýsyratyn adamdaryn, onǵylaryn birin-birine qarsy qoıa bil. Birin — Ordaǵa jaqyndat, ekinshisin — alystat.

— Sol úshin Sartaq pen Aleksandr Nevskııdi anda ettirdiń be?

— Oqıǵa bylaı bolǵan. Kúıik ákesi Úgedeı ólgennen keıin, onyń taǵyna otyrysymen jatsa-tursa meni qurtýdy oılady. Qol astynda júz myńnan astam monǵoldyń erjúrek jaýyngerleri bar. Mundaı jaǵdaıda maǵan orusýt onǵylaryn ózime qas etýdiń keregi joq edi. Eki jaqpen birdeı kúresý árkimge de qıyn. Al Aleksandr Nevskıı de osyndaı jaǵdaıda bolatyn. On úshinshi ǵasyrdyń basynda, hrıstıan dinindegi orusýt pen grekke Batys Jaǵropadaǵy, katolıkter kresshil dinı attanysqa shyqqan. Tyshqan, ıaǵnı 1204 jyly Stambýldy alyp, latyshtar men estilerdi ózderiniń basybaıly quldaryna aınaldyrǵan. Sodan keıin orusýttardy da sondaı kúıge jetkizbek bolǵan. Biraq olardyń alǵashqy attanysynan eshteńe shyqpaǵan, taǵy tyshqan, ıaǵnı 1240 jyly olardy Aleksandr Nevskıı Neva ózeniniń boıynda kúırete jeńgen. Al, sıyr, ıaǵnı 1241 jylǵy Polshaǵa attanysymyzda Legnıse qalasynyń túbinde biz de nemis-polsha rysarlaryn aıamaı jeńdik. Biraq kúshteri azaısa da katolıkter taǵy qol jınap, kelesi barys jyly qaıtadan orusýttarǵa qarsy attandy. Aleksandr Nevskıı taǵy olardy Chýd kóliniń ústinde ondyrmaı kúıretti. Biraq «jyǵylǵan kúreske toımaıdy» degendeı kresshiler orusýt jerine qaıtadan shabýylǵa shyqpaq bop daıyndalyp jatqan. Bir jaǵynda biz, ekinshi jaǵynda nemis rysarlarymen Lıvon Ordeni, mundaı jaǵdaıda, árıne, Aleksandr Nevskııge de aman qalar jol izdeýge týra keldi. Biz bul tusta orusýt jerin shabýdy toqtatyp, salyq sala bastaǵanbyz. Al nemis rysarlary orusýtty tek qul etýge tyrysqan. Mine, osyndaı eki ottyń ortasyndaǵy Uly onǵy Aleksandr Nevskıı men Andreıdiń ákesi Uly onǵy Iaroslav til tabyspaq bop Qaraqorymdaǵy uly han Kúıikke barǵan. Biraq Iaroslavpen birge barǵan bir boıardyń ósegine senip Kúıiktiń ógeı sheshesi Turaqına hanym Iaroslavty ý berip óltirtken. Buny estigen Aleksandr Nevskıı men Andreı Iaroslavovıch birden Kúıikten qol úzip, meniń jaǵyma shyqty. Al maǵan Kúıikpen kúresýge bul odaq óte kerek edi. Mine, osy tusta seniń aǵań Sartaqty Aleksandrmen anda ettim.

— Sodan keıin Sartaq hrıstıan dinine kirdi me? — dedi.— Endi ol óle-ólgenshe sol dinde ketpek pe?

— Árıne, maǵan din degenniń bári bir. Sondyqtan da Sartaq orusýt dinine kire me, al inim Berke musylman bola ma — eshqaısysyna da qarsy emespin. Tek qaýipim bar.

— Ol qandaı qaýip?

— Hrıstıan dini men musylman dininiń arasynda kópir joq, birine-biri qarsy din, bir qaýipim menen keıin Berke men Sartaq ekeýi jaýlasyp ketip júrmese jarar edi. Olardyń jaýlasýlary Ordany álsiretedi. Al Orda álsiremeý úshin báriniń birligi kerek.

— Ol múmkin be? — dedi Ulaqshy óziniń kúmándi oıyn jasyra almaı.

— Múmkin emes,— dedi Batý, óıtkeni din altyn taqtyń ýáziri. Al altyn taqqa ekeýiniń bireýi - aq otyrýy kerek...

— Áke taǵy — Sartaqtiki ǵoı.

Ulaqshynyń bul sózi Batýǵa unamaı qaldy. «Men ólmeı jatyp, ákesiniń taǵyn aǵasyna bergeni qalaı». Sóıtse de Batý óziniń kúniniń taıanǵanyn eske alyp, odan ári renjimedi.

— Ia, jol Sartaqtiki,— dedi ol baıaý.— Móńke tiri tursa Altyn Orda taǵyna sony ǵana bekiter. Uly han taǵyna biz ony bosqa otyrǵyzbasaq kerek-ti.

Biraq han taǵyna otyrý bar da, otyra alý bar. Shyńǵys han atamyz eki mıllıonnan sol asqan monǵolmen búkil álemdi baǵyndyram degende úsh nársege sengen. Birinshisi — myń qol — myń rý monǵoldy biriktire alatynyna, jaýlap alatyn elderiniń birikpeıtinine, ekinshisi — monǵol jaýyngerleriniń myqtylyǵyna, erjúrektigine, tabandylyǵyna, úshinshisi — bóten elderdi tonap alǵan mol baılyǵyna sengen. Sol baılyqty jańa elderdi jaýlap alý úshin temir tártipti jáne tájirıbeli áskerler quratynyna shek keltirmegen. Al osy kúnge deıin kóp elden sany az monǵoldyń, Úndistan men Shamdy jáne arab túbeginen bóten búkil Azıany, Shyǵys Jaǵropanyń jartysyn jaýlap alǵanyna dosymyz da, qasymyz da tań qalady, bizdiń baılyǵymyz sebepker boldy deıdi, sondaı-aq jeńisimizdi soǵys júrgizý ádisterimizdiń ereksheliginen, artyqshylyǵynan, jańalyǵymen deýshiler de bar. Al úshinshi bireýleri Shyńǵys han ornatqan tártiptiń, áskerı tártiptiń qattylyǵynan kóredi. Bunyń bári durys. Osynyń bári bolmasa, byqyǵan er júrek halqy bar orusýt jurtymen, sondaı keýdesin oqqa tosqan qypshaq bolǵardy monǵol jeńe alar ma edi? Árıne, jeńe almas edi. Degenmen, bizdiń jeńisimizdiń basty sebebi — biz shabatyn elderdiń mundaı soǵysqa daıyn emes ekendiginde edi. Biz Shyńǵys hanǵa — bir adamǵa baǵynǵan el edik. Al ózgeler qanshalyqty qalyptasqan patshalyqtar edi desek te, tutqıyldan tıgen jaýǵa el bıleýshileriniń alaýyzdyǵy kúshterin shoǵyrlandyrýǵa jol bermedi. Sondyqtan da jutýǵa kele jatqan alty basty aıdahar tárizdi monǵol áskerleriniń aldynda ózgeler kójekteı qaltyrady...

— Orusýttar men qypshaq, bolǵarlardy bulaı deý qıyn bolar... Olar bizdermen jan aıaspaı soǵysypty ǵoı.

— Ony sen qaıdan bilesiń? .

— Qarttar osylaı deıdi. Ótken zamandy bilý aıypty ma?

— Árıne, aıyp emes. Ata-babańnyń qaharly shejiresin, bilý kerek-ti. Aǵash joǵary ósken saıyn tamyry tómenge kete túsedi. Sondaı-aq han urpaǵy Ordasynyń bolashaǵyn oılaǵan saıyn, babalarynyń ótken kúnine tereńdeı berýi abzal. Aqyldy murager ulysynyń ótkenimen keleshegin salystyryp, Ordasynyń qazirgisin kúsheıtedi.— Batý sál toqtaı qaldy da qaıtadan sóıledi.— Iá, orusýt, qypshaq, bolǵarlardy bylaı qoıǵanda grýzınderdi aıtsaıshy! Bári de er halyqtar. Al qypshaqtardyń jaý júrektigi atam zamannan belgili. Biraq, solardyń bárin biz jeńdik. Qalaı? Halyqtyń qur batyrlyǵy áli ol jaý jeńe almaıtyn kúsh emes. Oǵan qarsy aıla, qýlyq-sumdyq bar. Eń aldymen sol erlikti basqara bilý kerek. Mysalǵa grýzınderdi alaıyq. Bular bizderden birneshe júz jyl buryn irge tepken, Orda qurǵan el eken. Jaǵataı áskeri kelmesten júz jyl buryn osy eldiń uly patshasynyń biri grýzınderdiń ózi Davıd qurylysshy dep ataǵan áıgili ámirshileri qypshaqtardyń ataqty hany Kúnchektiń qyzy Turan-Toqtarǵa úılenipti. Sodan eki el arasy óte tatý bop, Kúnchek Davıd qurlysshyǵa tórt týmen ásker beripti. Davıd patsha grýzınderin qosyp, Ordasyn qorǵaıtyn turaqty úlken ásker qurypty. Sol áskeriniń arqasynda Davıd patsha qur ǵana elin qorǵap qoımaı, ózi attanysqa shyǵyp, jerin basyp alǵan suljyqtardy da jeńgen. Osy patsha Kavkaz taýlary arasyn shyń-quzdardy qashap, Osman túrikterimen shekaralas jerine Varzıa degen tas shahar salǵan. «Sol shahardyń kirer qaqpasynyń aldynda álgi patshanyń Georgıı degen balasymen, onyń qyzy — «Jolbarys terisin jamylǵan batyr» dastanyndaǵy patsha - qyz Tamardyń tastan qashalǵan boıaýly sýretteri tur» dep kelgen ana jyly bizdiń jigitter. Jurt Georgıımen Tamardyń kıgen kıimine, túr, beınesine qarasań sóz joq olardyń qypshaqtarmen jaqyndyqtary bar ekeni anyq degen álgi jigitter. Ras pa, joq pa, bul maǵan beımálim dúnıe.

Biraq, grýzınderdiń qypshaqtarmen erte kezden dostasqandary haq. Al biz olardyń sol dostyqtaryn da buza bildik. Sondaı-aq, Herman Kıbe tóńiregindegi orusýt onǵylarynyń da bastaryn biriktirmedik. Osymen baılanysty meniń saǵan aıtatyn úshinshi aqylym — baǵynyshty, ne shabatyn elińniń ál-qýatyn, kóńil kúılerin bilip otyr. Bastaryn biriktirmeýge tyrys. Al bastaryn biriktirmeý úshin qolyńnan keletin qandaı sharań bolsa aıama, qoldan, mine, sondyqtan Sartaq pen Aleksandr Nevskııdiń anda bolýyn qoshtadym. Aleksandr Nevskııdiń jaý ekenin bilgen soń, budan basqa aıla qalmady.

— Al Aleksandr Nevskıı buǵan qalaı qarady?

— Qany bir orusýt jurtyn shaýyp jatqan monǵoldardy kim ózine dos sanaıdy deısiń? Jańa ǵana aıttym ǵoı, ol amalsyzdan Sartaqpen anda boldy dep. Men de bizge tıimdi bolǵan soń uǵylyma ruqsat ettim. Aleksandr Nevskıı men Sartaqtyń dostyǵy órt kele jatqanda birge qashqan qasqyr men qablan tárizdi, órt qaýpi joǵalsa-aq biriniń biri tamaǵynan ala túsýge bar. Joq, keıbir orusýt onǵylarynyń bizge jaqyndasýlaryn dostyqtan dep oılaǵan adam — aqymaq adam. Óıtkeni, kim-kimge de árkimniń týǵan jerinen, ósken mekeninen qymbat ne bar?! Tipti, áldenege bola talasyp qalsań da, sezim-túısiginiń, namysyń bir bolǵan soń, birińniń qolyndy biriń shaýyp tastaı almaısyń. Al, eli úshin janyn aıda etýge kelgende — orusýt jurtymen teńeler el sirá da jer betinde joq. Túptiń túbinde bizdiń júgensiz ketken ozbyrlyǵymyzǵa olardyń eńbektegen jasynan, eńkeıgen kárisine deıin kek almaı tynbaıtyn erjúrektigi men qadalǵan jerinen ımanyńdy kózge kórsetetin ójettigi tosqaýyl qoıama dep te kúdiktenem. Árbir orusýtty kórgen saıyn osyndaı oı meńdeı beredi. Al ázirge ózimizge qastyq oılamasa boldy da dep toqtam jasap otyrmyn. Minekı, men saǵan úsh túrli aqyl aıttym. Biri — babań Shyńǵys hannan qalǵan ónege. Ekinshisi — atań Joshy han qoldanǵan tásil. Úshinshisi — myna meniń, ákeń Batý hannyń búgingi áreketi. Osy úsheýimizdiń istegenderimizdi isteseńder — Altyn Ordandy qulatpaısyńdar.

Batý qatelesken edi, Altyn Orda tárizdi, ozbyrshyl, qıanatshyl, qur soıyl men qamshynyń kúshimen memleket quryp, ózi onyń janazasyn kúni buryn oqyǵan-dy. Mundaı halyq qoshtamaǵan, tek ýaqytsha áskerı ústemdigine sengen, qoǵamdyq óndirgish kúshi órkendeı almaıtyn handyqtyń ómiri uzaq bolmasa kerek-ti. Batý, shynyn aıtsaq, shala-jansar bala týdyrǵan edi...

Kún batýǵa aınalǵan. Ulaqshy ketip qalǵan. Batyp bara jatqan kúnniń qyzǵylt sáýlesine shomylǵan Batý han anadaıdan qyzyl qanǵa malynyp jatqandaı, erekshe kózge túsedi. Alyp qyran áli kók betinde qalyqtap júr. Batýdyń Ordasyna qaıtatyn, qyrannyń uıasyna qaraı ushatyn kezderi áldeqashan bolǵan. Biraq búgin bular bir-biriniń ańyzyn ańdyp qalǵan. Ekeýi de kezdeser shaqtarynyń taıaǵanyn sezgendeı.

Sondyqtan da han Batý tapjylmaı otyr ma?

Qyran álde ash pa, álde uıasyndaǵy sary aýyz balapandaryna kúni boıy eshteńe apara almaǵanynan ba, Batý hannan birdeme dámetkendeı. Ol ketpeı, bul da ketetin emes. Tek kerege qanatyn anda-sanda bir sermep tómendeı túsedi.

Qyrannyń ózine jaqyndap kele jatqanyn kózi kórmese de, Batý hannyń júregi sezdi. Ózine taıaı túsken ajaldyń qanjar tyrnaqtary arqasyna kirsh-kirsh qadalyp jatqandaı denesi túrshigip ol bir sát eńkeıip te qaldy. Bunysy nesi, alǵaly kele jatqan ajaldan qoryqqany ma? Ózine siltegen aldaspannan miz baqpaıtyn tas júrek Batý handy jalǵyz qara qustyń susy jeńip, rasymen qorqyp ketkeni me? Joq, Batý han qyran qandaı, alǵyr bolsa da odan qoryqpaıdy. Tósekte, kúnnen-kúnge semip, únsiz jata bergenshe, ol kektesken jaýymen betpe-bet aıqasyp ólýge bar! Tipti solaı ólýge qumar!

Qyran «báribir seniń qolyńnan eshteńe kelmeıdi» dep mazaqtaǵandaı Batýdyń dál tóbesinen qanatymen sıpaı bir ótti.

Han basyn kóterdi. Kenet kebindeı beti appaq bola qaldy. Qara búrkittiń bir aıaǵyndaǵy jibek baýly altyn baldaqty kózi shalyp úlgirdi.

Qusty endi tanydy.

Bul balapanynan ózi ósirgen, san mártebe qasqyr alǵan qyrany eken.

Osydan eki jyl buryn Batý osy qyranymen qansonarda, kópten beri aldyrmaı júrgen, shatqal arasynan birde kózi shalyp qalǵan kókjal qasqyrdy aýlaýǵa shyqqan. Malǵa shaýyp, jolaýshyny talap hannyń ábden shymbaıyna tıgen qasqyr shatqal erneýinen bir ret qylt etken. Batý tomaǵasyn sypyryp, búrkitin ushyryp jibergen. Bir nókeri daýylpazdy bir-eki mártebe qaǵyp ta qalǵan.

Aýzymen qus tisteıtin júırigimen qasqyr kóringen tusqa Batý da shapqylap jetken. Búrkit qasqyrdy alyp ta úlgirgen eken.

Biraq kópten beri ile almaı júrgen qyran, qusbeginiń kelýin kútpeı, qasqyrdyń para-parasyn shyǵaryp jiberip, qanyn sorǵalatyp ystyq júregin jep te úlgeripti. Qazir tek ústinde toıattap otyr eken.

Óshtesken jaýynyń júregine óz qolymen qanjaryn sala almaǵanyna yzalanǵan Batý atynan sekirip túsip, qasqyr ústinde qonyp otyrǵan búrkitti tobylǵy sapty qamshysymen tartyp - tartyp jibergen.

Qandy kóz qyran shańq etip alaburtyp, kókke samǵaı jónelgen.

Qyran sodan qaıtyp oralmaǵan.

...Ol endi Batýdyń tóbesinen bir sıpap ótip kók aspanǵa samǵaı berdi.

«Qastasqan dosyńnan jaman jaý joq,— dep oılady Batý.— Shirkin-aı, dosyńmen dos bol, qasyńmen qas bol. Dospen qastaspa, qaspenen dostaspa» dep Ulaqshyǵa aıta almaı qaldym-aý».

Sóıtkenshe qyran qanatyn jınap alyp, tómen qaraı qulady.

Batý aq berenin bir-aq siltep úlgirdi. Ekinshi silteýge áli jetpedi.

Bir qanaty qıylyp túsken alyp búrkit sańq etip baryp anadaı jerge qulady.

Jalǵyz qanatymen bir-eki ret jerdi sabalap kózderi qyp-qyzyl bop Batýǵa qarap tyna qaldy.

Eki qandy kóz kezdesti.

Aq berenin kektesken dosynyń keýdesine salyp, óshin alýǵa Batýdyń kúshi jetpedi.

Kenet talmaýsyrap esi aýyp ketti.

Ázıa men Jaǵropanyń teń jartysyn titirkentken aıbarly han erteńine dúnıe saldy. Dosy jylady, dushpany qýandy. Tek, hansyń ba, qarasyń ba,— báriniń birdeı aqyrǵy tósegi meńireý qara jer tas qushaǵyn asha berdi.

Shyńǵys urpaǵy qaı dinniń yqpalynda bolsa da monǵoldardyń dástúrine qylaý túsirmegen. Bul jaǵynan, ásirese Jaǵataı men Kúıik erekshe oryn alǵan. Osy eki hannyń kezinde «eger musylman aǵyp jatqan sýmen dáret alsa, sol aǵyp jatqan sýǵa tunshyqtyrylyp óltirilsin, al eger maldy baýyzdap jeıtin bolsa, sol adamnyń ózi baýyzdalsyn!» degen zań da shyqqan.

Sondaı-aq qaı dalada ólmesin, monǵol handary ata-babasy týǵan, ósip-óngen jerine qoıylýǵa tıisti. Ásirese, bul tártip, bóten elderdi jaýlap alǵan Shyńǵys urpaqtarynda qatty saqtalyp kelgen. Osy dástúr Batýǵa da qoldanylýǵa tıisti edi. Biraq Qaraqorym men Saraı arasy tym shalǵaı, o jaqqa aparýǵa esh ólik shydaı almaıtyn bolǵandyqtan, Qaraqorymǵa Batýdyń tek tabytyn aparatyn boldy. Sol úshin eki tabyt isteldi. Bireýin ylǵı qara jylqy mingen, qara kıingen eki júz jaýynger, ishine Batýdyń qymbatty qarý-jaraǵyn salyp, monǵoldardyń uly dalasyna qaraı bettedi. Al ekinshi tabytpen Batýdyń ózin jerledi. Monǵol dástúri boıynsha kileń kók kıingen bekzadalar, ishin altynmen qaptaǵan tutas emennen istelgen tabytqa salynǵan Batýdyń denesin, tirisinde asynǵan qymbatty aldaspan, qanjarlary men torasun - sharap, qymyz ishken altyn, kúmis ydystarymen birge, bireý bolmasa bireýi qabirine salynǵan qazyna - múlkine qyzyǵyp, ne tirisinde jábir kórgen qastary óli denesin balaǵattap júrmesin dep Edil jaǵasyndaǵy qalyń toǵaıly tóbege qoıdy. Taǵy da monǵol tártibi boıynsha ústine mazar, ne kúmbezdi saraı ornatqan joq. Tek qabir ústine jas taldar egildi. Bir-eki jyldan keıin bul taldar boılaı ósip, ormanǵa qosylyp ketti. Keshegi áıgili hannyń beıiti endi qastary túgil dostary da taba almaıtyn qalyń toǵaıdyń arasyndaǵy belgisiz jerge aınalyp, bir jolata joq boldy. Demek, osy kúıge jetkenshe bul ormanǵa eshkimdi kirgizbeıtin arnaýly qol — tóleńgit jasaǵy turdy.

Al Sartaq ákesiniń ólgenin Yrǵyz ózeniniń boıyna jetkende estidi. Jasaǵyndaǵy Qoıaqqa hrıstıan ǵurpy boıynsha janazasyn shyǵartyp, keıin qaıtpaı Qaraqorymǵa qaraı júre berdi.

Munda kelgennen keıin monǵol dalasynyń uly hany Móńke, ákesiniń ólgenine qaramaı, bolaıyn dep jatqan Quryltaıǵa jetkenine óte rıza bop, budan memleket isin bıleıtin shyn qaıratker shyǵady eken dep Sartaqty Altyn Ordanyń hany etip bekitti. Sonaý Shyǵystan Batysqa deıin sozylyp jatqan Altyn Ordanyń jeri az bolǵandaı, jerine taǵy jer qosyp berdi.

EKİNSHİ TARAÝ

Sartaq Altyn Orda hany bolyp taǵaıyndalǵan qoıan, ıaǵnı 1255 jyldyń qysyn shaharyndaǵy han saraıynda ótkizdi. Han ordasyna tikeleı qaraıtyn negizgi jurttardyń eń kóbi — qypshaq, bolǵar, Teriskeı Kavkaz, Saksın, Qyrym elderi men Horezm handyǵy. Bireýlerinde bul jyldary tynyshtyq bop, al ekinshisi, qysqy kezde baılanysýǵa tym alys jatqandyqtan,— Sartaq kúz túse - aq, ózge isterin bylaı qoıyp, dinı máselelermen shuǵyldanǵan. Jáne irgeles otyrǵan orusýt knázderimen qarym-qatynastaryn nyǵaıtý jumysyna kirisken.

Taýyq, ıaǵnı 1249 jyly áıgili knáz Aleksandr Nevskıımen anda bolǵannan beri Sartaq hrıstıan dinin esinen tastaǵan emes. Óıtkeni, sheshesi de nasyránı dinindegi Kereı rýynan shyqqan edi. Jáne jastaı tárbıeleýshileri de osy dinniń adamdarynan bolatyn. Sol sebepten de qaramaǵyndaǵy Orda adamdaryn da oǵan engizbek bop, Legnıseda tutqynǵa túsken nemis sheberi Gossetke, barys, ıaǵnı 1254 jyly Sýmerkent shahary turǵan araldyń qarsy jaǵynan, Edil ózeniniń tómengi batys saǵasyna shirkeý saldyryp alǵan. Al Sartaqtyń óz Ordasy Edil men Tań ózeniniń ortasyndaǵy dalada, Edilden úsh kúndik qypshaq jerinde bolatyn. Qypshaq eline kelsek, bul el musylman qaýymyna jatatyn. Sondyqtan shirkeýge jurt aǵylyp bara qoımaǵan. Biren-saran han urpaqtary ǵana shoqynǵan. Balasynyń bul qylyqtarynan habardar Batý — oǵan qoı demegen. Bir rette balasy anda bolǵan Aleksandr Nevskııdiń eliniń keleshegi kúshti, úlken jurt, túbi budan da kúsheıip kete me dep qaýiptengen han, Sartaqtyń bul dinge kirgenin jek kórmegen. Al shyndyǵynda, Sartaqtyń shoqyndy degen qur aty edi. Ózge jurtty shoqynýǵa úgittemegen, ózi hrıstıan dinin tapjyltpaı ustaıtyn kisi bop ta ketpegen. Ata-babasy baqsy-balgerdi, shamandardy ǵana táńir tutqan monǵoldyń at ústinde ósken jigitine tolyp jatqan aýyr erejeleri bar dinge birden tize búgý qıyn edi. Onyń ústine Sartaqtyń hrıstıan dinine múldem berilip ketpeýine taǵy bir sebep ol otyzǵa jetkenshe alty qatyn alǵan. Ekeýi monǵol rýlarynan, úsheýi qypshaqtan, bireýi alan qyzynan bolatyn. Altaýy da bala tapqan. Biraq bireýi de turmaǵan. Orda mańyndaǵy musylmandar «áıelderiniń úsheýi musylman, ekeýi býdda dininde, ózi hrıstıan dinine kirip shoqyndy. Sondyqtan buny qarǵys atty. Ákesi men sheshesi eki dinde bolsa, Ondaı adamdardyń balasy turmaıdy eken. Eki túıe súıkense, ortasynda shybyn óledi, hrıstıan men býdda qudaılary musylman qudaıymen balaǵa talasqanda, qudaılardyń bireýiniń bolmasa bireýiniń kári tıip, sábı óledi eken» dep ósek taratqan. Bul ósek Sartaqqa jetken. Osylardyń aıtyp júrgeni ras shyǵar, kelesi áıelim hrıstıan dinine tabynatyn bolsyn dep jetinshi qatyn almaq bolǵan. Andasy Aleksandr Nevskııdiń qalasyna qonaqqa baryp júrgeninde knáz urpaǵynan shyqqan Natalıa degen on alty jasar qyzdy kórgen. Qyz bolǵanda qandaı! Qypshaqtar aıtqandaı «ózi — sheker, ózi — bal, ózi — qaıyń, ózi — tal», jumyrtqadaı áppaq, ýyljyp turǵan perishte. Qyzdy bir kórgennen qumarta túsken. Qyzdyń áke-sheshesi de kóngen. İshteı unatpaǵanmen de ataqty Altyn Orda hanynyń balasyna qyzymdy bermeımin deýge olardyń aýyzdary barmaǵan, qoryqqan. Mine, pále dál osy tusta bastaldy. Ózi hrıstıan bolǵandyqtan nekesin shirkeýde qıýǵa tıisti eken. Al Novgorod epıskopy Ioan, bulardyń nekesin qımaı qoıǵan. «Han balasy, seniń bul áreketiń bizge unaıdy degen ol. Altyn Ordanyń bolashaq tiregi, Sartaq áfendi, sen bizge qymbatsyń, biraq senen de bizge hrıstıan dini qymbat. Al ol dinniń erejesi boıynsha ár hrıstıan bir-aq áıel alýǵa tıisti. Al Natalıa qyzdy alǵyń kelse, anaý alty qatynyńdy tasta, talaq et. Sonda ǵana nekelerińdi qıamyn» degen. Ioan epıskopty jalynyp ta, qorqytyp ta kórdi. Ústine torqa ishik jaýyp, astyna kúmis er-toqymdy jorǵa da mingizip, ýystap altyn teńge de berip, jibitpekshi de boldy. Epıskop «bul bergenderiń shirkeýge degen pitiriń shyǵar» dep bárin de aldy, «biraq alty qatyndy tastamaı, nekelerińdi qısam, meni qudaıdyń qarǵysy atady» dep kónbeı qoıdy.

Burynǵy qatyndaryn tastaýǵa Sartaqtyń batyly barmady. Han balasymyn dese de, Altyn Ordanyń shańyraǵyn ustap turǵan qyryq ýyǵynyń altaýyna aınalǵan áıelderiniń, áke - aǵalarynyń kárinen seskendi. Óz ákesi kótergen shańyraqty bosańdatqysy kelmedi. Al Natalıa qyz bolsa, han balasynyń janyn órtep áketip bara jatty. Ábden qınalǵan Sartaq dymy quryp Ordasynda óziniń hatshylyq qyzmetin atqaryp júrgen, nasyránı dinindegi mulazım rýmdyq Qoıaqqa jabysty.

— Hrıstıan dinin shyǵarǵan áýlıeler tek bir qatynmen ǵana ómirlerin ótkizip pe? — dedi.— Tilge tıek etetin birdemeler taýyp kórseıshi.

— Iá, ol áýlıeler solaı ótken. Jáne óz dinderin ustaǵan áýletterine, áıelderi ólmeı, ne talaq etip tastamaı, ekinshi qatyn alýǵa ruqsat bermegen,— degen Qoıaq.— Biraq hrıstıan dinindegi patshalar... Álde siz Kúıik hannyń ordasynda bolǵan musylman ıshandary men hrıstıan poptarynyń aıtys sózderin estimep pe edińiz?..

— Joq, estigem joq...

— Bul aıtys Kúıiktiń seniń ákeń Batýmen kezdeser saparyna shyǵar aldynda bolǵan...

— Kúıik hannyń óler saparyn aıtasyń ba?..

— Iá,— deıdi Qoıaq.— Sol aıtystyń anyǵyn men keshe ǵana bildim. Qaraqorymdaǵy rýmdyq dosym jazyp jiberipti.

— Iá, aıtys qalaı ótipti?

Oqıǵa bylaı bolǵan.

Hrıstıan tárbıesin alǵan Kúıik islám dinine qarsy birtalaı áreketter istegen. Sol árekettiń biri osy aıtys edi. Bul kezde Kúıik Samarkand shaharyna kelip jatqan. Aıtysqa musylman qaýymyna óte qadiri bar Nýrıddın Harazmı ımam shaqyrylǵan. Aıtysqa Kúıiktiń ózi qatynasqan. Talas birden myna suraqtan bastalǵan.

Hrıstıandar: — Muhamed paıǵambar qandaı adam bolǵanyn aıtyp berińiz?

Iman: — Muhamed dúnıege alla-taǵalanyń eń sońǵy jibergen paıǵambary. Áýlıelerdiń kósemi. Muhamedtiń qasıetine bas ıgen Musa paıǵambar «O, alla-taǵala, meni Muhamedtiń úmbetine qosa kór» dese, al Isa paıǵambar: «Menen keıin keletin áýlıeden, qudaı taǵala, sharafatyndy aıama. Onyń aty Aqmet bolady» degen,— dep jaýap beredi.

Hrıstıandar: — Kim de kim rýhanı taza ómir súrse, Isa paıǵambar tárizdi, áıel zatyna qumarlyqtan aýlaq bolsa, sondaı adamdy áýlıe deýge bolady. Al Muhamed paıǵambardyń toǵyz áıeli, tolyp jatqan balasy bolǵan. Buny qalaı túsindiresiz? — degen.

Imam: — Al Dáýit paıǵambardyń toqsan toǵyz áıeli, Súleımen paıǵambardyń nekelesken úsh júz alpys qatyny, nekelespegen amanatqa alǵan myń áıeli bolǵan. Muny qalaı deısizder? — degen ımam suraqqa suraq qoıyp.

Hrıstıandar: — Joq, olar paıǵambarlar emes, patshalar,— dep syltaý tapqan.

Bul jaǵynan jeńe almaǵan hrıstıandar Kúıikke endi ımamǵa Muhamed paıǵambardyń barlyq erejesi boıynsha namaz oqyp shyǵýyn buıyrýdy ótinedi. Han buıyrady. Nýrıddın Harazmı ımam osy saraıda turǵan bir musylman qartty qasyna shaqyryp, ekeýi namaz oqýǵa kirisedi. Hrıstıandar namazdy olarǵa durys oqytpaıdy. Birese art jaqtarynan shymshıdy, birese bastaryn jaınamazǵa tıgizip eńkeıetin shaqtarynda, jelkelerinen ıterip mańdaılarymen jer soqtyrady. Áıteýir bilgenderin isteıdi. Biraq Muhamed paıǵambardyń ósıeti boıynsha «namazdaryn bólse, kúnáǵa qalatynyn» biletin eki musylman buǵan qaramaı, eń sońǵy súrelerin oqyp namazdaryn bitiredi. Sosyn hanǵa tájim etedi de óz jaılaryna ketedi.

Erteńine tań ata Kúıik júz myń qolmen Batýǵa qarsy Qypshaq jerine attanady. Biraq úsh kún ótpeı Oranǵut ózeniniń joǵarǵy tusyna jetken kezde Kúıik kenet qan qusyp dúnıe salady. Musylman qaýymy: «İslám dinin kelemej etkizgeni úshin Kúıikti Muhamed paıǵambardyń arýaǵy atty» dep shýlady. Musylman qaýymy oǵan senedi. Árıne, Kúıiktiń joq jerden ajal tabýy, aıtystan emes, tipti basqa sebepten edi.

Al hatshysy Qoıaqtan toqsan toǵyz qatyn alǵan. Dáýit paıǵambardyń, úsh júz alpys nekeli qatyn, nekesiz amanatqa myń áıel alǵan Súleımen paıǵambardyń qylyqtaryn estigen, Natalıaǵa úsh aıdan beri qoly jetpeı qusa bolyp júrgen Sartaq epıskopke aıtar sóz taptym dep, qulpyryp sala bergen.

— Men de patsha balasymyn, búgin patsha bolmasa, erteń Dáýit pen Súleımennen kem emes patsha bolamyn, jol meniki,— dedi ol.— Novgorod epıskopy sózge toqtasa, shirkeýde Nataljanmen nekemizdi qıǵyzamyn. Al sózge toqtamaıdy eken...

— Onda...— Sartaq ózi yzalana sál toqtap qaldy da Qoıaqqa qarady,— bar, júz basy Syrmaqqa aıt jolǵa shyǵamyz.

Biraq Syrmaqtyń ózi kirdi. Bul eki ıyǵyna eki kisi mingendeı apaı tós, arys keýdeli, tórtbaq kelgen otyzdar shamasyndaǵy qara tory jigit edi. Basyndaǵy qarsaq bórki, ústindegi boz túıeniń júninen toqyǵan, jaǵasyn qara qundyz terisimen kómkergen qysqa beshpenti, at ústine yńǵaıly yqsham saptama etigi júzbasynyń Qypshaq rýlarynyń birinen ekenin aıtpaı-aq kórsetip tur. Ol úıge jalǵyz kirgen joq, ózimen birge juqa óńdi aqsary jigitti ala kirdi. Bunyń ústindegi kıimi Edil boıynyń aıaq shenindegi jurttyń úlgisimen tigilgen. Túsinde bir abyrjyǵandyq, qoryqqandyq belgi bar... qarý-jaraqsyz.

— Attaryńdy ertteńder,— dedi Sartaq Syrmaqqa buıyra.— Qazir júremiz.

— Qaıda? — dedi Syrmaq alyp kirgen jigittiń jelkesinen ustaǵan qalpynda, bosatpaı.

— Novgorodqa. Nataldy ákelemiz.

— Al sóıle,— dedi Syrmaq, jelkesinen ustap turǵan jigitti tómen buqtyra. Anaý dizerlep otyra qaldy.

— Bul kim? — dedi Sartaq jańa ǵana óń joq, tús joq, bir tizerlep mólıip otyrǵan jigitke kóz aýdaryp.

— Berke hannyń ordasynan qashyp kelgen adam,— dedi Syrmaq.

Batý da, atasy Shyńǵys hannyń dástúri boıynsha, Altyn Ordaǵa baǵynatyn jerdi, eldi omaq etip, ózimen birge Shyǵys Jaǵropany, Kavkaz, Edil boıyn alýǵa qatysqan urpaqtaryna bólip bergen. Bular qaramaǵyndaǵy eldi jeke bilmegen, Batýǵa baǵynatyn. Bulardy, buryn monǵolsha omaq aǵasy dep, al sońǵy kezde, Qulaǵý Irandy, Baǵdatty shapqannan beri «ámir» dep ataı bastaǵan. Tek túrki elderi ózderiniń kóne dástúri boıynsha han dep ketken. Batýdyń ózinen keıingi inisi Berke sondaı handardyń biri edi. Bunyń ordasy Saryqumnan sál joǵaryraq Edil ózeniniń jaǵasyndaǵy Aqtóbe degen bıikteý adyrdyń tusynda turatyn. Bul aranyń qysty kúngi sýyqtyǵyna qaraı Berke Aqtóbede ózine arnap qala saldyryp jatqan. Bunyń da atyn Saraı dep qoıǵan.

— Nege qashyp keldiń? — dedi Sartaq,— Óziń kimsiń?

— Esimim Sary Buǵy — dedi jigit.— Monǵoldyń Barǵut rýynanmyn. Ákem Esý Buǵy áıgili Súbetáı bahadýrdyń kúzetshisiniń bastyq-muqadamy bolǵan. Ózim Berke handa súlgishi edim.

— Men Berke handaı qudaıdy aldap, múláıimsip, kúnde beti-qolymdy bes ret jýyp, al túnde kisi óltiretin musylman emespin, bizge súlgishi qul keregi joq,— dedi Sartaq ananyń sózin bólip jiberip, shydamsyzdana,— qashqan sebebindi aıt.

— Sebebim bireý-aq,— dedi jigit basyn tómen túsire. Uly Joshy han balasy Berke meniń bas ıgen tórem. Men qulymyn. Jek kórem deýge aýzym barmaıdy. Shydaı almadym. Ásirese, aqyrǵy istegen zorlyǵy...

— Ol qandaı zorlyq? — Shydamsyz Sartaq jigittiń sózin taǵy bólip jiberdi.

— Osy bir jeti buryn, Muhamed paıǵambardyń salǵan joly dep Novgorodtan jas ıis toqaldyqqa bir aqsúıektiń qyzyn alyp kelgen. Aı dese aýzy, kún dese kózi bar bir keremet... Sol qyzdy...

Sartaqtyń júregi dir ete qaldy.

— Qyzdyń aty kim? — dedi ol daýsy qatty shyǵyp ketip. Jigit tili kelmeıtin esimdi bólip-bólip aıtty.

— Na-ta-lı-á.

Sartaq turǵan ornynan qozǵalmaı qatty da qaldy:

— Buryn siz quda túsip júr ekensiz,— dedi jigit Sartaqtyń jaraly janyn aýyrta túseıin degendeı batyra sóılep.— Al sol qyzdy úıine alyp kelgennen keıin, jigitterine kók shybyqpen appaq jumsaq jerinen dúreletip otyryp eriksiz musylman dinine kirgizdi. Sosyn baryp nekesin qıdyrdy. Al qyz bısharanyń jylaǵanyn kórseńiz...

Sartaq qashqyn sóziniń ar jaǵyn tyńdaýǵa shydaı almady. Júz basyna tek «áket» dep buıyrýǵa ǵana aýzy bardy. Ne derin bilmeı, teris burylyp ketti.

Jigit tek:

— Musylman Berkeniń jurtqa istep jatqan qorlyǵyna budan ári shydaı almadym, janym aýyrǵan soń qasıetti Saın han balasy sizge qashtym,— deýge ǵana úlgerdi.

Syrmaq ony esikten bir-aq ytqytty.

Musylman dinine, osy dindegi Berkege burynnan da ósh Sartaq, endi oǵan burynǵysynan beter kektene qaldy. Altyn Orda taǵyna otyrǵan kúninen bastap sol islám dinin, sol islám dinindegi tili maıda, dini qatty ákesiniń inisi Berkeni qalaı qurtý jolyn oılaýmen bolǵan. Qys aıaǵynda belgili sheshimge de kelgen. Muhamed paıǵambar óz dinin dúnıe júzine tarata bastaǵanda eń aldymen kóz tikken jeriniń biri Horezm men Qypshaq dalasy eken. Sondyqtan da jetinshi - segizinshi ǵasyrlardyń ózinde-aq Maýarannahr men Dáshti-Qypshaqtyń ońtústik jaǵy Seıhýn darıasynyń orta tusynda, islám dininiń mádenı oshaqtary ornaı bastaǵan. Ras, buryn nasyránı dinin qoldap kelgen Orta Ázıanyń Samarqand tárizdi shaharlary jańa dinge ońaı jol bermegen-di. Sóıtse de jańa din — musylman dini óziniń ornyn alǵan. Sondyqtan bul aralarda Qarnaq, Sunaq, tárizdi arab qojalarynyń jańa Dúnkentteri ornap qalǵan-dy. Burynǵy nasyr-ánı, azdaǵan hrıstıan dinderin ustaǵan keıbir qaýymdary qýǵynǵa túsip, islám dini Orta Ázıa da oryn aldy. Al on úshinshi ǵasyrda Horezm men Qypshaq jerine monǵoldar kirdi. Bul hrıstıan dininiń jaǵdaıyn kilt ózgertti. Ras, shamandyqty ustaǵan monǵol shapqynshylary ózderiniń negizgi ádetterimen hrıstıan, musylman, býdda dinderine birdeı qarady. Alym-salyqtan úsheýin birdeı bosatty. Degenmen monǵol jerinde Shyńǵys hannan buryn hrıstıan dini ájeptáýir taraǵan bolatyn. Monǵol rýlarymen Onon, Kerýlen ózenderinde aralas kóship júrgen túrki tuqymdas Kereı, Naıman tárizdi rýlyq qaýymdar bar edi. Al Shyńǵys hannyń urpaqtarynyń birtalaılary osy Kereılerden qyz alǵan, odan týǵan balalaryn sol hrıstıan rýhynda tárbıelegen. Osynyń bári hrıstıan dinindegi qaýymdarǵa musylman dinindegi jurtqa ústemdigin júrgizýge múmkindik berdi. Sóıtip Horezm men Dáshti-Qypshaqtyń ońtústik aımaqtarynda islám dini qýǵynǵa ushyraı bastady. Ásirese, sheshesi Kereı qyzy, ózi sol hrıstıan dininiń rýhynda tárbıelengen Qaraqorymdaǵy uly han Kúıiktiń tusynda musylmandardyń háli qıynǵa aınalǵan. Ras, Kúıik bar bolǵany eki-úsh jyl han boldy (jylqy, qoı, meshin, ıaǵnı 1245—48 jyldary ǵana). Biraq ol sol jyldar ishinde biraz dinı sharýa istedi. Horezmniń keıbir Samarqand sekildi úlken qalalary, hrıstıan dinindegi Ármenıa, Grýzıa sekildi eldermen dinı ýákilder arqyly qatysyp, hrıstıan dininiń búkil shyǵys kóleminde odaqtasýynyń kúsheıe túsýine jol ashty. Keıbir úlken shirkeýlerde Iısýs Hrıstostyń sýretterin ornatyp, osy dindi qýattaǵan, áýlıe dárejesine kóterilgen keıbir Dáýit, Súleımen sekildi patshalardyń ıkon-sýretterin ilgizdi.

Kúıikten keıin Qaraqorymda Uly han bolǵan Móńke kóp jyldaryn Qypshaq jerinde ótkizgenmen de, shamandar ǵurypynan shyǵa almady, shamasy kelgenshe hrıstıan býdda, musylman dinderin birdeı ustaýǵa tyrysty. Sondyqtan da Batý ólmesten buryn orusýt shirkeýine baryp shoqynǵanyn bile tursa da, Altyn Orda hany etip Sartaqty bekitken. Sen hrıstıansyń, al basqarmaq elderińniń deni musylman dep ony keýdeden qaqpady. Altyn Orda taǵyna Sartaqtyń otyrǵany az bolǵandaı, Móńke onyń bılep otyrǵan jerine Kavkaz jaǵynan jańadan jer qosyp berdi.

Móńkeniń osyndaı ózine jaqsy qaraıtynyn biletin Sartaq endi musylman dinine, sol din arqyly súıgeninen aıyrǵan ákesiniń týǵan inisi Berkege qarsy kúres ashpaqshy boldy.

Sartaq tek dinı tartysty kúsheıtýdi ǵana oılan qoıǵan joq. Dinniń máselesi oǵan, shynyn aıtsaq, Altyn Ordanyń saıası jolymen baılanysty edi. Al onyń kóz tikkeni ásirese orusýt eli. Hrıstıan dini Aleksandr Nevskıımen anda bolǵannan keıin Sartaqtyń memlekettik isterinde erekshe oryn alǵan.

Orusýt halqyna, Orta Ázıa men Kavkaz elderindegideı, monǵol shapqynshylyǵy orasan úlken apat ákeldi. «Bizdiń ákelerimiz ben týǵan-týysqandarymyzdyń qanyna jer lyqyldap toıdy. Tiri qalǵandaryn, adam balasy kele almas, alys jaqqa quldyqqa aıdap áketti. Jermen-jeksen etip qıratqan, órtengen qala oryndaryn jýsan men alabota japty. Otanymyz jat jurttyń aıaǵynyń astynda taptaldy» dep jazylǵan sol kezdegi orusýt eliniń kóne shejiresinde.

Monǵol shapqynshylyǵy qandaı aýyr tıse, olardyń ústemdigin júrgizý de jeńil tıgen joq. Knázdiktary Altyn Orda quramyna kirmegenmen, monǵol shapqynshylaryna salyq tólep turýǵa mindetti boldy. Sharýashylyǵy ábden kúızelgen halyqqa mundaı salyqty tóleý ólimmen birdeı aýyr tıdi. Al salyqty alǵashqy kezderde monǵol qyzmetkerleri, sońynan orusýt knázdary jınap, Ordaǵa aparyp turdy. Bul salyqtardyń der kezinde jınalýyn, jaı halyqtardyń bóten qylyqtaryn baqylap turatyn áskerı toptardyń bastyqtaryn basqaq dep atady. Bular jurttyń qaqqanda qanyn, syqqanda sólin aldy. Tóleı almasa dúre soqty, úıin órtedi. Osyndaı Shalken degen qanisher basqaqtyń qıanatyn halyq:
«Aqshasy joqtyń
Balasyn aldy.
Balasy joqtyń
Áıelin aldy.
Áıeli joqtyń
Túgeldeı ózin aldy»,
dep jyr shyǵardy.
Ásirese halyqqa, bolmashy birdemeni sezse, Altyn Orda jaýyngerleriniń tosynnan tosyn, orusýt qalalaryn shabatyn ádetteri qatty batty. Únemi osylaı. Buǵan shydaı almaǵan orusýt halqy álsin-álsin Altyn Ordaǵa qarsy bas kóterdi. Osylaı Tver, Rostov, Iaroslavl, Sýzdal tárizdi shaharlar birneshe ret shabyldy. Monǵol qosyndary orusýt eline kelgen soıqan qyrsyq edi. Biraq osy batyr el, shyǵystan kelgen qandy balaq jaýynyń súıir ushty naızasyna jalańash keýdesin qarsy tosty, ony álsiretti. Sóıtip, Batys Jaǵropany jaýlap alýdan qutqardy.

Orusýt jerin dál osy tusta jalǵyz monǵoldar ǵana emes, Batys memleketterdiń de basyp alǵylary keldi.

Teriskeı Jaǵropa men shyǵys elderin orusýt jerimen baılanystyratyn mańyzy zor, saýda jolynda turǵan uly Novgorod jerine osy kezde nemis kresshileri qaıtadan shabýyl jasaý daıyndyǵyna kirisken.

Al Novgorod jurty ózderin monǵoldar shappaǵanymen, arasyna jyl salyp bastarynan Lıvon Ordeni men nemis rysarlaryna qarsy eki úlken aıqas ótkizgendikten, ábden álsirep qalǵan edi. Mundaı jaǵdaıda, Teriskeı - Shyǵys orusýt knázdarynyń basshysy, Vladımır men Novgorodtyń uly knázi Aleksandr Nevskıı, (onyń ózi otyrmaǵanmen, óz atynan balalarynyń bireýine tapsyryp, Uly Novgorod isin syrttaı da basqarýǵa haqy bar bolatyn) ózge knázdardan Lıvon Ordeninen orusýt jerin qorǵaýǵa kúsh suraıyn dese, bári de Altyn Orda soqqysynan áli esin jıa almaı jatqan. Esin jımaq túgil, bastaryna tóngen joqshylyq pen zorlyq-zombylyqtan, kúnnen-kúnge júdeı túsken.

Osynyń bárine tózgen bul qandaı er halyq! «Orystyń erligi de, tabandylyǵy da monǵoldan kem emes! Tipti artyq ta,— dep jazdy óziniń dápterine shyǵys saıahatshysy,— átteń, átteń, monǵoldar bastaryn qostyrmady. Ár qalasyn, ár knázdyǵyn jekelep shapty».

Mine, osyndaı kezeńde Aleksandr Nevskıı nemere inisi Gavrııldy Orda taǵyna bıyl jazda otyrǵan Sartaqqa dońyz, ıaǵnı 1256 jyly elshi etip jiberdi. Ondaǵy oıy — nemis rysarlary men Lıvon Ordenine qarsy shyǵý úshin eń bolmasa Altyn Ordadan tynyshtyq taýyp, yńǵaıy kelse, Pskov pen Novgorodty ýaqytsha salyqtan bosatý, sóıtip, tynystaryn keńeıtýge mursat berýdi suraý edi.

Qystyń saqyldaǵan sary aıazy turǵan. Saraı-Batý shaharyna batys jaǵynan qulaıtyn jolmen Altyn Orda tóleńgitteri qorshaǵan, bastaryna qypshaqı súıir tóbeli túlki tymaq, qarsaq bórik kıgen Gavrııl basqarǵan orusýttyń bir top onǵy boıarlary qalaǵa kirdi. Sartaq ordasynyń aldynda jańa ǵana syrtqa shyǵyp turǵan. Basynda daǵaradaı qundyz tymaq, ıyǵyna jáı ásheıin jaba salǵan qundyz ishik. Qarýsyz. Tek ishik ishindegi zerlengen qara maýyty beshpetiniń búıir tusynan, súıem qarys etip qaqtaǵan altyn belbeýine baılanǵan, súıek sapty, altyn qynaly sala qulash qanjary ǵana kórinip tur.

Kele jatqan adamdardyń ishinen ataqty Aleksandr Nevskııdiń nemere inisi jas Gavrııldy tanyp, asyqpaı orda baspaldaǵynan tómen túsip, attylarǵa qarsy júrdi. Salt attylar Altyn Orda hanynyń ózi bularǵa qaraı bettegenin kórip, attarynan túse-túse qaldy. Qorshap kele jatqan kúzetshi jigitterdiń eki-úsheýi qonaqtardyń attarynyń tizginderin ustap, joldan qıǵash turǵan rabatqa qaraı bettedi.

Orusýt knázdary men boıarlary Sartaqqa taıap kelip, ıilip sálem berdi.

Sartaq Gavrıılmen monǵol ádetinshe tósine tósin tıgizip amandasty.

— Joldaryń oń bolsyn! — dedi Sartaq.

— Aıtqanyń kelsin, Altyn Orda hany,— dedi Gavrııl sál basyn ıip,— sizdiń andańyz, bizdiń aǵamyz knáz Aleksandr Iaroslavovıchtyń ózińizge arnap joldaǵan ótinishin aıtqaly alys joldan at sabyltyp kelip qaldyq.

— Qymbatty knáz sálemdemesi dalada turyp tyńdarlyq qysqa emes shyǵar,— dedi Sartaq.— Ordaǵa kirińizder, qonaq bolyńyzdar.

Sartaq Gavrıılmen qatarlasa, onyń qasyndaǵy kisilerdi ertip ordasyna qaraı júrdi. Sonda ǵana ózge knázdardan sál qıǵashtaý kele jatqan uzyn boıly, aqsary, júdeý óńdi qoıý qyzǵylt saqal-murty býryl tartqan, ústine shubatylǵan teri ton kıgen Novgorodtyń belgili adamynyń biri Svátoslavty kórdi. Onyń úlde men búldege oranǵan Altyn Orda bekzadalaryna qaraǵan yzaly kógildir kózinen ana jyldaǵydaı, taǵy bir sýyq, yzǵarly sazdy baıqap qaldy. Sartak jymıa kúldi. «Orusýt eli mynandaı joqshylyqqa ushyrap, isherge asty, jeýge tamaqty ázer taýyp jatqanynda, sender bizdiń arqamyzda úlde men búldege oranyp júrsińder ǵoı dep oılap kele jatyrsyz ǵoı, qaısar Svátoslav, dáý de bolsa» dedi ishinen Altyn Orda hany. Onysy da ras edi. Svátoslav Altyn Orda bekzadalaryna tunjyraı qaraýmen boldy.

Qoıan, ıaǵnı 1219 jyly shyǵys eliniń osy tustaǵy eń úlken handyǵynyń biri Horezmshah memleketine Shyńǵys han attanysy bastalar aldynda Otyrardyń naıyby Horezmshah Muhamedtiń nemere inisi Qadyrhan Ulanshyq bolatyn. Otyrar ol kezde myqty bekinis jáne Qorasannyń mádenıet oshaǵynyń biri edi. Qadyrhan naıybtyń qaramaǵynda jıyrma myń atty ásker turǵan. Shabýyl aldynda, Shyńǵys han osy Otyrarǵa barlaý retinde ózine qyzmetke engen musylman saýdagerleri men monǵol bekzada urpaqtary bar, tórt júz elý adamnan quralǵan kerýen jibergen. Bul kerýen syrt qaraǵan adamǵa Otyrarǵa saýda-sattyq úshin kelgendeı edi. Al shyn maǵynasynda barlaý kerýeni bolatyn. Shyńǵys hannyń bir tásili — shabatyn elderine aldyn ala ádeıi adamdar jiberetin. Olar «Eshkim bóget bola almas jaý keledi. Jaqynda osy araǵa jetip qalar» dep jurttyń kúni buryn záre-qutyn qashyryp, berekesin alatyn qaýeset-ósek tarata bastaıtyn. Bul kerýenniń adamdaryn da osyndaı laqap taratýǵa jibergen. Kelgender ádettegideı saýda-sattyq kerýeni emes, barlaý kerýeni ekenin bilip qalǵan Qadyrhan naıyb kerýen adamdaryn tep-tegis qyryp salǵan. Dúnıe-múlikterin óz qazynasyna túsirgen. Jalǵyz ǵana adam qashyp shyqqan. Sodan, bolǵan oqıǵany estigen Shyńǵys han qaharyna minip Horezmshah Muhamedke: «Qadyrhannyń qol-aıaǵyn kisendep Qaraqorymǵa jetkizýin» surap elshiler jibergen. Muhamedshah bir jaǵynan týysyn ustap berýge ózge ómirlerden qoryqqan, ekinshi jaǵynan jıyrma myń áskeri bar Otyrar naıybynyń ońaı berilmeıtinin túsingen. Shah endi amalsyzdan monǵol hanymen soǵysýǵa májbúr bolǵan. Kelgen elshilerdi bu da tegis óltirgen. Sodan soń ol áskerin jınaı bastaǵan. Buryn soǵyspaýǵa ótirik ýádelesken Shyńǵys han, synyqqa syltaý etip, attanysqa shyqqan. Otyrardy shabýdy ortanshy balalary Jaǵataı men Úgedeıge tapsyryp, úlken balasy Joshyǵa Seıhýndarıanyń joǵary jaǵynda kentterdi alýdy buıyrǵan.

Sol jyly kúzdiń bas kezinde monǵol áskeri Otyrardy kep qorshady. Jaýynan eshbir keshirim kútpegen Qadyrhan jıyrma myń áskerine, qala turǵyndaryn qosyp, jan aıamaı qarsylasyp baqty. Qalany qorshap alǵan monǵol áskeri bes aı boıy eshteńe isteı almady. Átteń, osy kezde bir qaıǵyly oqıǵa boldy. Urys aldynda Otyrarǵa járdemge Muhamedshah jibergen Qarasha batyr basqarǵan kóshpendilerdiń áskeri opasyzdyq etti. Budan ári monǵoldarǵa qarsy turýǵa shydaı almaı Qarasha batyr bar qosynymen bir túnde qaladan shyǵyp, ózderiniń dalasyna qaraı qashty. Bular shyqqan darbazadan sol sátte monǵoldar kirip úlgirdi. Endi urys qala ishinde boldy. Áskeriniń deni qyrylǵan Qadyrhan endi qalanyń ortasyndaǵy hısarǵa kirip bekindi. Urys burynǵydan da qyza tústi. Qalaǵa kirgen monǵol jaýyngerleri qolǵa túsken turǵyndardy qoıdaı etip baýyzdady. Biraq halyq ór úı, ór qorany bekiniske aınaldyrdy. Naıyb ordasyndaǵy erjúrek Qadyrhan men onyń ólimge bel býǵan batyr jaýyngerleri qarysyp turyp aldy. Bul arada da aıqas aıdan astam mezgilge sozyldy. Aqyry kúshi basym monǵol áskeri jeńýge aınaldy. Sonda da Qadyrhan jaý qolyna ózi kelip túspedi. Aqyry hısardy monǵoldar alyp, Qadyrhannyń endi urysar jeri qalmaǵannyń ózinde de, ol eń sońǵy joldastarymen naıyb saraıynyń tóbesine shyǵyp, jaýymen sol jerden alysty. Al saraı tóbesinde de bul eń sońǵy eki serigi de oqqa ushyp, jaýyna atatyn jebesi bitken kezde bul qalyń monǵol qolyna aıbat shegýmen boldy. Hanızaqandary ákep bergen saraı kirpishterin joǵary qaraı órmelegen monǵoldarǵa laqtyrdy. Talaıyn qulatty. Aqyry saraı hanızakandary da tegis qyrylyp, jaýyna laqtyratyn kirpishi de qalmaǵanda, Qadyrhan ózin tirideı ustaýǵa jan-jaǵynan qorshap taıap kele jatqan monǵol tobyna qarýsyz, judyryǵyn túıip alyp qarsy umtyldy. Osylaı qolǵa túsip, ústi-basy qyp-qyzyl qanǵa malynyp, qansyrap jatqan Qadyrhannyń janyna Úgedeıdin úlken uly Kúıik kelgen.

— Shyn batyr ekensiń,— dedi ol.— Batyr adamdy monǵoldar da qurmetteıdi. Óler aldynda ne tileısiń, sura, beremiz.

— Jalǵyz ǵana tilegim bar,— degen Qadyrhan,— senderdiń qaban tumsyqtaryńdy kórgim kelmeıdi, tezirek óltirińder!

Yzalana qalǵan Kúıik qolyndaǵy jalańash qylyshymen tartyp jibergen. Osylaı batyr naıyb qaza bolǵan. Monǵoldar Otyrar qalasyn on kún tonaǵan, birde-bir qyshyn qaldyrmaı kúıretken. Bir kezde dúnıe júzine áıgili uly ǵulama Ábilmansur ál-Farabı kitap oqyǵan, búkil álemde kitapqa baı shyǵystyń eń úlken kitaphanasy bop sanalatyn Otyrardyń ǵajaıyp kitaphanasyn órtedi. Osylaı qanisher basqynshylar bir kezde ekinshi Mekke dep atalǵan ataqty Otyrardy jermen-jeksen etken.

Monǵol qosyndary osy aradan ekige bólingen, biri Buhara men Samarqandqa attanǵan. Olar bul qalalardy da alǵan, Shyńǵys han áskeri kelmesten buryn myń jarym jyl ómir súrgen Samarqandtyń kez kelgen qyzyqtyratyn hısar, rabat, saraılary, dinı ǵıbadathanalarynyń dymyn qaldyrmaı kúıretip, tas-talqan etken. Monǵol áskeriniń ekinshi bólegi budan keıin Syǵanaqqa bettegen. Qypshaqtyń bul bekinis - shaharynyń turǵyndary da keýdelerinde shybyn jandary qalǵansha alysqan, qarsylasqan. Jeti kún tynbaı soǵysyp aqyrynda jeńilgen. Monǵol naısap jaýyngerleri bekinis shahardy tonaǵan, adamdaryn qoıdaı qyrǵan. Syǵanaqtan keıin olar Qorasanǵa qaraı, Uly Horezm handyǵyna attanǵan. Osy qyrǵyndardyń ishinde monǵoldardyń Qara Buǵy atty on segiz jasar, shombaldaı qara jigiti kózge túsken. Bul óziniń alyp kúshiniń arqasynda qazandaı tastardy bórikteı laqtyratyndyǵymen, ne qorqýdy bilmeıtin, jolbarystaı júrektiligimen ǵana kózge túsip qoıǵan joq, ol, ásirese óziniń, asqan qanypezerligimen, adamdy aıaýdy bilmes qattylyǵymen esireı turǵyndardyń záresin aldy.

Qara Buǵy keıinirek bir áskerı bóliste Batý hannyń qaramaǵyna kóshti. Altyn Orda ıesiniń sapynda talaı shabýylǵa qatysty. Legnıse maıdanynda da boldy. Mine, osy Qara Buǵyny Batý da jaqsy kórdi, sonyń arqasynda júzbasy erejesine jetti. Qatygez qaısarlyǵymen, Altyn Orda múddesi úshin jan aıamaı istegen qyzmetimen Qara Buǵy Sartaqqa da unaǵan, onyń oń qolyna aınalǵan.

Qara Buǵy bir kúni eshbir qylmystan shoshyp kórmegen Altyn Orda qanypezerleriniń ózderin de tań qaldyrǵan, jandaryn túrshiktirgen.

Jaz shyǵa bastaǵan kez edi. Mal kókke toıynyp, aqqý, qazdyń áni estilip álemniń sáni kirip qalǵan. Jyldaǵy kásibi boıynsha orusýt dıqandary jer jyrtyp, tuqym sebýge kirisip te ketken edi.

Osy kezde orusýt qystaqtarynan kóktem salyǵyn jınaýǵa Altyn Ordadan kóptegen tóleńgit jasaqtar shyqqan. Sol tusta Qara Buǵy basqarǵan bir top monǵol jigitteri, Novgorodke jaqyn bir shaǵyndaý qalashyǵynda bolyp, óz ordalaryna qaraı kele jatty. Jasaqtyń aldynda — jal quıryǵy tógilgen esik pen tórdeı qara aıǵyr mingen Qara Buǵy. Qara temirden shynjyrly saýyt pen qara dýlyǵa kıgen. Ózgelerden anaǵurlym deneli Qara Buǵy, anandaıdan bir qara jartas jyljyp kele jatqandaı kórinedi. Alty kisiden qurylǵan jasaqtyń soń jaǵynda dóńgelekteri daǵaradaı eki aıaqty úsh arba keledi. Qasqyr, qoıan, qarsaq, túlki terilerin taýdaı etip úıip apty. Bul qys boıy ılenip, kóktem shyǵa Altyn Ordaǵa beriletin salyqtyń bir bólshegi edi.

...Top kógildir tolqyndy qamysty kóldi aınala berdi. Kóldiń teriskeı jaǵyndaǵy óńirde orusýt mujyqtary aǵash soqalaryna sıyrlary men sholaq quıryq mástekterin jegip ap, jer jyrtyp júrgen-di.

Kenet kógildir beleńnen kóz almaı kele jatqan Qara Buǵy atynyń basyn tejep, kilt toqtaı qaldy. Kóldiń qamysty jaǵasynyń oıpattaý tusynan bir top balalar shyǵa keldi. Bári de bálıǵatqa tolmaǵan, búldirshin kileń. Balalar qamys arasynan, sirá, úırek, qazdyń jumyrtqalaryn jınap ákele jatqan bolýlary kerek, kıimderiniń etekterin tompıtyp alypty. Kenet susty monǵol jasaǵyn kórip, toqtaı qaldy. Shapqynshylardan ábden záre-quty qashyp, qorqyp úreılengen bısharalar, kózderi bajyraıyp sál turdy da jalma-jan etekterindegi jumyrtqalaryn jerge laqtyryp jiberip, qulyndaǵy daýystary quraqqa shyǵa, shyr-shyr etip qasha jóneldi.

Aldarynda aıaǵy jerge tımeı, shashy altyn jalatqandaı sap-sary bir qyz ketip barady. Baltyry áppaq, boıy da ózgelerden boıshańdaý ma, qalaı? Qara Buǵy dúnıeni jańa ǵana kórip turǵandaı tamsana qarap, qadaldy da qaldy. Atyn oqys tebinip qalyp edi — ytqı jóneldi. Al qyz bala... Tosyn júrip quzǵynǵa kezikkenin zamatta sezingen albyrt júrek taıdaı týlap, jas deneni qaq jaryp jibere jazdady. Esin bilmeı qulaǵany da sol edi — quzǵyn kómeı, qatygez neme at ústinen ilip aldy da ketti. Jasaǵyna jaıtańdaı kelgen ol:

— Sender júre berińder, men birazdan soń qýyp jetemin,— dep kól jaǵasyndaǵy qamysqa qaraı at basyn burdy. Sál-pál ýaqyt ótti me, ótpedi de, qyzdyń daýsy qaıtyp estilgen joq. Jan alǵysh qara dúleıdi kórgende, onyń naqaq júregi jarylyp ketken edi... Balalardyń alǵashqy úreıli daýystary shyqqan sátte, bir sumdyqtyń bolǵanyn sezip qalǵan mujyqtar esteri qalmaı júgire jónelgen. Sonda qoǵasy japyrylǵan tusqa jurttyń aldymen qorbańdap júgirip jetken Svátoslav bet-aýzy qoj-qoj tastaı usqynsyz bitken Qara Buǵynyń zý ete túskenin kórip qalǵan. Átteń qolynda óler edi-aý, toqtamaı óte shyqty. Tek qulynshaǵynyń jansyz denesin qushaqtap qaldy. Sóıtkenshe bolmaı shubyryp ózge mujyqtary da jetti. Svátoslav ústindegi kenep kóılegin sheship sábıiniń denesin orap-shymqady da:

— Sharýalaryńa bara berińder! — dep buıyrdy mujyqtarǵa hannyń aldyna bir baryp qaıtpaı, úıge kelmeımin.

Sodan soń balasynyń denesin baýyryna qysyp qushaqtap, Novgorodqa taman Ilman kóliniń toǵaıly jaǵasynda úzeńgiles bekzadalarymen saıahat quryp júrgen Batýdy betke alǵan.

Bul kelgende han toby jańa ǵana kól jaǵasynan qaıtqan eken. Svátoslavtyń Aleksandr Nevskııdiń adamy ekenin túsingen han nókerleri ony Batýdyń aldyna alyp keldi. Batý jańa ǵana jýynyp shatyr aldynda tur edi. Svátoslav sál basyn ıdi de, balasynyń denesin qushaqtaǵan qalpynda, bolǵan oqıǵany qysqasha aıtyp berdi. Batý sál bozara tústi de, jendetterine Qara Buǵyny tez taýyp ákelýdi buıyrdy. Hannyń bozarǵan túrinen, meıirimsiz qatty ashýǵa mingenin túsine qalǵan jendetteri zamatta joq boldy. Sosyn Batý óz ordasyna qonaqqa kelip jatqan, Uly han Úgedeıdiń emdeýshisi ataqty lama Saqıa-pandıtty shaqyrtty. Jetpisten asyp ketken oqymysty dáriger qasyna kelgende orusýt adamy qushaqtap turǵan qyz balanyń neden ólgenin bilip berýin surady.

Nókerleri hannyń jeńil joryq taǵyn shatyrdyń aldyna ákep qoıdy. Jurt ta jınalyp qaldy. Batý jibek kilem ústindegi taǵyna otyrdy. Oń jaǵyna Móńke, sol jaǵyna teteles inisi Berke kelip turdy. Sóıtkenshe bolǵan joq, tórt jendet ótkir ushty naızalaryn shanshyp jiberetindeı, jan-jaǵynan oqtap, yzadan jelke júni údireıip ketken qabandaı, bet-aýzy túk - túk bop búkireıe qalǵan Qara Buǵyny aldaryna salyp aıdap ákeldi.

— Qolyna kisen salyńdar,— dedi Batý.

Eki jigit eki jaǵynan kep Qara Buǵynyń qolyn artyna qaıyrdy da, shynjyrly kisendi sart etkizdi.

Osy kezde úıden balasyn kótergen Svátoslav pen Saqıa-pandıt shyqty. Jurt Qara Buǵynyń bir sumdyq istegenin endi túsinip orusýt adamynyń qolyndaǵy qyz balanyń ashyq betine úńile qaldy.

— Neden ólipti? — dedi Batý oqymysty dárigerge qarap.

— Tym qorqyp ketken bolýy kerek, júregi jarylyp ketipti,— dedi Saqıa-pandıt.

Batý Qara Buǵyǵa qarady. Onyń myzǵymas, qysyq kózinde «Baǵynyshty eldiń bir qyzy qorqyp óldi dep, Altyn Ordaǵa kóp jyldan beri qyzmet etip kele jatqan sendeı adamdy bylaı qorlaýym jón bolmaǵan syqyldy - aý» degendeı bir bolmashy sezimniń ısharaty belgi bergen tárizdendi.

Batý qaıtadan oqymysty dárigerge buryldy.

— Sonda, myna orusýttyń balamdy zorlady degeni jalǵan bolǵany ma? — dedi.

— Joq, bul aqıqat,— dedi Saqıa-pandıt.— Ol ólgen qyz balanyń denesin qorlaǵan.

Jurt tyna qaldy. Qarsylyq etip birden berilmeı, kóp aıqasyp baryp jeńilgen jaýlarynyń ústerinen taqtaı qoıdyryp, olardyń súıekteri byrtyldap synyp, jan daýystary shyǵyp jatqandaryna esh mán bermeı, taqtaı ústinde torasun iship, serikterimen áńgime quryp otyra beretin Batý, kenet burynǵysynan da qatty surlana tústi. Endi ol Qara Buǵyǵa qarady.

— Uly pandıt Saqıanyń aıtyp turǵany durys pa? — dedi.

— Solaı,— dedi Qara Buǵy gúr etip. Ol yrjıa kúlgendeı boldy.

— Men qyzdyń janyn qınaǵan joqpyn. Bári bir emes pe?!

Batý endi tipti bop-boz bop ketti. Kenet sol jaǵynda shetkerirek turǵan balasy Sartaqqa kózi tústi. Onyń Qara Buǵyǵa jerkene qaraı qalǵanyn kórdi. Batý oń jaǵyndaǵy Móńkege buryldy.

— Qandaı úkim aıtasyz? — dedi.

— Iá, monǵol jaýyngerine abyroı bermeıtin qylmys,— dedi atyshýly qatygez Móńke.— Biraq, kóp jylǵy Altyn Orda taǵyna sińirip kelgen eńbegin eske alyp, jazany sál jeńildetken jón bolar. Kók shybyqpen júz mártebe dúre soǵylsyn!

Batý endi sol jaǵyndaǵy Berkege buryldy.

— Siz qandaı jaza durys deısiz?

— Musylman dini boıynsha mundaı adam o dúnıede dozaqqa janýǵa tıisti. Óıtkeni, qıanat etken adamy sábı ǵoı,— dedi musylman dinindegi Berke,— sonda da bul dúnıeniń qylmysyn o dúnıege qaldyrý bizge de kúná. Buǵan kók shybyqpen myń dúre soǵylsyn!

Batý ıin tiresken jurttyń júzin bir sholyp ótti. Báriniń de qabaqtary jabylyp, kisi ólimine ábden etteri úırenip ketse de, dál mynandaı sumdyq qylmys istegen adamǵa eshbir keshirim bergileri kelmegendeı túksıe qalǵan.

— Al siz ne tileısiz? — dedi kenet ol Svátoslavqa.

— Altyn Orda hany, bar tilegim, myna malǵundy óz qolymmen baýyzdaýǵa ruqsat etińiz! — dedi.

Batý kenet oılana qaldy. Móńkeniki jón. Jeńilgen eldiń on jasar bir balasy óldi dep, on segiz jasynan monǵol ústemdigin kóksep, aıanbaı batyrlyq etken adamdy ólim jazasyna buıyrýǵa bola ma? Árıne, bolmaıdy. Ras bunyń aıyby zor, ólgen balany balaǵattap, monǵol jaýyngerleriniń atyna nuqsan keltirdi. Sol úshin Berke aıtqandaı myń dúre soqqan abzal bolar. Ólip kete me, tiri qala ma, óziniń baǵynan kórsin. Biraq bul úkimdi ózgeler, mynaý jurt ádil kóre me? Túrlerine qarasań tek qylmystyǵa ólim jazasyn tilep turǵandary haq. Iá, bular tek ólim jazasyn tilep tur. Handarynan da sondaı úkimdi kútedi. Bul ańqaý el, jazyǵy joq mıllıondaǵan adamdy qyrǵan handaryn, osyndaı bir bolmashy iste ádilettilik kórsetse Saın han — qasıetti han dep ataıdy... Bir júzbasynyń ómirinen, júz myń halyqtyń pikiri qadirli emes pe? Ol kenet Svátoslavqa qarady.

— Bolsyn tilegiń! — dedi. Jurttyń túkpir jaǵynan áldekimniń:

— Bárekeldi!

— Batý han — ádiletti han! Saın han! — degen daýystary da shyǵyp qaldy. «Báse,— dedi sál ezý tartyp Batý ishinen — bul qara halyq ımpram degenim qyzyq, myń jamandyǵyń ishinen bir jaqsylyǵyńdy kórse, soǵan da máz».

Taǵdyrynyń ne bolyp bara jatqanyna jańa túsine bastaǵan Qara Buǵy: «keshir, han ıem» dep, aıqaılap jiberip, bir dizerlep otyra qaldy. Sol sátte Svátoslav balasynyń denesin jerge qoıdy da, Qara Buǵyǵa taıandy. Qara Buǵy oǵan jalyna qaraı bergeninde, yqsham qımyldap, yshqyrynyń ishinen baılanǵan qanjaryn qynabynan sýyryp aldy da, tamaǵynan oryp - oryp jiberdi. Qara Buǵynyń dobaldaı basy endi bir jaǵyna qaraı salbyraı berdi de, denesi áp-sátte jerge dúńk ete tústi.

Svátoslav artyna burylyp ta qaraǵan joq. Jerde jatqan balasynyń denesin kóterip aldy da júre berdi.

Oǵan eshkim «toqta» degen joq. Tek Batý ǵana óziniń art jaǵynda turǵan bas ýáziri, ákesiniń inisi Shyńǵystyń Qulan qatynynan týǵan Qulqannyń balasy Saýyqqa buryldy. Jurtqa estirte:

— Ana kisini toqtatyp, astyna at ber, qaltasyna qyzdyń qunyn sal,— dedi. Han taǵynan sol tómendeý turǵan Legnıse aıqasynyń qaharmany, han sheshimine rıza bolǵan, Altyn Ordanyń áıgili lashqarqash-ı buzuryǵy Batýdyń jezdesi mańǵyt Tólen batyr basyn ıdi.

— Saın han — Batý han! — dedi ol. Jurt ta:

— Batý han — Saın han! — dep daýryǵa qaldy. Óziniń qyryq jylǵa jýyq shabýyl-urystarynda, áskeri myń san halyqty qyrǵan, dúnıeni qan sasytqan, tasqa salsań qaıtpaıtyn Batý, keıde osyndaı bolmashy isterimen ádiletti bolyp kórine biletin. Bul jolǵysy da sondaı tósiliniń biri edi. Altyn Ordaǵa jan-tánimen berilgen, san synnan ótken bir batyr jaýyngerinen ózi qatty úkim aıtyp aırylǵanyna ishteı ol óte qynjylǵan. Biraq syr bermegen.

Sondaǵy sýret Sartaqtyń kúni búginge deıin kóz aldynda. Sonan beri on jyldaı mezgil ótse de, Svátoslav áli kókjal qasqyrdaı aıbarly, tek saqal - shashyna aq kirgen, býyryl tartqan. Átteń ne kerek, sondaǵy oqıǵany áli kúnge deıin esine ustaǵanmen, Sartaq, sol kúni bir jaǵdaıdy ańǵarmaǵan. Sondaǵy jıynǵa, Qara Buǵynyń eń kishi inisi, Berkeden qashyp keldim degennen keıin Sartaq ózine baqaýyl etip alǵan, qazir han tobynyń eń sońynda kele jatqan myna Sary Buǵy da bolǵan. Ol aǵasy Qara Buǵyǵa Sartaqtyń jerkene qaraǵanyn da kórgen. Biraq beti bir búlk etpegen. Tek Sartaqqa óshtese qalǵanyn kózinde bir sot paıda bolǵan yzǵar oty ańǵartqan da qoıǵan. Árıne, buny bilse, Sartaq Sary Buǵyny ózine baqaýyl etip alar ma edi, almas pa edi, kim bilsin...

Sartaq orusýt elshilerin, óziniń serikterin, nókerlerin ertip han ordasyna kirgennen keıin:

— Qurmetti elshiler, búgin is jaıyn áńgime eteıik,— dedi.

— Altyn Orda hanynyń qadirli qonaqtary bolyńyzdar.

Barlyq jurt basyn ıip tájim etti.

Sartaq endi orusýttar kelgeli dostyq syńaı kórsetpeı, qabaǵyn qars jaýyp úndemeı júrgen adamǵa buryldy.

— Saýyq aǵa, siz de qarsy emessiz ǵoı? — dedi.

Bul Batýdyń keshegi bas ýáziri, búgingi Orda aqylshysy Saýyq edi.

Qazir ol alpystan asyp ketken qart. Tuǵyrdan túsýge taıaý bir kezdegi múbárák júzi ábden ájimdelgen. Batý ólgennen keıin Shyńǵystyń ataqty urpaqtarynan Altyn Orda mańynda qalǵan eń úlkenderi Berke, Ubaıra-Subaıra ulysynyń hany Ordamen shańyraq - tas Joshynyń besinshi balasy Sıbannan taraǵan Bahadúr jáne osy Saýyq.

Qazir Sartaqtyń qasynda osy úsh aqsaqaldyń úlkeni Saýyq qana otyr. Al Altyn Orda hanynyń óz aqylshysyna jeke kóńil bólýiniń sebebi de bar. Ákesi Qulqan Batý orusýt jerine attanǵanda bir qosyndy basqarǵan. Ol ıt, ıaǵnı 1238 jyly Kolomna qalasyn alǵan. Osy urysta jaý qolynan Qulqan qaza tapqan. Han urpaǵy jaý qolynan ólgen qalaǵa monǵoldar óte ósh keletin. Mundaıda, shahar bekinisiniń dymyn qaldyrmaı kúl-talqan etip, qarsylyq kórsetken turǵyndaryn qoıdaı qyryp tastaý Shyńǵys urpaǵynyń ejelgi salty. Osy aıqasqa Saýyq ta qatynasqan. Ákesiniń qunyn qaıtaramyn dep jurtqa orasan qıanat istegen. Sodan beri bul orusýt eline qandy kóılek qas, bertin kele Batýdyn bas ýáziri bolǵan shaǵynda da, onyń orusýt eli jaıyndaǵy keıbir bitimine ishteı ala kóz bop kelgen. Biraq Altyn Orda hanynyń óz degeni bolmasa, ózgeniń sózin tyńdaı qoımaıtyn qatal minezinen jasqanyp, úndeı almaǵan. Al Sartaqqa aqylshy etilip belgilengennen beri de, «Alaýyz jigitter qos bolmaıdy, talanǵan el dos bolmaıdy» degen uǵymdy keıde aldyna tartyp, Altyn Orda hanyna orusýt elimen tym jaqyndasyp ketpeýin tilegen. «Qolyńda kúshiń barda qasyń da dos, qasyndy jaý etkiń kelmese, kúshińe kúshińdi qos» deıtin ol.

Hannyń álgi suraqty buǵan nege bergenin Saýyq aıtpaı túsindi.

— Jón ǵoı, han nem,— dedi basyn ıip,— alystan at terletip kelgen meımandardyń dem alǵandary aqyldy jáıt.

Qonaqtarǵa arnalǵan tý bıe soıyldy, shelektep torasun, sabalap qymyz ákelindi.

Baqaýyl Sary Buǵy aıaǵynyń ushymen júrip qyzmet istedi.

Ataqty Qypshaq taıshy Súlengút, qaraǵaı dombyrasyn urǵylaı Shyńǵys han shejiresinen belgili «Iýán Chao Bı Shıdiń» Altyn Orda ulysyna taraǵan qypshaqı túrin aıtty.

Bir mezet ol taıjuǵut adamdary erte kezde Shyńǵysty óltirmek bop izdep júrgende, úıine tyǵyp aman alyp qalǵan taıjuǵut Torǵan Shereni, sońynan Temýchın Shyńǵys han bolǵannan keıin oǵan Selengi ózenine sheıin sozylyp jatqan merkıt jerin bergenin, Torǵan Shereni darhan etip, saýyt kıip, úki taǵýǵa ruqsat etkenin, eger áldeqalaı qylmys istese, toǵyz mártebege deıin ol jazalanbasyn degen jarlyǵyn jyr etkende, Sartaqtyń uly atasy jaqsylyqqa jaqsylyq qaıtara biletin kemeńger edi dep tógile qaldy.

Sodan keıin Shyńǵysty han kóterýge kúsh qosqan, áıgili Altaı, Hýchır, Secheı-bekı noıandardyń:
«Jaýyńdy shapsań, ákep beremiz
Saraıyńa sulýlaryn qyzdardyń.
Qatyndarynyń bar sylqymyn
Saıgúlik tulpar qaz moıyn
Júırigin kileń jylqynyń.
Ańǵa shyqsaq sharlap jer júzin
Saǵan dep erge ilemiz.
Toǵaıdyń jannat, qundyzyn,—
dep bastalyp,
Buzbaq eger subhat kúnińdi
Bizdeı paqyr qulyńdy.
Aıyryp qatyn-baladan
Jurtyńa qaldyr qańyraǵan,—
dep bitetin Shyńǵys hanǵa bergen anttarynyń qypshaqı túrin aıtqanda «sender de Sartaq hanǵa sondaı berilgen adal bolyńdar» degen oıdy shegeleı túskisi kelip, álsin-álsin otyrǵandarǵa qarady.

Taıshy oıyn ózgelerden góri Svátoslav pen Saýyq jedel túsindi. Saýyq «durys qoı» degendeı taıshyǵa qarap basyn ızedi. Orusýt adamy burynǵysynan da tunjyraı qaldy. Ol kelgennen - aq Batý Ordasynyń altyn kúmbezdi saltanatty saraılarynan bastap, qundyz, torqa, qasqyr ishik, túlki, qarsaq tymaq kıgen, betterinen maıy shyqqan adamdaryna deıin múldem jaratpaı otyrǵan. Ózin ózi zorlap qansha syr bermeıin degenmen, qars jabylǵan qabaǵy arqyly ishtegi ashýy syrtqa shyqqan. Sartaqtyń da bunyń kóńil-kúıin ańǵaryp qalǵany da osydan edi. Al han ordasyna kirisimenen, Svátoslav tipti túnerip ketti. Rasynda da, óziniń týǵan el-jurty joqshylyqtan júdep, jeýge tamaǵy, kıýge kıimi, minýge aty jetpeı oısyrap jatqanda, aq maıdy aıaǵymen teýip, qundyz ishikteriniń jaǵasyn shalqaıta ashyp tastap, altyn, kúmis qarý-jaraqtaryn jarqyldatqan jaýlarynyń kókeıtesti kúıin kórý oǵan qıyn edi.

Sondyqtan da baǵana bári hannyń taǵamhanasyna kirip et jep, qymyz, torasun ishkende de, joldan ashyǵyp kelgenine qaramaı tamaǵynan jóndep as ótpeı, jaı júrek jalǵaǵan da qoıǵan.

Bunyń ishki kúıin Sartaqtan bóten taǵy bir adam ańǵaryp qalǵan. Ol qyraǵy kóz Saýyq edi. «Iá, degen ol ishinen, men senderdi qandaı jek kórsem, sen de bizdi sondaı jek kóretiniń daýsyz, túbi jaǵasynan alatyn jaýym, myna jas bóltirik Gavrııl emes, kóri qasqyr óziń bolarsyń». Bir sát ekeýi de bir-birine syr tarta kóz tastaǵan. Kóńil kúılerin uqqandaı bolǵan. Bulardyń kózderiniń qarashyqtarynda kenet sup-sýyq bop jana qalǵan kek ushqyndary jarq etip aıqasyp, taısalyp ketken almas qanjarlardaı, sol sátte lap etip tutanǵan da qaıtadan kenet sónip úlgergen. Aıqasqa túsýge daıyn eki jaý, ashýyn aqylǵa aýyzdyqtatyp, budan óri sabyrlyq etken.

Baǵanaǵy úsh noıannyń antyna Shyńǵys hannyń:

«Jaýlarymnan tapqan oljalaryńdy

Maǵan bermeı, ózderiń alyńdar.

Ańǵa shyǵyp, alǵan qundyz, kókjaldaryńdy

Maǵan bermeı, ózderińe qaldyryńdar»,—

degen jaýabyn eń sońǵy jyry etip, Qypshaq Súlengút taıshy da aıtaryn taýysqan. Saraı tóńireginen áldeqashan torǵaýyttar — kúndizgi kúzetshiler ketip, olardyń ornyn qapteǵuldar — túngi kúzetshileri alǵan. Túnimen birge búkil Shyńǵys han urpaqtarynyń saraı ishindegi tirshilikterinen bóten ámiriniń bári káshiktáne qaramaǵyna kóshken.

Shyńǵys han dúnıe salǵanyna qyryq jylǵa taıap qalǵanymen, onyń murager balalary, nemereleri áıgili «Dúnıe ákesiniń» tártip jasysynda jazylǵan ámirlerin buljytpaı oryndap kelgen. Sondaı buıryqtyń biri — han saraılaryn, Orda tynyshtyǵyn kúzetý tártibi edi. Sol úshin hannyń ózi torǵaýyt, qapteǵul jasaqtarynan káshiktáne túmenin qurǵan. Áskerleriniń bul túrine ol óte úlken mańyz bergen. Shyńǵys hannyń sol tártip jasysynda: «Buryn bizdiń qaramaǵymyzda segiz júz qapteǵul, jeti júz torǵaýyt bar edi. Búgingi kúni Kók táńirisi, Aspan men Jer qudiretteriniń uıǵarýymen memleket tizgini bizge berilgendikten, sol qapteǵul, saýytker jáne torǵaýyttardan arnaýly káshiktáne túmeni qurylýyn buıyramyn» dep jazylǵan.

Jáne sol túmenniń qandaı adamdardan qurylýy kórsetilgen. «Bizdiń káshiktáne qandaı adamdardan alynatynyn esterine túsirý úshin, myńbasy bitken mynany bilýleri kerek: qosyn basylarynyń, myńbasylardyń, júzbasylardyń, onbasylardyń jáne qarapaıym jáı jurttyń da balalary bizdiń káshiktánege qabyldansyn. Olar qabiletti jáne bizdiń mańaıymyzda qyzmet isteý úshin, syrt pishinderi de kelbetti bolsyn. Bizge qyzmetke kirýge kelgen myńbasylardyń balalary ózimen birge on joldasyn jáne bir inisin erte kelsin. Júzbasylardyń balalary — bes joldasyn, bir inisin, onbasylary men jaı qarapaıym adamdardyń balalary túskende úsh joldasyn, bir inisin ala kelsin. Jáne buryn ózderi qyzmet istegen jasaqtarynan attaryn minip, qarý-jaraqtaryn asyna kelsin. Bizdiń káshiktánege kirgen jigitter janymyzda qyzmet isteıtini málimdelgende, burynǵy ásker qatarynda bolǵan jasaqtarynan myńdyqtar olarǵa on joldastan ertip jibersin. Jáne ákeleriniń bergenine qaramaı, olardyń astaryna minetin attary men qarý-jaraqtaryn qamtamasyz etsin. Sondaı-aq, júzbasy balalary ertip keletin bes joldasyna da, onbasy men jaı qarapaıym kisilerdiń balalary ertip keletin úsh jigitke de, burynǵy ásker qatarynda júrgen jasaqtar, eger bolashaq káshiktánelerdiń ózderinde joq bolsa, qarý-jaraqtary men minetin attaryn daıyndap bersin. Buǵan qosa, kim de kim bizdiń jańadan qurylǵan káshiktánege kirgisi kelse, ondaı adamdarǵa eshkim bóget istemesin» dep buıyrǵan Shyńǵys han.

Jáne sol tártip jasysynda qapteǵuldardyń aıryqsha dárejeleri de, mindetteri de jazylǵan.

«Qapteǵul otyrǵan jerden eshkim de joǵary otyrmasyn.

Qapteǵul turǵan jerden eshkim aty-jónin aıtpaı ótpesin.

Qapteǵul kúzette turǵan úıge, onyń ruqsatynsyz eshkim kirmesin.

Qapteǵuldyń janynan ótip bara jatyp, eshkim oǵan eshteńe demesin, tildespeıtin bolsyn.

Qapteǵuldan eshkim ol kúzetke turǵan jerde qansha adam baryn suramasyn.

Qapteǵuldyń ruqsatynsyz júrgen adam ustalsyn.

Qatardaǵy noıan, myńbasylar, qatardaǵy qapteǵul, káshiktánelerden keıin otyrsyn» dep buıyrǵan Shyńǵys han.

Qysqasy, Shyńǵys han Ordasynyń tiregi áskeri bolsa, áskeriniń áskeri káshiktánesi bolǵan. Bularǵa qaı jaǵynan bolsa da ústemdik bergen. Bular Shyńǵys hannyń syrtqy jaýy túgil, ishki qastaryna qarsy jumsar shoqparyna aınalǵan.

Zamanynda hannyń hany sanalǵan Shyńǵys hannyń ózi:

«Kúnderdiń kúninde meniń taǵyma otyratyn urpaqtarym, urpaqtarymnyń urpaqtary maǵan mura ornatqysy kelse, sol ornatqan altyn murasy bolsyn, ózim qurǵan, ózim basqarǵan on myń adamnan turatyn káshiktáne qosynymdy kózderiniń qarashyǵyndaı saqtasyn. Osy on myń qosynym edi ǵoı ózgelerden anaǵurlym jany ashyǵan meniń qorǵaýshy perishtelerim bolǵan!» — dep úrim-butaqtaryna buıyrǵan.

Osyndaı erekshe ásker — káshiktáne Altyn Ordada da bar edi. Bulardy Batý káshiktáne demeı, tóleńgit dep ataǵan, Shyńǵys han káshiktánelerinen bulardyń da aıyrmasy bolmaǵan. Bular da han taǵynyń kúzetshisi, qorǵany. Altyn Orda handary da tóleńgitterin ózderine qastasqan adamdarynyń, elderiniń janyn alatyn jendetteri etken.

Mine, osy tóleńgitter de tún kele keshki turymnan han saraıyn qorshap alady. Han saraıynan bekzadalar óz úılerine ketisimen ordaǵa tiri jandy kirgizbeıdi.

Alys joldan sharshap kelgen orusýt adamdary meıman - saraı ishindegi arnaýly bólmelerge kirip, ekeýden, úsheýden, aq mamyq, shaıy kórpelerden jasalǵan tósekterine jaıǵasa bastady.

Gavrııl de ózine arnalǵan bólmege kirdi. Syrttaǵy kúzetshiden tys bunyń esiginiń aldyna arnaýly kúzetshi — tóleńgit turdy.

Gavrııl endi sheshinip, jolbarys terisiniń ústine salynǵan tósegine jata berem degende úıge shyraq ustaǵan Sartaqtyń uzaq jylǵy hatshysy, rýmdyq Qoıaq kirdi.

— Ǵafý etińiz, knáz,— dedi ol basyn ıip.

— Birdeme aıtpaq pa edińiz? — dedi tóseginiń ústinde jatqaly otyrǵan Gavrııl,— aıtyńyz.

— Hannyń buıryǵy boıynsha, qazir sizdiń tósegińizge tóleńgit dáıekshi bir qyz ákeledi.

— Qyz? Ony nege ákeledi?

— Ejelden kóne monǵol ǵurpy boıynsha qadirli qonaǵynyń qoınyna qyz salatyn dástúr bar.

— Dástúr? Hrıstıan dininde ondaı ǵuryp joq qoı, Sartaq han hrıstıan emes pe?

— Joq, ol monǵol!

— Qyzyq eken! — dedi oılanyp qalǵan knáz Gavrııl, biraq bul kezde Qoıaq shyǵyp ta ketken edi.

Azdan keıin eńgezerdeı tóleńgit, qyrmyzy qyzyl gúldeı ádemi, jibekteı úlbiregen, Qypshaqtyń bir ýyzdaı appaq baldyrǵan qyzyn ertip kirdi.

Shyńǵys han jasysynyń tártibi boıynsha káshiktáne qur áskerı qyzmetti ǵana atqarmaıtyn, orda toı-dýmannyń qyz uzatý, qyz berý, tipti han saraıyndaǵylardy as-sýmen qamtamasyz etý solardyń mindeti bolatyn. Sol sebepten orda tóńiregindegi qyz-kelinshekterdiń, han tuqymyna jatpaıtyn jigit - myrzalardyń taǵdyry osylardyń qolynda turatyn. Aǵa tóleńgit han jarlyǵyn estisimen orda aspazshysy bop qyzmet istep júrgen bir sorly jesir áıeldiń kóziniń qarashyǵyndaı saqtap otyrǵan jasóspirim qyzyn alyp kelgen. Áıel kóz jasy kól bolyp qala bergen.

— Minekeıińiz,— dedi tóleńgit. Gavrııl aýzyn ashqansha basyn ıdi de shyǵyp

ketti.

Kóktemgi quraqtaı taldyrmash, jap-jas qyz bota kózinen jasy móldirep orusýt jigitine úrke qarady. Gavrııl qatty da qaldy.

Shynynda da qyz ǵajaıyp sulý edi. Beti appaq, qyr muryn, bota kóz... Jup-jýan qos burymy shubatylyp jerge túsip jatyr. Ásirese kózi mundaı ǵajaıyp bolar ma! Qap-qara, móp-móldir, tostaǵandaı úp-úlken. Beıkúná jan seziminiń aıǵaǵy bop, jasqa tola, jaýtań-jaýtań etedi.

Qyzdyń ózinen qorqyp turǵanyn Gavrııl birden uqty, kenet jany ashyp ketti. Aıaǵyn ázer basyp qasyna keldi. Qyzdyń záresi ushyp ketkeni sonshalyq, búkil denesi dir-dir etip, eki qolymen betin basyp eńirep qoıa berdi.

Ań-tań bop Gavrııl tur. Jigittiń kózi endi aǵyl-tegil jylaǵan qyzdyń arqa tusyna tústi. Qyz jylaǵan saıyn, qalaqtaı aryq juqa eki jaýyryny tynbaı oınap dir-dir etedi...

Gavrııl qyzdyń arqasynan sıpaı ustaǵan boıy esiktiń aldyna alyp bardy.

— Qoryqpa, tımeımin.

Qyz túsinbedi. Ári-sári bolǵan Gavrııl esikti ashty da, ar jaǵynda turǵan jas tóleńgit jigitine: — Qyz úıine qaıtsyn, tımeńder,— dedi. Sóıtti de esikti qaıtadan jaýyp aldy.

...Sartaq erteń orusýt elshilerine óziniń maqtanyshy — júırik atyn, alǵyr tazysyn, mergen jigitterin kórsetpekshi edi. Sonyń sáti de tústi. Orusýt elshileri Orda mergenderimen birge tań sáriden qasqyr aýlaýǵa shyqty. Qys qatty jyly uıaly qasqyrlar tobyn jazbaı malǵa kóbirek shabatyn ádeti. Bıyl qys óte sýyq bolyp, bir uıaly qasqyr toby tebindegi han jylqysynyń ábden mazasyn alyp bolǵan. Mingen attary omby qarǵa batyp kete bergendikten de ańshylar opyǵyp qala berdi. Tek alǵyr tazylardyń ǵana aýzy qandanyp qaıtty...

Keshki astaryn ishken soń qonaqtar tańerteń kelis sózge kirispek bop, óz bólmelerine tarady.

Sartaqqa erip kúni boıy qasqyr qýyp ábden qaljyraǵan Gavrııl endi tósegine jataıyn dep yńǵaılana bergeninde, keshegi tóleńgit, buǵan tanys bota kóz qyzdy taǵy alyp kirdi.

— Minekeıińiz!..

Gavrııl qyzǵa tańdana qarady. Qyz keshegideı jylap turǵan joq, birdeme aıtqysy kele me, esik jaqqa álsin-álsin jáýteńdep qaraı beredi.

Gavrııl qyzdyń birdeme degisi kelgenin túsingendeı, ymdap ony janyna shuqyrdy. Qyz «ustap ala ma» dep qorqyp, aıaǵyn ilbı basyp Gavrııldiń tóseginiń janyna keldi.

— Ne aıtasyń? — dedi ábden sharshaǵan Gavrııl.

— Men be?.. Ne aıtsam eken... Tek sen ózińe saq bol. Rashıan sharabyn berýi múmkin. Iá, ras aıtam,— dedi ol jasqana sóılep.— İship qoıyp júrme, jaman bolady...

«Rashıan sharaby» degen sózdi túsingenmen (monǵol handarynyń ishetin sharaby osylaı dep atalatynyn ol burynnan da biletin) qyzdyń ne degenin uqpady. Biraq bunyń ózine bir qaýipti eskertip turǵanyn júregi sezdi.

— Ne deısiń! — dedi ol qyz kútpegen suraq qoıyp. Anaý ne derin bilmeı únsiz qaldy. Tek álgi sózine myna jigittiń túsinbegenine tań. Endi ol aıtaıyn degenin ısharatpen túsindirmek bolyp álekke tústi. Jigitti nusqap ol: «Apam aıtty, erteń saǵan Rashıan sharabyn beredi»,— dedi. «Al, sen,— basyn shaıqap, keseni — qolymen ıtergendeı etip.— İshpe! İshpe! — dedi. «İshseń,— dedi ol aýzyna qolyn aparyp,— ólesiń! Ólesiń!» — dep, qolymen bir jaq jaǵyn ustap, ólip bara jatqan adamnyń beınesin kórsetti.

— Rashıan sharaby deısiń be? — dedi ol.

— Iá, ıá!

Jigit aqyryn ezý tartty.

— Raqmet,— dedi ol, sóıtti de esikti kórsetti.— Bar endi, kete ber...

Qyz shyǵa jóneldi.

Adam taǵdyrynda, tipti keıbir qoǵam taǵdyrynda da araq-sharap belgili oryn alǵan. Araq-sharapqa berilgen keı jurttardyń óziniń ulttyq qasıetinen aıyrylyp, ýaqtalyp, quryp ketkenderi tarıhta belgili. Ásirese, bir eldi jaýlap alǵan úlken jurt ústemdigimen, qarý-jaraqty zorlyǵymen, mádenıet, soraqy tálim-tárbıesimen birge araq-sharabyn da ala kelgen. Qarý-jaraqtyń kúshimen degenin keıde istete almaǵan shapqynshylar, baǵynyshty elin ne dini arqyly, ne araq-sharaby, aldamshy ǵuryp - dástúrleri arqyly jeńgen. Ásirese, áli memleket bolyp shynyqpaǵan kishkentaı elderge araq-sharap úlken zıanyn tıgizgen. Buny Shyńǵys han da jaqsy bilgen. Biraq san túrli ulttan qurylǵan áskerin jaýǵa aıdap salýǵa qur ǵana temir tártip emes, olardyń aqylyn, jan sezimin tumandatatyn, qyzdyratyn bóten kúshterdiń de kerek ekenin umytpaǵan. Sondyqtan el tonaýdy, araq-sharap ishýdi, jeńilgen eldiń áıel zatyna qıanat isteýdi tyımaǵan. Ózi de sonyń bárin istegen, keıde tipti, ishkende onyń birde mas bolyp, Shıgı Hýtýgttyń «senen de joǵary kúsh bar» degen aqyl sózine «menen joǵary tek meniń bórkim» dep bórkin han taǵynyń ústine qoıyp, ózi oǵan qurmet kórsetip tájim ete bastaǵany — tarıhtaǵy aqıqattyq.

Sol Shyńǵys han kenet jurtqa ishýdi qoıdyrmaq bolǵan. Ol mynadan shyqqan. Úgedeı men Jaǵataı Horezmshah Muhammedti jeńip, Úrgenishti shapqan saparynda, Shyńǵys han áskeri qyrylyp qala jazdaǵan. Horezm astanasy Úrgenishti alǵannan keıin, búkil áskeri bolyp Horezmshah Muhammedtiń jer astyndaǵy saraılaryndaǵy qubyrlarda saqtalyp turǵan, qansha jyl ishseń de taýsylmaıtyn sharaptaryn ishýge kirisken. Úgedeı men Jaǵataıdyń ózderi de ishken. Ásker bir jeti ishken, eki jeti ishken, esterin bilmeı ishken. Bul ishý apatqa aınalǵan. Masan jaýyngerlerdi shapqynshylarǵa áshikken jurt, retin taýyp, endi top-tobymen óltire bastaǵan.

Buny estigen Shyńǵys han qaharyna mingen. Arnaýly jasaqtar jiberip, búkil jer astyndaǵy sharap saraılaryn bizdiń zamanymyzdan tórt júz jyl buryn, maqtanyń untaǵynan Qytaıda istelgen kúkirt ot dárisimen atqyzǵan. Sóıtip baryp áskerin bir apattan aman saqtap qalǵan. Sońynan tarıhshylar Shyńǵys hannyń kárin tógip qatty ashýlanǵanyn, balalarynyń ákelerine úles qaldyrmaı, Horezmnen qolǵa túsken dúnıe-múlkin ózara bólip alǵandarynan deıdi. Shyńǵys hannyń qatty ashýlaný sebebi tek budan ǵana emes. Balalarynyń mas bolǵany, mas bolyp Horezmshah Muhammedtyń qashyp bara jatqan áskerin qýyp jetip qyryp tastaı almaǵandary da Uly handy qatty renjitken. Osy oqıǵadan keıin ámirshi sharap týraly jasysyna kirgen óziniń myna tómendegi áıgili ósıetin aıtqan: «Masań adam ári kereń, ári soqyr, onda aqyl-parasat bolmaıdy. Onyń oı -biligi, daryny túkke de turmaıdy. Ol uıatqa qalýdan basqa eshteńe tyndyrmaq emes. İshkilikke salynǵan el bıleýshiniń qolynan eshbir uly nárse kelmeıdi. İshkilikke qunyqqan ásker basshysy óz sarbazdarynyń jaýyngerlik sabyn óz bıliginde ustaı almaq emes. Al, masań noıan ózi atqan sadaq oǵynyń qaıda, nege tıgenin bilmeıdi. Eger ishimdiksiz bolmaıtyn bolsa, eń kóp degende aıyna úsh mártebe ishken jón. Ne bir-aq ret ishse qandaı ońdy, tipti ishpeı qoısa óte durys - aq. Tek, ondaı múldem ishpeıtinderdi kezdestirý qıyn» — degen.

Shamalary kelgenshe Shyńǵys urpaqtary ámirshiniń osy ósıetin oryndaýǵa tyrysqan. Biraq qaramaǵyndaǵy elderge, shaýyp alǵan jurtyna olar araq-sharapty qoı demegen. Tipti olardyń aqyl-oı, jan sezimderin álsirete túsý úshin kóbirek ishýlerin jaqsy kórgen, soǵan úgittegen. Bulardyń oıynan tek musylman dinindegiler ǵana shyqpaǵan. Olar musylman dininiń tegeýrindi tártibin buzsaq kápir bolyp ketemiz dep qoryqqan. Samarqandtaǵy bolǵan aıtysta, Kúıik hannyń ózi Nurıddın Horezmı ımamnan:

— Araq-sharap sharshaǵan adamdy tynyqtyrady, qaıǵyly adamnyń sherin azaıtady, jalpy kisiniń kóńilin kóterip, oıyn keńitedi. Jáne ózi jemis, tary, bıdaı sekildi taza zattardan ashytylady. Soǵan qaramaı, eger adamǵa jany ashıtyn bolsa, Muhamed paıǵambar óziniń úmbetterine nege ishpeńder dep buıyrady? — dep suraǵan.

— Mynandaı bir oqıǵadan shyqqan,— dep jaýap bergen Imam — Muhamed paıǵambardyń bir sahabasy alys jaqqa bara jatyp, ábden sharshaǵannan keıin jolyndaǵy bir jesir áıeldiń úıine qonbaq bolady. Oınaqy, jas áıel ony qondyrmaıdy. «Al shyn qonǵyń kelse, saǵan aıtatyn úsh shartym bar, bireýin oryndaıtyn bolsań qondyramyn» — deıdi. «Qandaı shart?» — dep suraıdy sahaba. Áıel: sen búgin ne meniń qoınyma kel, ne bes jasar balam bar — sony óltir, ne júzimnen qaınatqan bir shyny sharabym bar sony ish deıdi. Sahaba áıeldiń qoınyna barsam kúnáǵa batamyn, jazyqsyz balany óltirsem qylmysty bolamyn, dozaqqa janamyn, al júzimnen qaınatqan bir shyny sharapty ishsem, boıym balqyp, kóńilim kóterilip, raqatqa batpaımyn ba? — dep oılaıdy. Ol sońǵysyn isteımin dep ýáde berip áıeldiń úıine qonady, úlken shynydaǵy sharapty ishedi, sodan keıin mas bolady. Masań adam ne istemeıdi, áıeldiń qoınyna da barady, balasyn da óltiredi. Mine, osydan keıin Muhamed paıǵambar bar úmbetterine qandaı jaǵdaıda bolmasyn, qandaı kúıge ushyramasyn araq-sharapty ishpek túgil, múldem ony tatýǵa ruqsat etpeıtin hadısin shyǵarǵan.

Altyn Ordanyń negizgi tiregi — tegi musylman dinindegi jurt bolatyn. Musylman dinindegi bul qaýym araq-sharap ishýdi kúná sanaıtyn. Mine, sol sebepten Sartaq ta óz Ordasyna hrıstıan dinindegi Sary Buǵyny han baqaýly etip alǵan.

Erteńine kelisim sóz bastalǵan. Uly Novgorod adamdarynyń jaǵdaıyna qaraı, eki jylǵa deıin olardan shúlen-mal basynyń, unnan, sýdan alynatyn, ıaman-jámshik salyqtaryn jáne egin salyǵy — avarızdy almaıtyn bolyp kelisiledi.

Osyndaı salyqtardan Aleksandr Nevskııge jasaq beremiz deýshi bóten knázdar da arylsyn dedi. Tek Novgorodqa nemis kresshileri attansa oǵan qarsy Altyn Orda áskeri shyǵa ma, shyqpaı ma, bul máseleni aldaǵy ýaqytta sheshpek boldy Sartaq. Al qazir, taban astynda tujyrym jasaýǵa Noǵaı, Saýyq, Bahadúr, Móńke Temir tárizdi Altyn Orda ulysynyń aqsaqaldaryna qarsy shyǵýǵa qaımyqty. Olar, árıne, keshegi ózderi shapqan eldi búgin qorǵaýdy jón kórmedi. «Oqasy joq,— dedi ishteı Sartaq,— ázir Novgorodqa jaý kelip jatqan joq qoı, jaý keletin bolsa, bul tórt myqtynyń qıqarlyǵy bylaı qalar. Óıtkeni, olar, Novgorodty shapqan, orusýt jerin alǵan jaý, erteń ózine aýyz salaryn qaıdan bilsin. Qazirgi Altyn Orda budan jıyrma jyl burynǵy Altyn Orda emes, handyqtyń búkil Kavkaz, Ázerbaıjan tusyn Qulaǵý ılhan bılep ketkeli qashan, al Maýarannahrǵa taıaý Qorasan jaǵyn men bıleımin dep jantalasqan Shyńǵys tuqymy az emes. Budan jıyrma jyl ótkennen keıin ne bolmaq? Joq, joq qazir Altyn Ordaǵa Aleksandr Nevskııden alystamaý abzal. Al búgingi áńgimeden, Altyn Orda men orusýt birlestigine jalǵyz ǵana aqylshysy Saýyq pen Bahadúr ǵana emes, myna Gavrııl knázǵa erip kelgen Svátoslavtyń da ishteı qarsy ekenin Sartaq bilip qalǵan. Ol Altyn Orda men orusýt knázdarynyń odaǵyn, dedi ishinen taǵy Sartaq, amalsyzdan maquldap otyr. Árıne, kresshiler taǵy shabýylǵa shyqsa, orusýt eli qazirgi kúızelis jaǵdaıynda oǵan tótep berýi eki talaı... Svátoslav sodan seskenedi. Joq, bul eki jaýdan kóri bir jaýmen kúreskendi jón kóredi. Áıtpese... jáne bizge senbeıdi.

El-jurtyn qan-josa etip qyrǵan jurtqa, árıne, sený qıyn... Demek, osy shal túbi bizge qosylmaıdy. Al bunyń pikirimenen Aleksandr da, onyń inisi Andreı de basqa týystarynyń da sanasatyny málim. Sondyqtan... Iá, uly Shyńǵys babamyz aıtqan emes, pe «eger jaýyńnyń erteń qas bolatynyna senseń, ondaılardan, dosyńnyń dos kezinde, qasyńnyń qas kezinde qutyl» demep pe edi?

Mine, osyndaı kelisimmen qonaqtar túski astan keıin elderine júrmek boldy.

Taǵy da han saraıynyń taǵamhanasynda Qypshaqtyń dóńgelek tapal jozysy qoıyldy. Taǵy da bıe soıylyp, dastarqan túrli taǵam, ishimdikterge toldy. Sapyrylǵan sary qymyzben birge, sol qymyzdaı appaq torasun ákelindi. Kerne saptyaıaqpen Altyn Orda bekzadalaryna, orusýt qonaqtaryna tartyldy. Astaý - astaý etpen birge bir mezet kúmis keselerge toltyrylǵan Rashıan sharaby da ákelindi. Hannyń oń jaǵyna Saýyq, sol jaǵyna knáz Gavrııl otyrǵan. Hanǵa bireý-mireý ý salyp jazym istep júrmesin dep Shyńǵys han tártibi boıynsha dástúrge aınalǵan ádetpen, aıaǵynyń ushymen basyp qyzmet istep júrgen baqaýyl Sary Buǵy, hanǵa kelgen tabaqtan bir túıir etti kesip jedi de, aldyndaǵy altyn kesedegi Rashıan sharabyn oımaqtaı shyny ydysqa quıyp bir urttamyn ishti.

Han ózi birinshi bop altyn keseni kóterdi. Ózgeleri de sol ádetti istedi. Sartaq kesesindegi sharapty ishti. Buǵan biren-saran monǵol bekzadalary qosyldy. Al qonaqtar keselerin qaıtadan jerge qoıdy. Bireýi de aýzyna aparmady.

Sartaq ań-tań qaldy. «Bulary nesi, keshe osy Rashıan sharabyn keselep iship edi ǵoı ular. Qalaı mas bolmaıtyndaryna tań qalǵam. Al búgin birdemeden seziktenip otyr ma? Neden seziktenedi? Álde baqaýyldyń meniń kesemnen sharap dámin tatqanynan ba? Ol keshe de sóıtip edi ǵoı. Sodan bularǵa bir jaman oı keldi me? Joq, joq bar keseniń sharabynan tata berse, tabanda mas bolady ǵoı. Baqaýylǵa ol kelispeıdi. Tártip solaı! Demek, bulardyń sharap ishpeýlerinde bir gáp bar. Qonaqtardyń kúdik alǵany jáı nárse emes, ne isteý kerek, sharapty qalaı teksergen yńǵaıly? Al eger rasymen ol sharapta birdeńe bolsa...»

— Sizder sharapty nege almaısyzdar? — dedi ol Gavrıılden kóri sózin Svátoslavqa tıgize:

Svátoslav úndegen joq, kesesin tógip almaıyn degendeı jaılap kóterip, qolyn sel sozyp qarsy jaǵynda otyrǵan Saýyqtyń aldyna qoıdy.

Baǵanadan beri, ádet boıynsha tek torasun-boza ǵana iship otyrǵan han aqylshysy, orusýt oıyn birden túsindi. Ol aspaı-saspaı kesege qolyn sozdy.

«Iá, ıá, myna zulym orusýt shaly durys istedi. Bir pále kelse, osy Saýyqtan keledi. Kesheden beri bizdiń oıymyzǵa, Altyn Orda men orusýt knázdarynyń odaqtasýyna qarsy ekenin jasyra almaı júr...

Biraq Saýyq:

— Bala jastan beri monǵol ishimdigi torasunǵa úırengen edim, qytaı sharabyn sýqanym súımeıtin edi,— dedi sóıtti de keseni aýzyna apara berdi,— qadirli qonaǵamyz usynǵannan keıin amal bar ma, kóńili qalmasyn...

«Joq, joq,— dedi ishinen Sartaq,— kári aqylshymnyń esh aıyby joq eken. Al eger sharapta...»

— Toqtańyz,— dedi han kenet, Saýyqtyń qolyn ustap,— ómir baqı ishpeı kelgenińiz bárimizge aıan, ushynyp qalarsyz,— sosyn ol jan-jaǵyna qarady. Han ordasynyń syıynan qonaqtardyń kúdiktenip otyrǵany oǵan batyp ketti. Al «sharaptardy jınap al» — deýge taǵy retin taba almady. Onda, mynaý ishimdik tipti taza bolǵan kúnde de, «tekke kúdiktenbegen ekenbiz, ishinde birdeme qosylǵan soń hannyń ózi ákettirdi, deıdi ǵoı qonaqtarym, bir sumdyqty men ózim ádeıi istetip otyrǵandaı» dedi ol ishinen. Sartaq qaıtadan jan-jaǵyna qarady. Eger keıin burylsa ol art jaǵynda ıilip jarlyq kútip turǵan baqaýyl Sary Buǵyny kórer edi. Biraq ol keıin burylmady. Hannyń kózi esik aldynda turǵan on jeti - on segiz jasar Qypshaqtyń sulýsha kelgen súlgishi bala jigitine tústi. Qolymen meńzep ony qasyna shaqyryp aldy:

— İsh,— dedi Saýyqtyń qolyndaǵy keseni nusqap.

Eshteńeden qaperi joq jas jigit, ataqty han aqylshysynyń óz qolynan sharap alǵanyna máz bolyp, usynǵan keseni qattyraq qyssa, synyp ketetin gaýhar shynydaı eki qolymen abaılap ustap aýzyna apara berdi.

Han buıryǵyn ımpramnyń buzýǵa haqy joq, bala jigit ishe bastady. Bir-eki jutqanda ǵana óziniń musylman ekeni, sharapty óz erkimen ishse kápir bolyp ketetini esine túsip, kenet toqtaı qaldy.

— Han ıem,— dedi ol men musylman edim, osydan artyq ishpeýge ruqsat et dep ótinbekshi boldy da, kenet qulaı berdi.

Han ornynan turyp ketti. Kenet esine Qaraqorymǵa barǵan jerinde, Turaqına qatynnyń bergen ýynan ólgen Uly knáz Iaroslav tústi. «Sodan keıin ǵoı Uly knázdiń balalary Aleksandr men Andreı Kúıikten at quıryǵyn birjolata kesip, meniń ákem Batý jaǵyna shyqqany. Iapyraı,— dedi ol ishinen,— inisi Gavrıılge qastyq oılap, kim eken Uly knáz Aleksandr Nevskıı ekeýmizdiń aramyzǵa ot salǵaly júrgen?»

Qonaqtarǵa berilgen sharapqa kimniń ý salǵanyn qansha tekserse de Sartaq bile almady. Al qur seziktenip bireýdi jazalaýdy Sartaq ádet etpegen. Han taǵynyń qaýip-qaterine áli úırenbegen. Árıne, eger ol Gavrııl qoınyna salmaq bop tóleńgit aparǵan Qundyz qyzdyń aspazshy sheshesinen surasa, áldenelerdi túsiner edi. Biraq odan suraǵan joq. Al tóleńgit bul jas qyzdan birdeme boldy-aý, knázǵa «sharabynda ý bar ekenin osy aıtpady ma eken?» deıtin kúmándi oıdan tipti aýlaq edi. Onyń ústinde, mundaıda páleli zatqa kimniń qatynasqysy keledi, tóleńgit jumǵan aýzyn ashqan joq! Al shynyna kelsek, qyzyna tımegen Gavrıılǵa rıza bolǵan aspazshy ana, sol kúni sharapqa kúshálá shurnasynyń qosylǵanyn áldeqalaı sezip qalyp, knázǵa «aıt» dep qyzyn jibergen ózi edi. Qundyz tóleńgitke: «Orusýt knázi erteń kel degen» dep úıretken de osy sheshesi bolatyn.

«Sharapqa ýdy kim saldy? Ony kim bildi? Orusýt adamdaryna kim aıtty?» — Bári Sartaqqa jumbaq edi. Áıteýir, sol sharapty ishken bala jigit — bir kún essiz jatyp ázer degende basyn kótergen. Aýzyna únemi sút quıyp, emdegen Orda dárýishi «sharapty kóbirek ishkende, bısharany qutqara almaıtyn edim, az ishkeni abyroı boldy. Boıyn, tegis alyp kete qoımaǵan ýdy jas shirkin jeńdi» dedi.

Ordanyń qaýyrt sharýalary bólip ketip, bul oqıǵa Sartaqtyń esinen birte-birte shyǵa bastady. Tek oıynda qalǵany: sharapqa, árıne, ýdy osy Saraı mańyndaǵy bireý saldy. Kim bolsa da Aleksandr Nevskıı men meniń aramdy ajyratqysy kelgen adam. Biraq ondaı adam dál meniń mańymda joq tárizdi. Saýyq deıin desem, ras ol orusýttardy jek kóredi, biraq dál mundaı jaýyzdyqqa barmaıdy. Orusýttardy jek kórgeni úshin maǵan qastyq oılamaıdy. Jáne sol kúni ana orusýt shaly usynǵan sharapty ishpek te boldy ǵoı ol. İshimdiktiń ýly ekenin bilgen desek, onda Saýyq ishemin dep keseni aýzyna aparmas edi, bir syltaýyn taýyp ishpeı qoıar edi. Joq, ol emes. Sonda kim? Jaý syrttan, munda tek onyń tilegin oryndaýshy ǵana bar. Al syrttaǵy jaý kim? Altyn taqqa otyrǵan handa, árıne, óshtesetin adamy az emes. Sóıtse de mundaı iske menimenen tek baq kúndes kisi ǵana barady. Menimen ondaı baq kúndes tek Berke... Bul oqıǵanyń bir ushy sonda jatyr ma? Biraq meniń Ordamda maǵan ý bererdeı kisi joq qoı. Tek Berke ordasynan bizge osydan bes jyl buryn kelip qosylǵan Sary Buǵy baqaýyl bar... Álde sol ma? Joq, ol emes. Ol Berkeni sasyq shulǵaýyndaı jek kóredi. Tegi aty-jónsiz seziktenýdiń qandaı qajeti bar? Jazyqsyz bireýdiń obalyna qalyp júrmeıin, eger Sary Buǵy desem, sol bes jyldyń ishinde meni óltirerlikteı talaı múmkindigi boldy ǵoı, nege óltirmeı keldi? Joq, joq, Sary Buǵy emes, Berkeni atýǵa oǵy joq... Sonda kim?

Sharapqa ýdy kim salǵanyn Sarǵaq qansha oılasa da taba almaı qoıǵan. Biraq bul iske Berkeniń qatysy baryna kúmán keltirmedi. Óıtkeni, Berke de Aleksandr Nevskıımen jaqsy, kim bolsa da meni sol Aleksandr Nevskııden aıyrmaq jan. Ondaı adam osy Berke ǵana bolýy múmkin, dedi ol ishinen.

Sol sebepten de Sartaq kóktem shyǵa sarjaılaýyna kelip jer ábden qatyp, tasyǵan ózen sýlary múldem qaıtqan kezde, bir jaǵynan Uly han Móńkege sálem berip, ekinshi jaǵynan Altyn Ordanyń qaramaǵyndaǵy eldermen qarym-qatynas júrgizýdi aqyldasý úshin, Qaraqorymǵa sapar shekken betinde, Shyńǵys urpaqtarynyń birazymen keńesti de, joldaǵy Berke ordasyna soqpaı birden ári qaraı asyp ketti.

Buny estigen Berke bulqan-talqan bop ashýlandy. Janyna júz nókerin ertip, Jaıyq ózeninen myń tóleńgitimen ótkeli jatqan Altyn Orda hanyn at aýystyryp, sýyt júrip qýyp jetti.

— Joshy urpaǵynan Altyn Orda handyǵynda eń úlkeniń men edim,— dedi ol alqyna sóılep,— alys saparǵa shyǵyp bara jatyp, jolyndaǵy ordama nege soqpadyń? Uly han Úgedeımen ne sóılesetinińdi nege aqyldaspadyń?

Qysty kúngi oqıǵadan beri jáne keıbir aralaryna iritki salyp júrgen saq - qulaqtardyń sózine qarap, Berke meniń shyn qasym, maǵan jaqsylyq oılamaıdy dep ábden sengen han, ákesiniń týǵan inisi bolsa da, betine tesile qarady.

— Joshy urpaǵynyń úlkeni bolsańyz da, siz musylmansyz,—dedi kenet sup-sur bop ketip,— al men hrıstıan dinindemin. Maǵan sizdeı musylmannyń betin kórýdiń ózi kúná.

— Solaı ma edi? — dedi kenet yzadan tunshyǵyp kete jazdaǵan Berke, oń qolynyń suq saýsaǵyn shoshaıtyp.— Onda qosh bol!

Eshkim oǵan qarsy eshteńe degen joq, tek Sartaqtyń arjaǵynda sabaly qymyzynyń janynda turǵan baqaýyl Sary Buǵy oń qolyn kótergende, kún sáýlesimen shaǵylysyp jarq ete qalǵan, suq saýsaǵyna kıgen júziginiń úlken gaýhar tasyn kórdi. Ótkir sáýle kózine túsken Sary Buǵy alaqanymen betin jaba qoıdy.

Buny baıqaǵan Berke taǵy da:

— Qosh bol! — dep kárlene Sartaqqa bir qarady da, anadaı jerde nókerleriniń aldynda bir jigiti ustap turǵan kókjalyna asyǵa baryp mindi.

Eshkim jumǵan aýzyn ashqan joq. Tek Berke uzaǵansha Sartaq ornynan qozǵalmady.

Han qoly sol kúni-aq Jaıyqtan ótip Ertis dalasyna qaraı bettedi. Eki kúnnen keıin, nókerli qol Yrǵyz ózeniniń tusyna jetti. Sol kúni Sartaq kenet ishinen qan ketip qatty naýqastanyp qaldy. Tańerteńgi jegen etten be, álde baǵana Sary Buǵy bergen qymyzdan boldy ma, ózi de bilmedi. Saǵat saıyn háli nasharlaı tústi. Sonda ǵana ol osy saparǵa birge shyqpaq bolǵan Orda dárýishin ertpegenine qatty ókindi. Átteń ne kerek, qansha ókinse de, ókinish oǵan járdem bere almady. Eki táýlik ótkende, belgisiz keselden Sartaq sandyraqtap jatyp dúnıe saldy.

Al nemeresinen sóz estigen Berke qabaǵynan qar jaýyp ordasyna qaıtyp kelgen. Bul sırek saqaldy jalpaq bet sary kisi bolatyn. Mekke sheıhteri tárizdi uzyn shashyn eki qulaǵynan asyra tarap tastaǵan. Bir qulaǵyna segiz buryshty asyl tas ornatqan altyn syrǵa taqqan. Belindegi altyn belbeýiniń jasyl bolǵar bylǵarysyn san túrli jaqut, gaýhar tastarymen áshekeılegen. Belinde qylysh, qanjar tárizdi qarý joq, tek altynmen zerlengen eki qoshqar múıizi bar. Ústine, basyna kıgen jibek shapan, jibek qalpaq. Aıaǵynda qyzyl shegren bylǵarydan tikken kebis, mási. Ol shatyryna kirip alyp, moınyna belbeýin salyp, jurtqa estirte sarnaı jónelgen. «Ýa alla-taǵala, eger Muhamed paıǵambardyń dini adal din ekeni ras bolsa, maǵan, dinime tili tıgen kápir Sartaqtyń jazasyn bere kór!» — dep aǵyl-tegil jylap tilegen.

Biraq alla-taǵala Berkeniń tilegin sol kúni bermedi, ekinshi kúni de bermedi... Al shyǵys jaqtan at dúbiri estilgen saıyn, kelýge tıisti jaqsy habardy jany shyǵa kútken Berke, qudaıyna qurban aıtyp Sartaqtyń ólýin surap syrtqa qulaǵyn tosýmen boldy. Úshinshi kúni de esh habar kelmedi. Tek tórtinshi kúni ǵana, Berke kútken jaqsy habar jetti. Orda ústine qolyna qara jalaý ustap atyn sabyndata shapqan shabarman: «Altyn Orda hany Sartaq búgin tań ata dúnıe saldy. Qarań qaldyq»,— dedi.

«Muhamed paıǵambardyń shyn úmbeti jáne kıeli jan eken Berke, oǵan Sartaqtyń tili tıip edi, qarǵys atty!» — dedi musylmandar. Al Berke ishinen: «Altyn Ordaǵa han bolý kezegi endi meniki»,— dedi. Biraq Qaraqorymdaǵy monǵoldyń Uly hany — Altyn Orda taǵyna Batýdyń kenjesi Ulaqshyny bekitti. Tek ol da bul taqta uzaq otyra almady. Jarty jyl ótpeı, han ordasyna ádet bolýǵa aınalǵan kesel — ýdan bu da qaıtys boldy.

Kezek endi Berkege keldi.

ÚSHİNSHİ TARAÝ

Qyzǵylt topyraqty bıikteý jarqabaqta Sary Buǵy tur. Aıaǵynyń astynda birin-biri orap, biriniń ústine biri órmelep kele jatqan san jetpes aıdaharlardaı, surǵylt asaý tolqyndary týlap, teńsele yrǵalyp alyp ózen — Aq Edil jatyr. Ózen jaǵasynan sonaý kúnbatysqa deıin belýardan keletin qalyń shalǵyndy kóz jetpes jazyq dala. Aslan aınadaı ashyq, kókpeńbek. Kókjıekti buldyraı júgirgen saǵym da kókpeńbek. Búgin kún ystyq. Teriskeıden soqqan ańyzaq jel ózen betinen kóterilgen býymen toǵysyp, sál dymqyl tartqan.

Sary Buǵy turǵan jarqabaqta, sirá qarlyǵashtardyń uıalary kóp bolýy kerek, olar top-top bolyp birese birin-biri qýyp, birese sý ústine qaraı qulap, tynym tappaı ushyp júr.

Sary Buǵy qozǵalar emes. Tek anda-sanda aıaǵynyń astyndaǵy ózenge qarap qoıady. Al ózen, bitpes ómir tárizdi, ushy-qıyry joq, sol baıaǵy qalpynda, asaý tolqyndaryn yrǵalta týlatyp, tynbaı aǵyp jatyr.

Sary Buǵy búgin qýanyshty edi. Qalaı qýanyshty bolmasyn, osydan bir apta buryn aq kıizge kóterilgen Altyn Orda hany Berke Sary Buǵyny óz Saraıyna shaqyrǵan. Ádeıi kelgen tóleńgit buny ońasha shyǵaryp alyp «Han ıem, aǵamyz Batý ashý ústinde Altyn Ordaǵa asa kóp eńbegi sińgen Qara Buǵy batyrdy óltirtken edi, eń bolmasa esil erdiń arýaǵy rıza bolsyn, artynda qalǵan jalǵyz inisi Sary Buǵyny jurt qataryna kirgizeıik, kelsin,— dedi. Han sózine qaraǵanda — saǵan jeke aımaq berip, eń kem degende myńbasy dárejesine kóteretin qulqy bar» degen.

Juqa erni ezýine deıin sozylyp, qysyq kózi tipti joǵalyp, Sary Buǵy qýanyshsyz, qorqaý qasqyr tárizdi qur dybysyn ǵana shyǵaryp, saq-saq kúldi. «Batý óltiripti deıdi Qara Buǵyny, álde meni qatyn sekildi umytshaq deı me osy jurt. Joq, bári esimde. Musylman dini boıynsha mundaı adam dozaqqa janýy kerek dep ańǵal batyrdyń jumsaq jerine kók shybyqpen myń mártebe dúre soqsyn degen osy Berke han emes pe? Dozaqtan myń dúreni jeńil kórgeni me? Jany ashysa, solaı ashıtyn ba edi?

Joq men eshteńeni de umytqam joq. Marqum Sartaq hannyń da aǵamyz Qara Buǵyǵa jerkene qaraǵanyn da umytqam joq. Sol ǵoı, óz kezegimdi on jyl shydap kútkenim... Sosyn... qaıdaǵy Qara Buǵynyń Altyn Ordaǵa etken eńbegi ótkizip qoıǵany? Otyrardy alǵandaǵy, Herman Kıbeni shapqandaǵy onyń erligi kimniń esinde bar? Esinde ustaıtyn ony han urpaqtary ma? Han urpaǵy umytshaq! Tek olar jaqsylyǵyńdy emes, jamanshylyǵyńdy umytpaıdy... Joq, ár nárseniń óz qyzyǵy óz kezinde, Berke han meni Ordasyna shaqyrtsa, aǵamyz Qara Buǵynyń Altyn Ordaǵa sińirgen qyzmeti úshin emes, óz eńbegim úshin. Tóleńgitke ol tek kóz qylyp aıtyp otyr. Al meniń eńbegim... Iá, ıá, Berke han umytpasa kerek-ti. Sóz joq, alty aı júrseń shetine shyǵa almaıtyn Altyn Ordany ózine alǵanda, maǵan bar aýmaǵy alty kúndik bir aımaqty bermeı nesi bar? Sóz joq beredi, beredi, menen qoryqqanynan beredi... Aıtyp qoıady dep qorqady...»

Sary Buǵy endi óz sózinen ózi qorqyp ketti. Kúlkisin tyıa qoıdy. Jańa ǵana máz bolyp, lepirip turǵan kóńil sý sepkendeı basyldy... «Iapyrmaı, rasymen han menen qorqar bolsa...»

Sary Buǵy oıynyń aıaǵyna shyǵyp ta úlgirgen joq, kenet aqyryn jer qozǵalǵandaı alystan jetken bir dúbirdi estidi. Qulaǵyn tosyp edi, dúbir kúsheıe tústi. Azdan keıin, aýyl bolyp bar týlaqtaryn qaǵyp jatqandaı, qalyń tarsyl - dúrsilge aınaldy. «Bul ne pále?» degendeı Sary Buǵy kenet záre-quty qashyp teriskeı jaqqa qarady. Ózenniń bir qoınaýynan ózine qaraı quıǵytyp kele jatqan jer qaıysqan jylqyny kórdi. Ol endi sasqalaqtap ózenniń kúngeı jaǵynda jaıylyp júrgen tusaýly attary jáne qos tigip, jeti-segiz jasar eki ul balasy men áıeli tynyǵyp jatqan oıpatqa qaraı júgirdi. Biraq bul jaqtan da ózderine qaraı arqyraı, jele - shoqytyp kele jatqan qalyń jylqyny taǵy kórdi. Eń aldynda, qulyn bop jerge túskeli quryq kórmegen bolat tuıaǵymen qasqyr alatyn Berkeniń taılaqtaı qara shubar aıǵyry...

Ólerdeı bop qoryqqan Sary Buǵy, qatyn-balasy esinen shyǵyp keıin qaraı júgirdi... Biraq bul jaqtan da jerdi dúbirlete - dúńkildete, taı-qulyny oınaqtaǵan, sekirgen, aıǵyry azynaǵan, kisinegen, shańynan kún tutylǵan qalyń jylqy kelip qalǵan eken. Qashyp qutyla almaıtynyn bilgen Sary Buǵy endi eki betin qolymen basyp dizerleı otyra ketti. Tek Berkeniń jal-quıryǵy tógilgen, keýdesi esikteı qara aıǵyry, tizesimen qaǵyp, ushyryp jibergende, «báse» dedi ol ishinen, han qoryqsa... Sary Buǵy sóziniń aıaǵyn aıtyp úlgirgen joq, myń san jylqy ústinen jerdi dúbirletip, solqyldatyp kelip qaldy.

Jaralǵaly quryq kórmegen, Edil boıyn en jaılap, taǵy bolyp ketken Berkeniń elý qos jylqysy, birine-biri qarsy kelip, bir búıirge qaraı sozylǵan arnaǵa baryp qosyla aqqan eki ózen tárizdi, kúngeı men teriskeıden aıdalyp kep, dál Sary Buǵy qulaǵan jerde túıisip, birimen-biri keýdelerin qaǵysa, tistese, tebise, azdan keıin qatarlasa, Batysqa qaraı júıtkidi.

Qalyń jylqy uzaq oıysty. Tek kún bata ǵana eki jaqtan jylqy aıdaǵan jylqyshylar birin-biri kórdi. Attarynan túsip, qushaqtasyp amandasty. Aryndap baryp qalyń jylqy da, birte-birte et qyzýlary basylyp, Edil ózeniniń kókjıegine deıin jazylǵan búkil kúnbatys jaǵyn alyp, endi jaıylýǵa kiristi.

Otyz myń jylqy ótken ózen jaǵasynyń topyraǵy shań bolyp kókke ushyp, bir túıir shóbi qalmady. Al osynshama ushy-qıyry joq jylqy taptaǵan Sary Buǵynyń da, onyń qatyn-balasynyń da deneleri jermen jeksen bop, byt-shyty shyǵyp ár asaýdyń tuıaǵynyń astynda ketti.

Dúnıe shirkin, qandaı buzyq ediń! Kúnákár bolsa, Sary Buǵy kúnákár edi ǵoı, onyń qoı aýzynan shóp almaıtyn momyn qatyny men ana súti aýyzdarynan áli ketip úlgirmegen balalarynyń qandaı jazyǵy bar edi?

Iá, ol bir jazyqty, jazyqsyzdy talǵamaǵan jylan baýyrly, surqıa, sum zaman edi ǵoı!

Al sol jylqylardy aıdap kele jatyp, anadaı jarqabaqta turǵan jalǵyz kisini kórgen, qyraǵy qosbasy Sálimgereı, artynan jylqy ótken jerden jalǵyz-aq kishkentaı ǵana almas qanjardy taýyp alǵan. Horasannyń asyl bolaty at tuıaǵy da buǵan eshteńe isteı almaǵan eken. Sonda ǵana ol Berke hannyń buryndy-sońdy jylqysy jaıylmaǵan Edil jaǵasynyń osy tusynan nege sol kúni otyz qos jylqysyn birdeı aıdatqanyn túsingen. Aq almas berendi qolyna ustap turyp: «Sirá, senen qaýiptendi me eken, han Berke, nege ıeńdi jylqyǵa taptatty degen, álde bóten sebebi boldy ma?» Ol sál turyp taǵy da: «Han degenmen seniń ıeńniń túbine jete bildi. Jáne adamnyń oıyna kelmeıtin aılamen. Handa qyryq kisiniń qýlyǵy bar degen osy bolar?» — dep oılaǵan. Sońynan Sálimgereı «Handarǵa laıyq asyl beren eken, jylqylaryńyz ótken jerden taýyp aldym» dep jeńil qanjardy Berkege tartqany úshin alǵysyn aıtqan. Han ózi alǵysyn aıtyp bergen almas qanjaryn tanyǵan. Sary Buǵynyń da bul dúnıede joq ekenin bilgen. Jáne qosbasy Sálimgereıdiń buny nege berip turǵanyn túsingen. Oǵan osyndaı qymbat berendi tapqany úshin alǵysyn aıtqan. Tek qapa alǵysyn aıtyp qoımaǵan, bir apta ótkennen keıin Sálimgereıdi júzbasy etken.

Berke han bolyp saılanysymen-aq aǵasy Batýdyń Ordasy turǵan Saraı Batý shaharyna kóshken. Úı ishi óziniń burynǵy aımaq ortalyǵynda qalǵan. Kóp keshikpeı Saryqumnan segiz-toǵyz farsahtaı turatyn Edil ózeniniń sol jaǵasyndaǵy Aqtóbe degen jerge sala bastaǵan jańa qalasyn bitirýge kiristi. Berke ólgennen keıin bul shahar Saraı Berke atalyp sońynan Ózbek han Altyn Ordanyń astanasyn osy Saraı Berkege kóshirdi. Jáne ony Saraı áz Djadıt (Jana saraı) dep atady. Al Berkeniń ózi jańa qala saldyrǵanmen, Orda kindigin Saraı Batýda qaldyrdy. Bul kezde Altyn Orda áıgili memlekettiń birine aınalǵan. Berke Altyn Orda hanynyń atyna sáıkes óziniń Saraı shaharyn sándi, saltanatty etýge tyrysty. Stambýl úlgisine eliktep jańa shaharǵa altyn kúmbezdi jańa meshit turǵyzdyra bastady. Han jańa qala turǵyzýmen ǵana qoıǵan joq, syrt memlekettermen, ásirese, Mysyr, Baǵdat Shyǵys Jaǵropa elderimen saýda-sattyq isterinde, Orda kólemindegi ónerkásip, altyn-kúmis qol ónerin órkendetýdi qolyna aldy. Bul tusta Altyn Orda quramyna teriskeı - shyǵysynan Bolǵar ólkesi qosylatyn. Teriskeıinde orusýt knázdarynyń jerlerimen shektesetin. Al kúngeıinde, bir jaǵynda teńiz jaǵasyndaǵy qalalarymen Qyrym jatsa, ekinshi jaǵynan keıinde Bakýge deıin, al negizinde Derbentke deıingi Teriskeı Kavkaz kiretin. Sondaı-aq, Órgenish qalasynan bastap búkil teriskeı Horezm Altyn Ordaǵa baǵynatyn Batysy Dnestr ózeniniń ar jaǵyndaǵy dalaǵa sozylyp, teriskeı - shyǵysy, Bashqurt, Mordaý jerlerin qushaqtaı, Batys Sibir men Syrdarıa ózeniniń orta tusyna deıin sozylyp tómengi shenimen bitetin. Altyn Orda Altyn Orda bolǵaly soǵys, urys-janjaly bitpegen, kúngeıinde Iranmen, Kúngeı - Shyǵysynda Maýarannahrmen shektesetin. Teriskeı shyǵysynda kók Orda, al qubyla, batysynda alyp Rýs jeri jatatyn.

Osyndaı uly memlekettiń hany Berke boldy. Bu da jalpy baq qumar, qatygez, qanypezer jan edi. Erlikten de, izgilikten de qur qol emes, árıne. Tek bunyń erligi de, izgiligi de qan maıdandardaǵydaı ashyq kórinýden kóri, kóbine han taǵynyń tóńiregindegi talas-tartys isterinde baıqalatyn. Bunyń Batýdan bir aıyrmashylyǵy — bireýge isteıtin jamandyǵyn ózi istemeı, ózi buıyrmaı, basqa bireý arqyly, ózi kórinbeı qalatyn jolmen bitirýdi jaqsy kóretin. Sondyqtan da dońyz, ıaǵnı 1251 jyly Tóleniń úlken balasy Móńke Qaraqorymdaǵy uly taqqa otyryp, Úgedeı men Jaǵataı urpaqtarynan Joshy men Tóleniń balalary ústemdik alǵanda, Móńkege aqyl berip, sol jyly handy quttyqtaı kelgen qarsy jaqtyń, Jaǵataıdyń úlken balasy ataqty Bóriden bastap, bir túnde jetpis jeti ámir, bekzadalaryn baýyzdatqan qandy oqıǵaǵa osy Berke de qatysqan. Tek bul Batý Móńkedeı ashyq kórinbegen. Demek, sybyrlaǵandy qudaı estimeı me degendeı, Berkeniń qandy qol ekenin artynan tiri qalǵan Úgedeı men Jaǵataı urpaqtary bilgen. Árıne, Shyńǵystyń bul eki salasynyń úrim-butaǵyn Berke múldem joıyp jiberter edi, Batý arasha túsip, ózimen birge Shyǵys Jaǵropa attanysynda bolǵan Jaǵataıdyń ortanshy uly Baıdardan týǵan jas Alǵuı men sol aıqastarǵa on segiz jasynda qatynasqan Úgedeıdiń balasy Hashydan týǵan Qaıdýdy alyp qalǵan. Berke, ásirese, Alǵuıdy óltirtkisi kelgen. Alyp túsetin ótkir kezdikteı, qylshyldaǵan jas jigitten ózine istegen jamandyǵy bolmasa da seskengen, biraq Batýdan asa almaǵan.

Sol Quryltaıda, Uly han taǵyna otyrǵandaǵy alǵy sózin Móńke, osy Berkeniń ótinishimen musylman aıatymen bastaǵan. Sońynan, Móńke hrıstıan shirkeýine de kirip shoqynyp shyqqan bir májiliste, «eger bóten dinder adamnyń bes saýsaǵy bolsa, býdda dini onyń alaqany» degen. Barlyq dinge birdeı qarap, tek ata-babasy ustaǵan shaman ǵuryp - dástúrinen taımaǵan Móńke, han taǵyna otyrǵandaǵy alǵashqy sózin musylman aıatynan bastaǵany Berkeden ishteı seskenetininiń belgisi edi. Berke Horezm, Qypshaq dalalaryn jaýlap alýǵa da, orusýt jerin Shyńǵys Jaǵropa memleketterine shyqqan attanystarda ózin jaman kórsetken joq. Qosyndardyń únemi eń aldynda bolmaǵanmen, artynda qalyp, qorqaqtyq etken joq. Qolbasshy retinde Noǵaıdaı ataqqa ilikpegenmen, ózine tapsyrylǵan túmendi durys basqardy.

Mine, sóıtken Berke, elýge taıanǵanda Altyn Orda taǵyna otyrdy. Jumysyn qalaı alyp júrmek? Neden bastamaq? Jańa qala salýdy tezdep bastady. Astanasyna altyn, kúmis zergerlerin jınap ónerkásip isin kórkeıtpek. Saýda-sattyqty da jónge qoımaq. Jaqynda, Altyn Orda qaramaǵyna jatatyn Bulǵar shaharynda eń alǵashqy altyn teńge de shyǵarmaq. Altyn aqsha Altyn Ordanyń memleket ekeniniń belgisi. Árıne, ol aqshanyń bir jaǵynda Bulǵar qalasynyń esimi jazylsa, ekinshi jaǵyna ózi bas ıgen Baǵdat halıfy Án-Násirdiń aty turmaq. Bunyń bári durys. Biraq tegi taqqa otyrý bar da, oǵan durys otyrý bar toı. İstegen isiń, árıne, taqta durys otyra alsań kózge túsedi. Al altyn taqqa otyrý ajdahanyń ústine otyrýmen birdeı, ebin taýyp myqty otyra almasań, ústinen op-ońaı laqtyryp tastap, jutyp qoıady. Onyń ústine Altyn Orda taǵy degen, ol jaı ǵana aıdahar emes, jeti basty aıdahar. Bir basyna áliń jetse, ózge bastary, aýzyn arandaı ashyp, qashan jutamyn dep ańdyp turady... Rasynda da Altyn Orda jeti basty aıdahar. Bir basy Qypshaq eli bolsa, ózge bastary,— Horezm, Bulor, Kavkaz, Horasan, Qyrym, batys İbir-Sibir. Ras, keıbiri Horasan, Horezm moıyndaryn Úgedeı men Jaǵataı urpaqtaryna qaraı sozǵysy kele me, qalaı, al Kavkazdaǵy Ázerbaıjan, Armenıa, Grýzıany Qulaǵý ózine qaraı qaratyp áketken. Joq, joq, Shyńǵys han ákesine bergen, Batý aǵasy jaýlap alǵan, qansha qorqynyshty bolǵanmen Altyn Orda atty bul jeti basty aıdahardyń ústinen qaıtse de, túspeýi kerek! Bóten jaqqa burylǵan moıyn bolsa, býyndyryp óz jaǵyna qaıta burý jón. Al bularǵa qaraı sozylǵan qol bolsa tabanda kesip tastaý durys. Biraq, bular ońaı kestire me?

Qazir Berke burynǵy óziniń ulysyna ǵana degen kishkentaı meshittiń kúngeı jaǵynda salynyp jatqan ǵajaıyp úlken meshitiniń qurylysynyń janynda tur.

Meshit qurylysy jerden joǵary kóterilip qalǵan. Buny salyp jatqan áıgili rýmdyq sheber Kolomon. Bul Shyńǵys noıandary kılıkalyq armándardy shapqan jyldary, Kılıkıada armándarǵa sherkeý salyp jatqan jerinen qolǵa túsken. Bunyń asqan sheber ekenin estip Berke surap alǵan. Biraq Kolomon: «men hrıstıanmyn, óltirseń de musylmandarǵa meshit salmaımyn» dep Berkeniń aıtqanyna kónbeı qoıǵan. Buǵan yzalanǵan Berke qol-aıaǵyna kisen kıgizip, sheberdi tas qashaýǵa jibertken. Aqyrynda, han bolǵannan keıin Berke bir kúni ony ózine shaqyrtyp aldyrǵan. «Eger maǵan bir tamasha meshit ornatyp berseń, men seni múldem bosatam, elińe qaıtýǵa ruqsat etem», degen. Usta: «Ras pa?» dep suraǵan. «Ras,— degen Berke,— han sózi eki bolmaıdy». Bostandyq súıgish, el-jurtyn ábden saǵynǵan Kolomon: «jaraıdy»,— degen,— dinimdi qansha súısem de, bostandyǵymdy odan artyq kórem». Mine, mynaý tómende, oń jaǵynda, jalpaq tastyń ústinde turǵan bir aıaǵy men bir qolyna jalǵastyra shynjyrly kisen kıgizdirilgen, kóıleksiz, qaraqoshqyl bop kúıgen qyryqqa taıap qalǵan bulshyq deneli, qyr muryn, qaba saqaldy, kógildir kózdi kisi sol Kolomon. Ol aldyndaǵy úlken qara taqtaıdaǵy syzyqtarǵa qarap, janyndaǵy ózi tárizdi esireı jigitke birdemelerdi kórsetip tur.

Berke áli ornynan qozǵalǵan joq. Bul turǵan tóbe meshit salynyp jatqan tustan ájeptáýir bıik. Han qozǵalmaǵan soń, ony qorshaǵan ýázir nókerleri de qozǵalar emes. Qazir bular da oıǵa berilip ketkendeı, tómendegi qybyrlaǵan jurtqa qarap, ún-túnsiz melshıe qalǵan.

«Demek, handyǵymdy meshit salý tárizdi jaqsylyqtan bastaǵanym durys boldy. Halyq mundaı isti unatady,— dedi ishinen Berke.— Ol Sary Buǵynyń ólimin umytyp ta ketken.— Árıne, Altyn Ordany meshit turǵyzýmen, ne usaq-túıek Sary Buǵy sekildilerdi óltirýmen ustap tura almaısyń. Bul bir alyp jer, búkil Shyńǵys ıeliginiń úshten biri».

Berke syryn aıtpaıtyn adam. Qaıǵyrsa da, qýansa da biteý jara bop júre beredi. Altyn Orda qamyn oılaǵan sátte syryn ishine túıip túnere túsedi.

Al ol oısyz da, maqsatsyz da emes edi.

Shyńǵys han dúnıe júzilik patshalyq quram degende bir nárseni qatty oılaǵan: Monǵoldyń Uly handyǵy tek Shyńǵys urpaqtarynyń ǵana úlesi bolýǵa tıisti. Osylaı urpaqtyq tártippen qurylǵan ıelik bir-aq adamǵa, tirisinde Shyńǵys hanǵa, ol ólgennen keıin ornyna Quryltaı saılaǵan Uly hanǵa baǵynady. Al ulystar, aımaq handary jaýlap alǵan el jurttarynan alym-salyq arqyly túsetin qazyna - qarajatty tep-tegis Qaraqorymdaǵy uly hanǵa jiberedi. Tek uly han ǵana sodan keıin bul qazyna - qarajatty óziniń qaraýymen ulys-ulysqa bóledi, ne Quryltaı sheshimi boıynsha, bóten eldi shabýǵa, soǵys ashýǵa, taǵy sondaı áıgili isterge shyǵarady. Solaı búkil patshalyq bir adamnyń qolynda qalady. Al ol adam qandaı adam bolady, bári birdeı Shyńǵys hanǵa teń túse ala ma, mine, bul búkil Shyńǵys han urpaǵynyń qaıǵysy.

Al Uly hannan keıin Qaraqorymdaǵy taqqa otyrǵan Úgedeı ákesiniń qasqyrdyń bóltirikterindeı Batý, Bóri, Kúıik, Qubylaı, Qulaǵý, Baıdar, Móńke, Qaıdý, Noǵaı tárizdi qandy aýyz uldaryn alystaǵy joryqtarǵa attandyryp, burynǵy jaýlap alǵan jerlerine jer qosty, elderine el qosty. Shyńǵys patshalyǵy endi kóshpendilerdiń eń zor memleketine aınaldy. Sosyn Úgedeıden keıin Uly qaǵan Kúıik boldy. Bunyń kezinde Ázıanyń óz ishindegi urys-talasy bolmasa, jańadan bálendeı úles qosylǵan joq. Tek Shyńǵys hannyń ózine baǵynǵysy kelmegen balasy Joshydan bastalǵan alaýyzdyq kúsheıe tústi. Jaǵataı men Úgedeı urpaqtary ústemdik aldy. Bul alaýyzdyqtyń qaıda aparyp tynaryn eshkim bilmedi. Kúıik eki-aq jyl handyq quryp dúnıe saldy. Uly handyq endi Móńkege tıdi. Shynyn aıtsaq, búkil Shyńǵys patshalyǵy Monǵol Uly hany Móńke men Altyn Orda hany Batýdyń bıliginde qaldy. Demek, qazirgi Monǵol Uly handyǵy burynǵy Uly handyq emes. Móńke qansha myqty bolǵanymen, árıne, Shyńǵys han da, Úgedeı de emes. Tóleniń ózge qos bórisi, soltústik Qytaıǵa kirgen Qubylaı men Irandy jaýlap alǵan Qulaǵý búgin bolmasa erteń ózderin han etip, Qaraqorymǵa baǵynbaı shyǵa kelýi sózsiz... Bunyń aty Shyńǵys han ıelik etken jerdiń bólshektene bastalýy. Al osyndaı jaǵdaıda Qaraqorymǵa tek eń úlken handyq Altyn Orda baǵynyp otyra ala ma? Tek Altyn Ordanyń baǵynyshty elden jınaǵan qazyna - qarajaty ǵana Qaraqorymnyń tiregi bolyp qalýy kerek pe? Onda Altyn Ordanyń ózin qalaı kúsheıtesiń? Óse almaǵan jylan aıdahar bola almaıdy, kúsheıe almaǵan altyn taq aıbarly Ordaǵa aınala almaıdy, bir kúni bolmasa bir kúni kúırep, kóringenniń qolynda ketedi.

Tas túsken jerine aýyr. Sondyqtan da Berke Altyn Ordany kúsheıtý qamyn kóp oılady. Demek, Eskendir Zulqarnaıyn, Etılla, Shyńǵys han, sońǵy kezdegi Aqsaq Temirdi alsaq ta álemdi aıaǵynyń astyna salam degen qandaı shapqynshyl, jahanger qolbasshy bolmasyn, eń aldymen olar sońynan ergen áskerin, serikterin, tilektesterin tas túıindeı myqty etip uıymdastyra bilgen. Solardyń kúshine súıene otyryp, ózine qarsylardy joıǵan, sóıtip, memleketin, halqyn tyrp ete almaıtyn etip ózderine baǵyndyra alǵan. Sodan keıin ǵana bóten elderdi jaýlaýǵa kirisken. Al bul elderdiń jeńýleri tek Shyńǵys han, Batýdyń kóregendiginen, aqyldylyǵynan emes edi. Árıne, olardyń jeke bastarynyń qasıetterin de eskermeı bolmaıdy. Óıtkeni, olar sońdarynan ergen áskerlerin, jurttaryn uıymdastyra bilgen. Al uıymdasqan myń adam, uıymdaspaǵan úsh myń adamdy jeńe alatyny belgili. Demek, bulardyń shyǵystan turǵan daýyl tárizdi ýaqytsha jeńiske jetýi, sonaý Jerorta teńizine deıin barýynyń basty sebebi, "bular jaýlaǵan memleketterdiń mundaı soǵysqa daıyn emestiginen edi. Al sońynan bul memleketter, ásirese orusýt memleketi, kúshterin jınap, myqtap daıyndalyp, jer-sýyn qorǵaý úshin maıdanǵa birigip shyǵyp edi, Altyn Ordanyń qandaı kúıge jetkeni belgili.

Altyn Orda ýaqytsha bolsa da jeńiske jetip, aýzynan jalyny atyp turǵan kezde, oǵan qarsy shyqqan halyq uldarynyń qansha er júrek, aqyldy bolǵanmenen, ony tóńkerip tastaý qoldarynan kelmegen. Oǵan sebep Altyn Orda bıleýshileri tek qana qarýly kúshine ǵana senbegen, qaramaǵyndaǵy el-jurtty da óziniń degenine kóndirip, qatygez tásiliniń qaqpanyna túsirip alǵan. Biraq sol ózderindeı er júrek kisilerden, ásirese, jastardan jasaq, alaman quryp, Orda bıleýshilerine kek alýǵa qarsy shyqqan álgi el-jurt uldarynyń ereýilderi, olardyń namys - jigerin oıatqan, Altyn Orda tárizdi arystandaı aqyrǵan kúshke de qarsy turýǵa bolady eken-aý degen úmit jeli ese berdi. Halyqtyń bulaı oıanýy, árıne, Altyn Orda bıleýshilerin selk etkizbeı qoıǵan joq. Olar burynǵysynan da beter qatygezdiktiń neshe alýan túrin qoldanyp baqqan. Jurt sál basyn kóterse, han josa etip aıamaı qyryp otyrdy. Biraq, kimniń kim ekenin túsinip qalǵan halyq, bir jerde bolmasa bir jerde taǵy da bas kótergen. Altyn Orda bıleýshileri taǵy da, soıyldary men shoqparlaryn ala júgirgen.

Berke de han taǵynyń, ústem zorlyqshyl taptyń, Shyńǵys urpaqtarynyń yqpalynyń kúsheıe túsýin arman etti. Qala, qarhana salý, egin egý, saýda-sattyq, bár-bári bylaıǵy qara halyqqa ákimdik júrgizetin bılik ıeleriniń múddesine aınaldy. Batý tárizdi qarýly kúshke, qamshyǵa súıendi. Bul da orusýt eli tárizdi úlken halyqtyń qol bastaǵan adamdaryn — knázdaryn birine-birin qarsy qoıyp, óz ústemdigin júrgizdi; halyqqa qatygez boldy. Tek Batýdyn, aıyrmasy bul ónerkásipke, saýda-sattyqqa kóbirek kóńil bóldi. Sondaı-aq, Altyn Orda hany orusýt ólkesin ózine tikeleı qaraıtyn el-jurttan jeke bólip aldy. Óıtkeni, Berke Altyn Orda hany bul ólkeni sonaý ózderi qan-josa etip shapqan, osydan otyz bes jyl ǵana buryn ótken kezindegisindeı kóretin. Orusýt knázdarynyń basyn biriktirmeı, birine-birin aıdap salatyn Altyn Ordanyń eski ádisin qoldanyp, alym-salyǵyn tóletip, al bas kóterer birer qalasy bolsa, kúlin kókke ushyra órtep, syrttaı baqylap otyrýdy uıǵardy.

Osylaı Berke han bar qaharyn tikeleı Altyn Orda qaramaǵyna kiretin elderge tikti. Onyń ústine Berke qaıtsem baǵynyshty elderden jınaǵan qazyna - qarajatymdy Qaraqorymǵa bermeımin dep kúndiz-túni oılana bastaǵan. Bunysy, árıne, monǵoldyń uly handyǵynyń qol astynan shyǵý degen uǵym edi. Sonda ǵana Altyn Orda kúshti handyq bolady. Móńkeniń qandaı adam ekenin esine ustaǵan Berke Qaraqorymnan ondaı at quıryǵyn múldem kesýden ázirge aýlaq edi.

Al qazir Berkege kenet birdeme unamaǵandaı boldy. Onyń juqa sarǵylt beti, qanyn syrtqa teýip, qyzara qaldy. Bul hannyń ashýlanǵanynyń belgisi edi.

— Shaqyr ana Kolomon quldy,— dedi ol bir nókerine.

Nókeri qarý-jaraǵyn saldyrlata tóbeden tómen qaraı júgirdi.

Han qansha sabyrsyzdansa da, Kolomon kisendi shynjyryn shyldyrlata aspaı-saspaı, han turǵan tóbeniń jarqabaq bop bitetin kúngeı jaǵyna kep toqtady.

— Berke han,— dedi ol basyn ıip, Kolomon esh ýaqytta da Berkege «han ıem», ne «taqsyr han» dep sóılemeıtin. Bul úshin ol erte kezde talaı taıaq ta jegen, ony zyndanǵa da tastaǵan, biraq qaısar sheber ádetin ózgertpegen. Bul joly da sol ádetine saldy.— Berke han,— dedi ol qaıtadan,— qol - aıaǵymdaǵy kisen aýyr, sizdiń janyńyzǵa órmelep shyǵyp, aldyńyzǵa jyǵylǵansha kóp ýaqyt ótetin túrim bar. Sondyqtan jar túbine kelip turmyn. Meniń bul turysymnan meni aıaǵyńyzdyń astynda dep bilińiz. Endi buıryǵyńyzdy aıta berińiz.

Berke Kolomonnyń osylaı sóıleıtinin biletin. Osyndaı tili úshin buryn da buny talaı ret óltirmekshi de bolǵan. Biraq Kolomon: — Ózimdi-ózim óltirýge qıanat sanaımyn, al siz óltiremin deseńiz, tek raqmetimdi aıtamyn. Mynadaı qorlyq ómirden — ólim kóp artyq! — dep tilin tartpaǵan. Osy minezin biletin Berke bul joly ony óltirem dep qahar tókken joq. Tek ishtegi yzasyn jasyra:

— Men saǵan meshittiń tómengi jaǵyn tastan qala degenim qaıda? — dedi ol syzdana.— Sen qyshtan qalap jatyrsyń! Uzaq jylǵa jaramaı qulap qalsa qaıtesiń?

Kolomonnyń kózinde bir kekesin ot jarq etti.

— Qudaı bar emes pe? Bári qudaıdyń qolynda. Ózine arnalyp salǵan meshitti nege qulatsyn.

Han burynǵysynan beter salmaqtana sóıledi. Bul hannyń tipti ashýlanyp qalǵanynyń belgisi edi.

— Alla-taǵalam saqtanǵandy saqtaımyn degen. Altyn Orda hany saldyrǵan meshit máńgi-baqı turýy kerek.

— Joq, meshit han saldyrǵandyqtan uzaq turmaıdy, ony durys salǵandyqtan uzaq turady. Al Aqtóbeniń ganchasyn qosyp kúıdirgen kirpish tastan da berik. Jáne tasty jerdiń astynan alý kerek. Bul kisendi quldarǵa óte qıyn.

— Sonda meniń buıryǵymdy oryndaǵyń kelmegeniń be?

— Aqyldy buıryqty aqymaq adam da oryndaıdy. Al aqymaq buıryqty aqyldy adam oryndamaıdy.

- Sonda sen ózińdi menen aqyldymyn dep tursyń ba? — dedi kenet ashýyn ustaı almaı qalǵan Berke. Ol óziniń ádettegi ustamdylyǵyn umytyp ketti. Kenet qalsh-qalsh etip, eki ezýinen kóbigi atyp, jer tepkilep, aýzyna ne kelse sony aıtty. Eger Kolomon dál qasynda tursa, ol qylyshpen biraq tartyp jiberer edi, átteń ol hannan alys, jarqabaqtyń eteginde turyp aman qaldy. Únemi ózin kúshpen ustap júretin Berke ashýdan jarylyp kete jazdap, mundaıda ne aıtyp, ne qoıǵanyn bilmeı qalatyn. Nókerleri Berkeniń mundaı qoıanshyq minezin jaqsy biletin. Ol bul mezetterinde búkil adam balasyn qyramyn, joıamyn dep kárine minetin. Árıne, qolynan kelse, qyryp-joıyp jiberýden taıynbaıtynyna nókerleri shek keltirmeıtin. Tek handarynyń mundaı jaǵdaıynda olar joq jerden qanjardyń ushyna, qylyshtyń júzine dál kelip qalmas úshin, Berkeden alysyraq turýǵa tyrysatyn. Berke ári-beriden keıin ózi basylatyn. Bul joly da sóıtti.

Kolomon kúldi.

— Nege kúlesiń? — dedi jyny múldem basylmaǵan Berke entige.

— Sizdiń myna jarqabaqtan meni balaǵattaǵan sózińizdi estip turyp, bizdiń eldiń bir qyzyq áńgimesi esime tústi. Estigińiz kelse aıtaıyn.

Aıtpa deýge Berkede esh laj qalmady. Qorshaǵan ýázir, nókerler bári buǵan qarap tur.

— Aıt,— dedi Berke.

Kolomon taǵy kúldi.

— Bir eshki bıik jardyń basyna shyǵyp alyp, etekte turǵan qasqyrdy jaman balaǵattapty, sen aqymaqsyń, ata-babańnan bastap báriń haıýansyńdar!—depti. Eshki aýzyna kelgenin sóılep, bir sharshaǵan kezinde Qasqyr «sen ǵoı meniń myna jar basyna shyǵa almaıtynymdy bilgen soń, balaǵattap tursyń ǵoı, áıtpese jumǵan aýzyńdy ashpas ediń!» depti. Jańa sizdiń myna jarqabaqtyń ústinde turyp alyp, maǵan aıtqan sózińizdi estigenimde, álgi eshki esime tústi. Átteń, siz Altyn Orda taǵynda otyrsyz, áıtpese...

Yzadan jarylyp kete jazdaǵan Berke janynda turǵan bir nókerine:

— Qazir tómen tús te, mynanyń basyn...

Biraq ony Saýyq bólip jiberdi.

— Sabyr etińiz, taqsyr,— dedi ol baısaldy únmen,— Sizge myna quldyń basynan góri, mártebeli urym-butaǵyńyzǵa ataǵyńyzdy qaldyratyn saltanatty, syrly meshit kerek emes pe? Jáne sol meshitti kútip otyrǵan, ózińizdi qurmetteıtin musylman qaýymynyń tilegi úshin bir ashýyńyzdan qaıtyńyz.

Han sý sepkendeı basyldy.

— Boldy! — dedi. Sóıtti de álgi nókerine Kolomonǵa estirte,— han degenin istemegeni úshin mynaǵan kók shybyqpen maıly jerine júz dúre soǵylsyn!

Muny estip turǵan sheber:

— Jaraıdy,—dedi ol.—Birinshi kórip turǵan dúrem emes qoı. Bunan kóbinen de saý qalǵanbyz. Jalǵyz-aq maǵan mynany aıt, Berke han... Eger ǵajaıyp, tamasha meshitti salyp bitirsem, ýádeńde turasyń ba?

Berke Kolomonǵa qaraı mysqyldaı kúldi.

— Turamyn!

Biraq hannyń kekesin kúlkisinen Kolomon óziniń endi elin máńgi kórmeıtinin bildi. Sóıtse de ol hanǵa:

— Túsindim,— dedi.— Átteń dúnıe-aı, bul meshittiń beıne sheshimi meniń jańa oıym, jańa tabysym edi, oryndamasam armanda ketemin ǵoı.

Ólerin bile tura, jańa oıym, jańa armanym dep meshitti bitirgisi kelip turǵan adamdy Berke túsinbedi. «Men bolsam bir sári, osy meshit arqyly musylman qaýymyn ózime kóbirek qaratqym keledi. Jáne úrim-butaǵyma atym qalsyn deımin. Al bul nege masattanady? Erteń bitirgen kúni ózi óledi. Eshkim estimegen esimi ózimenen birge ketedi...»

Ol nókerlerine:

— Já, boldy. Áketińder! — dedi.

Árıne, álemniń teń jartysyna ústemdigimdi júrgizsem degen Altyn Orda hany jańa oı, kórkem oı degenderdi arman etip, sol úshin nege ómir súrýdiń kerek ekenin túsinbedi. Túsiner bolsa, óziniń bar tilegi, bar maqsaty, mundaı armannyń janynda dymǵa turmaıtynyn uǵar edi. Ol Kolomonnyń «óltirseń óltire ber, tek jańa meshitti, jańa oıymdy oryndaýǵa mursat ber» degendi aıtpasa da, solaı túsinip burynǵysynan da jaman ashýlandy. Han endi Kolomondy ózgeler úshin beınettenýge jaralǵan; dúnıeden tek beınetpen ǵana ótetin adam dep bildi. Bundaıda ólim, árıne, syılyq,— dedi ol ishinen! «Berke endi ustany tipti óltirmeımin, tilegeni beınet bolsa, sol beınetin syılaımyn, ómir boıy kileń ǵajaıyp meshit salyp ótetin etemin»,— dedi.

Han, árıne, ǵajaıyp meshit salý, han jarlyǵynan, ne uzaq ómir súrýden emes, adamnyń kóńil kúıiniń shattanýynan, ne bir úlken armannan týatynyn bilgen joq. Bilgisi de kelmegen.

Al aıaq-qoly kisendeýli Kolomon, rasynda da, osy meshittiń beınesin mıynda, júreginde týdyrǵan kezde óziniń óte baqytty jan ekenin sezinip edi. Adam balasynyń basyna qona bermeıtin baqyt qusy bunyń basyna qonǵan. Sol baqyt qusynyń qýanyshy bunyń qapastaǵy oıyna qanat bergen. Osylaı ǵajaıyp meshit beınesi týǵan.

Kolomonnyń mundaı jaǵdaıynan habary joq, Berke onyń ómirden de jańa oıyn, jańa tilegin joǵary qoıǵanyna ishteı bulqan-talqan bop ashýlanǵan.

Dál osy sátte hannyń aldyna osydan bir aı buryn tóleńgit júzbasy etken áneýgi qos basy Sálimgereı keldi.

— Han ıem,—dedi basyn ıip.—Baraqshyn qatyn on nóker áıelimen Qumbelden asyp ketti. Mingenderi kileń júırik.

— Qaıda bara jatyr eken ol? — Áli ashýdan aryla almaǵan Berke, Baraqshyn qatynnyń qaıda bara jatqanyn ishi sezip tursa da, birden sóz taba almaı bul suraqty ádeıi bergen tárizdi,— múmkin serýenge shyqqan shyǵar?

— Qumbelge deıin biz de solaı oıladyq. Odan asqannan keıin sizge habarlaýǵa májbúr boldyq. Betteri Iran, Qulaǵý handyǵy tárizdi. Ózderi qarý-jaraqty, toqtar emes.

Baraqshyn jaqynda qaıtys bolǵan Altyn Orda hany, jasóspirim Ulaqshy men Sartaqtyń sheshesi, Batýdyń jesiri edi. Ózi hrıstıan dinindegi alshyn — tatar qyzy. Balalary Sartaq pen Ulaqshyny da sol dinde tárbıelegen. Bul jaǵynan da, Altyn Orda taǵyna talas jaǵynan da Berkege qas. Sartaq ólgennen keıin Móńke óziniń ámirlerin Saraıǵa jiberip, Ulaqshyny han kótertken. Al ol on jetige jetip kámeletke kelgenshe Baraqshyn qatyndy aqyldy, erligine qaraı Móńke Altyn Ordanyń ýaqytsha bıleýshisi etkizgen. Budan keıin Berke men ekeýiniń arasynda óshpendik burynǵysynan da damı túsken. Arqa súıep otyrǵan han uly Ulaqshy bir-aq kún aýyryp, qan qusyp o dúnıege sapar shegip, ornyna Berke saılanǵannan keıin, Baraqshyn Berkeniń endi ózin saý qoımaıtynyn bilgen. Bılik qolynda turǵan kezde, kúıeýi Batýdyń tiri qalǵan jalǵyz inisi dep oǵan aıaýshylyq etip, kózin qurtyp jibermegenine endi ókingen. Ol kezde Altyn Orda bıleýshisiniń Berkeni joq qylýǵa kúshi de, aılasy da jetetin edi. Endi óz basyna qaýip týǵanda sanyn bir soǵyp, qusa bop jantalasqan. Ósh alýǵa dármen joq, ish qazandaı qaınaǵan. Aqyry, kúıeýiniń keshegi bir tilektes serigi Qulaǵýǵa kisi salyp, ol kelsin degen soń, keshe el jata on nókerimen Ordadan qashyp shyqqan. Osyndaı jaǵdaıdyń bolýynan sezikti Berke, Baraqshyn qatyndy syrtynan ańdytyp qoıǵan. Sol ańdýshylardyń biri osy Sálimgereıge kep aıtqan. Baraqshynnyń Iran jolyndaǵy eski beket Qumbelden asyp ketkenin han qoıǵan alǵyshynynan estip, hanǵa habar bermeýge júzbasy lajyn taba almaǵan.

Ashýly Berke endi ózin-ózi ustaı almaı qaldy.

— Kápir qatyn óziniń dindesi Qulaǵýǵa jetpek eken ǵoı,— dedi ol juqa ernin tistene,— onysy bola qoıar ma eken? Júzdigińdi al da shap, ustaı alsańdar ózin, ustaı almasańdar basyn ákel!

Janynda turǵan Saýyq shoshyp ketti.

— Aý, ol Saın han — Batýdyń jesiri, seniń jeńgeń emes pe edi, óltirýge qalaı dátiń barady? — dedi ol Baraqshynǵa ara túspekshi bolyp,— odan da kete bersin, bir qatyn ne isteıdi deısiń?

Berkeniń kózi burynǵysynan da syǵyraıyp ketti.

— Joq, barady! Barǵanda qandaı! — dedi Berke.— Búgin ony men aıasam, erteń Qulaǵýmen birigip alyp, ol meni aıamaıdy! — Berke qaıtadan Sálimgereıge buryldy.— Bar, shap! Buıryqty orynda!

Jalpaq bet, keıde múláıimsigen Berkeniń eshteńeden de shimirikpeıtin qaskóı ekenin Saýyq jańa uqqandaı, budan ári úndemedi. «Jaǵataı men Úgedeıdiń dońyz jylǵy jetpis jeti ámir, bekzada urpaqtaryn óltirýge Móńkege aqyl bergen osy Berke eken» degen el arasyndaǵy sybysqa endi Saýyq ta ılanǵandaı boldy. Berkeniń sum júrek ekenin buryn da biletin qart, degenmen de bul ósekke senbeı kelgen-di.

Al Berke «jurt meni tek meshit salǵyzatyn jaqsy han dep qana bilmeı-aq qoısyn,— dedi ishinen,— durys dep tapsa, týǵan aǵasynyń qatynyn da ólimge qıa alatyn qatal han dep uqsyn. «Qoryqpaǵanyn qarasha syılamaıdy» dep atamyz Shyńǵys beker aıtpaǵan, bul da kerek».

Sol kúni túnde jibek oramalǵa oralǵan Baraqshyn qatynnyń basyn Sálimgereı emes, bóten bir qanisher nókeri Berke hannyń aldyna ákep qoıdy.

Musylman han Berke táspisin ap ádeıilep quran oqyp, basty han úıine jatatyn ádetpen qurmettep qoıýǵa buıryq berdi.

Shyńǵys han Maýarannahrdy jaýlap alýyn ulý, ıaǵnı 1220 jylynyń aıaǵynda bitirgen. Buhar men Samarqandtan bastap, monǵoldardyń qolyna esh qala Otyrar, Syǵanaqtaı qıynǵa túsken joq. Maýarannahrdyń turǵyndary demesek, qalany qorǵaıtyn áskerleri bálendeı myqty qarsylyq kórsete almady. Bir jerlerde shahar qorǵaýshylary — kóshpendilerdiń atty áskerleri opasyzdyq istedi, al Samarqand sekildi kúresýge múmkindigi bar úlken shaharlarda, Shaıh-ıslam qazy tárizdi, el bılep otyrǵan kórnekti adamdary óz erikterimen monǵoldarǵa qala esikterin ashty. Biraq jeńgen shapqynshylar bekzadalardyń óz erkimen bas ıgenine qaramady, qalalardy tonady, órtedi, turǵyndaryn aıamaı qyrdy. Tek monǵoldarǵa satylyp, olardyń jeńýine kómektesken opasyzdar ǵana aman qaldy.

Demek, jaý naızasyna keýdesin qarsy tosqan bekinis - shaharlar da boldy. Ásirese Hodjent úlken erlik kórsetti. Seıhúndarıanyń joǵarǵy shenindegi aımaq qalalardy baǵyndyrýǵa jiberilgen monǵol qoly Benakentti ońaı alyp, turǵyn jurtyn qan josa ete tonap, Hodjentke keldi. Qala ámiri Temir Melik, azǵantaı kúshimen monǵoldyń qalyń qolyna qarsy turdy. Bekinis qaqpasyn ashpady. Bul eńgezerdeı balýan deneli, qyryqtarǵa jańa kelgen, sulý murtty qara tory kisi bolatyn. Qala qorǵanynyń ústine shyǵyp alyp ózi bas bolyp, qumyrsqadaı qaptap kele jatqan monǵol jaýyngerlerine oq jaýdyrdy. Qabyrǵaǵa baspaldaq qoıyp joǵary órmelegen barystaı epti monǵoldardy baspaldaq-maspaldaǵymen jerge qulatty, ústerinen qazandaı-qazandaı tastardy laqtyrdy. Monǵol áskerleri qorǵanǵa jaqyn kelýge qoryqty. Al Temir Melik monǵoldy qyrýǵa qoryqpady. Irandyq tarıhshy Djýveını: «Temir Melik sondaı er edi, eger «Shahnamanyń» bas keıipkeri bahadúr Rústem osy shaqta ómir súrse, ol tek bunyń at ertteýshisine ǵana jarar edi» dep jazdy óziniń ataqty «Tarıhı-ja- hangýshaı» kitabynda. Osy Temir Melik qalany qorǵaıtyn kúshi qalmaǵanda, jaýǵa ólmeı berilmeımiz degen myń batyr jigitimen Seıhúndarıanyń eki arnasynyń ortasyndaǵy aralda turǵan, bir kezde osy qalany basqarǵan darýǵashynyń tas saraıyna kelip bekindi. Buǵan jaý jebesi de, qala qabyrǵasyn buzatyn tas atqysh qarýlardan atylǵan úlken-úlken tastar da jetpedi. Yzalanǵan monǵoldar endi osy tas bekinisti alý úshin, Otyrar, Buhar, Samarqandtan aıdap ákelingen elý myń «buqara» jas jigitter men jıyrma myń óziniń áskerin jiberdi. Elý myń «buqara» Seıhundarıanyń oń jaq arnasynyń ústine kópir salý úshin bekinisten úsh farsah jerdegi taýdan tas tasydy. Monǵol jaýyngerleri esireı jigitterdi qansha qamshynyń astyna alyp, kópirdi tez bitirýdi oılaǵanymen, olar shamalary kelgenshe jumysqa kedergi istep baqty. Sóıtse de bóget arnanyń orta shenine jetip qaldy. Biraq monǵol qoly bekiniske kirip úlgirmedi. Monǵoldardyń jebeleri men topyraqqa munaı qosylǵan jandyrǵysh oqtary da eshteńe isteı almaıtyn, ústine sirke aralastyrǵan balshyqpen sylaǵan dymqyl kıizben japqan on eki qaıyq — keme jasap, Temir Melik solarmen túnde bógettiń bitken Jaǵynyń byt-shytyn, shyǵaryp sýǵa aǵyzady. Aqyry, araldy da qorǵaýǵa múmkindik qalmaǵanda Temir Melik jetpis keme istetip, soǵan azyq-túlikterin, qarý-jaraqtaryn tıep, qalǵan jigitterimen tómen qaraı aqty. Ózenniń eki jaǵynan janasa monǵoldyń atty áskeri qýyp otyrdy. Bular munaı aralas oq ta, bolat ushty jebe de atty, batyr jigitterdi kóp oısyratty. Demek, Temir Melik atysa - julysa Jent qalasyna jetti. Bul arada, Temir Meliktiń araldaǵy kemelerine barý úshin Joshynyń buıryǵy boıynsha, monǵoldar ógiz terilerinen, kórikpen aýa kirgizip, úlken-úlken qýyq istep, ústine taqtaı salyp, jeńil, sý betinde qalqyp turar kópir jasaı bastady. Sol kópir arqyly kemelerge jetpek boldy. Biraq Temir Melik tún ortasynda qalǵan azǵantaı serikterimen jaǵaǵa shyqty. Qyzylqumǵa qashty.

Monǵoldar qýyp berdi. Temir Melik atysa júrip, qumǵa qaraı shegine berdi. Eń sońynda joldastarynyń bári oqqa ushyp, aqyrynda jalǵyz qaldy. Sonda da Temir Melik berilmedi. Aqyrynda jaralanyp, qansyrap ólýge taıaǵan batyrdy úsh monǵol qorshady. Temir Melik top sekseýildiń túbinde jatyp olarǵa daýystady: «Sender de úsheýsińder: al meniń qoramsaǵymda da úsh-aq oq qaldy. Eger jan kerek bolsa keıin qaıtyńdar,— dedi,— áıtpese...»

Oqqa ushýdan qoryqqan úsh monǵol keıin shegindi. Temir Melik kóp mıhnatnen, qumdy dalany kezip, qalǵan jebelerimen qus, kıik atyp jep, óldim-taldym degende Horezmge jetken. Bul kezde monǵol áskeri Órgenishti qorshap alǵan. Temir Melik osy qalanyń áskerı basy bolyp, monǵoldarmen taǵy kúresken. Sońynan, Horezmshah Muhammed pen Shahtyń toqaly Terekın qatyn Órgenishti tastap qashqanda, Muhammedtiń balasy Jalelıddın ekeýi qalany qorǵaýda kóp erlik kórsetken. Bulardyń monǵoldarǵa bul jerde de kúshteri jetpeı, Temir Melik, Jalelıddın ekeýi úsh júz sarbazdarymen Qaraqumdy kókteı kezip, Horasanǵa ótip ketken.

Mine, osylaı surapyl qan tógispen alǵan Hodjentti Joshy ózimen birge erip júrgen on bes jasar Berkeniń enshisine bergen. Berke men Joshynyń tórtinshi uly Berkejar Joshynyń amanat áıeli, musylman bolǵan Bekrın qyzy Hanikeı begimniń qolynda qalǵan. Hanikeı begim eki jasóspirimdi osy qaladaǵy bir úlemnen musylmansha oqytqan. Ekeýi de osy qalada musylman dinine kirgen.

Berkejar sońynan Sozaqqa darýǵa bolyp, al Berke ákesiniń aqylymen Hodjentti tárbıeshisi jáne ógeı sheshesi Hanikeı begimge bıleýge qaldyryp, ózi Joshyǵa erip Qypshaq jerine ketken. Balasyna Hanikeı begim áldeqashan ólgen adam. Hodjent Batýdyń qaramaǵyna kóshken. Berke ózine jeke ulys alyp, Aq Edil jaǵasynda qalǵan.

Bul shaharlar osy tusta dinı ortalyqtar sanalatyn-dy. Al Berkeniń oıy — islám dinin Altyn Orda tý etip, kóterip, sol týdyń astyna qaramaǵyndaǵy eldi myqtap ustaý da edi. Jaýlaryna da osy musylman dinin tý ǵyp kóterip qarsy shyqpaq. Al ol týdy ózi ustaıdy, ózi kókke kóteredi. Sońynan barlyq áskerin shubyrtyp Qulaǵý tárizdi kápirlerge qarsy dini dabylyn ózi qaǵady. Ózi basqarady.

Al Ordanyń qaı tusynan bastap bul dinniń dabylyn qaǵýǵa bolady? Altyn Ordanyń negizgi áskeri, qypshaq, balǵar ógúz, mańǵyt bashqurt, alan, serkesýt tárizdi meshiti, medresesi joq kóshpendi elderdiń, musylman degen qur aty, bes ýaqyt namazyn da durystap oqymaıtyn, at ústindegi halyq, olardy din qorǵany etý qıyn... Sonda baryp Berke kópshiligi ejelden musylman jurt, meshit, medreseleri bar úlem, múrıt, kárıleri ózderin Muhamed paıǵambardyń tikeleı úmbeti sanaıtyn Maýarannahr jerinen musylman dinin kúsheıtý saıasatyn bastamaq boldy. Hal-kúıleri nashar úlemderge járdem berýdi syltaý etip, Berke endi Buharǵa júrýge daıyndaldy. Osy shaharǵa sapar jasaýynyń taǵy bir sebebi bar edi. Buhardy alýǵa Joshy qosyndary da qatysqan Shyńǵys han sol kezde Buhardyń isker, usta turǵyndaryn balalaryna bólgende, Joshyǵa da óz úlesin bergen. Qazir Altyn Ordaǵa jatatyn osyndaı bes myńdaı basybaıly adamdary bar-tyn. Bular altyn, kúmis zergerleri, temir ustalary, meshit úı salatyn sheberler edi. Olardyń eńbeginen túsken aqsha - qarajat únemi Altyn Orda qazynasyna quıylyp jatatyn. Osyndaı Altyn Ordanyń basybaıly quldary — sheber, zerger, ustalary Hodjent, Benakentte de bar bolǵan. Biraq aqyrǵy kezde, Maýarannahrǵa Jaǵataı men Úgedeı urpaqtarynyń yqpaly bel ala bastady ma, bul shaharlardan Altyn Orda qazynasyna aqsha az túsip turǵan. Buharǵa ádeıilep sapar shekkisi kelgende, Berkeniń bir búıirinde bul is te bar edi. Ne bolsa da barlyq jaıdy ózi baryp bilgisi kelgen. «Qoldanatyn sharany sonan soń kóremin» degen ol.

Berke bir qosynǵa taıaý qolmen, yrǵalyp-jyrǵalǵan kóshpenen kelesi jyly kókek aıynyń aıaq kezinde Buharǵa keldi.

Ymyrt úıirilip bara jatqan kez edi. Jaz shyǵa bastaǵan. Iram baý-baqshasyndaı bulbuly saıraǵan qalyń aǵashty qala, keshki salqyn aýa men aýla, imiretterdiń boıyn qýalaı aqqan myń san aryqtardyń samaldy lebimenen dymqyl tartqan. Altyn Orda hanyn Buhar darýǵashysy qaptaǵaı kelgen uzyn boıly aryq, qaýǵa qara saqaldy, persıandyqtarǵa uqsas Musabek óziniń saltanatty nókerlerimen shahardyń batys jaqtaǵy qaqpasynyń kósh jerinen, syrnaı-kerneıletip qarsy aldy.

Zýrnanyń baryldaǵan, qyryldaǵan zor daýystarynan qypshaqtyń kúreń qasqa jylqylary elegizı, qulaqtaryn qaıshylap, úrikpeı ázer qaldy.

Mundaı kezdeskende aıtylatyn qurmetti sózder bitkennen keıin Musabek:

— Aldıar taqsyr han,— dedi basyn ıip.— Sizdiń kóshińizdi qala syrtyna ózińizge arnap salynǵan Orda saraıǵa alyp barýǵa ruqsat etińiz.

— Nege? — dedi Berke,— qala ishindegi ǵıbadathanalardan bizge oryn tabylmap pa?

Musabek kidirip qaldy.

— Árıne, qalada sizge laıyq qoshemetti saraılar, ǵıbadathanalar bar ǵoı. Biraq...

— Ne biraǵy bar?

— Shahar qazir qaýipti,— dedi basyn qaıtadan ıip darýǵashy.— Siz kele jatyr degendi estip, kesheden beri qala turǵyndary tasyǵan qazandaı burq-sarq bop búlinip jatyr... Ásirese, ımpram usta, zerger, sheberler.

— Olar maǵan ne qylmaısyń deıdi?

— Ózderiniń qazirgi jaman kúılerin sizderden kóredi. Tapqan-taıanǵanymyzdy únemi Altyn Ordaga berip, qatyn-balamyzdy asyraı almaıtyn kúıge jettik. Altyn Orda bizdi ne qanaýyn toqtatsyn, ne birjolata qyryp tastasyn deıdi.

— Qyrýdy saǵynsa,— dedi kenet tunshyǵa sybyrlaı sóılep Berke.— Eger bylaı ereýilmen degenderine jetkileri kelse ol da qashpas. Sonda sen bizge ımpramnan shoshyp qalaǵa kirmeńder dep tursyń ba?

— Qabaǵan ıtterdi óshiktirip qandaı qajeti bar? Bireý - mireýi qaýyp alyp júrse. Odan da ana bir túbekte toqtaǵan jón bolar.

— Joq,— dedi Berke,— qaradan qorqyp atymnyń basyn burmaspyn! — Sóıdedi de janynda turǵan júz basy Sálimgereıge: — Basta kóshti! — dedi yzadan qyryldaı sóılep,— tek ásker eki jaǵymyzdan júrsin! — Qansha Altyn Orda, hany bolǵanmen de, sirá, halyq ereýilinen qaımyǵyp qalǵan bolýy kerek, artqy sózdi ol sybyrlaı aıtty.

Eki jaǵynan eki qatardan tizilgen kók naızaly, aq saýytty kileń kúreń qasqa at mingen qalyń jaýynger qorshaǵan, Altyn Orda hanynyń saltanatty kóshi qaqpadan kire berdi.

Bul kezde tastaı qarańǵy ońtústik jaqtyń túni de tústi. Qara maqpal aspanda jybyrlaı juldyzdar da týa bastady. Kóshti darýǵashy Musabek pen Sálimgereı bastap kele jatyr.

Qalaǵa kirisimen Berke ishteı ábigerlene qaldy.

Uryssyz, soǵyssyz, mundaı susty kórinisti ol birinshi ret kórgen. Kóshe tolǵan halyq. Bastarynda lapyldap janǵan qara maı sińgen bilteli shoqpyt, jókeni baılap alǵan qoldarynda bir-bir uzyn taıaq. Jer beti osyndaı jybyrlaǵan ot. Ot darıasy kóshe-kósheni qýyp, shalqyp janyp jatyr. Tastaı qarańǵy túnde bul kórinis sondaı aıbarly da qorqynyshty.

Jalańash qylyshtaryn bastarynan asyra ustaǵan jaýyngerlerdiń qorǵaýynda nókerlerimen Altyn Orda hany tar kósheni qaq jaryp qatty aıańmen kele jatyr. Endi atty top qaq jarylyp, kóshpen qatarlasa júrdi. Qorshalǵan kerýen de, qorshaǵan topta da ún joq. Tek attardyń pysqyrǵany, tuıaqtarynyń surǵylt topyraqty tas bop qatyp qalǵany kóshelerge tars-turs tıgeni, dúbirleri ǵana estiledi.

Eń bolmasa bir adam ún qatsaıshy?

Birin-biri ańdyp qatarlasa qımyldaǵan aıdaharlar tárizdi.

Bul netken sumdyq? Neni kútip keledi? Eger top ishinen bireý uran salyp aıqaılap jiberse, ne bireýi jalań qylyshyn siltep qalsa bolǵany, shabýǵa aınalǵan qasqyrdaı únsiz kele jatqan eki top biriniń tamaǵynan biri ala túsýge daıyn.

Sóıtkenshe bolǵan joq, aldyndaǵy alańǵa Berke kerýeni taıap qalǵanda, bulardyń jolyn kes-kestep oń jaq búıirden taǵy bir otty darıa tolyqsı kelip qaldy. Aldarynda — kók sáldeli, aq kıingen, uzyn boıly kisi.

Darýǵashy men Sálimgereı attarynyń basyn tejeı berdi. Otty darıa da lyqsyp baryp toqtady. Kók sáldeli, aq kıingen adam jurttan bólindi.

Berke de atyn tebinip qap alǵa shyqty.

— Ne tileısińder? — dedi ol tunshyǵyp bara jatqandaı.

— Halaıyqtyń úsh tilegi bar, han ıem,— dedi uzyn boılysy.

— Aıt!

— Haıdar qudaı emes, ómir boıy adamdy quldyqta ustaıtyn. Kisi óltirgen kúnákarlardyń da ne basyn alady, ne bálen jylǵa zyndanǵa salady. Sender esireı etip ustap kele jatqan jurttyń kóbi qartaıdy, jumysqa jaramaıdy, ne aýrýǵa shaldyqqan, tórinen kóri jaqyn. Birinshi tilegi — sondaı adamdardy múldem bosatsyn deıdi. Dúnıege erkin kelgen eken, erkin ólýin tileıdi.

— Bolsyn! — dedi Berke, báribir ondaılardan paıda joq qoı dep oılady ishinen.

— Halyqtyń ekinshi tilegi — kók sáldeli adam, Berkege tikeleı qarady,— Altyn Orda handyǵyna jatatyn munda bes myńnan astam zerger, usta, sheberler bar. Bular osy jerdiń turǵyndary. Buhardy Shyńǵys han alǵashqy alǵanynda balalaryna bólip bergen. Sol kezdegi káriler ólip bitti. Al jastarynyń báriniń de bala-shaǵasy bar. Tapqan-taıanǵanynyń kóbi Altyn Orda qazynasyna ketip jatyr. Jurt únemi ash-jalańash. Han ıem, sizden halyq tapqanynyń úshten birin alýyn suraıdy.

— Al ózge handardy qaıtesińder?

— Olardan da osyny talap etemiz.

Berke qaptaǵan jurtqa qarady.

— Osylaı qoldaryńa taıaq alyp pa?

— Tilegimizdi bermese, amal joq, qolymyzǵa taıaq túgil, qarý-jaraq alýǵa májbúr bolamyz.

Berke jurtqa qaıta qarady. Qoldaryndaǵy ottyń sáýleleri betterine qyzǵylt kúreń tańba tárizdenip túsip tur. Qabaqtary túıilgen kárli jurtty kórdi. «Iá, bular qoldaryna qarý-jaraq alsa alar,— dedi ol ishinen, túrleri jaman eken!».

Berke Altyn Ordaǵa qarsy shyqqan toptyń talaı ereýilderin kórgen. Birazyn ózi qan-josa etip basqan. Biraq dál mundaı halyq bop birigip, tutasqan qolǵa aınalyp, kútpegen jerden betpe-bet kep, tyrp etkizbeı, birden shaýjaıdan alǵan ereýildi kórgen emes. «Bul tilekterin bersem, erteń budan da kóbin suraıdy ǵoı, basynyp ketýleri ǵajap emes qoı,— dedi ol bir sát. Biraq bermeýge qoryqty.— Dál qazir, han bolmaı jatyp bularmen aıqasýym ón bolmas, sońynan kórermin» — dedi.

— Bolsyn! — dedi Berke.— Al úshinshi tilekteriń qandaı?

— Úshinshi tilegimiz: quldyń da, esireıdiń de, jalpy qara halyqtyń balalaryna medresede oqýǵa ruqsat etilsin.

Berkege bul suraq aýyr tıdi. Shyńǵys han monǵol memleketin qurǵannan keıin uıǵyr emlesimen monǵoldyń álippesin jasatqan. Al bul monǵol áripterimen tek Shyńǵys hannyń tarıhy, han urpaqtarynyń ómiri, tilek - tirshiligi jazylyp, altyn kitap bop, keleshek urpaqtary úshin altyn sandyqtyń túbinde kózdiń qarashyǵyndaı saqtalýǵa tıisti edi. Bul emlemen tek han tuqymy, Shyńǵys tuqymy ǵana paıdalana alýǵa qaqy bar bolatyn. Al myna aqymaq ımpram, han tuqymyńdaı ózderine saýatty bolýdy tilep tur. Qysqasy, han men qara birdeı túspek. Budan artyq qorlyqty kim kórgen.

— Joq bolmaıdy! — dedi Berke.

Jurt lyqsyp taıaı tústi.

Jalańash qylyshty attylar da daıyndala qaldy.

— Nege? — dedi kók sáldeli kisi.

Endi hannyń aýzynan «joq, bolmaıdy» degen sóz qaıtadan shyǵýy kerek. Al ar jaǵynda...

Berke qaıtadan jurtqa qarady. Olardyń qoldaryndaǵy ottyń qyzyl jalyny ashýly kózderine túsip, qarashyqtary qyp-qyzyl shoq atyp, túrleri qaharlana qalǵan eken.

— Jaraıdy, bu da bolsyn,— dedi Berke.— Erteń keshke óziń ǵıbadathanaǵa kel, búgingi ýádemizdiń bárin qaǵaz betine túsiremiz.

Yzaly han astyndaǵy atyn qamshysymen tartyp jiberip, alǵa qaraı umtyldy. Kók sáldeli at baýyrynyń astyna qalmaıyn degendeı sál shegindi.

Erteńine álgi kók sáldeli kisi Berke toqtaǵan ǵıbadathanaǵa jalǵyz kelgen.

Sol túni-aq ereýilge shyqqan jurt tarap ketken. Hannyń sózine senip laýlaǵan ashýlary sý sepkendeı basylǵan.

— Jalǵyz barma, hanǵa sený qasqyrǵa senýmen birdeı, zaqym istep júrmesin,—degen joldastarynyń sózine kók sóldeli adam:

— Zaqym etse maǵan ǵana eter, ózgeleriń aman qalyńdar, bastalǵan isti aıaqtańdar, al men óz mindetimdi atqardym, endi qorqar jaıym joq,— dep eshkimge kónbeı jalǵyz ketken.

Ol ábden ezilip, taptalyp qalǵan halyqty ereýilge kóterýdiń qandaı qıyn ekenin biletin. Halyq, tynysh jatqan darıa tárizdi, onyń sýy tasyp týlaıtyn kezi — kóktemi, ne daýyldy kúni bolady dep oılaǵan ol. Sol kúnniń biri Maýarannahr jurty jek kórip qalǵan Shyńǵys urpaǵynan shyqqan Altyn Orda hanynyń kelgen kúni edi. Al ol kún ótti, azǵantaı bolsa da hannan suraǵandaryn aldy, sodan et qyzýlary, han ashýlary basyldy jáne ábden soqqy jep qalǵan jurt keshe hannyń jalańash qylyshty, kók naızaly kóp áskerimen kelgenin kórdi, endi ony keshegideı ereýilge kótere almaıtynyn bildi kók sáldeli.

Degenmen, ol baqytty edi. Hanǵa halyq degen kúsh bar ekenin, al halyqqa, bastary qosylyp, qatar shyǵa alsa kimdi bolsa da qorqyta alatynyn uqtyrdy, Rasynda da, qyryq jyl boıy qan-sólin soryp, jer-sýyn taptap, ústemdik júrgizip qalǵan kók saýytty joıqynshylarǵa qarsy turý qara halyqqa óte qıyn dúnıe edi. Tipti, múmkin emes sharýa bolatyn. Soǵan qaramaı halyq taǵy basyn kóterdi. Kóp jyldan beri bul alǵashqy oıanýy edi. Kók sáldeli adam endi ózin baqytty sanady, jurt oıana bastady. Meniń eń úlken tilegim oryndaldy.— dedi. Jáne ol Berkeniń kesheden beri ózin jan-jaǵynan ańdatyp qoıǵanyn jaqsy uqqan, qashqan kúnde de esh jaqqa qutyla almaıtynyn da túsingen. Sondyqtan da kók sáldeli, ne bolsa da ózim kóreıin dep, eshkimdi ertpeı han jaıyna jalǵyz kelgen.

Berke de kesheden beri bunyń kim ekenin, qaıdan júrgen jan ekenin bilip alǵan.

— Sen hrıstıansyń ba? — dedi han anaý úıge kirgennen oǵan otyr demeı.

Han kúıi keshegiden múldem ózgergen. Kózinde keshegideı abyrjyǵandyq, yzalanǵandyq ushqyny joq. Daýsy da dirildemeıdi, ádettegisindeı sabyrly. Árıne, Berke qazir kúsh óz jaǵynda ekenin jaqsy biledi. Han jatqan ǵıbadathanany, alandardy, bárin - bárin tegis Altyn Ordadan kelgen jaýyngerlermen qala darýǵashysynyń lashqarlary jaılap qalǵany buǵan da belgili. Ereýil túgil, beısaýat birde-bir adamnyń júrýine de ruqsat joq ekeninen de habardar.

— Joq, adammyn,— dedi kók sáldeli.

— Álde musylmansyń ba? — dedi Berke, qolyndaǵy merýert táspisin syrt-syrt júrgizip.

— Joq, adammyn.

— Jaraıdy, adam-aq bola ǵoı,— dedi Berke. Alys joldan kelgen han ábden tynyǵyp qalǵan eken, sóıleskisi kelmeı otyrǵany túrinen kórinip tur.— Sen keshe «handar qudaı emes» — dediń. Qudaıdy aýzyńa aldyń. Sonyńa qaraǵanda qudaıdyń bar ekenine senesiń ǵoı?

— Iá, bar. Qudaıdyń shyn aty — Shyndyq.

Berke «sóziń qyzyq eken» — degendeı ezý tartty. Juqa erni qos syzyqtaı jip-jińishke bola qaldy.

— Seniń ol shyndyq qudaıyń qaıda?

— Qaımaq súttiń on boıynda bolady. Sondaı-aq shyndyq kókte de, jerde de, mende de, mynada da bar,— ol esik aldynda naızasyn kezenip turǵan kúzetshini kórsetti. Al sende...

Berkeniń talasqysy kelip ketti.

— Meniń shyndyǵym kúshimde,— dedi ol,— jáne dinimde.

— Sonda siz kimsiz? Hansyz ba, álde qudaısyz ba?

— Joq, jerdegi qudaı tek Muhamed paıǵambar ǵana bolǵan. Men onyń jolyn qorǵaýshy úmbeti, jáne naızagerimin.

Kók sáldeli de ezý tartty. Endi onyń sulý murtynyń astynan marjandaı tizilgen úlken appaq tisteri kórindi. Kisi shynynda da kelbetti edi. Onyń qara tory júzinde bir mysqyldyń belgisi paıda boldy.

— Eger bul aıtyp turǵanyńyz ras bolsa,— dedi ol.— Muhamedten kúshtirek Isa men Musa sekildi áýlıelerdiń bireýin nege tańdamadyńyz? Bolsa da ózińiz jol salmaı, ózgelerdiń jolyn qýady ekensiz, tańdap almaısyz ba?

Berkeniń táspisi tarsyldaı júgirdi.

— Muhamed paıǵambardan esh áýlıe kúshti emes,— dedi ol.— Isa qudaıdyń rýhynan týǵan, al Muhamed qudaıdyń jerge jibergen óz ýákili, danyshpany. Al, Musa Muhamed paıǵambardyń aǵasy. O da paıǵambar. Musa kele jatqanda aldyndaǵy teńiz keıin shegingen. Isa — ólgen adamdy qaıta tirilte alatyn. Al Muhamed qudaıǵa qulshylyq uryp turǵan jerdiń taý-tasy, jar - shyńy, alla-taǵalanyń áýlıe ulyn kórsin dep birjolata joq bolyp ketken. Muhamed eń sońǵy paıǵambar. Odan eshkim de kúshti bolýǵa tıisti emes.

— O da múmkin,— dedi mıyǵynan kúlip kók sáldeli.— Isa kúshti bolsa, qarsy adamdary eki qolynan shegelep, kres aǵashyna tartyp qoımas edi.

— Seniń óziń sálde salsań da «quran» men «injildi» oqymaǵan ekensiń ǵoı,— dedi Berke. Endi onyń kóńil kúıin kórsetetin táspisi oınaı júgirdi.— Krese tartylyp turǵan tipti Isa paıǵambar emes, bóten adam.

Kók sáldeli taǵy kúldi.

— Qoıyńyzshy!

Berke kóńildene tústi. Dinı áńgime, dinı talas onyń delebesin qozdyryp jiberetin.

— Ol bylaı bolǵan,— dedi Berke táspisin endi baıaý qozǵap,— jer betinde kórsetken keremetteri úshin kápirler Isa paıǵambardy qudaı sanaǵan. Al muny kóre almaǵan Musa paıǵambardyń jaqtaýshy jáıitteri Isany ustap qınap, eki qolyn eki jaqqa tartyp, kreske qaǵyp qoımaqshy bolǵan. Osyndaı jaýlarynan qashyp júrgen Isa paıǵambar bir úıge kirgen. Jáıitterdiń kelip qalǵanyn sezip, Isa paıǵambar kókke ushyp ketken. Úıge kirgen jáıitter barlyq jerdi tintip osynda otyrǵan Isa áýlıege uqsaǵan bir adamdy ustap alǵan. Sen Isasyń dep barlyq jáıitter jabylyp taspen shókelep óltirip denesin kreske qaǵyp qoıǵan.

Kók sáldeli taǵy kúldi.

— Qysqasy, Isa paıǵambar óziniń ornyna jazyǵy joq bóten adamdy ustap bergen eken ǵoı! Árıne, kúshti bolǵan soń ne istese de qolynan keledi de. Sol eken ǵoı oıyna kelgenin istep, Isa paıǵambardyń sharap iship júrgeni...

— Joq, ol sharapty bilmeı ishken,— dedi Berke. Qolyndaǵy táspisi qaıtadan júgire jóneldi.— Isa paıǵambar Irýsalımge bara jatqan jolynda, shóldegen soń bir júzim baýyna kiredi. Sý izdegi, baýdy aralap kele jatyp, balshyqtan jasalǵan qumyrany kóredi. Qaqpaǵyn ashyp qarasa, ishinde sý bar eken. Janynda turǵan ojaýdy alyp, álgi sýdy ishedi. Biraq sý tym qyshqyltym eken. Isa paıǵambar qumyradan sýyń nege qyshqyltym, tipti ishýge de kelmeıdi ǵoı, dep suraıdy. Til bitip, Isa paıǵambarǵa ań da, jansyz zat ta jaýap beretin ádeti, qumyra: «Bireý kishkentaı ıneni urlap alyp, bir baqyr tıynǵa satypty. Iemniń meni bazardan alarda tólegen aqshasynyń ishinde álgi baqyr tıyn da bar eken. Sonyń qyrsyǵynan meniń sýym da ashqyltym tatıtyn boldy» depti. Kórdiń be kishkentaı ǵana ıneni urlaǵan bolmashy kúnániń qandaı úlken qylmysqa aınalǵanyn? Osydan baryp Muhamed paıǵambardyń da óziniń úmbetine bir - birińe jamandyq istemeńder, araq-sharap ishpeńder, bireýdiń zatyn urlamańdar, baıyń kedeılerińdi aıańdar, qıanat etpeńder dep ósıet qaldyrǵany. Osylaı dep qurannyń besinshi súresinde aıtqan.

— Sol eken ǵoı, sizdiń keshegi bizdiń ótinishterimizdi qabyldaǵanyńyz? — dedi kók sáldeli.— Muhamed paıǵambardyń adal úmbeti ekenińizdi aqtadyńyz.

Táspi kenet toqtaı qaldy.

— Joq men senderge esh ýáde bergen joqpyn,— dedi Berke.

— Qalaı?! Osynshama adamdy qaıda qoıasyz. Olar kýá ǵoı.

— Qaıdaǵy adam? Keshegi qalyń topty aıtasyń ba? Olar adam emes, qul, ımpram! — Berke kenet qalsh-qalsh etti. Tym qatty ashýlanǵanda ustaıtyn qoıan - shyǵy taıaý qaldy.— Jáne quranda aıtylǵan zorlap, qorqytyp kóndirgen ýáde ýáde emes dep.

— Á, solaı deısiz be? Áıteýir qoryqqanyńyzdy, sizdeılerdi táýbesine keltiretin halyq bar ekenin moıyndaısyz ǵoı? Ózim de bilgem, sizdiń búgin sózden taıyp ketetinińizdi. Biraq sizge, keshegi ózińizdi qorqytqan halyqtyń áli de bar ekenin eskertýge ádeıi keldim. Ol sizdi áli de bolsa, qorqyta alady, degenin istemeseńiz kúshpen, qarýmen istetedi, baıqańyz.

Táspi endi qaıtadan baıaý júre bastady.

— Onysyn taǵy kórip alarmyz, al ázirshe.— Berke aldynda turǵan kúmis qońyraýdy qaqty. Jaıshylyqta syldyraı shyǵatyn qońyraý daýsy úı ishin bul joly bir qorqynyshty, qaýipti únge toltyryp jiberdi, óziniń jeke basyn baqylaýshy júzbasy tóleńgitterdiń bastyǵy Sálimgereı kirdi, Berke oǵan kók sáldelini kórsetip:

— Myna kisiniń keshe qalada búlinshilik uıymdastyryp, qalyń ımpramdy Altyn Orda taǵyna qarsy qoımaqshy bolǵany úshin ólim jazasyna buıyramyn,—dedi,— ǵıbadathanada kisi óltirýge bolmaıdy, muny jurtqa kórsetpeı, qala syrtyna shyǵaryp óltirińder de, búgingi áńgimemiz este qalý úshin ana qolyndaǵy shaqshasyn maǵan ákep berińder.

Kók sáldeli bir-eki ret nasybaı atqanda, belbeýindegi kisesinen alǵan kıik múıizinen istegen shaqshasyna kózi túsken. Shaqsha keremet kórkem kóringen. «Bershi qaraıyn» deýge handyq menmendigi jibermegen. Dúnıeqor, túısiksiz han, endi mine, «bul bolsa da óledi, al mynaý, keremet shaqsha basqa bireýge ketedi ǵoı» dep qımaı, ózime ákep ber dep buıryq berip otyr.

Sálimgereı júzbasy ún-túnsiz keıin burylǵan kók sáldelini, qylyshyn qynabynan shyǵaryp, aldyna sap syrtqa alyp ketti.

— Taǵy kim bar? — dedi Berke, jańaǵy bireýdi óltir dep bergen buıryǵyn jaı nársedeı kórip eki beti búlk etpeı.

Úıge aq sáldeli kisiler kirdi. Bular Samarqandtan kelgen musylmandar eken. Kirisimen maldastaryn quryp otyra qalyp, semizshe kelgen qyzyl shyraılysy ádemi qońyrqaı daýyspen qurandy ándete jóneldi. Ol qurandy oqyp bolǵan soń, Berke úsheýi «Ámın!» dep qoldarymen betterin sıpady.

Taǵy semiz qyzyl shyraılysy:

— Altyn Ordanyń mártebeli hany, bir jyldyń ishinde Sartaq han men Ulaqshy handaı eki birdeı arysyń dúnıe saldy. Topyraqtary torqa bolsyn, soǵan kóńil aıta keldik. Jáne...

Berke qaıtadan betin sıpady.

— Aıtqandaryń kelsin. Bizge de jeńil tıgen joq. Amal qansha, baýyry sýyq qara jer kimdi almaǵan. Iá, taǵy ne demeksińder?

Endi sózge denesi taramystaı bop qatyp qalǵan, tyrbıǵan qara sur kiristi.

— Uly mártebeli Berke han,— dedi ol shıqyldaǵan jińishke daýyspen,— Samarqandtaǵy musylman baýyrlaryńyz qazir shoqynǵandardan taıaq jeýde. Kórmegen qorlyǵymyz qalmady. Jaqynda musylman dinine kirgen ózderiniń bir aıaýly jasyn otqa órtep óltirdi. Qala darýǵashysy da solardyń sózin sóıleıdi. Bizge esh teńdik berer emes. Sizdiń ádiletti jáne musylman dinine qorǵan han ekenińizdi bilip, járdem surap kelip otyrmyz. Kóringendi talaıtyn myna qutyrǵan ıtteı mazamyzdy alyp bara jatqan kápirlerden saqtaı kórińiz.

Berke de kenet túksıe qaldy.

— Ol kápirlerdi aýyzdyqtaýǵa ózderińniń kúshteriń jetpeı me? — dedi ol, sózine bir bóten maǵyna berip,— Samarqandta musylmandar da az emes sekildi edi ǵoı?..

— Álbette, musylmandar kóp.— Qara sur da han oıyna túsinip qalǵan tárizdi.— Biraq buǵan Altyn Orda qalaı qaraıdy? Bul kúnge deıin bizdi eshkim qoshtap kelmegen.

Qara surdyń aıtyp otyrǵany durys edi.

Samarqandta hrıstıan dini, monǵoldar kelmesten buryn, erte kezden-aq kirgen. Samanıd pen Qarahan urpaqtarynyń dáýir súrgen kezderinde bolǵan. Horezmshah Mysyr halıfteriniń kúıreýi, musylman dinindegilerge ońaı soqqy bolǵan joq. Onyń ústine Maýarannahrdy jaýlap alǵan Shyńǵys urpaqtarynyń birazy hrıstıan dininde tárbıelengen, al dinde sharýasy joq taza monǵoldar da bul dindi ózderiniń syrtqy jaýy sanaǵan. Osyndaı jaǵdaıda Samarqand tárizdi ejelgi qalada burynnan oryn alyp kelgen hrıstıan dini qaıtadan bas kótergen. Segizinshi ǵasyrdan Maýarannahrǵa qanat jaıǵan musylman dininen ábden qorlyq kórip kelgen hrıstıandar endi keshegi ózderin qýǵyndaýshylarynan óshterin qaıtarmaq ta bolǵan. Osyndaıda hrıstıan dinindegi bir jas jigit, óz dinin tastap meshitke kirip, qolyna quran ustap musylman bolady. Hrıstıandar «bizdiń balalarymyzdy azǵyryp musylmandar óz dinine kirgizip jatyr» dep qala darýǵashysyna aryz aıtqan. Darýǵashy hrıstıandardy jaqtap, jigitti shaqyryp alyp, «óz dinińe qaıt» — deıdi. Jasóspirim jigit kónbeıdi. Aqyry, buǵan ashýlanǵan hrıstıandar, bala jigitti bir túnde ustap alyp, qalanyń ishindegi toǵaıǵa aparyp órtep jiberedi. Samarqandtan kelgen murıtterdyń aıtyp otyrǵandary osy edi.

Berkeniń oıyna túsingen qara sur:

— Olar kóp qoı, bizdiń kúshimizdiń jetpeýi múmkin ǵoı,— deıdi.

— Oqasy joq; men ózderinshe kıingen ásker beremin...

— Onda hrıstıandardyń shirkeýlerine jınalatyn jeksenbi kúniniń birin belgileý kerek.

«Ámın!» — dep eki murıt shyǵyp ketken.

Berke endi Musabekti jáne basqa qalanyń bekzadalaryn shaqyryp alyp, solardyń kózinshe Buhardyń tozýǵa aınalǵan kún kóristeri nasharlap, júdep ketken medrese, meshitterindegi áıgili oqymysty, uly úlemderine sonaý Altyn Ordadan kerýen tartyp alyp kelgen tartý-taralǵysyn úlestirýge kiristi.

Búginde tún tastaı qarańǵy. Sálimgereı bir top tóleńgittermen baǵanaǵy kók sáldelini óltirýge qala shetine qaraı aıdap keledi. Yǵy-jyǵy úılerden kóshpendi eldiń jigitteri túgil, shahardyń turǵyn adamynyń ózi adasyp keterdeı. Biraq Sálimgereı adasatyn emes. Sonaý cap dalada jylqy baǵyp ósken qypshaqtyń myna túlkiniń inindeı burylys, qaǵysy kóp úılerden adaspaı kele jatqany tipti tań qalarlyq jaıt.

— Al endi,— dedi ol qasyndaǵy jigitterine,— budan ári aýlalary aranyń uıasyndaı birimen-biri qabysyp jatatyn óte tar kósheler bastalady, kózge iligip qalýymyz múmkin, sender qaıta berińder, bul sabazdy jalǵyz ózim - aq jaıǵastyryp qaıtarmyn.

Bul kezde aı shyǵyp, álem sál aǵara túsken.

— Jaraıdy,— dedi bir qara murttysy, aıqysh-uıqysh kóshelerden baǵanadan beri basy aınalýǵa taıap kele jatqan, biraq biz joldy qalaı taýyp qaıtamyz.

Sálimgereı kúldi.

— Áne, anaý kúmbezdi meshittiń janyna jetseńder, sol jerde kúzette bizdiń áskerler tur. Joldy solar kórsetedi.

«Qup» — dep jigitter keıin qaıtty.

Sálimgereı jalǵyz ózi kók sáldeni aıdap ketti. Taýsylýǵa aınalǵan aı, týǵandaǵysyndaı emes, taqa jaryq bermeı tur. Álem bitken qara kóleńkeleý. Aspandaǵy juldyzdar óleýsirep, qur jyltyraıdy.

Sálimgereı kók sáldelini aıdap qalanyń shetine ótti. Anaý qaraıǵan toǵaıǵa qaraı bettep keledi.

— Osynshama jer júrip, nege áýre bolý kerek edi, Sálimgereı,— dedi bir kezde kók sóldeli,— álgi tolyp jatqan tutqyn qujyrlardyń birinde óltire salmadyńdar ma?

— Sen belgili úlemsiń Tamdam, qujyrada óltirsek, bireý bolmasa bireý bilip qalýy múmkin. Artynan sóz bolyp júredi. Han, seniń kóziń bir jolata óshsin, qaıda ketkenin, qalaı ólgenin eshkim bilmesin, qaladan shyǵaryp joq etińder dedi.

— O da durys eken.

Kók sáldeli birazdan keıin qaıtadan sóıledi.

— Muhamed Tarabıdyń eki jas bórisi, birin-biri osylaı óltiredi dep kim oılaǵan?

Sálimgereı jaýap berýdiń ornyna:

— Sodan beri qaıda boldyń? — dep surady.

— Baǵdatqa qashqam. Oǵan da monǵoldar jetti ǵoı. Jáne munda qalǵan óshim maza bermeı, qaıta oraldym.

— Iá, sen kitap oqyp, sharıǵat tanyp úlem bolypsyń... Al men qypshaq dalasyna qashtym. Sar dalada kimniń kim ekenin jurt qaıdan bilip jatyr, aldymenen jaı jylqyshy, sodan júzbasshysyna jettim, mine, qazir hannyń ózin qorǵaıtyn tóleńgitterdiń júzbasshysymyn.

— Eńbegiń sińgen-aq eken! Qansha baýyrlaryńdy qyrdyń?

— Men be? Joq, beker olaı oılaısyń... Ázirge qolym taza... Qandalatyn da kúni bolar... Biraq kimniń qanymenen boıalady, mine, áńgime qaıda...

Bular toǵaıdyń shetine jetti.

— Men budan ári barmaımyn,— dedi kenet Sálimgereı.— Osy jer jetedi. Al qosh bol! Mynany qaltańa sal, kerek bolady. Shamań kelse, alysqa qash...

— Men seni...

— Óz serigiń ózi jeıtin qasqyr bolyp ketti dep pe eń? Joq, Tamdam, seni men maǵan óıtýge bolmaıdy. Shyńǵys han urpaqtarynyń moınynda áli qansha qypshaq pen uıǵyrdyń qany bar... Joq, bizderge tipti óıtýge bolmaıdy. Al qosh bol,— dep Sálimgereı keıin buryldy.

— Áı, toqta,— dedi Tamdam,— hanyńa, eń bolmasa meniń shaqshamdy ala bar, óltirgenińe senbeı júrer... Baǵdatta bir qypshaq uly istep bergen. Ol keremet jaqsy adam edi, amal joq, hanyńa berdim.

Sálimgereı qaıta oraldy. Ekeýi qushaqtasyp sál turdy da, ázer aıyryldy.

Tamdam qalyń toǵaıǵa kirdi de joq bolyp ketti. Sálimgereı aıly túnde oıýly shaqshaǵa qarap, sonaý alystaǵy Baǵdatqa Qypshaqtyń qul jigitiniń týǵan eline joldaǵan sálemin oqyp turǵandaı sál kúrsindi de keıin qaraı asyǵa júre berdi.

Bir apta ótpeı Samarqand shirkeýlerinde shoqynyp jatqan hrıstıandardyń birin qaldyrmaı, musylmandar qyryp tastapty degen sýyq habar dúńk ete qaldy. Jaman sóz jelden de júırik, zamatta búkil álemdi sharlap ótti. Bul habar Mysyr, Baǵdat, Shamǵa da jetti. Buǵan keıbir qanypezer emes musylmandar qaıǵyrdy. Shyǵysta musylman dininiń jańa qorǵanshysy shyqty dep Mysyr halıfy óz ıyǵyndaǵy shapanyn Berkege kıgizýge syrly qobdıshasyna salyp, Altyn Ordaǵa elshisin daıyndaı bastady.

Tek qana Berke ǵana úndemedi. «Bul meniń eń alǵashqy dinı attanysym,— dedi ol ishinen, budan ári qalaı damıdy, qalaı órshıdi, óli belgisiz ǵoı, shydaı turaıyn».

Bul arada taǵy bir jeti bolyp, Buharadan Berke áskerin shubyrtyp alystaǵy Aq Edilge qaıtty. Biraq ol saparym oń boldy dep kóńili qaıtqan joq. Munda Berke han urpaqtarymen, basqa kóp bekzadalarmen áńgimelesken-di. Kózimen kórmegen nárselerdi júregimen sezgen. Ol Maýarannahr, Horasan, Horezm, Shyǵys Túrkistandarda Qaraqorym men Altyn Ordaǵa qarsy jańa aǵymdar týyp qalǵanyn baıqaǵan. Jáne bul aǵymdardyń kúshti aǵymdar ekenin de uqqan. Altyn Orda hanynyń Buharadan kóńilsiz qaıtýynyń basty sebebi osynda edi.

Qaraqorym men Altyn Ordaǵa qarsy bolý degen sóz, Joshy men Tóleniń urpaǵyna qarsy bolý degen uǵym edi. Batý jaǵy jeńip Móńke Uly han bolýdan Shyńǵys urpaqtarynyń óz aldyna baqtalastarynan basqa, Úgedeı men Jaǵataıdyń bala, nemerelerine degen týysqandyq arazdyqtary da kúshti edi. Shyńǵys hannyń jasysy jáne jarlyǵy boıynsha eger Uly han tuqymynan bireý qylmys, ne kúná isteıtin bolsa, ony búkil Shyńǵys urpaǵy bop qarap, úkim shyǵarýǵa tıisti bolatyn. Osyǵan qaramaı Úgedeıdiń urpaqtary eshbir sotsyz, úkimsiz Shyńǵys hannyń eń kishi qyzy Altyngúl hanymdy óz betterimen óltirgen. Onyń ústine Uly hanǵa Shyńǵys hannyń ózge urpaqtarynyń uıǵarymy boıynsha, Úgedeıdiń shańyraq ıesi — kishi uly Shıramǵun saılanýǵa tıisti edi, al Úgedeı men Jaǵataı urpaqtary Kúıikti Uly han etken.

Al Batý Móńkeni Uly han kótergende, Úgedeı men Jaǵataı urpaqtary qarsy shyqqan. Biraq bóri birdeı emes, Móńkege Kúıik Qara Qulaǵýdyń Jaǵataı ulysyn alyp bergen, buǵan osy ulystyń basy, Jaǵataıdyń týǵan balasy Esý Móńke qarsy tursa, Kúıikke narazy, Jaǵataıdyń nemeresi, balasy Mútigennen týǵan Qara Qulaǵý Móńkeni jaqtaǵan. Sondaı-aq Úgedeıdiń balasy Qadan men Qutannan týǵan nemereleri de Móńke jaǵyna shyqqan. Múnkásár — noıan jorǵaýshy bolǵan dońyz, ıaǵnı 1251 jylǵy oqıǵada Móńke ózine qarsy shyqqandardan óshin alǵan. Tek Shıramǵunǵa jáne Jaǵataı men Úgedeı urpaqtarynyń keıbireýlerine keshirim istelgen. Biraq úsh jyldan keıin Móńke Shıramǵundy sýǵa tunshyqtyrtyp óltirtken. Al Shıramǵunnyń sheshesi Baraqshyn qatyn men Kúıiktiń jesiri Oǵyl-Ǵaımashty, Tóleniń qatyny Súırikúkteni-bıkeniń Ordasynda sottattyrǵan. Ekeýi birdeı ólim jazasyna buıyrylǵan. Jaǵataı ulysynyń bıligin Móńke Qara Qulaǵýǵa alyp bergen. Únemi Esý Móńke mas bolyp júrip, kúıeýiniń ornyna ulysty basqaryp kelgen Esý Móńkeniń áıeli Toqashı qatyndy Qara Qulaǵý jylqylaryna bastyrtyp óltirgen.

Berke shyǵys ólkelerin aralap astanasyna kelgennen keıin ataǵy aspandaǵy Móńke de dúnıe saldy. Eger Kúıikti han kótergen toıǵa qyryq myń kisi jınalyp, eki myń aq shatyr kóterilse, Móńke ólgende jurt odan kem jınalmaǵan. Tirisinde óshteskender súıegin balaǵattap júrmesin dep, tek Móńkeniń denesiniń qaıda jatqanyn biletin, onyń jerleýine qatysqan eki myń jazyǵy joq jaı adamdardy Joshy men Tóleniń urpaǵy qyryp tastaǵan. Móńkeniń zıratyn tipti eshkim taba almasyn dep ústinen on myń jylqy ótkizgen. Uly hannyń tirisinde istegen qıanattarynan, ózgeler ólgende óshin alyp júre me dep úrim-butaǵy qoryqqan.

Úgedeıdiń dúnıe salǵany Shyńǵys urpaǵynyń jik-jik bolyp, birinen-biriniń bólinýine jol ashty desek, Móńkeniń ólimi Shyńǵys han uly patshalyǵynyń bólshektenýiniń basy boldy.

Osy bólshektenýdiń bastalýy Shyńǵys han patshalyǵynda buryn kezdespegen oqıǵa — meshin, ıaǵnı 1260 jyly eki Uly han saılanýy edi. Tóleniń ekinshi balasy Qubylaı — Qytaıda, Tóleniń shańyraq ıesi, kenjesi Aryq Buǵy — Qaraqorymda taqqa otyrdy. Bul kezde Tóleniń jesiri Súıriktúkteni begim Aryq Buǵynyń ordasynda bolatyn.

Dúnıede eki qoshqardyń basy bir qazanǵa syıǵan ba, ásirese bul eki bas Shyńǵys han qoshqarlarynyń basy bolsa, tipti qıyn-dy. Endi tartys Qubylaı men Aryq Buǵy arasynda bastaldy. Bul ekeýi saılanǵan Quryltaıǵa Shyńǵys urpaǵynyń eń úlken jáne bedeldi handary Qulaǵý men Berke kelmeı qalǵan. Soǵan qaramaı bular da tynysh jatpaǵan. Árıne, Qulaǵýdy qorshaǵan, musylman dinine attanys uıymdastyrmaqshy kileń násiránı dinindegi adamdar bolǵandyqtan, ol Aryq Buǵyny jaqtaýy kerek edi, biraq Beıbarys mamlúkteriniń bunyń áskerin jeńip, Shamǵa qaıtadan shabýylǵa shyǵýy jáne osy kezde ılhan ústemdigine qarsy Grýzıanyń patshasy Úlken Davıdtyń kóterilisi Qulaǵýdyń bar oıyn shyǵysqa emes, óziniń batys shekarasyna aýdardy.

Qulaǵý grýzınderdiń kóterilisin oısyrata jeńdi. Bul Batý kezinen Grýzıa jerin ózimdiki dep sanaǵan Altyn Orda men ekeýiniń arasynda janjal týǵyzdy. Jáne Ázerbaıjandy da óz ıeligi sanaǵan Altyn Orda hany, endi Qulaǵýǵa óshige tústi. Onyń ústine, Qulaǵýdy qorshaǵan nasyránı dinindegi adamdar Berkeniń Baǵdattaǵy birneshe Joshy urpaǵynan shyqqan jaqyndaryn ý berip óltiredi. Al Qulaǵý hrıstıan dinin jaqtaıtyn bolsa, Berke jasqanǵandyǵynan, amalsyz, Aryq Buǵyny emes, Qubylaıdy qoldady...

Al jatsa-tursa Qaraqorymǵa qaıtsem qaramaǵymdaǵy elden jınalǵan qazyna-qarajatty bermeımin degen Berke eń aldymen alystaǵy Qubylaıdy jaqtamaq boldy. Biraq Qubylaıdyń kúsheıip bara jatqanyn kórip, kenet Aryq Buǵy jaǵyna kóshti. Berke bul ekeýine de qur tilmen bolmasa, tikeleı járdem bergen joq. Bar oıy osy talas-tartystan qaıtsem paıda tabam, qalaı óz atymdy, Altyn Orda atyn kúsheıtem dep eki jaǵyna birdeı tunjyraı qarady.

Edil jaǵasyndaǵy Aqtóbe óńirine Berke saldyryp jatqan Saraı shahary bul kezde áli úlken emes edi. Altyn Orda hany Orda astanasyn Saraı Batýda bolǵanymen jyldyń biraz mezgilin óz shaharynda ótkizetin. Sol sebepten, munda ózine arnap, qyrqa ústine han saraıyn turǵyza bastaǵan. Aq qyshpen qalanǵan qatar kóterilgen saltanatty appaq eki úı jan-jaǵynan qorshaǵan bıik qorǵan qabyrǵasynan kóp joǵary kóterilgen-di. Bul eki úı bitip qalǵan. Biri — Ordadan kelip dem alatyn han saraıy. Ekinshisi — áıelderine arnalǵan ishi tolǵan jıhaz, múlik jataq jaıy. Qalanyń eni bir shaqyrymdaı ǵana, tek uzyndyǵy tórt shaqyrymǵa sozylyp ketken. Jańadan salyna bastaǵan han saraıynyń jan-jaǵynan or qazylyp, onyń da ishin ǵancha aralas qyshpen qalaǵan. Qazir júzdegen arab, farsy sheberleri han saraıynyń syrtyn órnektep jatyr. Mármár tasqa quran aıattary, «Sal-sal», «Zarqum», «Shákir-shúkiret», «Hasan-Husaıyn» tárizdi arab pen farsynyń ataqty dastandarynan óleń úzindileri oıylyp jazylǵan. Ádemilenip oıylǵan aq, kógildir tartqan arab áripteriniń izderi de bir ǵajaıyp órnekter tárizdi. Osy han saraıynan tómendeý shahardyń dál ortasyna Kolomon sheber turǵyzyp jatqan meshit. Berke Altyn Orda taǵyna otyrysymen bastalǵan bul qurylys áli kúnge tek orta tusyna deıin kóterilgen. Kolomon sheber tipti asyǵatyn emes. Biraq sol kóterilgen tusynyń ózi bir keremet. Kolomon meshittiń syrtyn salynyp bolǵan soń ǵana áshekeılemeı, birden jer betinen kóterilgen qabyrǵalaryn san túrli syrmen, oıýlanǵan ǵancha, mármármen ádemilep keledi. Buǵan shyny tárizdi kógildir Armenıa taýynyń tasy da paıdalanylǵan. Samarqandtyń ataqty kógildir boıaýy — lazýr da jumsalǵan. Meshittiń qabyrǵasy farsynyń kilemindeı. Kolomon bul qabyrǵalardy alǵashqy kezde Shyńǵys hannyń, Batýdyń jer sharyn bılep alýǵa attanǵan joryqtarynyń sýretterin bermek bolǵan. Biraq oǵan musylman dinindegi Berke kónbegen. Muhamed paıǵambardyń hadısy boıynsha musylman dinindegi jurt Isa, Musa paıǵambardyń úmbetterindeı, adam, qudaı, áýlıe sýretterin salýǵa tıisti emes. Amal joq, Kolomon qabyrǵalarǵa órnek túsirýge kirisken. İİİeber sýretker bul órnektiń de sheshimderin tapqan. Sondyqtan meshit qabyrǵasy, musylmannyń ataqty shaharlaryndaǵy meshitterdeı emes, tamasha óz boıaý, óz órnegimen áshekeılengendi.

Berke endi osy ǵajaıyp ǵıbadathanasynyń joǵarǵy jaǵynyń tez bitýin asyǵa kútti. Álemniń teń jartysyn bılep turǵan Alty Ordaǵa laıyq qyzǵylt altyn kúmbezdi, alystan alaýlanǵan ǵajaıyp meshitin kórýge qumartty. Biraq Kolomon tipti saspady. Meshitti tezirek bitirip, ol eline qaıtqysy kelmeı me? Álde... Álde... Berkeniń ony eline jibermeıtinin ishi seze me, sondyqtan quldyqta bolsa da jer basyp júre turaıyn deı me? Joq, joq, qaıtkenmen Kolomonǵa bul meshitti tezirek bitirtýi kerek. Meshittiń bar sáni, hannyń basyna kıgen táji tárizdi, joǵarǵy jaǵynda ǵoı. Ol qandaı bolmaq? Ataqty sheber qandaı sheshim tapty? Al Berkeniń bar biletini meshit kúmbeziniń tek saf altynmen jabylýy ǵana ǵoı. Sol úshin de ol tonalǵan jurttyń qazyna-múlki tyǵylǵan jer astyndaǵy han qoımasynan, alty batpan som altyn jibertken. Al Kolomon meshittiń qalaı bolatynyn bitken soń kóresiz degen de qoıǵan. Demek, bitirmeı qoısa qaıtedi? Bóten sheber dál osy rýmdyqtaı isteı ala ma?

Al Kolomon meshitti tez bitirýge ózi de asyǵýly edi. Qandaı sheber óziniń qanatty oılaryn, júreginen týǵan dúnıesin tezirek kórýge qumar bolmaıdy? Biraq Kolomondy qazir basqa qumarlyq jeńgen. Ony Altyn Orda hany qaıdan bilsin.

Han áli burynǵy ulys ıesi kezindegi úıine kelip túsken. Ol búgin ádettegisinen erte turdy. Janyna eki nókerin ertip, aınalystaǵy kerýen saraıyna qaraı bettedi. Jańa salynyp jatqan hannyń saraıyna Isfaǵannan arnaýly úlken kósh kelgen. Osyndaı kerýen Ústirt pen Qypshaq dalasy arqyly Horezmnen de shyǵýǵa tıisti edi, biraq Qypshaq dalasy qaýipti bolǵan soń, osy bir jeti buryn, júkti hannyń senimdi ata - bekteri Qulzym teńizi arqyly kememen jiberipti. Keme Edil ózeniniń boıymen joǵary kóterilip, zattar osy Aqtóbeniń dál qasyna ákelip túsirilmek.

Berke Kerýen - saraıdaǵy Irannan kelgen dúnıe - múlkine óte rıza bolyp qaldy. Munda Irannan búkil álemge aıan, túgi eki eli ǵajaıyp sándi kilemder men neshe túrli faıans ydys-aıaqtary bar eken. Kese ydys-aıaqtaryna tek farsy eliniń ómirinen alynǵan kórinisterimen ǵana emes, Berkeniń ótinishi boıynsha, Altyn Orda kóshpendi elderiniń órnek, oıýlarymen de bezendirilgen. Shyny aıaqtardyń erneýine altynmen Muhamed paıǵambardyń ósıetteri, quran sózderi men farsynyń uly aqyndarynyń óleńderi jazylǵan. Kerýen basy hanǵa arnap Isfaǵan bolatynan altyn sapty qanjar jasatyp ákelipti.

Berke qynabynan asyl tastarmen bezengen qanjardy sýyryp alyp, onyń qylshyldaǵan júzin tyrnaǵynyń syrtyna tıgizip kórdi. Qanjar keremet unady. Sóıtse de:

— Qanjar, urlanyp kelip kisi óltiretin ury-qarylardyń qarýy,— dedi,— maǵan odan da aldaspan ákelgeniń jón bolatyn edi ǵoı.

Hannyń kisini qalaı óltiretinine qanyq kerýen basy:

— Han ıem, ony da ákeldim,— dedi.

Shynynda da bul aldaspan Altyn Ordanyń bir batyrynyń tapsyrmasy edi, hanǵa berse qansha aqsha joǵaltatynyn zamatta esine túsirgen kerýen basy, bul sózdiń aýzynan qalaı shyǵyp ketkenin baıqamaı qalǵan.

— Jaqsy,— dedi Berke, qanjaryńdy da, aldaspanyńdy da orda múlazımine óziń ákep berersiń.

Irannan kelgen qazyna, dúnıege rıza bolǵan han Kerýen saraıdan shyǵa berdi.

Joq jerden qyrýar aqshaǵa túsken qanjary men aldaspanyn bosqa berip, kerýen basy ókinip qala berdi. Jaı adamǵa bergen syılyqtyń quny qaıtatyn. Al hanǵa bergen syılyqtyń quny kóbine qaıtpaıtynyn ol jaqsy biletin.

...Berke qala syrtyndaǵy qamysty kólge bettedi. Onda asyrandy qos aqqýy bar, kelgen saıyn kúnde tańerteń osy qustardy kórip qaıtý bunyń ádeti. Osy aqqý qus hannyń bir osal jeri. Adamdy da, ańdy da aıaýdy bilmeıtin Altyn Orda hany, asyrandy osy qos aqqýǵa únemi jany ashyp turady. Kól jaǵasyna baryp olardy kórgen saıyn bir jasap qalady. Dúnıede eshkimdi jaratpaǵan han bul qustardy janyndaı jaqsy kóredi. Qys tússe olardy ádeıi arnalǵan jyly jerde ustaıdy, jaz shyǵa aıdyn kólge jiberip, syrtynan baqylaýshy qoıady. Bul aqqý qustardy atpaq túgil, bireý-mireý kólde júrgeninde shoshytatyn, úrkitetin bolsa, ondaı adamdy han aıamaı dúreletedi. Bir jyly, kúzdi kúni, kútpegen jerden qarly sýyq túsken. Al mundaı sýyqty kútpegen baqylaýshy bala úıine ketip qalǵan. Kól ústinde, qalyń qamystyń arasyna qonaqtaıtyn qos aqqý muz bop qatýǵa aınalǵan sýmen birge qata bastaıdy. Kúndegi ádetinshe kól jaǵasyna kún shyqpaı kelgen Berke, muzdan bosana almaı, shala-jansar jatqan aqqýlarynyń ústinen shyǵady. Janyndaǵy eki kúzetshisin tyrdaı jalańash sheshindirip, muzdaı sýǵa túsirip, eki aqqýdy alyp shyqtyrady. Álgi eki bısharanyń kıimderine orap, ózderin jalańash qalpynda aqqýlardy kótertip Ordasyna alyp keledi. Jyly úıge kirgennen keıin, kóp keshikpeı aqqýlarǵa ál bitedi. Han óz qolymen jem berip, olarǵa arnap úı tikkizip, kirgizedi. Al túnde sýyqtyń túserin bilmegen, baqylaýshy jetim balany nókerlerine sabatyp óltiredi.

Iá, ol kezde Berke on birde edi. Atasy Shyńǵys han qytaıdyń bir qalasyn shapqanda, nemeresi Berkege osy asyrandy eki aqqý qusty alyp kelgen. Ol kezde bular da jas edi. Balapan edi. Uly atasy, «bular kıeli qustar, seniń de kıeń bolady, eshkimge tıgizbeı asyra», degen.

Sodan beri Berke bul eki qusty asyrap keledi. Ata sózine sengen, kıeli kóredi. Joryqqa attanarda arnaýly kisige tapsyrady. Joryqtan qaıtqanda sol kisiniń qolynan alady. Eshkimge eshteńe tólep úırenbegen han balasy, kıesi urady dep qustaryn baqqan adamǵa tıisti tıynyn múdirmeı tólep turady. Aqqýdy alyp kelgen atasy Shyńǵys han de áldeqashan ólgen. Atasy túgil ákesi Joshy da dúnıe salǵaly ne zaman. Ózi bolsa, qazir bu da elýge kelip qaldy, al erli-zaıypty eki aqqý, báz-baıaǵy qalyptarynda ǵoı kól betinde ánderin qońyrqaı daýystarymen syńsı salyp, kóńildiń kúıin qozǵaıdy. Berke bul eki aqqýdy shyn kıeli sanaǵan. Degenmen, osy eki qustyń munshama uzaq jasaǵanyna tań qalatyn.

Ol bir kúni bir qusbegi qarttan suraǵan:

— Aqqý qansha jasaıdy? — degen Berke.

— Júz jetpis, júz seksen,— degen qusbegi qart.

— Búrkit she?

— Ári ketse, jetpis, seksen.

Berke ne derin bilmegen.

— Áldi búrkit nege álsiz aqqýdan az jasaıdy? — dep suraǵan.

— Búrkit qustyń qasqyry ǵoı, kúshi jetkeniniń etin jeıdi, jaýyzdyqty súıedi. Al aqqý gúl shashaǵymen jáne qamysty kóldiń taza, bıazy shóbimen qorektenedi, sulýlyqty jaqsy kóredi. Búrkit shomylmaıdy, al aqqý shomyla almaǵan kúni, sýdy saǵynyp óle jazdaıdy.

Qarttyń sózi Berkege unamaǵan. Sóıtse de ol:

— Aqqý neden óledi? — dep suraǵan.

Qart oılana jaýap bergen.

— Adamnyń, qus pen ańnyń zorlyǵynan, ne qaıǵydan.

— Qaıdaǵy qaıǵy?

— Álde sen bilmeıtin be ediń? — degen qart.— Aqqý qus jalǵyz ómir súre almaıdy, kólde de jalǵyz júre almaıdy. Aqqýdyń osyndaı asyldyǵy jaıynda halyqta mynandaı óleńi bar.— Shal qyryldaǵan daýsymen sol óleńdi aıtyp bergen.

«Aqqý qus uzaq jasar kólde júrse,
Qyzyǵyn jubaıymen birge kórse.
Bıshara tez qartaıar shermende bop,
Ózinen serigi eger buryn ólse».

Bir ǵajaby, osy qos aqqý Berkemen qyryq bes jyldaı tanys bop, jas kúnderinde onyń qolynan talaı jem jese de, únemi buny kórgende úrkip, qasyna jaqyn kelmeýge tyrysatyn. Berke buǵan túsinbese de, kól basyna baryp, aqqýlaryn tiri ekenin bir kórip qaıtsa, kóńili kónship, raqattanyp qalatyn. «Aqqýlarym tiri eken, men de tiri bolamyn» deıtin ol baıaǵy atasy Shyńǵys hannyń «bular seniń kıeń» degen sózin esinen shyǵarmaı.

Berke qos aqqýyn, shynynda da, janyndaı jaqsy kóretin. Árıne, Berkesyndy adam balasyn aıaýdy bilmeıtin tas júrek, qatygez kisiniń dalanyń asyrandy qusyn osynshama qasterleı, jaqsy kórýine ne sebep? Múmkin symbatty, sulý qustardyń syńsyp salǵan ánderi, onyń umytylyp ketken tabıǵı tátti bir sezimderin qozǵaıtyn shyǵar? Múmkin ómir-baqı qan tógis, alys-julysta ótken Berkege aıdyn kólde qannen-qapersiz júzip júrgen qos aqqý, onyń máńgi esinen shyǵyp ketken sonaý bir balalyq shaqtaǵy beıkúná, beıqam kúnderin elestetetin de bolar? Álde atasy bergen osy bir appaq qos aqqý sonaý balalyq baldáýren kezin, qaıǵysyz - qasiretsiz tamasha kúnderdiń umyttyrmas páktiginiń kýási dep uǵynatyn shyǵar?

Áıteýir osy qos aqqýyn kórse, sol sátte Berke ómirdiń bar talas-tartysyn, qıynshylyǵyn bir sát umytyp, kádimgideı bir kóńildenip qaıtatyn.

Búgin de osyndaı qýanyshty kútken Berke kólge taıap kele jatty. Ózi alda, eki nókeri art jaǵynda. Kenet Altyn Orda hany toqtaı qaldy. Bir bultarystan shyǵa kelip, dál qasynan jorǵa mingen bir jas qyz óte berdi. Qartaıa bastaǵan Berke, burynǵy kezdegisindeı qyz-kelinshekke kóz salýyn qoıǵaly qashan. Degenmen, mundaı qyz óz Ordasynda buryndy-sońdy kózine túspegen. Qyz bolǵanda qandaı! Basynda kámshat bórik, ústinde qyzyl barqyt, oqaly qamzol, qatpar etekti kóılek, tobylǵy sapty qamshysyn sıpaı sermep, aq baqaı jorǵasyn tógildirip ketip barady. Handy kórmedi me, kórse de tanymady da, qyz áldenege kúlimsireı, ózimen-ózi bolyp óte shyqty. Han tek onyń appaq qardaı beti men tostaǵandaı dóńgelek jáýdiregen bota kózin ǵana shalyp qaldy.

— Bul kimniń qyzy? — dedi han jańaǵy jorǵaly qyzdyń ózine tipti burylyp qaramaı ketkenine shamdanyp, kijińdeı.

— Byltyr ózińizdiń qaramaǵyńyzǵa kóshken Sartaqtyń kisileriniń ishinde kelgen aspaz áıeldiń jalǵyz qyzy,— dedi nókeriniń uzyn sarysy,— aty — Qundyz.

— Aspazshynyń qyzy? — Han aspazshy áıelge mundaı qyzdy qımaǵandaı tamsandy.— Oǵan jorǵa men kámshat bórikti kim bergen?

— Jaqynda Noǵaı jiberipti. Sheshesi Ulys aǵasynyń bir áıeliniń jamaǵaıyny kórinedi. Han ordasynda qyzmet isteıtin meniń sińililerim eshkimnen kem bolmaýy kerek,— depti Noǵaıdyń áıeli.

«Han urpaqtarymen baqtalastyra bastaǵan eken ǵoı Noǵaıdyń qatyny,— dedi ishinen Berke,— jáne jamaǵaıynnyń qyzyna mynandaı jorǵa men kámshat bórikti berýine qaraǵanda ol qatyn da kókıin degen eken ǵoı».

— Aspazshy áıel boı jetip qalǵan qyzyn osy ýaqytqa deıin baıǵa bermeı qalaı sholjańdatyp qoıǵan? — dedi han áli shamdanǵanyn basa almaı.— Álde... aıttyrǵan jerin kútip júr me?

— Iá, solaı, han ıem.

— Aıttyrǵan kim?

— Aleksandrdyń nemere inisi Gavrııl.

Han túksıe qaldy.

— Sen birdemeni shatastyryp turǵan joqsyń ba?

— Joq, han ıem,— dedi uzyn sary.— Ol kezde men Sartaqtyń tóleńgiti edim. Esińizde bar ma, Sartaq han bolǵan jyly Saraıǵa Gavrııldyń kelgeni?

— Iá, bar.

— Bul qyzdy sonda men óz qolymmen, hannyń buıryǵy boıynsha, aparyp Gavrııldyń qoınyna salǵam. Onda bul on úsh jasta edi. Qyz onǵyǵa unaǵan bolýy kerek, keterinde Gavrııl buny ózine berýin hannan surapty.

Al oqıǵa shynynda basqasha bolǵan-dy. Qyzdyń ózderin ajaldan qutqarǵan jaqsylyǵyna jaqsylyq qaıtarýdy Gavrııl de durys kórgen. Ol Qundyzdy óskennen keıin Novgorodqa qonaqqa jiberýin Altyn Orda hanynan ótingen. Sartaq kóngen. Biraq, han kóp keshikpeı dúnıe saldy da Qundyzben Gavrııldyń ońasha úıde bolǵanyn, artynan ony qonaqqa ózi kelip alyp ketýge ýádeleskenin biletin jurt, bul qyz orusýt elshiligine berilgen eken dep túıgen. Gavrııl men Qundyzdyń arasyndaǵy oqıǵadan beıhabar Sartaq «qyz knázǵa unaǵan eken!» dep, sońynan Qundyzdy surap kelgen adamdarǵa «aıttyryp qoıǵan kisisi bar» dep bermeı qoıǵan.

Orusýt knázi Qundyzdy búgin bolmasa, erteń alyp ketedi dep jurt ta kútip júrgen. Noǵaıdyń buǵan minetin at pen kelisti kıim jiberýiniń de bir sebebi osynda edi. Noǵaı tárizdi el bılep, jurt basqarýdy kóksegen kisiniń: — «Qundyzdy baldyzym edi» dep, oǵan jorǵa men qymbat kıim jiberýin onyń ataqty knáz Nevskıımen qarym-qatynasyn baılanystyratyn jol boldy ǵoı dep topshylaǵandar da tabyldy.

Árıne, Berke onyń Aleksandr Nevskııden at-tonyn aýlaq salar oıda emes-ti. Buǵan Qypshaqtyń bir qyzynan góri, uly knázben sabaqtasyp kele jatqan baılanysyn úzip almaı, shırata túsýden artyq olja joq.

— Sol eken ǵoı, sholjańdap júrgeni bul qyzdyń...— dedi han taǵy, jańa ǵana kóz aldynan ǵaıyp bolǵan Qundyzdyń jarqyraǵan kelbetin elestetip.— Biraq myna qyzyl túlkideı bulańdaǵan túrine qaraǵanda, bir júırik tazyǵa iliktirmeı ketýi eki talaı. Ol kenet uzyn saryǵa buryldy.— Baıqańdar, qyzyqqan qarǵa-quzǵynnyń bireýi shoqyp ketpesin! — dedi.— Kózderińniń qarashyǵyndaı saqtańdar. Knázdan uıat bolyp júrmesin.

— Eger keshigip qalmasaq...— Uzyn sary úndemeı qaldy.

— Iá, aıt.

— Ana sizdiń meshitińizdi salyp jatqan Kolomon sheberińizge, ol jumysyna barǵan kezde, kúnine tańerteń bir kórinip ketedi deıdi jurt bul qyzdy.

— Nege?

— Bilmeımin... Qazir de soǵan bara jatqan sekildi. Berke budan artyq eshteńe suraǵan joq. Nókerden ondaı istiń egjeı-tegjeıin táptishtep ne qylsyn, hannyń onsyz da surar, bárin bilip berer adamdary jetkilikti ǵoı. Tek Berke janynan jańa ǵana ótken qyzdyń, at ústinde ketip bara jatyp, ózimen-ózi bolyp, baqytty adamdaı áldenege kúlimdegen túrin kóz aldyna taǵy bir elestetti de qoıdy.

Berke kóldiń jaǵasyna jetti. Shaǵyn ǵana móp-móldir qarasýdyń bolmashy tolqyndaryn sabalap sylanyp, taranyp dál ortasynda qos aqqý júr eken. Kenet olar birin-biri qýalap, qanattarymen sýdy uryp, kóldiń betine baýyrlaryn tıgizer-tıgizbes etip qańqyldaı, áldeneden úrikkendeı, arǵy betke qaraı usha jóneldi. Biraq olar áp-sátte toqtap, qarasýdyń arǵy qabaǵyndaǵy syńsyp ósip turǵan áýpildekterdiń biren-saran shoshaıyp shyqqan gúl shashaqtaryn julyp jep, ersili-qarsyly sylańdaı júze bastady. Bir-birine syr aıtqandaı anda-sanda syńsyp ándetip qoıady.

Berke ún-túnsiz qol jaǵasynda tur. Eki kózi qos aqqýda. Kúlim qaǵady. Surǵylt sary júzinde de kenet bir shattyq sáýlesi uıalaǵan. Ol qazir bar álemdi de, altyn taqty da, salynyp jatqan meshitti de, jańaǵy kóńiline dúrbeleń salǵan Qundyzdy da umytqan. Onyń oı-qıalynda osy sátte tek kóldiń arǵy qabaǵyndaǵy qos aqqý ǵana qalǵan. Qulaǵynda olardyń syńsyp salǵan ánderi, kózinde qos aqqýdyń appaq sulý sýretteri.

Berkeniń qazirgi turǵan tusynda da, arǵy betke qaraǵan júzinde de tek osy eki aqqý qusqa degen mahabbat, solarǵa ǵashyq bolǵan, solardy jaqsy kórgen bir orasan sezimniń qýanyshy oınaıdy.

Ol osylaı ózin umytyp biraz turdy da, kúnniń shyǵyp kele jatqanyn kórip, kilt keıin buryldy. Qazir bul qandy qol Berke emes. Dúnıeniń eń sulý kórinisin kórgen, tabıǵattyń bar kórkemdigin sezingen, qýanyshtyń bir raqatyna malynǵan jer júzindegi eń baqytty adam.

Biraq Berkeniń bul kúıi uzaqqa barmady. Ol qaıtadan túksıe qaldy. Qaıtadan kóz aldyna, álgi jorǵa mingen, ózimen-ózi bolǵan, qýanyshty qyz elestep ketti.

Onyń qabaǵy qars jabyldy. Aıaǵyn jyldamdata basyp keledi. Kóp keshikpeı salynyp jatqan meshittiń janyna keldi. Meshit qabyrǵasy ortan belinen asyp ketken eken. Berke bul joly meshittiń basqa jaǵynan shyqty. Bul tusta da qysh qalap, balshyq aıdap tas qashap qybyrlaǵan kisendi, kisensiz quldar. Berke qabyrǵadan kózin almaı qatty da qaldy. Myń san boıaý. Birimen-biri jymyńdasyp kúlip jatqandaı, adam kózin ala almas qýanysh. Shym-shytyryq arab áripteri de, san qıly oıý-órnekter de, birin-biri áshekeılep, birin-biri tolyqtyryp, adamdy bir ushy-qıyry joq jaryq dúnıege jetekteı jónelgen. Qabyrǵa kóterilgen saıyn, onyń áshekeıi sary, boıaýy gúldene túskendeı kórindi Berkege. «Láıim, sheber tek bitire kórsin» dedi han ishinen. Jańaǵy kól basynda qos aqqýdy kórgendeı, qabyrǵadan kózin almaı turǵan Berke endi tipti ózin umytyp ketkendeı.

— Berke han, qabyrǵa órnekteri unaı ma sizge,— dedi dál qasynan bir salmaqty qońyrqaı daýys. Kolomon eken. Saqal shashy qaýǵadaı bop ábden ósip ketken. Túri de júdeý. Tek úlken qońyrqaı kózderinde baqyttyń bir orasan jaryq sáýlesi oınaıdy.

Berke uıqydan oıanǵan adamdaı, esin endi ǵana jınap aldy.

— Unaıdy,— dedi ol on boıyn laýlap alyp ketken sezimin jasyra almaı.

— Unasa, óte jaqsy. Shamamyz kelgenshe tyrysyp jatyrmyz ǵoı,— dedi Kolomon. Berkege onyń daýsynan bir kekesin estilgendeı boldy.

Berke esin ábden jınap aldy.

— Qashan bitiresiń? — dedi ol Kolomonǵa qaıta burylyp.

— Kúzge,— dedi Kolomon jaıbaraqat.

— Jaqsy,— dedi Berke, sóıtti de júre berdi. Biraq, bir-eki adym attady da, «taǵy bir qaraıynshy» degendeı keıin burylyp, qabyrǵaǵa qarap qatty da qaldy.

Kolomon sup-sur bop ketti.

Berke keıin bir-eki attady da, taǵy alǵa umtylyp qaıtadan álgi ornyna keldi. Osy men durys kórmeı turmyn ba degendeı eki qolymen kózin súrtti. Qaıtadan qarady. Joq, Berke qatelespegen eken. Qabyrǵadan baǵanaǵy jorǵa mingen Qundyz qyzdy kórdi. Dál baǵanaǵysyndaı júzinde baqyt, kózinde qýanysh. Astyndaǵy jorǵasy da sol, ústindegi kıimderi de sondaǵy, Berke sol turǵan jerinen taǵy keıin shegindi, birese alǵa qaraı júrdi. Qalaı álgi ornynan qozǵalsa jorǵaly Qundyz joq bop ketedi de qaıtadan myń-san boıaýly kúnde ózi kórip júrgen keremet órnekti qabyrǵa paıda bola qaldy. Al álgi ornyna barsa, ózine kúlimsireı qarap Qundyz turady. Bundaı keremetti buryn ózi de estigen. «Iranda bir ǵajaıyp meshit bar degen sol jaqqa baryp qaıtqan bekzadalar, ózi jeti kúmbezdi. Eger ortadaǵy kúmbezdiń dál astynda turyp dybys shyǵarsań, álgi jeti kúmbez birinen soń biri seniń aıtqan sózińdi kúńirene qaıtalaıdy. Al sol turǵan jerińnen bir adym keıin, ne alǵa ketip sóıleseń, esh dybys shyqpaıdy».

Bu da sondaı bir jerden, bir núkteden qarasań kórinetin bir keremet shyǵar. Meni kórmeıdi dep oılaǵan bolar. Rasynda da qaıdan kóresiń? Myna jerge áldeqalaı turyp qalǵanym, alla-taǵalanyń óziniń jazmyshy bolar.... Áıtpese...

Kolomon sol sup-sur bop ketken qalpynda qozǵalmaı áli tur.

Berke oǵan eshteńe degen joq, kenet kilt buryldy da, artyna qaramastan, salynyp bitýge aınalǵan han saraıyna júre berdi.

Kolomon Qundyzdy mamyr aıynyń aıaq sheninde kórgen. Tamyljyǵan kúnshýaq kezeń edi. Dáshti Qypshaq jeriniń kógal shóbi tizege keletindeı bop ósip qalǵan. Jupar ańqyǵan ısi keýdeńdi jarady. Túngi mezgil edi. Aı jańa týǵan Zaýza juldyzyna qonaqqa barǵaly turǵandaı appaq kúmisteı Súmbile jymyń-jymyń etedi. Edildiń jaǵasyndaǵy toǵaıdan qaıdaǵy bir beıtanys qustyń áldeneden shoshynǵandaı, sharyldaǵan daýsy shyǵady.

Eki tóleńgit Kolomondy aıdap kele jatty. Búgin salynyp jatqan meshit janynda esireı sheber kún batqansha bolyp, keshirek qaıtqan edi. Kolomon ábden qaljyraǵan, ázer júrip keledi. Qazir ol Mamyr aıynyń salqyn - samal qosh ıisti túnine esh kóńil aýdarar emes. Esh nársege zaýqy shappaı, qalyń oıǵa berilip ketken. Kóńil shirkin bir mezet serpiler emes. Turǵyzyp jatqan meshitinde keıbir órnekteri oılaǵanyndaı oryndalmaı, dúnıe qarań qalǵandaı júdep kele jatqan. Qur shyldyr-shyldyr qý shynjyrdyń úreıli dybysy estiledi... Kenet ózderi kele jatqan tar kósheniń qarsy tusynan eki áıel kórindi. Bireýi qyz ekeni anadaıdan-aq baıqalady. Qoly men aıaǵyn mataǵan aýyr shynjyrdyń úreıli únine, kúmis qońyraýdaı shyldyrlaǵan, qyz sholpysynyń qýanyshty úni qosyldy. Bular han saraıyna erteńgi asty daıyndap, úılerine jańa qaıtyp bara jatqan Qundyz ben etjeńdi aqsary kelgen, bir kezdegi sulýlyǵyn áli de joǵalta qoımaǵan aspazshy sheshesi edi. Aıly túnde qońyrqaı pishindi Kolomon ún-túnsiz tómen qarap kele jatqan. Kenet dál janynan, jańaǵy alystan estilgen kúmis sholpy syldyryńdaı, bir ádemi daýys:

— Amansyz ba, aǵalar? — degen.

Álgi eki áıel qastaryna kelip qalǵan eken. Kolomon basyn kóterip aldy.

— Ózderińiz de amansyzdar ma? — dedi.

Onyń qaıǵyly kózi endi qyzǵa tústi. Jańaǵy aı tutylǵandaı qap-qara bop túnerip turǵan dúnıe, kenet aı shyǵyp jańa ǵana jaryq túskendeı kórindi Kolomonǵa. Kózindegi qaıǵy tumany áp-sátte tarap ketti. Tostaǵandaı jaýdyr kózin tutqyn sheberge bir tastap, jerge túsip jatqan qalyń qos burymy, jup-jýan qara jylandaı shubatylyp, aı jaryǵy onsyz da aqshyl túsin, qardaı appaq etip, jap-jas sulý, úkili taqıasyn bulańdatyp, qasynan óte berdi.

Kolomon qur shalbarly edi. Onyń únemi tas qashap, qar etteri bulshyq - bulshyq bop ketken, kúnge kúıip qara-qoshqyl tartqan denesi naǵyz sheber oıǵan tas músinderdiń beınesindeı, asa symbatty edi. Kolomonǵa qyzdyń jarq etip ózine qaraǵan kózinen tań qalǵandaı bir qıapat sezim oty tutana túsip, sónip ketkendeı kórindi.

Qyz sheshesine syńǵyrlaı kúlip, birdemeni aıtyp, kúmis sholpysyn shyldyrdata ketip qaldy. Biraq ózi ketkenmenen, onyń tostaǵandaı móldir kózi, ózine jalt etip qaraǵany, qatar órmelegen qos jylandaı jerge shubatylyp, arqasynda teńsele qımyldap bara jatqan qap-qara qos burymy, qardaı appaq beti Kolomonmen máńgi-baqı birge qaldy. Esireı sheberge endi tutqyn azabyna, qadir túnde paıda bolǵan qor qyzyńdaı, aıly túnde kóz aldynda bir kórinip, joq bolyp ketken álgi qyzǵa degen uly sezim — mahabbat atty aýrý qosyldy. Endi shybyndaı janyn qoıarǵa jer tapqyzbady. Mine, osy kezde ol, ózi oılap tapqan meshit qabyrǵasynyń áshekeıli órnekterinen bas tartty. Tabıǵattyń álgi qyzdaı ózi jaratqan keremet kórkemdigin kórgennen keıin, áneýgiden beri meshit qabyrǵasyna túsirip jatqan oıý, kesteleri endi Kolomonǵa jaı bir bolmashy sýretteı bop kórindi. Meshit qabyrǵasyn áshekeıleýge jańa sheshim izdeı bastady. Osy kezde onyń jumysy da mardymsyz boldy.

Biraq qıaldyń tusalýy uzaqqa barmady. Bir kúni tamyz aıynyń bas kezinde, kún shyǵa jumysqa kelgen Kolomon áneýgi joǵalyp ketken qyzdy taǵy kórdi. Joq, túsi emes, bul óńi edi. Astynda kúmis er-toqym, júgen, quıysqany da qaqtaǵan da aq kúmis qara - kók jylqy. Basynda kámshat bórik. Tobylǵy sapty qamshysyn shyqshytyna súıep meshit qabyrǵasyndaǵy órnekterdi qarap tur. Oıǵa shomyp ketken. Janyna kelip qalǵan Kolomondarǵa tipti kóz aýdarar emes. Qabyrǵaǵa qaraǵan túri, órnekterdi kórip qýanǵan, raqattanǵan pishini, kimdi bolsa da tolqytyp jibererdeı...

Kolomon meshit qabyrǵasyn áshekeıleý jóninde taba almaı júrgen sheshimin endi tapty.

— Esenbisiń qalqam,— dedi ol.

— Ózińiz de amansyz ba...— dep kele jatty da Qundyz Kolomonǵa kózi túsip ketip áneýkúngi túnde kórgen kisisin tanyp, kenet eki beti dý etip qyzara qaldy.

— Myna keremetti kim jasap jatyr? — dedi qyz.

— Men, ózimmin,— dedi Kolomon.

— Qashan bitiresiz?

— Qashan bitir dep buıyrasyz?

Qyz kúldi.

— Onda búgin, qazir!

— Ol múmkin emes,— dedi Kolomon endi ǵana esin jıyp.— Eger tez bitirýin tileseńiz, siz kúnde osy ýaqytta, osy araǵa kelip maǵan bir kórinip ketińiz.

Qyz taǵy kúldi.

— Nege?

— Ony sońynan túsinesiz... Eger osy meshittiń tezirek bitýin tileseńiz jáne maǵan janyńyz ashysa,— dedi Kolomon qıyla — quldardan bóten jan turmaǵan osy kezde, osy kúıińizde kúnine bir kórinip ketińiz.

Qundyz jigitke oılana qarady. Onyń qoly men aıaǵyn birdeı mataǵan jýan shynjyrǵa kózi tústi. Jigitti kenet qatty aıap ketti.

— Jaraıdy,— dedi qyz.

Sol kúnnen bastap Kolomon kilt ózgerdi. Onyń kózinde qýanysh sáýlesi týyp, betine qan júgirdi.

Júrekke jarlyq bere almaısyń, Qundyz da bul esireı sheberdi unatyp qalǵan. Biraq buryndy-sońdy jigit súıip kórmegen jas sulý, qorqa bergen. Mahabbat oǵan syryn bilmes asaý jylqy tárizdi kóringen. Qaı jarǵa uryp ketedi, qaı jerde týlap-týlap tastap ketedi? Qundyzǵa bári de belgisiz edi. Sheber bolsa jat elden, jáne ózi esireı, qandaı el buǵan qyzyn beredi? Óz erkimen jurty qospasa, eń bolmasa jalǵyz sheshesi kelispese, qalaı bul ata jolyn buza alady? Buza qalsa ózine de, Kolomonǵa da qaýip ekenin Qundyz jas bolsa da túsinedi. Sondyqtan Kolomon týraly oılaýdan qashty. Biraq júrek degen bar ǵoı, ol ajaldan da, ata-baba jolynan da kúshti, jas sulýdy eriksiz Kolomonǵa qaraı tarta berdi. Qundyz aqylǵa sap jat sheberden qansha alystaǵysy kelgenmenen, onyń ónerinen qutyla almady. Meshit qabyrǵasyna salynyp jatqan órnek, oıýlaryn kúnde bir kórip turmasa, ózin qoıarǵa jer tappady. Sulýlyqty súıý aqyldy jeńdi. Sonaý san boıaýly, san - syrly órnekterdi kórgende kóńili qýanyshqa toldy. Endi barmaımyn dep ózine qansha ýáde berse de, shydap otyra almady. Meshit qasyna taǵy bardy, bara berdi. Endi ol ózin osy kórkem sýretsiz, sol kórkemdikti týdyrǵan oıly kózdi, júdeý óńdi tulǵaly jigitsiz ómir súre almaıtynyn sezindi. Biraq ol osylaısha qansha kúıip-janǵanmen aldaǵy belgisiz qýanyshtan qorqý, Qundyzdy ot bastyrtpaı áli de ustap kelgen.

Bir kúni Qundyz taǵy meshit qasyna kelgen. Kún shyǵyp úlgirgen kez edi. Meshit qalaýshy quldar men olardy baqylaýshy jaýyngerlerden bóten eshkim joq. Qundyz astyndaǵy atynan tústi. Ony er qasyna qańtaryp baılap qoıdy. Kolomon qyzdy ózimen birge shyǵyp kele jatqan kúnniń jaryǵy túsip turǵan meshittiń ber jaǵyna alyp keldi. Ózi sál joǵary kóterilip, Qundyzǵa «qabyrǵaǵa osy men turǵan jerden qarashy» dedi.

Qyz joǵary kóterilip Kolomon turǵan jerge bardy. Burylyp meshit qabyrǵasyna qarady da, kenet «bul qandaı keremet!» — dep daýystap jiberdi. Shyǵyp kele jatqan kún sáýlesi boıaýlardyń túrin ózgeshe ashyp, qabyrǵadan jorǵasyn minip turǵan ózin kórdi. Joq, qabyrǵada Qundyz ózinen de sulý, ózinen de qýanyshty. Astyndaǵy jorǵasy kádimgideı júrip kele jatqandaı...

Sýretke tań qalǵan Qundyzdyń basy aınalyp, kózi qaraýytyp ketkendeı boldy.

— Ózińdi myqty usta,— dedi Kolomon.— Eshkim eshteńe sezbesin,— ol jaıbaraqat syrtqa qarap sóılep tur,— bul meniń ómir boıǵy armanym edi. Sol armanymnyń oryndalýyna óziń sebep boldyń. Endi túsindiń be, kúnde kún shyǵarda osy jerge kelýińdi meniń nege ótingenimdi?! Bul sýret qabyrǵaǵa kún osylaı túsken kezde ǵana, tek osy turǵan jerińnen ǵana kórinedi. Baıqadyń ba, qabyrǵaǵa kún bul kezdiń ózinde de bir sát qana túsedi, sosyn aýyp ketedi. Sýretti osy azǵantaı ýaqytta ǵana, jáne óziń turǵan osy jerden ǵana kórýge bolady. Al ózge jerden, ózge ýaqytta, bul tustan kún taıǵan kezde ony kóre almaısyń. Onda sýretti ana tamasha boıaýlar basyp alady. Kún sáýlesi ǵana sýrettiń kómeski boıaýlaryn ashady.

Qundyz áli de esin jınap bolǵan joq.

— Iapyrmaı, buǵan aqylyńyz qalaı jetti? — dedi.

— Adamnyń aqyly budan da qıyn keremetterge jetken. Men Eskendir Zulharnaıyn kezindegi ataqty Geronnyń keremetiniń syryn ǵana ashtym.— Kolomon bularǵa qaraı kele jatqan shetki baqylaýshyny kórip ábigerlene qaldy,— já, bul sýrettiń qalaı jasalǵanyn sońynan aıtarmyn,— ol kenet qınala sóıledi.— Qundyz, sen búgin Sholpan týa kól jaǵasyna kel... Búgin turatyn kúzetshi maǵan jany ashıtyn adam. Qaıtsem de sol ýaqytta kól jaǵasynda bolamyn.

— Jaraıdy,— dedi qyz, kózi qýanyshtan jarq etip.

Qundyzdyń kelmeımin deýge shamasy joq edi. Ol buryn da mahabbattan kúıip-janyp ázer júrgen. Endi myna keremetti kórip, qýanyshtan múldem mas boldy. «Osyndaı tamashany jasaǵan adamnyń qushaǵynda ólsem armanym joq»,— dedi.

Sholpan týa bul ekeýi qamysty kól jaǵasynda kezdesti. Bir-birine ólerdeı bop qumartqan júrekter, altyn aıdyń aıasynda alǵashqy ret qushaqtasty.

Osy túnde, meshitti bitirýge taıanǵanda Kolomon men Qundyz Qypshaq dalasyna qashpaq bop ýádelesti. Bostandyǵy basyndaǵy qyz qashýǵa kerek attar men zattardyń bárin ózi daıyndaıtyn bolyp ýádelesti. Jurt kózine kórinip qalmas úshin budan bylaı qaraı kezdespeıtin boldy. Tek saǵynǵan kóńildi basý úshin Qundyz anda-sanda salynyp jatqan meshitke kelip, bir kórinip ketýge sóz berdi.

Osy ýádesin oryndaýǵa kele jatqanda, han baǵana Qundyzdy kórgen.

Óz ordasyna kelgen han altyn taǵynda japadan-jalǵyz uzaq otyrdy. Ne isteý kerek? Handy aldap zymıan rýmdyq óz oıyn osylaı ótkizbekshi bolǵan eken. Buny musylman qaýymnyń aldynda mazaq etpek! Biraq salyp jatqan meshiti tamasha ǵoı! Sýretiniń ózi qandaı keremet! Adam kózin ala alar emes! Múmkin, ózgeler ol sýretti kórmes, ańǵarmas! Jurttyń bári men turǵan jerge bara bere me? Álde sol qabyrǵany qyrǵyzyp tastap, qaıta áshekeıletsem be eken? Joq, sol men turǵan jerge birdeme qoıǵyzyp, kisi bara almaıtyn etken jón be? Biraq ol aılaly sheberdiń sýretti jurt kóretin taǵy bóten qýlyǵynyń joq ekenin kim biledi?

Berke sup-sur bop áli otyr. Aqyry qabyrǵany qyrdyryp tastap qaıtadan salýdy durys kórdi. Biraq sýretti qımady. Shynynda da bul keremet dúnıe edi. Adam kózi qıyp qyrǵyzar emes keremet, «qyzdyń ózi de ádemi eken,— dedi Berke baǵanaǵy jorǵa mingen qyrmyzyny kenet kóz aldyna qaıta elestetip,— al sýreti... Biraq rýmdyq sheber onyń sýretin nege saldy? Uzyn sary tóleńgit baǵana bir sumdyqtyń shetin sý jylannyń basyndaı qyltıtyp qoıyp edi ǵoı, álde sol sóz ras pa?»

Berkeniń júregi kenet ýdaı ashyp ketti. Jorǵadaǵy qyzǵa han da qumartyp qalǵan. Meshit qurylysyna barmaı-aq ol qyzdy nókerlerine taptyryp alatyn edi, tek Novgorodtyń knáziniń týysy aıttyryp qoıǵan degennen keıin ózin-ózi ázer basqan. Basyldy deý de qıyn edi, óıtkeni qyzyǵý degende, qyzǵaný tárizdi ótkir kezdik qoı, han júreginiń túbinde tekke jata berýi eki talaı dúnıe.

Qyzdy kóz aldyna elestetip edi, júregi odan saıyn ashyp, alaı-túleı boldy da qaldy. «Óz basyna erki jetpeı júrip, esireı quldyń perishtedeı qyz nesin alǵan?.. Álde?.. Álde...»

Qabyldaý bólmesindegi nókerleriniń úreıin ushyra, qolyndaǵy kúmis qońyraýyn sharyldata qaqty.

Úıge kirgen tóleńgit júzbasy Sálimgereıge:

— Maǵan esireı sheber Kolomondy alyp kelinder! — dedi.

Jalańash qylyshtaryn jalaqtatqan úsh jendet aýyr shynjyryn shyldyrlata zamatta Kolomondy jetkizdi.

Berke esireı shebermen jalǵyz qaldy.

— Al sóıle! — dedi han.

— Ne jaıynda, Berke han?

— Meshitti qashan bitiresiń?

— Kúzge dedim ǵoı, Berke han.

— Ja-aq-sy,— dedi Berke daýsyn sozyp.— Ana qyzdyń sýretin nege saldyń?

— Men oǵan ǵashyqpyn.

— Qyz she?

— O da maǵan ǵashyq, Berke han.

Berke jarylyp ketýge daıar.

— Sen kápirsiń, al qyzdyń musylman ekenin bilmeısiń be?

— Buny bilemin,— dedi Kolomon.— Biraq eki adam birin-biri jaqsy kórse, oǵan din de bóget bola almaıdy. Eń uly din — mahabbat.

— Ja-aq-sy,— dedi appaq qaǵazdaı bop betinen qany ábden qashyp ketken Berke. Kolomon endi bir sóz aıtsa áıgili qoıanshyǵy ustaýǵa daıyn tur. Onda... Berke bul joly da ózin-ózi ustap qaldy,— meshit tárizdi musylman ǵıbadathanasyna sýret salýǵa bolmaıtynyn bile tura; sen qyzdyń beınesin nege meshittiń qabyrǵasyna túsirdiń?

— Aıttym ǵoı, ǵashyqpyn dep. Qyzǵa óz júregimniń syryn jetkizetin bóten jolym qalmady. Ol meniń jaı aıtqan sózime túsinbedi... Túsinse de túsingisi kelmedi... Qorqa berdi...

— Sosyn?

— Sosyn... Meshit qabyrǵasyna salǵan óz sýretin kórgennen keıin ol meni uqty. Mundaı sýret úshin meniń basymnyń ketetinin ol jaqsy biledi. Soǵan qaramaı men onyń beınesin túsirdim. Jáne musylman ǵıbadathanasynyń qabyrǵasyna oǵan degen mahabbatymnyń ózimniń janymnan da qadirli kóretinimdi Qundyz uqty... Aıtqanyma kóndi...

Ustaýy taıaý qalǵan ustamasynyń belgisi kórindi. Berkeniń eki ezýinde kóbik paıda bolyp, qysyq kózderi tipti jumylyp ketti.

— Kóndi?

— Iá, máńgilik meniki bolýǵa kóndi.— Kolomon kenet tizesin búkti.— Jaralǵaly, Berke han, ózimdi ózim qorlap kórgen joq edim. Mahabbatym úshin, Altyn Orda hany aldynda tize búgip turmyn. Sizden jalǵyz ǵana ótinishim bar. Maǵan bostandyq ta bermeńiz. Ómir boıy osylaı shynjyrlap qulyńyz etip ustańyz, bir meshit emes, myń meshit saldyrtyńyz, tek Qundyzǵa qosylýǵa ruqsat etińiz.

Berke qolyn belindegi qylyshyna apara berdi.

— Oǵan qyz kóne me?

— Kónedi! Kónedi! Uly mártebeli han, sizden o da osyny tileıdi.

— Sonda meshitti salyp bitiresiń ǵoı?

— Bitirem, Berke han.

Hannyń júzinde kenet bir orasan shattyq paıda boldy. Ol dereý kúmis qońyraýyn taǵy shyldyrlatty. Úıge Sálimgereı kirdi...

— Kolomon shebermen ýádelestik,— dedi han kúlimsiregendeı ısharat bildirip, onyń juqa erinderi ezýine qaraı sozylǵanmen, biraq kózderi kúlmedi.— Men buǵan aspazshy áıeldiń qyzyn qosatyn boldym, sol úshin bul kúzge deıin meshitimdi bitirip beredi.— Han Kolomonǵa qarady.— Solaı ma, esireı sheber?

— Solaı.

— Al endi meniń úkimimdi esti,— dedi kenet qaıtadan surlana qalyp.— Ǵıbadathananyń qabyrǵasyna sýret salǵany úshin júz dúre soǵylsyn. Musylman qyzyna úılengisi kelgeni úshin at etip tartylsyn! Jáne álgi qyz ben búkil quldardyń aldynda oryndalsyn! Sonsoń ýádem boıynsha qyz buǵan qosylsyn!

Kolomon aıqaılap jiberdi.

— Odan da meni osy arada ana qylyshyńmen shaýyp tasta! — dedi jalynǵandaı.

— Joq, bolmaıdy! — dedi han,— sen maǵan ana meshitti bitirý úshin kereksiń...

Qalanyń bas alańy — «Maıdanhananyń» tórt jaǵynan birdeı turǵyzylatyn shynjyrlysy, shynjyrsyzy bar on myńǵa jýyq esireı quldar. Bulardyń aldy-artynda qylyshtaryn jalańdatqan eki júzge jýyq tóleńgit jaýynger. Kók temir qarý-jaraqty. Astarynda qarsy kelgendi taptap keter, jal-quıryǵy tógilgen kileń júırik...

Ortada, darǵa qasyndaǵy sákide tórt tóleńgit jigit kisendeýli Kolomondy qorshap tur. Jalańash qylyshtary ot sáýlesimen oınap jarq-jurq etedi. Darǵa men sákiniń tórt buryshynan ot janyp jatyr. Jaryǵy molaıa tússin dep tórt adam otqa ústi-ústine jarylǵan aǵashtardy tastap tur. Ot jalyny kisi boıyndaı kóterilgen.

Tún tastaı qarańǵy. Iin tiresken quldardyń da túrleri tún qarańǵysyndaı úreıli, susty., Sákiniń bir buryshynda han jarǵyshysy. Ekinshi buryshynda eki jendet eki jaǵynan ustaǵan Qundyz. Túsi appaq bordaı, kózi jumýly, tarqatylyp ketken uzyn shashy, arqasy men jerdi japqan qara shapan tárizdi.

— Tyńdańdar, tyńdańdar! — dedi kenet gúrildeı sóılep monǵol tústes eńgezerdeı han jarshysy.— Altyn Ordanyń uly mártebeli Berke hanynyń jarlyǵy boıynsha, esireı qul musylman meshitiniń qabyrǵasyna sýret salǵany úshin kók shybyqpen júz mártebe dúrelenýge jazalandy.— Jarǵyshy sákiniń ortasynda turǵan túlki tymaqty tóleńgitke qarady. Sirá, ol jendetterdiń úlkeni bolýy kerek.— Kirisińder.

Tórt jendet áp-sátte Kolomondy sáki ústine jyǵyp saldy da, ekeýden eki jaǵynan tura qalyp, jerde jatqan kók shybyqtyń ekeýin qoldaryna aldy.

Túlki tymaq sanaı bastady.

— Bir... Eki... Úsh... Tórt...

Quldardyń qara túndeı qas-qabaqtary túıilip ketken. Jaýar bulttaı ún-túnsiz túnerip tur. Tek ysyldaǵan kók shybyqtyń dybysy ǵana estiledi. Ári-beriden keıin, joǵary kóterilgen shybyqtan tómen qaraı tamshylaǵan qan kórindi. Ot sáýlesi de qyp-qyzyl, tamshylaǵan qandaı qyp-qyzyl. Túnergen quldar alǵa qaraı sál qozǵala túskendeı.

Dúre sany elýden asyp ketkende:

— Aıasandarshy, bul ataqty sheber Kolomon ǵoı, aǵataılar! — degen shyńǵyrǵan áıel daýsy shyqty. Bul aqylynan adasýǵa az-aq qalǵan Qundyzdyń daýsy edi.

Túnergen top selk ete qaldy. Biraq qozǵalǵan joq. Tek burynǵydan da túnere tústi. Tistenip alǵan Kolomon únin shyǵarmady.

Kók shybyqtyń or dybysy shaqqaly kele jatqan ý jylannyń ysylyndaı úreıdi alǵan júz dúre de bitti. Arqasynyń eti qyp-qyzyl qan, para-para bolǵan Kolomondy jendetter tik kóterip jerge qoıdy.

— Tyńdańdar, tyńdańdar! — dedi taǵy sumyraı daýysty jarǵyshy. Altyn Orda uly mártebeli Berke hannyń jarlyǵy boıynsha esireı kápir Kolomonnyń musylman dinindegi qypshaq qyzy Qundyzdy qatyn etip alýdy oılaǵan kúnási úshin, ınaq etip tartylsyn.

Ol taǵy túlki tymaq jendetke qarady.— Kirisińder!

Dál osy sátte qolynda ótkir pyshaǵy bar aq sáldeli molda sákige shyqty.

— Quldyń shalbaryn sheship shalqasynan jatqyzyńdar da jan-jaǵynan basyp turyndar,— dedi.

Qundyz kózin tastaı jumyp, tómen qarap qatty da qaldy.

Túlki tymaq aqyryp jiberdi.

— Kóterińder basyn ana saldaqynyń! — dedi ol jigitterge.— Kórsin tıem degen baıynyń qalaı átek bolǵanyn!

Dál osy kezde quldardyń bir shetinde turǵan qara kıimdi bireýdiń aıbarly úni shyqty.

— Aý, halaıyq, bul netken qorlyq! — dedi ol dabyl urǵandaı aıqaılap.— Arasha túseıik, dosymyzdy masqara etkizdirmeıik.

Bul Sálimgereı edi. Sol-aq eken quldar dúrlige qaldy.

— Tımeńder Kolomonǵa!

— Óleıik búıtip ómir súrgenshe!

— Bosatyńdar Kolomondy.

Quldar alǵa qaraı qozǵaldy.

— Qaıtyńdar keıin!

— Shaýyp túsiremin! — degen jendetterdiń de daýsy shyqty. Biraq ashýly top aldaryndaǵy atty tóleńgitterdi syryp, alǵa qaraı júre tústi.

Osy kezde áldekimniń:

— Oıbaı óldim! — degen ashshy daýsy shyqty.

Sóıtkenshe bolǵan joq.

— Óltirdi! Shaýyp tastady! — dedi úreılengen ekinshi daýys.

Sol-aq eken:

— Bosa da óledi ekensiz...

— Umtyl! Qırat bárin!

— Aıanba!

— Eń bolmasa jastyǵymyzdy ala óleıik! — degen daýystar qaptap ketti. Quldar joldaǵy atty jendetterdi japyra at-matymen qulata alǵa qaraı lap qoıdy.

Kóterilis úsh kúnge sozyldy. Berke sol kúni túnde qala Saraı - Batýdaǵy Noǵaıdyń qaramaǵyndaǵy áskerdiń bir qosynyn shaqyrtty. Bular ereýilshilerdi qyryp saldy. Teń jartysyn maıdanda qaza etti, qalǵandaryn jaralysy bar, basqa jaǵdaıda qolǵa túskenderi bar, kóterilis basylǵan kúnniń erteńine qala syrtyna aıdap shyǵyp, tal túste qanisherler attaryna bastyrtyp, qylyshtarymen shaýyp, birin qaldyrmaı qan-josa etip qyrdy. Kóterilisshiler de upaıyn jibergen joq ózderin qorshaǵan eki júz tóleńgitti sol alǵashqy kóterilgen shaqtarynda - aq qurtyp jibergen. Kisensizderi solardyń attaryna minip, qarý-jaraqtanyp aldy. Qalaǵa Saraı - Batýdan Noǵaı qosyny kelgenshe, kóbi qol-aıaqtaryndaǵy kisenderden birin-biri bosatyp úlgirgen. Ásker kelgende biri qalmaı qatar turyp aıqasqa túsken. Ózderi salyp jatqan meshittiń dymyn qaldyrmaı qıratyp, sonyń tasyn, qyshyn jaýlaryna laqtyrǵan. Al keıbir erjúrek qýattylary, úı, shym aýlalardy tasalaı kelip, attyly áskerdiń ústine atylǵan. Biraq qarý-jaraq joq, bar bolǵany bes júzdeı atqa mingen shala qarýly jigitteri bar, basshysy bop sapqa turyp qarsylasa almaǵan qul, esireıler, ústi basy kók temir attyly áskerge ne isteı alsyn, aqyry jeńilgen. Demek, jeńilse de Altyn Ordanyń irgesin bir solqyldatqan. Berke handy da táýbesine bir keltirgen. Osy záresi ushqan qandy túnde, Berke de, halyq degenniń ne ekenin túsingen. Al esireı, quldar bolsa, eger bári jınalyp bas qosa alsa, aıbarly Altyn Ordanyń da esh ýaqytta jeńilýdi bilmegen qosyndaryn da byt-shyt etýge bolatynyn uqqan. Qozǵalys bitip, han «ýf» dep óz taǵyna otyrǵannan keıin tiri bolsa ózin, eger ólgen bolsa basyn alyp kelińder dep jasaqtaryn Kolomondy izdeýge jibergen. Jasaqtar qan sasyǵan keshegi urys ótken jerlerdi aralap jáne qoıylýǵa daıyndalyp jatqan ólikterdiń taý-taý denelerin tekserip, Kolomondy taba almaı kelgen.

Sondaı-aq, Qundyzdy «alyp kel» dep jibergen Sálimgereı de jigitterimen bos qol qaıtqan.

— Sheshesi de Qundyzdyń ózi de ushty-kúıli joq,— degen hanǵa.

Al bul kezde Sálimgereıdiń arqasynda qutylǵan Kolomon men Qundyz qastarynda Qundyzdyń sheshesi men jıyrma shaqty jaraly serikteri bar toǵaı - ormandardy tasalap Tan ózenine qaraı qashqan.

Birtalaı jaýyngerleri shyǵyn bolyp, ózi de ábden shoshynyp qalǵan Berke tek bir-eki nárseni dátke qýat etti. Onyń qos aqqýy, eshkim tımeı, bul qyrǵynnan da aman qalǵan.

TÓRTİNSHİ TARAÝ

Joshynyń altynshy balasy Býaldyń eki ulynyń úlkeni Tatardan týǵan Noǵaı Batýmen birge Shyǵys Jaǵropaǵa attanǵanda on segizde edi. Qylshyldaǵan jas shaǵy bolatyn. Ózi de júzi qaıtpaǵan almas qanjardaı salǵan jerin alyp túsetin ótkir edi. Atasy Býal da, ákesi Tatar da, Joshynyń ózge bala, nemerelerindeı el shaýyp, qala alyp kózge túspegen. Jáne handyq dárejege de jetpegen. Kóbine, bir-eki joryqqa qatysqannan keıin ózderine berilgen ulysty basqarýdan aspaǵan. Tatardyń Shyǵys Jaǵropaǵa Batý baryp qaıtqannan keıingi eń sońǵy ulysy — Qyrym jeri edi. Al Ulys kindigi Kaffa qalasy bolatyn. Noǵaı Shyǵys Jaǵropa attanysynda Batýdyń óz áskerine jatatyn, túrki tuqymdas monǵol rýy — hadarkin jigitteri men qypshaq jaýyngerlerinen qurylǵan qosyndy basqardy. Dáshti-Qypshaq jigitteri jaýmen alysyp, soǵysqa ábden qanyǵyp alǵan ásker sanalsa, hadarkin jaýyngerleri Shyńǵys hannyń «temir tártibin» buljytpaı oryndap ólimnen tártipti joǵary sanap úırengen, aty shýly mergen jáne naızager jurt bolatyn. Hadarkin rýynyń basshysy Múkir Quran Shyńǵys áskeriniń oń qanatyna kiretin hadarkin qolyn basqarǵan ámir edi.

Osyndaı «sen tur, men ataıyn!» hadarkin men Qypshaq jigitterinen quralǵan qosyndy basqaryp, Noǵaı Shyǵys Jaǵropa urysynda erekshe kózge túsken. Sol sebepten de Batý buny Bolgarıa men Moldavıaǵa naıb etti. Negizgi Altyn Orda Edil boıyna shegingennen keıin, eki túmen áskermen qalǵan Noǵaı bul elderdi bılep otyra almady. Bas kótergen býlor men moldavandardy basa almaı, amal joq, Deshti-Qypshaqqa qaıtqan. Bul kezde Tatar dúnıe salǵan. Noǵaı áskerimen áke ulysyna keldi. Bul ulys endi óz ulysy bolýǵa tıisti edi. Biraq Batý oǵan basqa ulys berdi de, ózin ýaqytsha búkil Altyn Orda qosyndarynyń lashkarqash-ı buzuryǵy etip astanaǵa shaqyrdy. Batýǵa qarsy turýǵa batyly barmaı, Noǵaı amal joq astanaǵa keldi. Degenmen, qaramaǵyndaǵy áskeriniń kóbin, ásirese hadarkin jigitterin, túbi qalaı bolady dep burynǵy áke ulysyndaǵy qatyn-balalaryna jiberdi. Olarǵa jaýyngerlerdiń el tonap ákelgen mal-múlkinen tysqary, ulys bastyǵynyń jeke menshigindegi qazynadan dúnıe-múlik, qarajat qosyp bergen. Bunyń qyzyǵyn ol elý jyl ótkennen keıin, Altyn Orda hany Toqtaımen kúreskende kórdi.. Noǵaıdan jaqsylyq kórip, qutty jerden oryn tapqan monǵol jaýyngerleri Altyn Ordanyń hany emes, Joshy ulysynyń úlkeni — Noǵaıdy pir tutyp, bastaryna kóterdi. Sońynan, Altyn Ordamen Noǵaı jaýlasqanda biri qalmaı ózderiniń bastyǵynyń sońynan erdi. Sondyqtan Tan ózeniniń jaǵasyndaǵy Toqtaı men Noǵaı urysqan aıqasta, Noǵaı jaǵyndaǵy qoldyń kópshiligi, sol tusta noǵaıly bolyp atala bastaǵan Mańǵyt, Hadarkin jigitteri edi.

Mine, osy Noǵaı lashkarqash-ı buzuryq bolǵaly on jyldan asyp ketken. Jáne bul óziniń erligimen qatal ádilettigimen, ózge han tuqymdaryndaı emes, negizgi deni de qara halyqtan qurylǵan Altyn Orda áskerine jaqyn júrgendikten qaramaǵyndaǵy jaýyngerlerge óte qadirli boldy.

Árıne, Noǵaıdyń atasy da, ákesi de han bolǵan joq. Handyq Joshynyń úlken uldarynyń úlesi. Shyńǵys jasysy solaı. Biraq baba jolyn qazir kim ustap jatyr. Ózgeni qoıǵanda Qubylaıdan bastap buzǵan joq pa? Bundaı qylyǵy úshin, árıne, Shyńǵys zamany bolsa, ólim jazasy beriler edi, al qazir? Noǵaıdyń da «men de Shyńǵys tuqymymyn» dep bir kúni taqqa jarmasyp júrmesine kim kepil? Ondaı jaǵdaı týsa, buny jeńý ońaı túspedi. Óıtkeni, kúnnen-kúnge ásker arasynda bunyń bedeli asyp bara jatqan. Osyny oılaǵan Berke Noǵaıdan qutylmaq bolǵan. Biraq qalaı qutylady? Qandaı aılany qoldanyp óltirý kerek. Álde ornynan bosatý kerek pe? Berke ekeýine de barmady. Ekeýin de qaýipti kórdi. Áli de bolsa Noǵaıdy óz paıdasyna, Altyn Orda paıdasyna jumsamaq boldy. Áıgili lashkarqash-ı buzuryqty Qulaǵýǵa qarsy, Altyn Ordaǵa jatatyn Baký men Arrandy qaıtaryp alý úshin attandyrýdy durys kórdi. Bul, árıne, Qulaǵý handyǵymen soǵystyń bastalýy edi. Soǵystyń aty soǵys. Noǵaı Qulaǵýdy jeńip qaıtsa, Altyn Orda kúsheıe túsedi. Al jeńilip qaıtsa Noǵaıdyń qadiri tómendeıdi. Qulaǵýdyń jeńilýin tiledi. Jáne Noǵaı jeńedi dep sendi. Sol úshin Qulaǵý sekildi Shyńǵys hannyń óz balalary ólgennen keıingi, el shapqysh, jer alǵysh, úsh báriniń biri,— ataqty Qulaǵýǵa Noǵaıdy jumsamaq boldy.

Altyn Ordanyń kúngeıi mynadaı bolǵanda, kúnshyǵysy da tynysh emes edi. Bul jaqtan da dúrbeleń kórinip qalǵan.

Tán-SHan taýynyń kúngeıi men teriskeıin birdeı alyp jatqan Jaǵataı ulysynyń jerimen Altyn Ordaǵa jatatyn Qypshaq dalasynyń kúngeı - shyǵys, kúngeı jaǵy, sonaý Joshy zamanynan beri, İle Alataýynyń, Alaı, Qarataýlardyń teriskeı jaǵyndaǵy sonaý Ógiz, Qarahandar tustarynan buryn dúnıege kelgen Almalyq, Qulan, Aqyrtóbe, Taraz, Saýdakent, Qumkent, Sozaq, Aqbıkesh qalalarymen shektesip jatatyn. Bular kóship kele jatqan kerýen tárizdi birimen-biri tirkesip Altyn Ordanyń shyǵys - kúngeı, kúngeı jaǵyndaǵy alyp qorǵany. Bul qalalardyń turǵan jeri, teriskeı jaǵy, taý ózeni, kókoraı shópti tamasha jaıylym egistik óńir bolyp kelgenmen, beri qaraı, Dáshti Qypshaqtyń uly dalasyna kiretin tustary, qum, taqyr, tipti shólge aınalyp ketetin. Bul da jaýyngershilik zamanda Qypshaq elderin shabamyn degen jat el qoldaryna úlken bóget edi. Bul qum, shól, taqyrlardyń Alataý tusy tárizdileri tipti Kókshe teńizge deıin sozylyp jatatyn. Bundaı alty júz jeti júz shaqyrymǵa sozylǵan shóldi daladan ótip kór. Al Sozaq, Aqbıkesh qalalarynyń ar jaǵynda Dáshti Qypshaqqa jatatyn Syǵanaq, Otyrar sekildi, Seıhýndarıanyń orta shenindegi qalalardan keıin ataqty Maýarannahr jeri bastalady. Altyn Ordany Batý bılep turǵan kezde osy Maýarannahrdyń Hodjent, Buhar, Samarqand tárizdi úlken qalalary Altyn Orda yqpalynda da bolatyn.

Batý men Móńke dúnıe salǵannan keıin, osy tustyń bári endi Altyn Ordanyń qaramaǵynan shyǵa bastady. Balyq basynan shirıdi degendeı, buǵan sebep bolǵan Shyńǵystyń altyn taǵy turǵan Qaraqorymdaǵy monǵoldyń Uly handyǵyn eki handyqqa bolý edi.

Árıne, qandaı úlken taq bolmasyn, eki han birigip otyrǵan emes. Meıli ol taq uly Shyńǵys handiki bolsyn! Eki kózi birin-biri shuqymasyn dep Qudaı ortasyna muryndy qondyrǵan, al aǵaly-inili Qubylaı men Aryq Buǵynyń arasyna mundaı arasha túser «muryn» tabylmady. Mundaı «murynnyń» ornyna Tóleniń qos bórisiniń arqasynda ataq, baq, mansapqorlyq degen tereń or paıda boldy. Tóleniń balalarynan, jeke taqqa otyrýdy, el bıleýdi kem arman etpeıtin Shyńǵystyń ózge urpaqtary Qubylaıdyń uly atasynyń jasyn buzyp, bar Shyńǵys tuqymynyń Quryltaıdan kelisim almaı, ózin-ózi Uly han saılaǵanyn syltaý etip, eki aı bop osy ordy qaıta tereńdete tústi.

Qubylaı jaǵyna Úgedeıdiń balasy Qadan, Shyńǵys hannyń inisi Temýge-ochıgannyń balasy Toǵasharmen san aıqasta ábden shynyǵyp alǵan, temirdeı berik tártipten tastaı bop bekigen san ulystan qurylǵan Soltústik Qytaıdy alǵan káshiktáne áskeri shyqsa, Aryq Buǵy jaǵyna, Joshy ulysynyń hany Batýmen birge Herman Kıbeni alǵan, Polshany shapqan Jaǵataıdyń ataqty balasy Baıdar men birge bolǵan Tóleniń uly Alǵuımen, sol Shyǵys Jaǵropa joryǵynda Baıdarmen birge joryq basqarǵan osy kezde Shyǵys Tán-SHanda mekrın aımaǵyn basqaryp otyrǵan Úgedeıdiń nemeresi Qaıdý boldy. Kúsh teń be - teńdeı edi. Tek Qubylaı qaramaǵyndaǵy budan jıyrma jyl buryn jaýlap alǵan qytaı jurty bul kezde bas kóteretindeı halde emes-tin. Qarsy jaǵyńmen soǵysyp jatqanda, qol astyndaǵy jurttyń tynysh bolýy bul da jeńiske óte kerek dúnıe. Al Aryq Buǵyǵa baǵynyshty handyqtardyń bári de qazir senimsiz edi. Ásirese, sonyń ishindegi eń úlkeni jáne kúshtisi de Altyn Orda desek, onyń hanynyń jatsa-tursa bar oılaǵany Qaraqorymnan qutylý bolatyn.

Ekinshi myqty han — Tóleniń ortanshy uly Qulaǵý da óz handyǵynyń bóten qıynshylyqtarymen áýre bop, bul talasqa kirispedi.

Tóleniń eń úlken uly Qubylaı men eń kenjesi Aryq Buǵy áskerleri betpe-bet Óngin ózeniniń jaǵasynda kezdesti. Aryq Buǵy jeńilip, Enıseı ózeniniń boıyndaǵy qyrǵyzdarǵa qashty. Qaraqorymdy alyp, qalaǵa baqylaýshy shaǵyn qol qaldyryp Qubylaı Shandý qalasyna qaıtty. Osy kezde Qubylaıǵa Aryq Buǵy «jazdym, jańyldym» dep kisi saldy. İnisiniń qyzba minezdi, sózge ergish kisi ekenin biletin Qubylaı, onyń kúnásin keshirdi. Biraq Aryq Buǵy handy qoldaryna ustaıtyn tý retinde kerek etken Shyńǵys urpaǵynyń Qubylaıǵa qarsy jaǵy ásker jınap, kútpegen jerden qaıtadan shabýyl jasap Qaraqorymdy aldy. Áıtse de ári qaraı Ońtústikke bara almady. Gobı qumyna kirer tusta Qubylaıdyń ataqty atty áskeri — káshiktánesi Aryq Buǵynyń qolyn toqtatty. Keshegi atasy tý tikken ata meken jerin budan ári búldirgisi kelmegen Qubylaı, Aryq Buǵynyń áskerin qýyp jetip, Monǵol dalasynda soǵys ashýǵa noıandaryna ruqsat etpedi. Aryq Buǵyny bylaıynsha soǵysyp qurtýdyń ornyna Qaraqorymǵa azyq-túlik jibertpeı qoıdy. Sóıtip, keshegi aq maıdy aıaǵymen tepken Shyńǵys hannyń Ordasynda endi asharshylyq bastaldy.

Osy urystardyń aldynda Aryq Buǵy Ordasynda Qara Qulaǵýdyń jesiri — Jaǵataı ulysynyń bıleýshisi Ergene-begim jatqan. Ol Aryq Buǵyny jaqtamaq bolǵan. Sol sebepten, eger Berke men Qulaǵý Qubylaıdy qoldaı qalatyn bolsa, áskerimen Qaraqorymǵa qaraı ótkizbeý úshin Shyǵys Túrkistanǵa Alǵuıdy jiberýge ýádelesken jáne Alǵuı bul jaqtan Qaraqorymǵa dep ásker, at jınaýǵa ýáde bergen. Aıtylǵan ýaqytynda Qashqarǵa Alǵuı kelgen. Bul jaqtan ol óziniń týys-týǵanyn tapqan. Solardyń arqasynda Alǵuı tez arada-aq kóp ásker jınap, ózin Shyǵys Túrkistannyń hany atandyrǵan. Endi Alǵuı óziniń nemere inisi Nıkpeı-Oǵlandy bes myń adammen Maýarannahrǵa júrgizgen. Ol az kúnniń ishinde Buhar, Samarqandtan bastap, Maýarannahrdy jaýlap alǵan. Berkege burynnan ósh Alǵuı bul jaqtaǵy Berkeni jaqtaıtyn Altyn Ordanyń bar adamdaryn óltirgenin óltirip, óltirmegenin mal-múlkin tartyp alyp, ózderin Maýarannahrdan qýyp shyqqan. Qaraqorymǵa dep Aryq Buǵynyń adamdary jınaǵan qarý-jaraqty, aqshanyń bárin tartyp alyp, Qaraqorymdaǵy Uly hannyń ómirlerin de óltirip, endi óziniń Aryq Buǵyǵa qarsy ekenin ashyq jarıalaǵan. Bul az bolǵandaı, Alǵuı Horezm men Aýǵanstandy jaýlap alýǵa kirisken. Endi Altyn Ordaǵa shyǵys jaqtaǵy jerine yqpaly júrip turǵan Maýarannahr, Horasan, Horezm shaharlarynan múldem aırylyp qalatyn qaýip týǵan. Sonda baryp Berke bul jaqqa da ásker jiberip soǵysýǵa májbúr bolǵan. Osylaı Altyn Ordanyń kúngeıinen de, shyǵysynan da qaýip týǵanyn kórip Berke kárlene qalǵan. Árıne, budan Altyn Ordanyń qulamaıtynyn bilse de, álsirep ketetinine kózi jetken. Sol Altyn Ordany álsiretpeý úshin Berke bul joly da tek soǵysýdy ǵana durys dep tapqan. Osydan endi batysyndaǵy orusýt elimen janjaldasýdy durys kórmegen. Sol úshin de uzyn boıly sary tóleńgitke Qundyz qyzdy kóziniń qarashyǵyndaı saqta degen. Biraq ol qyz bir túnde san soqtyryp ketti...

Berke bala kórmegen. Tórt qatyny birinen-biri asqan sulý bolǵan. Biraq bireýi de bala tappaǵan. Jáne osy tórteýi de, qansha qylyqty, ajarly kelse de, jaratylǵan bedeýdeı symbatty ógeı sheshesi Qanikeı - begimdeı janyn otqa salyp, júregin lúpildetpegen. Bálkim, Qanikeı - begim de, óziniń osy tórt qatynyndaı - aq, qushaǵynda kún qushyp týmaǵan shyǵar - aý, alaıda, kelinniń betin kim buryn ashsa sol ystyq degen, jasóspirim Berkeni eń alǵashqy aýyzdandyrǵan osy ógeı sheshesi edi ǵoı, sodan bolar, Berke mine alpysqa aıaq bassa da, Qanikeıdeı áıel bar dep oılamaıdy, oılaǵysy da kelmeıdi.

Erkekjandy Qanikeı - begim osy ýaqytqa deıin Berkeniń oıynan shyqpaı kelgen. Alǵashqy urystan qaıtqan jyly bir rette Qanikeı - begimge úılenbekshi de bolǵan, biraq bul kezde bul ábden musylman sanalyp qalǵan. Al musylmanǵa ákesiniń qumasyna úılenbek túgil, basyna ondaı oı kelgeni úshin jalyny lapyldaǵan dozaq daıyn tur. Búgingi kúnniń raqaty, múmkin o dúnıeniń dozaǵyna jeńgizer me edi, qaıter edi. Berke sheshimge kele almaı júrgeninde, Qanikeı - begim bir óshtesken kúńiniń qolynan dúnıe salǵan.

Berke ishteı ókinip qala bergen. Mine, osyndaı jaǵdaı Qundyz qyz tabylmaǵannan keıin Berkeniń basyna taǵy tústi. Dúnıeniń bar qyzyǵyn bilgen Berke qyzdy kórgen saǵatta-aq kóńiline bir jaman oı kelgen. Uzyn Sary tóleńgitke «kózderińniń qarashyǵyndaı saqta» degende, shynynda Gavrııl úshin saqta degen sózi emes edi... Óz kóńilin de oılaǵan. Artynan qyzdyń meshit qabyrǵasyndaǵy sýretin kórgennen keıin, burynǵy sezim burynǵysynan da órshı jónelgen. Ol sýretke sol kúni tapjylmaı qaraı bergisi kelgen, qaraı bergisi kelgen. Qyzǵa ǵashyq bolyp qaldy ma, álde sýretke ǵashyq bolyp qaldy ma, ózi de bilmegen. Biraq sýretke ǵashyq bolý Musylmanǵa úlken kúná ekenin de esten shyǵara almaǵan. Bul sýretti qansha qımasa da, qyzdyń ózi bar ǵoı, onyń beınesin meshit qabyrǵasynan qurtyńdar dep buıryq berýi de sodan edi. Endi, mine, sýret te joq, qyz da joq. Berke han qyzdyń da, onyń sýretiniń de ózine qandaı qymbat bolyp qalǵanyn jańa bildi. Onyń ústine Altyn Ordanyń kúngeıi men shyǵysynda búlinshiliktiń laýlap jatqany anaý... Al myń san esireı men quldardyń qyrylǵany onyń oıyna kirip te shyqpaǵan. Ereýildi umytyp ketken. Myńdaǵan adamnyń ómirin shybyn shaqqandaı kórmegen. Búgin bular óltirilse, erteń ornyna bótenderin ákelem degen de qoıǵan. Tek janyna batqany Qundyz ben Kolomonnyń joq bolyp ketkeni edi. Biriniń joǵalýy qaıǵyly ókinish týdyrsa, ekinshisiniki — dármensizdene qalǵan ashýdyń daýylyn turǵyzdy.

Osylaı kóńiliniń alaı-túleı kezinde Berke han keńesin shaqyrdy. Han keńesi degen jaı sóz edi. Shyńǵys han bar isti jalǵyz ózi qalaı sheshse, Altyn Orda hany da bárin tek ózi ǵana sheshetin. Bul Batý kezinde de osylaı bolatyn, Berke kezinde de solaı bolyp jatty.

Han keńesi jaqynda ǵana salynyp bitken jańa Saraıdaǵy han ordasyna jınaldy.

Keń saraıdyń tórindegi qyp-qyzyl jibek tústi farsy kilemimen jabylǵan sál kóterińki sákiniń ústindegi altyn taqta, altyn tájili Berke han otyr. Túsi de sarǵylt, ústine kıgen kıimderi de altyn zerli sarǵylt jibek. Berke han qazir pagoda tórine qoıylǵan altynnan quıylǵan býdda tárizdi. Tipti myzǵyr emes. Munda Shyńǵys urpaqtarynan jeti jyl Batys Jaǵropa attanysyna qatysqan Shaıbanı hannyń balasy Bahadýr, lashqarqash-ı buzuryq Noǵaı, Qulqannyń balasy Sadyq, Shyńǵys hannyń inisi Hasardyń nemeresi Jańǵataı bar. Ózgeleri áıgili noıan, tyma ámirleri, batyrlar, Berkeniń týǵan inisi Berkenjar syrqat bop bul májiliske qatynasa almaǵan.

— Alla-taǵalamnyń uıǵarýymen Altyn Orda hany bolǵan myna men, Berke han, búgin ádettegi Han keńesin ashpaqshy bolyp otyrmyn. Ámın,— dedi qolyndaǵy altyn sapty asasymen kilemdi bir nuqyp, betin sıpap.— Aqyldasatyn Altyn Ordanyń kóp qamy bar. Kúńgeıimizdegi qyzyl bas elindegi Qulaǵý han, sol jaqtaǵy Joshy urpaqtary Berkenjar, Balǵutaı oǵlandary — Altyn Orda adamdaryn ý berip óltirip, Arrandy birjolata óziniki etip basynyp otyr. Al Shyǵysymyz da jetisip jatqan joq. Uly taqty Qubylaı men Aryq Buǵy bólip alǵaly Maýarannahr, Horasan, Horezmnen tynyshtyq qashty. Buryn bizben tilektes, Jaǵataıdyń ataqty Baıdarynan týǵan Alǵuı, Ergene-qatynnyń ornyna ózin Jaǵataı ulysynyń hany etip kóterip, az ýaqyttyń ishinde Maýarannahr men Horasannyń biraz jerin aldy. Endi Horezm men Aýǵanstandy múldem ózine baǵyndyrmaq. Buhar, Samarqandtaǵy Altyn Orda jaǵyndaǵy bekzada, hajy, naıb, darýǵashylardyń óltirgenin óltirip, óltirmegenin o jaqtan múldem qýyp jiberdi. Aıbarly Altyn Orda taǵy, osynyń bárin estip-bilip, eshteńe demeı jaı otyra ala ma? Álde Batý hannyń altyn týyn alaýlatyp, qolymyzǵa qylyshymyzdy alyp olarǵa toıtarys beremiz be? Álde jaýdy jeńetin basqa jolymyz bar ma? Sony aqyldasaıyq.

Osy kezde úıge ruqsatsyz Sálimgereı kirip keldi.

Han keńesine ruqsatsyz kirgen kisige ólim jazasy beriletinin, árıne, Sálimgereı biledi. Soǵan qaramaı, óziniń tóleńgit júzbasynyń ruqsatynsyz kirgeninen Berke bir mańyzdy istiń bolyp qalǵanyn uqty.

— Iá?! — dedi, ol qabaǵyn túıip, nókeriniń ruqsatsyz kirgenine ashýlanyp qalǵanyn jasyra almaı.

Sálimgereı basyn sál ıdi.

— Han ıem, jaman habar...

— Aıta ber — dedi Berke «bári de ózimizdiń adam ǵoı» degendeı otyrǵandarǵa bir qarap.

— Aryq Buǵy uly hannan jasaǵymen Shelkene basqaq kelipti. Altyn Ordaǵa soqpaı, birden orusýt jerine toqtap, Uly hanǵa tıisti alym-salyqty jınaı bastaǵan eken, orusýttar Altyn Ordaǵa beretinimiz de jetedi dep Qaraqorymnan kelgen jasaqqa eshteńe tólegileri kelmeı, ereýilge kóterilipti. Basqaqty jasaǵymen ustap alyp, qorshap turǵan kórinedi. Osy habardy bizge ákelgen shabarman «olardy óltirip tastaıtyn túri bar, halyq tym ashýly, qoldaryna oraq, aıyr alǵan» deıdi Onǵy Aleksandr ne istesek te sizben keliseıik dep ádeıi kisi shaptyrypty.

— Kári tarlan Shelkene óli tiri me eken? — dedi Bahadýr bir kezde, jas kezderinde osy Shelkenemen birge shómen jınaǵany esine túsip ketip.

— Tiri bolǵany ǵoı,— dedi Sálimgereı,— sonaý Qaraqorymnan kelip jurtty qyryp-joıyp bara jatqany.

Bahadýr seskene qarady. Biraq, Berke odan buryn sóılep qaldy.

— Qaraqorymǵa eshbir salyq tólemesin,— dedi ol.— Aleksandr ońǵyǵa solaı dep aıt. Jáne salyq jınaýǵa kelgen adamdardy tegis óltirsin. Tek Shelkene basqaqty bizge aman alyp kelsin. Joq, júzbasy óziń baryp kel, bireý-mireý óltirip tastamasyn. Uly taqqa eńbegi sińgen adam edi, eline aman qaıtsyn.

Hannyń bulaı sóılegeni Qaraqorymnyń uly taǵynan at quıryǵyn birjolata kesý edi. Jurttyń bári buny birden túsindi. Degenmen, ne derin bilmeı ún-túnsiz otyra berdi. Tek Bahadýr ǵana hanǵa tikeleı qarady. Sálimgereıge ashýlanǵany bylaı qaldy.

— Berke,— dedi ol Joshy urpaǵynyń ishindegi eń úlkendigin paıdalanyp, erkin sóıleı,— bunyń ata jolyn buzý ǵoı?!

— Iá,— dedi Berke shimirikpeı. Onyń durys bolar ma eken?

— Durys bolady.

Berke tómengi jaqta, esikke taıaý otyrǵan, jańa ǵana jıyrmadan asyp bara jatqan Úlketaı noıanǵa qarady. Bul talaıyrdyń ámiri. Shyńǵys hannyń Úgedeıin tárbıelegen atabegi Qadannyń nemeresi edi. Óz ákesi Áljetaı Úgedeı hannyń tusynda han ordasynda qyzmet istegen. Ámir atyna jetken ómir baqı Úgedeı jaǵynda ótken osy Áljetaıdyń bir sózi Berkeniń esine túsken. Dońyz jylǵy quryltaıda, Uly han taǵyna Úgedeıdiń urpaǵy emes, Tóleniń balasy Móńke saılanǵanyn unatpaı Áljetaı eshkimnen de seskenbeı, Shyńǵys han urpaqtaryna qapap: «Uly atalarynyń ósıetine sáıkes, «eger Úgedeı hannyń urpaǵynan jumyryqtaı et qalyp, sol etti oraǵan shópti sıyr jemeı, sol et oralǵan maıdy ıt ıiskemegen kúnde de,— biz ony han kóteremiz» dep qaýly alyp, ýáde bergenderiń qaıda? Búgin nege sol sertterińdi ózgertip otyrsyńdar?» degen. Oǵan Qubylaı: —Iá, ondaı ýáde bolǵan. Biraq atamyzdyń áıgili zańdaryn eń aldymen Úgedeı urpaqtary buzdy ǵoı. Uly Shyńǵys han óziniń jasysynda: «Eger meniń urpaǵymnan bireýi bolmasa bireýi qylmys istep, jasysymdy buzsa, ondaı adamdy meniń urpaǵymnyń úlken-kishisi tegis jınalyp, bári birigip jazasyn bersin» degen. Soǵan qaramaı, Jaǵataıdyń nemeresi Altalý handy nege óz betterimen óltirdi olar? Jáne Úgedeı hannyń ózi «men ólgennen keıin Uly taqqa kenjem Shıramǵundy otyrǵyzyńdar» degen. Soǵan qaramaı, Úgedeı urpaǵy nege Kúıikti uly han kóterdi? Shyńǵys jolyn eń aldymen buzǵan «Úgedeı urpaqtary» dep jaýap bergen. Amal joq, Áljetaı «olaı bolsa bir sári» dep raıynan qaıtqan. Sonyń balasy mynaý otyrǵan Úlketaı...

Berkeni uly atasy Shyńǵys hannyń jasysynyń buzylyp bara jatqan qaıǵysy emes, Altyn Ordanyń Monǵol Uly handyǵyna baǵynbaıtyn memleket bolýǵa búgingideı kilt sheshim alǵanynyń qýanyshy jeńdi.

Monǵoldyń Uly hany Qubylaı ma, álde Aryq Buǵy ma? Qaısysy? Álde salyqty ekeýine birdeı tóleımiz be? Onda Altyn Ordaǵa ne qalady? — dedi ol qaıtadan.— Joq, Altyn Ordaǵa da qarajat kerek. Óıtkeni, biz tek Qulaǵý jáne Alǵuımen ǵana soǵysyp qoısaq jaraıdy. Kim biledi, erteń Qubylaı men Aryq Buǵynyń ózine qarsy naıza kótermesimizdi? Onda qyrýar áskerdi jaraqtandyrý úshin dúnıeni qaıdan alamyz!

Eshkim qarsy eshteńe degen joq. Tek Bahadýr men Saýyqqa ǵana keshegi aq týy álemniń teń jartysynyń ústinde jelbiregen ataqty atalarynyń uly Ordasynyń irgesi sógilip, shańyraǵy shaıqala bastaǵanyna ishteı qatty unamady. Qaraqorymnyn eń úlken tiregi, qalǵan kómekshisi Altyn Orda edi, endi bul da, onyń bir qıyn kezinde bylaı bultyń ete qaldy, dedi olar ishterinen. Biraq hanǵa qarsy sóz aıtýǵa dátteri barmady. Óıtkeni ekeýi de qazir sózderi ótpeıtin kári edi.

Májilis uzaq keńesip, aqyrynda Qulaǵýǵa qarsy jıyrma myńnan eki qosyn alyp Noǵaı, on myń bir qosynmen Alǵuıǵa qarsy Berkeniń ózi attanbaq bolyp sheshildi. «Hanǵa áskeri azdyq isteıtin bolsa, joldaǵy Qypshaq aýyldarynan jigitter alsyn» dedi han keńesine qatysqandar.

Májilis bitip, endi úıdegiler jańa saraıdyń jańa qurmet hanasyna qonaqqa barýǵa tura bergenderinde, úıge hannyń taǵy bir nókeri kirdi. Uly mártebeli taqsyr,— dedi ol,— jamanat habar...

Osy senderdiń jaqsy habar ákeletin kúnderiń bola ma? — dedi kenet sup - sur bop túsi qashyp ketken Berke,— ne bop qaldy?

— Sizdiń qos aqqýyńyzdyń bireýin óltirip ketipti...

Qos aqqýdy kıeli sanaǵan Berke, aqqý óliminen soń eki attanysymyzdyń bireýiniń joly bolmaıdy eken dep joryp, ózi Alǵuıǵa qarsy qol bastap barýdan bas tartty. Ornyna óli tájirıbe alyp jetilmegen, biraq soǵys qumar, er júrek jas noıan Úlketaıdy jiberdi. «Tym jas qoı» degen Bahadýrdiń senimsizdik kórsetken kúńkil oıyna: «Shyǵys Jaǵropaǵa attanǵanda sen ekeýmiz qansha jasta edik? Oqasy joq, tájirıbesi az bolǵanymen qaıraty mol, barsyn, kórsin» — dep jaýap bergen de qoıǵan.

Ol aqqý qusyn, eń bir súıikti jaqyny ólgendeı qurmettep, jerge kómdi. Tabytqa salyp, zıratyn syrly temirmen qorshady. Basyna aq mármár qulyp tas qoıyp, oǵan altyn boıaýly arab árpimen: «Bul Berke hannyń qadirli qusy edi, bir jaýyz moınyn burap óltiripti. Kim bolsa da, sol jaýyz osy qustaı, moıny buralyp qaza tapsyn!» dep jazdyrdy. Al osy zırattyń ar jaǵynda ústerine úıilgen topyraqtary taý-taý bop jatqan jazyqsyz ólgen quldardyń molasyna tas qoımaq túgil, moıyn buryp ta qaraǵan joq. Biraq, Berke qoımaǵanmen ol tasty quldarǵa jany ashyǵan basqa bireý qoıdy. Úsh kún ótkennen keıin osy molanyń janynan ótip bara jatqan jolaýshylar qaqpadaı qara tasqa jazylǵan bir aýyz óleńdi kórdi.

«Qorlyqqa shydaı almaı janǵa batqan,

Kóre almaı jaryq kúndi tań bop atqan.

Kóp quldar jatyr munda, qarǵys aıtyp,

Qolynan han Berkeniń qaza tapqan».

Buny kórgen jolaýshylar osy ǵajaıyp molalardyń qasynan quran oqyp óte berdi. Berke hanǵa aıtpady. Osylaı urpaqtan-urpaqqa saldyrǵan altyn meshiti arqyly emes, jazyqsyz qyrǵyzǵan quldarynyń qarǵysy bolyp Altyn Orda hany Berkeniń aty qaldy.

Berke han endi qala syrtyndaǵy qamysty kólge kelip qosaǵynan aıyrylǵan aqqýdyń zarly ánin tyńdap kúnde uzaq otyratyn boldy. Eger Berke ózine uqsas qanqumar qasqyr, búrkit tárizdi jyrtqyshtardyń ulyǵanyn, ne shańqyldap kek shaqyrǵanyn tyńdaýǵa qumar bolsa bir sári, al qaıǵydan qapa bolǵan álsin qustyń ánine osynshama bar yqylasyn salyp tyńdap, odan qalaı lázzat alatynyna jurt taǵy tań qaldy. Joq, halyq Berkeniń qandaı adam ekenin bilmeıtin, ol ómirden, ózgege degen ólimdi jaqsy kóretin, al shattyqtan, ózgep degen qaıǵyny unatatyn. Al anaý qosaǵynan aıyrylǵan aqqýdyń zarly syn sýy Berkeni qaıǵyrýdyń ornyna qýantatyn, kóńilin kóteretin. Óıtkeni, bul Batýdan da asqan qankóı adam edi. Tek Batýdaı áskerı daryny joq. Eger ondaı daryny bolsa, ashýlanǵan shaǵynda on myń san quldy emes, búkil álemdi qan josa eter edi.

Noǵaı men Úlketaı áskerleri júrip ketkennen keıin bir-eki aptadaı ótken kezde, Berke ádettegisindeı keshke taman kól basynda otyrǵan. Sol sátte qasyna uzyn sary nókeri keldi.

— Han ıem,— dedi nóker sál basyn ıip.— Maýarannahrdan qol jibergenińizdi estip, Qubylaı hannyń buıryǵy boıynsha Altyn Ordaǵa jatatyn Buhardaǵy zerger usta, úı qalaýshylaryn qatyn-qalash, bala-shaǵasymen qalanyń syrtyna alyp shyǵyp, monǵol áskerleri qyryp tastapty.

Qýanǵannan Berkeniń túri ózgerip ketti. Onyń kóz aldyna ózi Buharǵa barǵan kúni osy zerger, usta, úı salýshylardyń qoldaryna ot janǵan taıaq ustaǵan aıbarly túrleri elesteı qaldy. Sol joly - aq bulardy ózi dál osylaı qyrǵy zyp tastaıtyn edi ǵoı, átteń qoryqqanynan dym isteı almaı barmaǵyn shaıpap qaıtqan.

Hannyń nege qýanǵanyna tań qalǵan uzyn sary nókeri:

— Qubylaı hannyń inisi Qulaǵýdy jaqtaǵan túri kórinedi. Álgi zerger, usta úı, salýshylardyń eńbeginen túsetin qarajat Altyn Orda qazynasyna túspesin degen sıaqty,— dedi hanǵa bolǵan oqıǵanyń qandaı mańyzy baryn bildirgisi kelip.

— Iá, ol solaı,— dedi Berke, sondaǵy yzalandyrǵan qalyń toptan óshin ózi ala almaǵanmen, Shyńǵystyń basqa nemereleri alyp bergenine rıza bolyp,— Qubylaı durys istegen. Báribir ondaǵy zerger, ustalar Alǵuıdyń qaramaǵyna ketetin edi.

Nóker tań qalyp turyp qaldy. «Han degenniń bári osylaı,— dedi ol ishinen,— jazyǵy joq jandardy óziniń qasy qyrady. Al oǵan bul qýanady... Nege?»

Berke uzyn sary nókeriniń oıyn bólip jiberdi.

— Sálimgereı júzbasy keldi me?

— Joq.

— Habar-oshar bar ma?

— Joq.

— Qaıda ketti eken ol?

Hannyń naqaqsyz jandar ólip jatqanda qýanyp qalǵanyna ishteı yza bolyp turǵan uzyn sary ózin-ózi ázer basty.

— Bilmedik.

— Bilmeýden bóten qolyńnan esh nárse kele me? — dedi kenet ashýlana qalǵan Berke.

— Iá, kelmeıdi.

— Onda joǵal, kórinbe kózime.

Berke qaıtadan otyryp jalǵyz qalǵan aqqý qusynyń qaıǵyly ánine qulaǵyn tosty.

Al Sálimgereı Altyn Ordadan qashyp ketip edi. Berkeniń jumsaýy boıynsha Shelkeneni óltirtpeı alyp shyqqan. Qaraqorym hany túgil, áneýkúngi Berkeniń sózinen, eger Shelkene orusýttardyń qolynan óletin bolsa, istiń aıaǵy nasyrǵa shaýyp ketýine shek keltirmegen. Sondyqtan monǵoldyń áıgili basqaǵyn olarǵa óltirtpeýdi durys kórgen. Shelkene uzyn boıly, qalyń qabaqty qara sur kisi edi. Bu da eshkimdi aıaýdy bilmeıtin, qaramaǵyndaǵy eldiń qaqqanda qanyn, syqqanda sólin alatyn qatal basqaq. Bir kezderde jas bala, kári ana demeı, orusýttyń talaı adamyn Qytaıǵa, Mysyrǵa quldyqqa satqan. Osyndaı halyqty qan jylatqan, jurttyń qarǵysyna qalǵan adamdy taǵy bosatyp jiberýge bola ma dep oılaǵan ol. Árıne, bolmaıdy dep sheshken Sálimgereı.

Shelkeneni alyp kele jatqan jasaǵy bir ózen jaǵasyna jetken kezde, basqaqty orusýt jerinen alyp shyqqanyn, bir-eki kúnde Altyn Ordaǵa jetetinderin aıtyp, bir jaýyngerin qos atpen Berkege shaptyrǵan. Al sol kúni túnde Shelkeneni halyqqa istegen qıanatyń úshin dep shaýyp óltirip, ózine syralǵy az ǵana serikterimen Ázerbaıjan jerine qaraı qashqan. Qashpasqa da bóten múmkindigi qalǵan joq edi. Jaqynda Samarqand jaǵynda Tamdam degen dinge, handarǵa qarsy úlken úlem paıda bolypty, buqara jurtty kúshtilerge qarsy qoıa bastapty degen habar shyqqan. Sálimgereı buny Berke estidi me, estimedi me, bilmeıtin. Estigen bolsa... Onyń ústine han quldar kóterilisine dem bergen qara kıimdini de izdete bastaǵan. Quldar kóterilisi esine tússe kúıip-janyp, ketedi. Berkeni han taǵynda otyrǵan jerinde aı baltamen shaýyp óltirmekshi de bolǵan. Ózin-ózi ázer ustap qalǵan. Onda da Kolomon men Qundyzǵa arttaryńnan baramyn degen ýádesin bergen soń... Bulary az bolǵandaı, sońǵy han májilisinde de syr berip qaldy. Yzadan, ashýdan ábden kektengen eken. Bir kúni bolmasa, bir kúni budan da artyq birdeme dep qalýy múmkin ǵoı. Osynyń bári Sálimgereıdi qashýǵa májbúr etti.

Rasynda da Berke budan kenet seziktene qalǵan. Tamdamnyń tiri ekenin bu da estigen. Quldar kóterilisine dem bergen qara kıimdi adamdy, dene bitisi júzbasy Sálimgereıge uqsaıdy degen sol qyrǵynnan shala jansar bop aman qalǵan bir atty jaýynger. Endi osynyń bárine kózi jetý úshin Berke, Shelkeneni emes, Sálimgereıdiń ózin asyǵa kútken. Onyń bir jigiti uryn kelip, «Orusýt jerinen aman óttik, Shelkeneni ákele jatyr» degenniń ózine bir aptadaı bolyp qaldy. Al Sálimgereıler bolsa joq. Hannyń ózi de endi júzbasynan shyn kúdiktene bastaǵan.

Bul shaqta Altyn Ordanyń shyǵys jaǵy laýlaǵan órt tárizdi edi. Qubylaıdan jeńilgen Aryq Buǵy «Ózgege kúshim jetpese de, saǵan kúshim jeter - aý!» — dep endi ózine opasyzdyq istegen Alǵuıǵa monǵoldyń áli de bolsa urysqa jarar eki qosynyn jiberdi. Birin Qara Buqa noıan, ekinshisin Móńkeniń er júrek balasy Asýtaı basqarady. Qara Buqa men Alǵuı Sum kóldiń jaǵasynda kezdesti. Alǵuı Qara Buqa áskerin ońdyrmaı jeńdi. Noıannyń ózi osy urysta dúnıe saldy. Alǵuı İle boıyna jetip qannen-qapersiz jatqanynda, Talqy asýy arqyly jedel júrip Asýtaı qosyny Alǵuıdyń qolyn shapty. Urysqa jóndep daıyndala almaı qalǵan Alǵuı, Asýtaıdan myqtap jeńilip, urystan aman qalǵan bolmashy áskerimen Shyǵys Túrkistanǵa oıysýǵa májbúr boldy. Asýtaı Almalyqty aldy. Ar jaǵynan kóship kelgen Aryq Buǵy bar áskerimen İle boıyn qystap qaldy. Eger Aryq Buǵy tym qyzba qandy, qatal qolbasshy bolmaǵanda, múmkin bunyń isi osy tustan bastap jóndelip te keter edi, biraq jerinen, elinen aırylǵan Qaraqorymnyń Uly taǵynyń ıesi, kóp jaǵdaıda ózin ustaı almady. Synyqtan syltaý taýyp, kóptegen ásker basshylarynyń basyn aldy, al keıbir seziktengenderin qurdan-qur, jazyqtary bolmasa da ornynan túsirdi. Aryq Buǵynyń bul qataldyǵyna shydaı almaǵan el bastap kelgen ámirlerdiń kóbi qys kele Qaraqorym hanyn tastap ketti. Aryq Buǵynyń jaýyngerleri de jergilikti jerdiń halqyn aıamady. Malyn, azyq-túligin tartyp aldy. Sodan İle boıynda dıqandarynyń bar egisin jınap alǵan Aryq Buǵy noıandary, jaýyngerleri attarynyń aldaryna qyp-qyzyl bıdaı tógip, olardy qys boıy asyrady. Al jaz shyǵa, jemge úırenip qalǵan jylqy tebin shópten ishi ótip, qyryla bastaǵan. Osyndaı qıyn jaǵdaıǵa qalǵan Aryq Buǵy janyna Asýtaı men ózin áli de tastap ketpegen ámir, noıandaryn ertip Shandýdaǵy aǵasy Qubylaı hannyń qolyna berildi. Jeńgen jaq ádettegideı jeńilgen jaqty sottady. Qubylaı, inisi Aryq Buǵy men keshegi uly han Móńkeniń balasy jas Asýtaıdan ózgeniń báriniń basyn aldy.

Alǵuı qaıtadan kúsheıdi. Keshegi ulysynyń bıleýshisi bolǵan jeńgesi, Qara Qulaǵýdyń áıeli Ergeneni endi ózi aldy. Musabekti qaıtadan Buqar men Samarqandqa ómir etip bekitip, Qıalyq Maýarannahr, Horasannyń teń jartysyn ózine qaratyp, Jaǵataıdyń, qulap qalǵan týyn qaıta kóterdi.

Berke dáretin alyp, tańerteńgi namazyn oqyp, endi shaıǵa otyra beremin degende, Úlketaı qosynynan shabarman keldi. Sum kól jaǵasynda kezdesip, eki ásker úsh kún urysqanyn, aqyrynda Altyn Orda qosyny jeńilip, Úlketaıdyń ólgenin, jaýyn jeńgen Alǵuıdyń ózi bastap Otyrardy ońdyrmaı shapqanyn estidi. «Báse,— dedi ishinen Berke,— kıeli aqqýymnyń biri tekke ólmegen eken. Osylaı tynaryn sezip edim, bul joly áskerimdi ózim basqaryp barmaǵanym qandaı abyroı boldy».

Shabarman budan da sýyq habar ákelgen: Qubylaı jaǵyndaǵy Alǵuı búkil Labas boıyn, Shyǵys Túrkistandy, Maýarannahr, Horezmniń teń jartysy men Soltústik. Aýǵanstandy alyp, jáne Aryq Buǵy men Asýtaı ózderi kelip berilgennen keıin, Altyn Orda men Qulaǵý handyǵynan bóten jeriniń bári endi Qubylaıǵa baǵyndy dedi. Bul endi Uly han Qubylaı degen sóz edi.

Berke qatty oıǵa qaldy. «Shyńǵys hannyń uly ıeligi endi úshke bólindi. Onyń bir bóligi — Altyn Orda. Shyǵysynda — Qubylaı. Kúngeıinde — Qulaǵý. Ras, Altyn Ordadan bóten bulardyń ózderiniń de qastary bar. Biraq bul qastary eki memlekettiń ekeýiniń de ar jaǵynda ǵoı. Al ber jaǵynda? Tek Altyn Orda. Onda da Batý kezindegideı emes, Altyn Orda kúngeıindegi Teriskeı Ázerbaıjannan, Shyǵysyndaǵy: Maýarannahr, Horasan men Horezmniń teń jartysynan aırylǵan. Qalǵany da bir memleketke jeter jer. Degenmen, jep qalǵan aýyz, alyp qalǵan qol buny mise tutqysy kelmedi. Jáne Qubylaı búgin, erteń ózin Qytaıdyń hany emes, ımperatory dep atamaqshy degen sybys bar. Bul ras bolsa, Qytaı ımperatory, Qaraqorym Uly hany Qubylaı «Shyńǵys hannyń ornyna men keldim, uly atamnyń kezindegideı «monǵol atynyń tuıaǵy jetken jerge deıin» meniń qaramaǵymda bolýy kerek» demesine kim kepil? Al Qulaǵý bolsa, o da bir ashqaraq qorqaý qasqyr. Grýzın patshalary Kishi Davıd pen Úlken Davıdtyń kóterilisterin qan - qaqsata basty. Endi Mysyr, Beıbarys bastaǵan mamlúkterdi jeńip alsa, búkil álemdi úsh kókjal emes, eki kókjal basqarýy kerek dep, Qulaǵý aǵasy Qubylaımen birjolata qushaqtasyp ketse, men qalaı tótep beremin?»

Berke buryn, álqıssa, Rashıddınniń «Djamı at-tavrıhynda» aıtqandaı, óziniń ýaqtyǵynan, jaman minez-qulqynan asa almaı kelgen. Han bolsa da osy jolmen bolǵan. Altyn Ordany basqarsa da osy joldan shyǵa almaǵan. Tek tastaı etip Batý tizginin tartqan. Altyn Orda óziniń myqtylyǵynan, burynnan qoıylǵan tártip, dástúr, birlestigimen syr bermeı kele jatqan. Bir qosynnyń Alǵuıdan jeńilgeninen árıne, Altyn Orda qulap qalmaıdy. Noǵaı lashkarqash-ı buzruq jeńilse de Altyn Orda qurymaıdy. Altyn Orda ógizdiń talysyndaı, báribir úlken, biren-saran jerinen bireýlerdiń ultandyq - sultandyq kesip alǵanynan taýsylmaıdy. Biraq, ar jaǵynda ne bolmaq? Onyń ústine áli bastary birige almaı júrgen orusýt knázdary da osylaı jata bere me? Áneýgi Shelkenege salyq tólegileri kelmeı bas kóterýleri sol jata bergileri kelmegenderiniń belgisi emes pe?

Han bolýdyń qandaı qıyndyqqa túsetinin Berke jańa bildi. Birinshi ret bolashaq urpaqtyń aldynda jaýapkershiliktiń ne ekenin uqty. Eger álemge áıgili Altyn Ordany qulatpaǵannyń ózinde, qadirin tómendetip jiberse, jurt ne deıdi? Keleshek urpaq, áıgili atasynyń úrim-butaǵy ne aıtady? Shoqpardy kótere almaǵan basyn urady, han bolyp Ordasyn qorǵaı almaıdy eken, nesine taqqa jarmasty demeı me? Árıne, sóıdeıdi. Ol az bolǵandaı, buǵan qarǵys aıtýlary da ǵajap emes! Ólerin bilmegen álek dep kúler qastary! Qap beker Berkeni Aq Ordaǵa han ettik der dos - jaqyndary!

Qas - dushpannyń, bolashaq urpaqtarynyń osylaı aıtylatyn aýyr sózderi Berkeniń eki ıyǵynan basyp ketken, han qozǵalmaı uzaq otyrdy. Osylaı otyra berse, jerge kirip ketetindeı kórindi oǵan. Kenet ol ornynan túregeldi de kólge qaraı bettedi. Joq, bul joly da ol, shyn dosy joq, shyn qasy kóp Altyn Ordanyń hany, kókte qudaı jalǵyz bolsa, jerde men jalǵyzbyn dep, jubaıynan aırylyp aıdyn kólde jalǵyz qalǵan aqqýmen syrlasýǵa, sher tarqatýǵa barǵan joq, sý jaǵasynda jalǵyz otyryp sheshim alýǵa keldi.

Aıaǵyn shıraq basyp Berke kól jaǵasyna da jetti. Kenet júzi jylyp ketti. Kólde búgin aqqý jalǵyz emes, úsheý eken. Analarynyń jalǵyz qalǵanyn kórip, sirá, buryn, bir kezde qanattanyp ketken balapandary qaıtyp oralǵan tárizdi. «Qus ekesh qus ta, ata-anasyn, qanattas baýyrlaryn umytpaıdy. Shyńǵys urpaǵy qalaı meni umytady, qalaı jalǵyz tastaıdy? Joq, jalǵyz tastamaýy kerek». Sheshim ózinen-ózi týdy.

«Tóleniń balasy ekeý bolsa, men de jalǵyz bolmaýym kerek,— dedi ol,— olarǵa qarsy turar men de serikter tabýym qajet».

Eń aldymen onyń esine Úgedeıdiń nemeresi, Qashıdyń balasy Qaıdý tústi.

Qaıdý Joshy urpaǵyna jatpaǵanmen, on segiz jasynan Batýmen birge Shyǵys Jaǵropada attanysta bolǵan. Ataǵy erte shyqqan, er júrek aqyldy kisi. Altyn Ordaǵa tilektes. Dońyz jylǵy oqıǵada Batý men Berke Úgedeı urpaǵy bolsa da, Qaıdýǵa ara túsip, ajaldan alyp qalǵan. Qazir Jaǵataı ulysymen shektes, Qytaı men Úıǵyrstannyń ortasyndaǵy taýly jerdegi ulysynda turady. Jáne osy jer arqyly Jaǵataı urpaǵymen alaýsyz. Keıde soıyldasyp ta alady. Áskeriniń kóbi, sheshesi Sebkenániń tórkini — Bekrın rýlarynyń jigitteri tárizdi, taý elderiniń balalary. Ózgesi Qypshaq rýlary. Eger Alǵuı budan ári kúsheıetin bolsa, sóz joq, Qaıdý ulys bılep otyra almaıdy. Sondyqtan Qaıdýdyń Berkege serik bolýy sózsiz.

Berke Qaıdýǵa toqtady. Tezirek kisi salmaq boldy. Berke dinshil adam. Myna kólde júzip júrgen úsh aqqý bunyń da úsh myqty bop odaqtasýyna kórinbeı me? Árıne, solaı. Sonda Tóle ulyna qarsy shyǵar úshinshisi kim bolmaq?.. Úshinshisi Altyn Orda taǵyna otyryp, islám dininiń týy bolsam dep arman etken kúninen bastap esinde júrgen jurt edi. Qazir osy oıyn oryndaýǵa mezgil dál kelgen tárizdi. Ol Qulaǵýmen soǵysyp jatqan Mysyrdyń mamlúkteri. Bul jurttyń qazirgi aıbarly basshysy Beıbarys. Bul Mysyrǵa osy jerdiń monǵoldary quldyqqa satqan Qypshaǵy. Qaramaǵyndaǵy jurttyń bári musylman. Altyn Orda da musylman handyǵy. Beıbarys pen qandy da, dini de bir. Ekeýi qosylyp Qulaǵýǵa qarsy shyqsa, budan artyq ne kerek? Eki myqty eki jaǵynan, Beıbarys basynan, Berke aıaǵynan alyp qyssa, monǵol ajalymen qansyrap ólmeı me? Osy oıyn oryndaýǵa tipti kirisip te ketken joq pa? Noǵaı qosyndarynyń Ázerbaıjanǵa attanýy sonyń basy emes pe? Árıne, basy. Tek endi Beıbaryspen bir sózge kelý ǵana qaldy. Oǵan da elshiler jiberý kerek.

Berke baǵanaǵydaı emes, kóńildeneıin dedi. Ol taǵy da kóldegi qustarǵa qarady. Úsh aqqý qatarlasa júzip syńsyp on salyp keledi. Ortadaǵy daýsy tanys, óz qusynyń úninde bir jańa kúı bar sekildi estildi oǵan.

Berkege bul da jaqsy yrym sekildi kórindi.

Berke hanǵa búgingi kúnniń qaıǵysy men qýanyshy aralas keldi. Úlketaıdyń jeńilip, Otyrardyń shabylǵanyn estip renjise, ózi han saraıyna kelgende buny kútip otyrǵan Qaıdýdyń elshilerin kórdi. Elshilerdi on segiz jasar Qutlun-SHaǵa, monǵoldar Angrıam dep ataǵan Qaıdýdyń batyr qyzy ózi bastap kelipti. Bul qyz at jalyn tartyp minýge jarap qalǵannan beri ákesimen birge birneshe urysqa qatysqan. Jáne únemi erlik kórsetip, jas bolsa da ańyzǵa aınala bastaǵan qyz edi. Túr-kelbeti de Angrıam dep monǵoldar ataǵandaı, shynynda da aıdaı appaq, ájesi Bekrın qyzy bolǵandyqtan ba, qylyǵy men erligi birdeı bitken, tal boıynda min joq sulý qyz. Áli kúıeýge shyqpaǵan. Bunyń kúıeýge shyqpaǵanyn jurt ákesi Qaıdý Angrıamdy tek qyzym dep qana súımeıdi dep ósek te etetin. Joryqtarda ylǵı ákesimen birge júrgendikten kóp jurt bul sózge nanatyn da.

Berke Qutlun-SHaǵany birinshi kórýi edi. Kóp jegen astaı tórt qatynnan ábden jerigen, jáne Qundyzdyń qaıǵysy mazalap Berkeniń ábden júdep júrgen kóńili, túlki kórgen búrkitteı taǵy eleń ete qaldy. Qonaqtarǵa arnap tý bıe soıyldy. Shara-shara qymyz ben altyn keselerge quıylǵan Arrannyń tátti sharaby ákelindi. Qart jyraý Súleńgút báz-baıaǵy kári qobyzyn sarnatyp batyr qyzdy ardaqtap jyr tolǵady.

«Aı dese — aýzy,

Kún dese — kózi

Sulý qyzym senbisiń?

Marjan dese tisi,

Marjandaı berik isi

Batyr qyzym senbisiń?»

Qutlun-SHaǵa hanǵa ákesiniń Alǵuımen soǵysýǵa Berkeden qarý-jaraq pen ásker suraǵan ótinishin aıtty. Qyzdan kózin almaı, qumarta tyńdap otyrǵan Berke han Qutlun-SHaǵanyń bar tilegin oryndaıtyn bop, óz tilegin bildirdi. Sol túni Berke Agrıamnyń tek beti ǵana appaq emes, tal shybyqtaı buralǵan denesiniń de sútteı appaq ekenin kórdi.

Berke erteńine Qaıdýǵa arnap bal ashtyrdy. Balshy Qaıdýdyń joly bolatynyn aıtty.

Jeti kúnnen keıin Jaǵataı ulysymen shekaralas otyrǵan Altyn Orda elinen jeti myń ásker jınaýǵa ruqsat qaǵaz alyp, tolyp jatqan tartý-taralǵysyn bir kósh qyp Qutlun-SHaǵa da eline qaıtty.

Bulardyń júrip ketkenine bir juma ótpeı sonaý Mysyrdan Berke hanǵa arnalǵan elshiler keldi... Bulardyń ishinde Berkeniń kózi túserdeı birde-bir qyz, ne kelinshek joq edi. Kileń aq sáldeli, kók shapandy, ne kók sáldeli, aq shapandy, saqal, murttary uıysyp ósip ketken mańǵystaýdyń tyqyr júndi narlaryndaı sereıgen qoja, molda arabtar. Bular hanǵa qyz ákelmegende, Berkege qyzǵa bergisiz syılyq ákeldi. Samarqandtaǵy kópirlerdi qyrǵanyn estigen halıftyń ózi Shyńǵystaǵy meniń naıybym dep Altyn Orda hanyna qymbat ózge tartý-taralǵysymen óziniń ıyǵynan alyp, birge kúmis zerli aq shapany men Muhamed paıǵambardyń ózinen qalǵan jıyrma qurannyń bireýin jiberipti. Shapan, árıne, halıftyń óz ıyǵynan alyndy demese, jurt qyzyǵar eshteńesi joq edi. Quran da jetisip jatpaǵan-dy. Muhamed paıǵambardyń murıtteri kóp oqyǵan eken dep aıtsyn dep, onsyz da tozyǵy jetip qalǵan muqabasyn, ıt talaǵandaı etip julmalap tastaǵan. Biraq musylman qaýymyna daqpyrty qandaı! Berkeniń musylman dininiń Shyǵystaǵy jaqtaýshysy ekenin halıftiń ózi moıyndapty! Iyǵynan alyp, jibek torqa shapanyn beripti! Buryndy-sońdy bul bolmaǵan oqıǵa!

Mysyrdan kelgen elshilerden Berke han endi Beıbarystyń Qulaǵýmen soǵysýyn ǵana tilemedi. Beıbarysty musylmandar qaýymy bop kápirlerge qarsy azattyq attanysqa shaqyrdy.

Árıne, Berke han tek syrtqy jaýymen kúresýdi ǵana oılap qoıǵan joq. Ol ishki jaýdy da esinen shyǵarmady. Kimde-kim Kolomon, Qundyz, Sálimgereıdi ustap, ne ózderin, ne bastaryn ákep berse, ár basy úshin bir myń teńge, al olarǵa erip ketken jaýyngerlerdiń ár qaısysynyń basy úshin júz teńge syılyq beriledi dep bar álemge laqap taratty. Biraq bul habarǵa eshkim qulaq qoıǵan joq, eshkim eshkimniń basyn han aldyna ákelgen joq.

Altyn Orda qıanatynan qashqan Sálimgereı seriktermen Tan ózeninen ótip, Ázerbaıjan jeriniń shetindegi qalyń toǵaıda kútip jatqan Kolomondarǵa kelip qosyldy. Ármen qaraı ózderi tárizdi orman, toǵaıda, taý arasynda qashyp júrgen ázerbaıjan jigitteri arqyly Armenıa jerine jetti.

Al bul kezde Alǵuı ábden kúsheıip alǵan edi. Kúsheıgenniń belgisi sol emes ne, ol qaramaǵyndaǵy áskerine Samarqand, Buhardaǵy búkil musylmandardy, bala-shaǵalarymen qosa qalanyń syrtyna aıdap shyǵyp, tegis qyryp tastańdar degen buıryq bergen. Jeńiske ábden mastanǵan Alǵuıdyń qanqoılyǵy atasy Shyńǵys hannan da asyp ketken. Adamdy aıaýdy bilmegen Shyńǵys han men Batý da mundaı qanqumarlyqqa barmaǵan. Biraq qalalaryn qorǵap, ózderine aıanbaı qarsylyq etken jurtty — onda da sulý qyz, jas balalaryn alyp qalyp bóten elderge quldyqqa sattyrǵan. Ne monǵol noıandaryna, han tuqymyna basybaıly quly etip úlestirgen. Al bul qalalardyń musylmandarynyń bar jazyǵy, keshe Alǵuıdyń qas jaýy Berkege baǵynǵandary jáne Alǵuıdyń qatyn qylyp alǵan Ergeneniń ózi Jaǵataı ulysynyń bıleýshisi bolyp turǵan shaǵynda musylmandarǵa jany ashyp, keıde olardy qorǵaǵandyǵy. Osy Ergene qatyn jaqynda dúnıe salǵan. Bunyń ólimin de Alǵuı musylmandardan kórgen. Alǵuıdyń musylmandardy tegis qyramyn degendegi bar sebebi osy. Biraq bul qyrǵyn bolǵan joq. Buqar, Samarqand musylmandarynan Alǵuı áskerlerine kóp qarajat alyp bergen naıyb Musabek qanshelek handy paıdasy tıip turǵan jurtty bosqa qyrmaýǵa ázer kóndirgen.

Biraq órkókirek, tákappar Alǵuı bar jurtty jeńip aldym dep tym erte maqtanǵan eken. Qandaı kúshti jel bolmasyn, qarsysynan daýyl tursa, betin ózgertedi. Al ol daýyl, Joshy urpaqtarynyń járdemimen alǵa Tarbaǵataı taýyndaǵy ulysynda tynysh jatqan Qaıdý edi.

Qaıdý Batýdyń soǵys tásilin biletin daryndy qolbasshy bolatyn. Jáne Móńke, Aryq Buǵy kezderinde Qaraqorymdaǵy Uly Ordasynda qyzmet etip, isti qalaı júrgizý kerek ekenin de biletin adam. Bul túbi Qubylaı men Alǵuıdan ózine keler qysymshylyqty shý degennen túsindi. Bunyń baǵyna bir kezde Tarbaǵataı taýy men Emel ózeniniń boıynda, Monǵoldyń uly dalasynyń batys jaǵynda, aldy — Shyńǵys hannyń sharyqtaǵanyn kórgen, orta býyny — Úgedeıdiń áke patshalyǵyn ulǵaıtqanyna kýá bolǵan, arty — keshegi Móńke hannyń búkil monǵol jurtyn shashaý shyǵarmaı, biriktirip ustaǵanyn pash etken, monǵoldyń Uly monǵolǵa aınalǵanyna maqtanǵan keshegi jaýyngerler, noıandar, olardyń er jetip qalǵan balalary turatyn. Bulardyń handyq Qaraqorymnan Qytaıǵa kóship, Uly Monǵoldyń bólshektenip bara jatqanyn kórip jandary kúıetin edi. Qaıdý eń aldymen osylarǵa uran tastady. Bular dý kóterildi. Olarǵa Bekrın, uıǵyr jigitteri men Qypshaq jaýyngerleri qosyldy. Sóıtip, az aılardyń ishinde-aq Qaıdýdyń qaramaǵynda Shyńǵys hannyń áıgili qatal tártibin myqty ustaǵan birneshe buluq paıda boldy. Qaıdý orta boıly, quıǵan qyshtaı myǵym kisi. Sheshesine emes, ákesine uqsaǵan, naǵyz jalpaq bet, shyqshytty monǵol. Saqal-murttan múldem ada. Bar bolǵany ıeginde birine-biri shalǵaı toǵyz tal saqal bitken. Qaıdý únemi olardy sylap-sıpap otyratyn. Ákesi Qashy maskúnem bop araqtan ólgen. Soǵan qaramaı maskúnem Qashıdyń balasy Qaıdý ómir baqı araq-sharap túgil, qymyzdy da tatyp kórmegen. Bul Úgedeı urpaǵyna jatpaıtyn ádet edi. Uly hannyń bala-shaǵasy, nemereleri tegis Qashıdaı maskúnem bolmaǵanmen, araq-sharapqa kelgende oraza tutpaıtyn. Al Qaıdý... Joq, Qaıdý Shyńǵys nemereleriniń ishindegi atasy Shyńǵys handaı bar jan-tánimen eshteńege berilmeıtin, ne sheshse de salqyn qanmen oılap sheshetin kisi edi. Bul da atasy Shyńǵys handaı, birneshe qosyn jasaq quryp, olardyń árqaısysynyń basyna tek óz balalaryn ǵana qoıdy, Qubylaı jolynda turǵan qosynǵa ekinshi uly Orysutty, Altyn Orda shekarasyna úshinshi uly Baıqaǵardy, Qulaǵý áskeri keledi-aý degen tusqa tórtinshi balasy Sarbandy qoıdy. Ózi tuńǵyshy Shaqar men eń kenje qyzy Qutlun-SHaǵany janyna qaldyryp, Alǵúı áskerine qarsy shyǵýǵa daıyndala bastady.

Qaıdýdyń ózge qolbasshylardan taǵy bir artyqtyǵy boldy. Ol jergilikti turǵyn halyqqa tynyshtyq ákeldi, eldi orynsyz talan-tarajǵa salyp tonamady. Sondyqtan da Qaıdýdyń áskerine bes myń jigit bergen Labasy boıynyń Altyn Ordaǵa jatatyn Úısin, Dýlat Jalaıyrlary bul araǵa Qaıdý kelgende, qoldan keler járdemin aıamady. Sondaı-aq, Qaıdý óziniń naǵashy jurty Bekrın rýynyń da adamdaryn ózine tarta bildi. Bul aımaqta bolǵan urystarda bul er júrek taý halyqtarynyń kóp járdemi tıdi. Osylaı myqtap daıyndala alǵan Qaıdý dońyz, ıaǵnı 1263 jyly, Alǵuı jibergen áskerimen Emel ózeninen tómen, monǵol jeriniń kúnbatys dalasynda kezdesti. Aldyńǵy shepke Qaıdý mundaı jazyq jerde ózine eshkimdi shaq keltirmes Qypshaqtyń Altyn Ordadan alǵan jeti myń atty áskerin qoıdy. Osy áskerdiń eń jaýynger, buryn san aıqastardy bastarynan ótkizgen naızager jasaǵyn Qutlun-SHaǵa qyz basqardy.

Emel ózeniniń Shyǵys jaq dalasynda Alǵuı qolyn Qaıdýdyń áskeri ońdyrmaı jeńgenin Berke qońyr salqyn qyrkúıektiń basynda esitti. Bul sol kúni Bolǵardan kelgen elshilerdi qabyldap, altyn taǵynda otyrǵan edi. Habardy ádeıi jetkizgen adam «osy aıqasta Qaıdýdyń kenjesi Qutlun-SHaǵa úlken erlik kórsetti. Eń birinshi bop «Úgedeılep!» jaýǵa shapty. Eń birinshi Alǵuı jaýyngerin naızasymen shanshyp qulatty. Ózgege tamasha úlgi saldy. Qyz qurly joqpyz ba, dep Qypshaqtyń namysqor jigitteri jaýǵa jolbarystaı tıisti. Maýarannahr men Shyǵys Túrkistannan kelgen at ústinde shaıqasýǵa toǵyshar Alǵuı áskeri olarǵa tótep bere almady. Jaýdyń shebin alǵashqy toz-toz etken osy Qutlun - Shaǵa basqarǵan Qypshaqtyń jeti myń jigiti boldy» degen.

Berke ezý tartyp kúlgen. «Qol basqaryp, jaý shapsa, bul qyz tek tósekte ǵana bapty emes eken ǵoı! Seni tapqan anańnan aınalaıyn!». Ol Qutlun-SHaǵanyń sonaý bir aıly túndegi qylyqty minezderin esine túsirip taǵy kúlgen. «Qypshaqtyń: áıel syrtta — sal, úıde — ustamdy, tósekte jomart bolýy kerek. Al eger áıel syrtta — jomart, úıde — sal, tósekte — ustamdy bolsa, ondaı áıelden bez» deıtini, osyndaı Qutlun-SHaǵa tárizdi qaı jerde qandaı bolýdy biletin bıkeshter týraly aıtqan eken ǵoı!».

Sol kúni taǵy bir jaqsy habar jetken. Úsh aıdan beri áskerimen tiresip, birin-biri basyp kete almaı jatqan Noǵaı qoly jaqynda ǵana, áıteýir jaý shebin buzyp, Ázerbaıjan jerine kirdi degen Qulaǵýdan shabarman jetken.

Altyn Ordanyń kúngeıi men Shyǵystan torlaǵan qara bulttyń sheti sógilip, jaryq aspan kórine bastaǵanyna táýbe etken, dinshil Berke sol kúni basy aqsarbas qoshqardy qurbandyqqa atap, qyrýar mal soıyp, aıqastardyń alǵashqy jeńis kúnderine arnap toı jasaǵan.

Osy toıdyń qyzǵan bir kezinde taǵy bir habar alǵan. Bul jolǵy jetken sóz jylannyń ysyldaǵanyndaı sýyq edi. At terletip alystan kelgen shabarman «Orusýttyń Rastaý Iarasýl, Sózdel, Ústik qalalary Qaraqorymǵa da, Altyn Ordaǵa da Hanbalyqqa da alym-salyq bermeımiz dep tas-talqan bolyp jatyr. Qoldarynda naıza, aıyr, soıyl, qylysh ustaǵandary da bar. Ereýilge shyqqan jurt eshteńeden taıynar emes. Bul soıqan búkil orusýt jerine jaıylyp ketpese netsin!» degen. Berke toıyn toqtatpaǵan. Biraq Berke kúpti emes edi. Altyn Orda qan-josa etip basqan elýinshi jyldardyń basyndaǵy orusýttardyń ereýilderinen keıingi, bul úlken kóterilis ekeni belgili edi. Berke otyzynshy jyldarynyń aıaǵynda bul jurtty qansyrata shapqan-dy. Endi olar ázirge basyn kótere almas dep júrgeninde — orusýttardyń shyǵys - túskeı jaǵyndaǵy eń úlken qalalary ereýilge shyqty degen habar jetti. Órttiń órshýine jol bermeı sóndirý kerek, áıtpese ári qaraı jaıylyp ketýi ábden múmkin. Iá, sonda buny aıamaı basatyn kim? Kim orusýt elin jan-tánimen jek kóredi? Eń durysy Berkenjar bolar edi, biraq ol áli aıyǵyp ketken joq qoı.

Berke Saýyqty yńǵaıly kórdi. «Ras, Saýyq qazir qartaıyp qalǵan. Biraq óshpegen eski kek, árqashan da qaıtýyn tilep turady. Sol kúni týdy. Endi, Saýyq orusýttardan óshin bir alyp qaıtsyn!» — dedi Berke.

Bul qalalar Altyn Orda, Qaraqorym basqaqtarynyń qıanattary shekten asyp ketken soń kóterilgen. Monǵol shapqynshylarynyń istegeni, mádenıeti, sharýashylyǵy sol kezdegi Shyǵys Jaǵropa elderimen birde bir kem emes orusýt memleketin qur ǵana keıin ketirip qoıǵan joq, qandy qylyshyn álsin-álsin sermep ábden qorqytyp tastaǵan. Biraq «qorqa-qorqa batyr boldyq» degendeı, násili er júrek jurt, uzaq kónip otyra almaǵan. Jáne halqynyń jaǵdaıyn oılaǵan, birigip el bolaıyq, monǵol shapqynshylarynyń quldyǵynan qutylaıyq degen orusýt knáz, boıarlar da az bolǵan joq. Ásirese, orusýt halqy óz táýelsizdigin joǵaltqysy kelmedi. Qansha qyrylsa da, qıanat kórse de, jerlerin monǵoldar shapqan kezden bastap, ǵasyrlar boıy óziniń azattyq kúresin toqtatpady.

Osyndaı kúrestiń biri Rostov, Iaroslavl, Sýzdalda lap ete qalǵan qarýly kóterilis edi. Altyn Orda, monǵol basqaqtarynan kúnde kórip júrgen qıanattary ǵana emes, bul bas kóterýdiń basqa da sebepteri bolatyn.

Qaraqorym, Altyn Orda handary orusýt jerin basqaqtary men besermandary arqyly da baǵyndyryp, ustaýǵa tyrysqan. Bul besermandar kóbine kileń buzyqtardan, ne jurttyń qanyn bildirmeı soratyn súlikter tárizdi sumdardan qoıylatyn.

Adam basyna tólenetin aqshadaı salyqtan bóten, baǵynyshty el egininiń onnan birin, aýlaǵan ańdarynyń teń jartysyn Ordaǵa beretin. Besermandar salyq tóleýshilerdiń aqshasy joq bolsa, ósim úshin ózderi tólep, artynan álgi salyq tóleýshiler boryshyn kezinde qaıtara almasa, ózderin quldyqqa satatyn.

Osy alym-salyqty durystap jınaýǵa Móńke jylan, ıaǵnı 1257 jyly orusýt eline Pysyq Berke degen shekten shyqqan zulym, bir kezde Úgedeıdiń ataqty aqylshysy Elýúı Chúsaıdan sabaq alǵan kisisin jibergen. Bul kelgennen keıin eki jyldan soń alym-salyqty kóbirek jınaǵaly kisi, mal, egin sanaǵyn júrgizýge kirisken. Eń alǵashqy jumysyn ol Sartaq han kezinde az ýaqytqa bolsa da (taqqa Berke otyrǵanǵa sheıin) mundaı alym-salyqtan bosatylǵan Novgorod jerinen bastaǵan. Jańa sanaqtan keıin jańa salyq keletinin túsingen qara sharýa, qala turǵyndary buǵan kónbeı qaıtadan dúrlige qalǵan. Bul tusta Novgorod, Pskov jerine nemis rysarlary jańa attanysqa daıyndalyp jatqanyn biletin handarymen janjaldasqysy kelmeı, halyqty basqan. Pysyq Berkeniń jasaǵymen ózi birge júrip, sanaqty ótkizdirgen. Jańa jasaqtyń aýyrtpalyǵyn buqara jurtqa túsirmekshi bolǵan Novgorod boıarlary Nevskııdi qoldaǵan. Aleksandr Nevskııdiń bul áreketine qarsy shyqqan Svátoslav, Rastaýdaǵy shirkeý qyzmetindegi inisi Rostıslavqa qashqan.

Al Qubylaı Uly han bolǵannan keıin, alym-salyq jınaýǵa orusýttyń jerine Qıtaq degen bir qytaısha hat tanıtyn qanypezerin jibergen. Qıtaq Iaroslavlde orda tigip Ústikke Buǵy degen óziniń kómekshisin qoıǵan. Jáne orusýttyń musylman dinine kirgen Izosıma degen monahyn óziniń oń qoly etken. Qıtaq Buǵy, Izosıma, búkil Iaroslavl, Ústik jeriniń qara sharýalarynyń qanyn súlikteı sorǵan. Beserman mindetin de ózine alǵan Qıtaq kóp adamdy boryshyn tóleı almaǵany úshin quldyqqa satýǵa Stambol, Buhar, Samarqand, Órgenish bazarlaryna aıdaǵan. Osyndaı jaǵdaı Rostov, Vladımır, taǵy basqa qalalarda da bolǵan. Mundaıǵa kóngisi kelmegen, ásirese besermandardyń qıanatyna, zorlyǵyna shydaı almaǵan orusýt halqy taǵy údere kóterilgen.

Berke bul kóterilgen qalalardyń ishinde, ásirese, Rostovty qaýipti sanaǵan. Ol Saýyqqa orusýt ereýilshilerin jýsatýdy Rostov qalasynan bastaýdy buıyrdy.

Kók naızaly, buzaýbas shoqparly Altyn Ordanyń Saýyq bastaǵan áskeri jedel júrip, Rostov qalasynyń teriskeı - batys búıirinen kep toqtady. Bul tusta tań da saz berip qalǵan edi. Jaýyngerler attaryn qańtaryp sýytyp qoıyp, qostaryn tigip, tańerteńgi astaryn ishkenshe kún de shyǵyp qaldy. Sál kóz shyrymyn alyp, ózine arnalyp tigilgen aq shatyrdan Saýyq shyqty. Bul qazir jetpiske jetip qalǵan shalǵa uqsamaıdy. Ózine tapsyrylǵan istiń jaýapkershiliginen be, álde orusýt jurtyna degen óshpendiliginiń qaıtatyn kúni týǵanyna kóńiliniń kóterilgeninen be, tipti jasaryp ketkendeı. Kózinde ot bar, qımyly da tákáppar, shapshań. Ústindegi temir saýyty kún kózimen jarqyrap sál turdy. Shatyr aldynda kúzettegi eki jigitke:

— Bireýiń baryp, ana shetki qos jaqtaǵy Qablan - noıandy shaqyryp kelińder! — dedi.

Tapal boıly qara jigit, qolyndaǵy jalańash qylyshyn qynabyna saldy da, Saýyq kórsetken jaqqa júgire jóneldi.

Qolǵa tıgen bılik kimdi ózgertpegen. Keshe Ordada júrgende Saýyqtan jýas, únsiz adam joq edi. Han aqylshysy degen at buǵan jaı ásheıin berilgen sıaqty kórinetin. Hanǵa aqyl aıtqanda da daýsyn shyǵarmaı, han eger durys emes dese qoıa salatyn. Buǵan han ne istese de báribir tárizdi kórinetin. Jurt osylaı dep oılaıtyn. Saýyq qartaıǵan saıyn, tuǵyrdan túsken qyran tárizdi, kúnnen-kúnge ózinen-ózi taýsylyp bara jatqan.

Al shynyna kelgende, bunyń bári Saýyqtyń syrtqy beınesi edi. İshi alaı-túleı arman bolatyn. Bul da Shyńǵys urpaǵy. Al qaı Shyńǵys urpaǵy el bılesem, han bolsam dep armandamaı ótken? Bunyń on jeti jasynan bergi armany, uly atasynyń ózge urpaqtaryndaı, ózgelerdiń taǵdyryn shesher altyn taqta otyrsam degen kókeıkesti tilek edi. Shyńǵystyń Qulan qatynynan týǵan Qulqan Kolomna qalasynda ólgen kúni-aq, han taǵy buǵan joq ekenin bilgen. Báıbisheden týmaǵan, toqaldan týǵan jal-quıryqsyz jalǵyz balaǵa, tórt qasqyr bóltirikteri qaıdan jol beredi. Arqa súıer Orda mańaıynda ne jaqyny, ne birde-bir jurt sanasar naǵashysy jaǵynan eshkimi joq, al óz kúshimen jol salarlyqtaı, áketip bara jatqan jiger, qýat taǵy bitpegen. Han bolsam degen júrekti jalap áketip bara jatqan qur arman tek túndi - túnge uryp alasurǵyzady. Áke bolsa bir sári. Qamysty aralaǵan jolbarystaı jalǵyzdyǵynan qoryqpaıtyn kókjal edi. Jalǵyz ulyn da janyndaı jaqsy kóretin. Ol úshin kúrese de alar edi. Jeńe de alar edi. Biraq ol jalyndaı janyp turǵan shaǵynda lap sóndi. Áke jolyn qýyp, óz betimen Shyńǵystyń basqa urpaqtarynyń shebin buzý bunyń qolynan kelmedi. Árqaısysynan qaımyǵa berdi. Sóıte-sóıte ishtegi arman ókinishke aınaldy... Biraq osynyń bárine kim aıypty? Árıne, ákesin óltirgen orusýttar. Mine osydan baryp, Saýyq ózine taǵy bir arman tapqan. Ol arman — áke kegi. Qolymnan han bolý kelmese, áke kegin alý keledi ǵoı dep oılaǵan ol. Sol kegin qaıtaram dep bul eki-úsh ret maıdanǵa da túsken. Biraq boıǵa bitpegen daryndy qaıdan alsyn, qaramaǵyna berilgen jasaqty túgel qyrǵyzyp, ózi ázer tiri qalǵan. Astyndaǵy júırik aty ajal quryǵynan bir emes, úsh ret alyp shyqqan. Muny kórgen Batý men basqa han balalary, budan maıdanger shyqpaıdy eken dep, «aqyldy, asyqpaı sheshim» aıtady degen boıynda bar azdaǵan ustamdylyqty (o da qorqaqtyqtan týǵan) syltaý etip, Orda mańynda qaldyrǵan. Ózin osyndaı kúıge jetkizgen, kózine aıtpasa da syrtynan Shyńǵystyń ózge urpaqtaryna kúlki etkizgen bóten jurtqa endi bul burynǵysynan beter kektene tústi. Biraq ishi qazandaı qaınaǵanmen, qoldan keler dármeni joq, han saraılarynda aqylgóı pishin kórsetip júre bergen.

Saýyqtyń osy kúnge deıin ózi de túsinbeıtin bir qylyǵy bar. Ol Aleksandr Nevskııdiń nemere inisi Gavrııl kelgen joly, as ústinde ýly sharapty ishe jazdaǵany. Árıne, Rashıan sharabynyń ýly ekenin bilgen joq qoı. Bilse... Onda bul ólip ketse de keseni qolyna alarma edi, árıne, almas edi. Sol kúngi bunyń erligine aıypty tek sondaǵy sary saqaldy uzyn Svátoslav... Ol kelgennen - aq Saýyqtyń yzasyn qozdyrǵan. Buǵan onyń túri de, Altyn Orda adamdaryna qaraǵan kóz qarasy da unamaǵan. Qaradan-qarap júrip Svátosdavqa óshtese qalǵan. Sondaı jek kórgen kisi buǵan «sen, árıne, buny ishýge qorqasyń ǵoı» degen pishinmen kesesin buǵan qaraı syrǵytqan. Óziniń qorqaq ekenin biletin jáne ómir boıy sol qorqaqtyǵynan qutyla almaı júrgen Saýyqtyń ana sary saqal aýyrǵan jerin basqan. Yzanyń saldarynan keseni qolyna alǵan. Saýyq osy kúnge deıin óziniń sondaǵy qorqaqtyǵyn qalaı jeńgenin bilmeıdi.

Mine, sóıtken Saýyqqa Altyn Orda hany qalyń qoldy basqartyp, bas kótergen qalalardy tynyshtandyrýǵa jiberip otyr. Qandaı senim — eń bolmasa qartaıǵanda bir isińmen kórinip qalsań, onyń ózi abyroı ǵoı? Osyndaı tujyrymǵa kelgen Saýyq kóterilis uıymdastyrǵan qalalardy etiginiń ókshesimen basyp, jan shyp, endigári ún shyǵarmastaı etýge bar edi? «Átteń, sondaǵy sary saqal qolyma tússe, dedi ol ishinen áli de bolsa Svátoslavtyń ózine usynǵan kesesin umytpaı sóıleter em Altyn Ordany nege jek kóretinin!»

Qylysh, qanjarlaryn saldyrlata nar túıedeı úlken Qablan - noıan da jetti aý entige.

— Qalany birden shappaı, aldymen tilekterin bilińder,— dedi Saýyq Qablan-noıanǵa,— jasaǵyńnan júz kisi ertip, qazir ereýilshilerge bar. Sóıles, ne tileıdi, sonysyn bil. Eger suraıtyndary bizdiń yńǵaıymyzǵa kelmeıtin bolsa, qorqyt. Qala syrtyna urysqa shyǵyńdar de. Áıtpese qalalaryńdy órtep, ózderińdi tegis qyramyz de.

— Qup, jaqsy. Qazir baramyn,— dedi Qablan - noıan. Sóıdedi de, alpamsadaı denesine qaramaı, shapshań buryldy da, ketip kaldy.

Kún tús bola ol qaıta oraldy.

— Kelistik,— dedi.

— Nemenege kelistiń?, — dedi Saýyq.

— Erteń osy ýaqytta qala syrtyna urysqa shyǵamyz,— dedi orusýttar.

Maıdanǵa shyǵýdan ishteı seskenip qalǵan Saýyq:

— Kelisimge keletin bóten joly bolmady ma? — dedi.

— Bolmady,— dedi Qablan - noıan.— Onǵylary bóten elge qonaqqa ketipti. Boıarlaryn hızarlaryna qamap qoıypty. Ereýil jasap júrgen kileń qara taban buqara. Bastyqtary Rastıslaý degen pop eken. Aqylshysy Spettislaý degen Novgorodtan kelgen shal kórinedi. Rastıslaýdyń aǵasy tárizdi. Ereýilshiler Qıtaq ámirdi ustap alyp shynjyrlap qoıypty. Musylman dinine kirgen Izosıma degen besermandy óltirip tastapty. Onyń ornyna salyq jınaýshy musylman Buǵy shirkeýge baryp shoqynyp, kápirler jaǵyna shyǵypty. Bastyqtary: «Eger sen derge Qıtaq kerek bolsa, alym-salyqty alýdy múldem qoıyńdar, sonda bosatamyz» dedi.

— Sosyn ne aıtty?

— Beserman — qyrmandardyń bárin bul aradan múldem alyp ketińder, deıdi.

— Sen ne dediń?

— Olaryń bolmaıdy,— dedim.— Qıtaqty da bosatasyńdar, alym-salyqty da tóleısińder. Osylaı istemeseńder, kúshpen istetemiz. Birińdi qaldyrmaı qyramyz,— dedim.

— Olar ne dedi?

— Búıtip dúnıede júrgenimizshe, ólgenimiz jaqsy. Káne, bizge tıisip kór deıdi.— Túrleri neden bolsa da taıynar emes.

— Ózderi qansha adam?

— Qala toly qolyna qarý-jaraq, aıyr, oraq ustaǵan adam.

— Ne isteımiz?

— Shabamyz! Dál qazir shabamyz! Erteń qala syrtynda kezdesemiz dep jorta aıttym. Bizdiń munda kelgenimizdi estise, Rastaýǵa bóten qalalardan járdem jetýi múmkin. Búgingi orusýt keshegi orusýt emes. Sheshingen sýdan taıynbaıdy. Qorqatyn túri joq. Endi bizge bir sát te keshigýge bolmaıdy.

— Durys,— dedi Saýyq, bóten joldyń qalmaǵanyn túsinip.

Sol sátte dabyl qaǵyldy. Ásker lek-lek bop sapqa turdy.

— Alǵa! — dedi Saýyq.— Uly Shyńǵys arýaǵy, qoldaı kór!

Besin óte Altyn Orda qoly qalaǵa kirdi. Úsh kún boıy qyrǵyn urys boldy. Ár úıdi, ár qorany bekiniske aınaldyryp alǵan orusýt ońaı berilmedi. Aıqas bastalǵan shaqta - aq, qoryqqandarynan monǵoldar jaǵyna shyǵyp keter degen qamaýdaǵy óz boıarlary men Qıtaqty, birden óltirip tastaǵan. Qandary qaraıyp ereýilshiler aqyrǵy demderi bitkenshe qarsylasyp baqty. Ólemiz dep qoryqpady. Eki jaqtan da shyǵyn az bolǵan joq. Tek Altyn Orda Rostovtyń aǵash úılerin órteı bastaǵanda ǵana, bala-shaǵalary órtenedi eken dep qoryqqan halyq amalsyz qol kóterdi.

Qolǵa túsken kóterilis basshylaryn kisi óltiriletin, halyq jınalatyn maıdan alańyna alyp bardy. At ústinde otyrǵan Saýyq sonda ǵana ústi-basy qan-qan bolǵan ereýil basshysy epıskoptyń janynda turǵan uzyn boıly, sary saqaldy shaldy kórdi. Oǵan shaldyń túri, syrt kelbeti tanys tárizdendi. Atyn tebinip qap tutqyndardyń qasyna bardy. Tanydy. Baıaǵy Sartaq hannyń saraıynda óshtesken Svátoslav eken. Saýyq qýanyp ketti.

— Kezdestik qoı,— dedi ol.

— Iá, kezdestik,— dedi Svátoslav, kónekteı bop isip ketken erinderin ázer jybyrlatyp.

Saýyq qaıtadan óz ornyna keldi.

Aryq, ilmıgen qara jigit qolǵa túsken adamdardyń kim ekenin, qandaı qylmys istegenin qaǵazyna qarap oqı bastady.

— Vasılev Korneı. Dákon, 40 jasta. Kóterilis uıymdastyrýshylardyń biri. Altyn Ordanyń bes jaýyngerin óltirgen.

Úkimdi Saýyq aıtyp tur. Tutqyndy eńgezerdeı eki jaýynger alǵa ıterip shyǵardy.

— Qylyshpen shaýyp óltirilsin!

Tutqynnyń qasynda turǵan, at ústindegi balýan deneli jıren saqaldy monǵol — jan alǵysh, qylyshyn qynabynan sýyryp, erinen sol kóterilip, úzeńgisine shirene, tutqyndy ıyq tusynan kep bar pármeninshe tartyp qaldy.

Jan alǵyshtyń qylysh silteýine rıza bolǵan Qablan - noıan:

— Pa, shirkin! — dedi.

— Gennadıı Mıhaılov...— deıdi hatshy — úsh jaýynger óltirgen.

— Qylyshpen shaýyp óltirilsin!

Taǵy nasattanǵan daýys.

— Pa, shirkin!

— Valdaı Smırnov...

Bul joly úkimde ózgeris bar.

— Monǵolsha omyrtqasy úzildirilip óltirilsin!

— Qylyshpen shaýyp óltirilsin!

— Omyrtqasy omyrylyp óltirilsin!

— Moınyn burap óltirilsin!

— İshten tepkilep óltirilsin!

— Óltirilsin! Óltirilsin! Óltirilsin!

Kileń óltirilsin! Ne kórmegen sorly bul halyq! Qalaı joıylyp ketpegen!

Qaǵazdy oqyp turǵan ilmıgen qara, kenet qatar turǵan eń sońǵy eki sary saqaldy kisilerge bir qarady da:

- Kóterilis uıymdastyrýshylardyń biri — Svátaslaý Mılanskıı. Kóterilistiń bas aıypkeri, Rastıslaý Mılanskııdiń aǵasy. Jasy alpys jetide. Novgorod qalasynan kelgen. Osy kóteriliste sheıit bolǵan Altyn Ordanyń eki áskeriniń ólimi úshin aıyptalady,— dedi.

— İnisi anaý janynda turǵan ba? — dedi Saýyq.

— Iá.

— Ol osy kóterilistiń basshysy ma?

— Iá.

Saýyq atyn taǵy bir tebinip qap, Svátoslavtyń qasyna bardy. Aǵaıyndy ekeýiniń betine qarap uzaq turdy.

— Sen mynaý inińdi óte jaqsy kóresiń be? — dedi Svátoslavqa.

— Óte jaqsy kóremin,— dedi Svátoslav.

Saýyq taǵy oılana qaldy. Onyń esine osydan on eki jyl buryn bolǵan bir oqıǵa tústi. Ol kezde Saýyq Bıshbalyqta edi. Óz kózimen kórgen.

Sol jyldardaǵy násyránı dinindegi uıǵyr ıdıquty Baýrchık juma kúnniń birinde Uıǵyrstandaǵy musylmandardy qyryp tastamaq bolady. Osylaı isteýdi oǵan osy tustaǵy, Úgedeı ólip, sonyń ornyna qalǵan búkil monǵol bıleýshisi Úgedeıdiń báıbishesi Ogýl-Gaımysh Baýrchıkke tapsyrǵan desken jurt. Bul aıtady. Uıǵyr ıdıqutynyń osylaı istemekshi bolyp júrgenin Bıshbalyqtyń musylmany, Seıfýtdın degen belgili kisi bilip qalady. Buny oǵan Tekmısh degen uıǵyr aıtady. Ogýl-Gaımyshtyń óz aýzynan estimek bop ıdıqut han Ordasyna júrýge daıyndalady. Osy ýaqytta Uly han taǵyna Móńke saılanady. Idıquttyń musylmandardy qyrýǵa ázirlenip jatqanyn oǵan Seıfýtdın jetkizedi. Idıqut jolǵa shyqqaly turǵan betinen qaıtpaıdy. Móńkeni quttyqtamaq bop Qaraqorymǵa keledi. Sol jerde Móńke ıdıqutty ustap alyp zyndanǵa salady. Qansha qınasa da, ıdıqut musylmandardy qyrmaqshy bolǵanyn aıtpaıdy. Tek Bala-bıtıkchıny kezdestirgeninde ǵana moınyna alady. Móńke ıdıqutty óltirilsin deıdi. Sol Baýrchıktiń Bıshbalyqta qalaı óltirilgenin Saýyq óz kózimen kórgen. Tal túste, osyndaı kisi jazalaıtyn maıdan - alańǵa ústi-basy para-para bolǵan, sulý murtty, symbatty deneli Baýrchıkti jendetter shynjyrlap alyp kelgen. Dál qazirgideı aryq, ilmıgen qara sur kisi Móńkeniń: «Uıǵyrstandaǵy bar musylmandardy juma kúnderiniń birinde meshitte qyryp tastaýǵa daıyndalǵan qylmysy úshin uıǵyr ıdıquty Baýrchık Bıshbalyq qalasynda, halyqtyń kózinshe maıdan - alańda eń jaqyn adamdarynyń biriniń qolymen pyshaqtalyp óltirilsin! Sol óltirgen adam ıdıquttyń ornyn bassyn!» degen úkimin oqyǵan. Maıdan sákisine eki jigit Baýrchıkti alyp shyqty. Sol kezde ıdıquttyń ózinen aınymaıtyn sulý murtty symbatty deneli jas jigit alańǵa kóterilgen. Bul Baýrchıktiń týǵan inisi Úkenjem edi. Úkimdi oqyǵan kisi onyń qolyna úlken pyshaq bergen. Baýrchıkti qasyndaǵy jendetter jyǵyp salyp, qol-aıaǵyn baılaǵan. Úkenjem naǵyz - bir qoı soıatyn adamdaı, ún-túnsiz bir tizerlep aǵasynyń janyna otyrǵan. Sosyn úkim oqyǵan adamǵa qaraǵan. Ol «basta» degendeı basyn ızegen. Úkenjem aspaı-saspaı jarty qulash ótkir pyshaqpen aǵasynyń denesin bir-eki ret pyshaqtap jiberip, kádimgi qoı soıǵandaı irep soıa bastaǵan.

Azdan keıin ol qan-qan bop ornynan tura kelgen. Endi ol ún-túnsiz úkim oqyǵan adamǵa taǵy qaraǵan. Úkim oqyǵan adam qasynda ustap turǵan dáıekshisiniń qolynan alyp onyń ıyǵyna, ıdıqut belgisi, zerli shapan japqan. Basyna úkili sýsar bórik kıgizgen.

Qarǵysty oǵan jurt ishinen aıtqan. Al daýystap «ıdıqut dárejeńiz qutty bolsyn!» dep qoshemettep basyn ıgen. Jańa ıdıqut jendetterge eski ıdıquttyń denesin alańnan alyp tastańdar degen qolymen ısharat istegen de, tizgininen ustap turǵan kúmis er toqymdy qara jorǵasyna minip, jal-quıryǵyn tógildire, sońynan nókerlerin ertip, ıdıqut saraıyna qaraı kete bergen.

Mine, osy oqıǵa ómir boıy esinde qalǵan. Qazir de kóz aldynda elestep tur.

— Biz senimen tanyspyz ǵoı,— dedi Saýyq Svátoslavqa,— Sartaq hannyń dastarqanynan birge dám tattyq. Sonyń qurmetine seni tiri qaldyrǵym kelip tur. Biraq, qylmysyń aýyr. Jaza tartpaı ketýiń múmkin emes. Seniń jazań mynaý bolsyn, óz qolyńmen mynaý inińdi býyndyryp óltir. Báribir ol óledi. Jasy da kelgen, endi jer basyp tiri júrýiniń qajeti joq. Sóıtseń óziń tiri qalasyń.

— Jaraıdy, qolymdy shesh.

Saýyq Svátoslavtyń degenine kúmáni bolmaǵan. Qandaı adam, ózi tiri qalar bolsa, bireýdi aıaıdy? Bul Shyńǵys urpaǵy úshin túsiniksiz uǵym. Árıne, óz inisin aǵasynyń óltirýi — qara halyqtyń uǵymynda keshirilmeıtin kúná. Saýyq qasynyń jaı ólmeı, osylaı qara bet bolyp ólgenin tilegen. Meıli onyń osylaı qara bet bolyp ólgeni, tek qara halyqtyń túsinigi - aq delik dep oılaǵan Saýyq báribir qara bettiń aty qara bet qoı. Svátoslavqa osyndaı qylmys istep ólse, óshi qaıtatyndaı kóringen oǵan.

— Sheshińder qolyn,— dedi Saýyq jendetterge:

Analar Svátoslavtyń qolyn sheshti.

Svátoslav kendir arqan batyp ketken bilegin ýqalap sál turdy.

— Al! — dedi Saýyq.

Sol sátte Svátoslav barystaı atylyp sekirdi de, Saýyqty attyń ústinen julyp alyp, jerge birge qulady. Kózdi ashyp-jumǵandaı ýaqyt ótken joq. Jetpiske taıap qalǵan adamnan mundaı qımyldy kútpegen jendetter shý degende sasyp qaldy. Esterin jınap, Svátoslavty Saýyqtan aıyryp alǵanda, Svátoslavtyń Saýyqty býyndyryp óltirip tastaǵanyn bildi.

Astyndaǵy esik pen tórdeı qara jal býyryl aıǵyryn bastyrmalatyp kelip Qablan-noıan:

— Ketińder! — dep aqyrdy jendetterge. Sóıdedi de qushaqtasyp qatar jatqan eki shaldy, jarqyldaǵan almas qylyshpen tartyp - tartyp jiberdi. Qos dene, birneshe bólshektenip ushyp - ushyp ketti. Bir-birine tiri kúnderinde qas ekenderin umytpaıtyn Saýyq pen Svátoslav dúnıeden osylaı ótti.

Eki myńdaı jaýyngerin joǵaltyp, Rostov qalasynyń adamdaryn qan-josa etip qyryp, Qablan-noıan Altyn Ordaǵa qaıtty. Ózge qalalardyń qarsylasqandarynyń bárin Altyn Ordanyń ózge áskerleri dál osylaı qanǵa batyryp, eki jetige jetkizbeı kóterilisti basty.

Altyn Orda hany Berke bul kúnderde shyn kóńildi edi. Noǵaı áskeri Ázerbaıjan jerine dendep kirip bara jatqan. Onyń ústine taǵy ásker surap, sonaý İle ózeniniń boıynan Qutlun-SHaǵa kelgen. Bunymen qatar Berkeni qobaljytyp tastaǵan orusýt qalalarynyń ereýilderi de bastalǵan.

Mundaı jaǵdaıda han qalaı kóńildi bolmasyn! Han únemi kóńildi bolýǵa tıisti. Óıtkeni, qýanyshtyń bári onyki. Qaıǵynyń bári — ózgeniki. Rasynda da solaı emes pe? Anaý, orusýt qalalarynyń kóterilisteri basyldy. Qanshama orusýt adamdary óldi. Al tipti Altyn Ordanyń óziniń qanshama jaýyngerleri qaza tapty. İshterinde neler ýyljyǵan jas, kempir-shaldardyń kózderiniń qarashyǵyndaı neler jalǵyzdary ketti. Olardyń ólgeni kimge batady? Qaıǵysy kimdiki? Árıne, solardy joǵaltqan tek sol ózgelerdiki. Al handiki tek sol, qalalardyń kóterilisin basqan jeńis qýanyshy! Qansha jurt qyrylmasyn, tek jeńse bolǵany! Soǵan ol qýanady. Soǵan ol masaıraıdy. Al ólgender úshin ol kózine jas alyp qaıǵyrmaq túgil, olardy esine de almaıdy. Erteń-aq umytady. Tek júreginde olardyń jeńisi ǵana qalady. Al olar tipti jeńe almasa she? Joq, jaýyngerler ólse de jeńýge tıisti, ólip jatyp, jeńip shyǵýy kerek. Bul Shyńǵys hannyń tilegi, ómiri. Sondyqtan da ol búkil álemniń teń jartysyn jeńe bilgen. Onyń ómirin jaýyngerleri de sondyqtan oryndaǵan. Ólip jatyp oryndaǵan.

Tek jeńisti ǵana kútken, tek jurttyń bári ózine baǵynýdy ǵana qalaǵan Berke, Qutlun-SHaǵadan da sony talap etti. Al erkekjandy batyr qyz Berke tileginen shyǵa almady. Eline qaıtýǵa asyqpady. Altyn Orda hanynyń ábden maýqyn basyp, ásker alyp ákesi soǵysyp jatqan İle boıyna kelgeninde, úlken jamandyqtyń ústinen shyqty. Altyn Orda hanynyń kóńilin tabamyn dep júrip, áskerdi eń kerek shaǵynda jetkizýge úlgermegenin bildi.

Qutlun-SHaǵa eline oralǵansha, bul jaqta — Orta Ázıa men Shyǵys Túrkistanda kóp ózgeris bolǵan. Qaıdý áskerinen alǵashqy jeńilgeninen keıin, dańq qumar Alǵuı qatty namystanyp, Qaıdýǵa qarsy áıgili bir ámirimen qaıtadan kóp qosyn attandyrǵan. Bul tusta Qaıdý osy aradaǵy Jaǵataı uldaryna jatatyn shaǵyn áskerlerdi ońaı jeńip, Labas aımaǵynyń biraz jerin basyp alǵan.

Alǵuı men Qaıdýdyń jaýyngerleri İle ózeniniń boıynda kezdesti. Bul ara tóbeli, adyrly bolǵanymen, deni jazyq edi. Atty áskerge yńǵaıly jer. Biraq munyń aldyndaǵy urystarda Qaıdýdyń Altyn Ordadan alǵan ózine jatatyn atty áskeri ájeptáýir sırektenip qalǵan. Al Berkege jibergen qyzy - Qutlun Shaǵa kele qoımady. Úgedeıdiń soǵysker nemeresi amal joq, barymen jaýǵa shyqty. Biraq, Buhar men Samarqandty bılep turǵanynyń arqasynda, kók temirli qarý-jaraqty Alǵuıdyń qalyń qolyna tótep bere almady. Jeńilip qaldy. Áıteýir osy sátte tyshqan, ıaǵnı 1264 jylynyń maýsym aıynyń aıaq sheninde, jazdyń asa bir ystyq kúni, kenet júregi qabynyp Alǵuı dúnıe saldy. Orda bıligi qolynda qalǵan Ergene-qatyn Qaıdýdy birjolata jeńýden góri erinin taǵynan aırylyp qalmaýdy jón kórdi. Orda áskerin óziniń mańaıyna jınady. Jaǵataı urpaqtaryn shaqyryp óziniń balasy Múbárekshahty Ángerende han kótertti. Osy tusta áskermen Qutlun-SHaǵa da jetti. Ergene-qatyn Maýarannahrda balasyn han kóteremin dep áýre bop jatqanda, Altyn Ordadan shyǵyp bolsa da atty ásker alyp, kúsheıip qalǵan Qaıdý, İle men Seıhúndarıanyń orta shenin jaýlap basyp qalýǵa kiristi.

Al ómir kerýeni alǵa qaraı jyljı tústi. Óziniń jańa súrleý joldaryn, jańa betterin izdedi. Dońyz jylǵy oqıǵada jazaǵa tartylǵan Úgedeı men Jaǵataı urpaqtarymen birge Jaǵataıdyń Mútegen degen balasynan týǵan Esep Tóbe de óltirilgen. Osy Esen Tóbeniń jetim qalǵan Baraq, Momyn, Basar degen balalary sol oqıǵada qaza tapqan Jaǵataı, Úgedeı urpaqtarynyń basqa balalarymen Qytaıda Qubylaı hannyń qolynda tárbıelenýde edi. Bulardyń ishinde Baraq ózgelerinen góri daryndy, alǵyr jaralǵan. Óziniń ulyqsatynsyz Múbárek shahty Alǵuıdyń ornyna Jaǵataı urpaǵy han kótergenine narazy bolyp qalǵan Uly han Qubylaı, arnaýly buıryqpen Jaǵataı ulysyna Baraqty jiberdi Bul jarlyq boıynsha Baraq Múbárekshahpen qatar Jaǵataı ulysyn basqarýǵa tıisti edi. Qubylaı Baraqpen birge ózge han uldaryn da týǵan eline qaıtardy.

Baraq Maýarannahrǵa Múbárekshahtyń ordasyna kelgen. Ekeýmiz birdeı handyq quraıyq deýge Múbárekshahtyń taqta nyǵyz otyrǵanyn kórip bata almaǵan. Sodan Qubylaıdyń jarlyǵyn kórsetpegen. Tynyshtyq izdep júrgen kisi sekildi bop ákemizdiń aımaǵy Seıhúndarıa boıyndaǵy Chaganıanǵa baryp ornalasýǵa ruqsat et degen. Múbárekshah Baraqtyń ótinishin qabyl alǵan. Baraq óz aımaǵyna kelgennen keıin, bul da Qaıdý tárizdi, aǵaıyn-týysyn, Jaǵataı urpaǵynan shyqqan ámir, bekzadalardy jınaı bastaǵan. Múbárekshahtyń mańaıyndaǵy keıbir Jaǵataı urpaǵyna jatatyn qoldarynda jurty bar ámirler de bunyń jaǵyna aýysqan. Sóıtip, az ýaqytta Baraq úlken kúshke aınalǵan. Buny kórgen Múbárekshah dereý Baraqqa qarsy attanysqa shyqqan. Han basqarǵan qosyn men Baraq basqarǵan qol Seıhúndarıanyń bas sheninde, Hodjent shaharyna taıaý jerde kezdesken. Eki jaqtan da kóp shyǵyn bolǵan. Aqyry, Qubylaıdyń áskerı mektebinen ótken Baraq jaǵy jeńgen. Múbárekshah qolǵa túsken. Tyshqan jyly Kókek aıynda Múbárekshah Jaǵataı ulysynan taǵyna otyrsa, sol jyly qazap aıaq sheninde sol taqqa Úzgentte han bolyp Baraq kóterildi. Alǵuı men Ergene qatynnyń bar dúnıe - múlkine endi Baraq ıe boldy. Buhardan shyqqan Múbárek shahtyń balasy Baıǵustaı, soǵyssyz han qolyna ózi berildi. Baraq ony barys aýlaıtyn jasaǵyna bastyq etti. Osylaı Jaǵataı ulysynyń bıleýshisi endi Maýarannahrdy da ózine qaratty.

Budan buryn Qubylaı Túrkistan ólkesine (Iassy qalasyna) naıyb etip Mogýltaı ámirdi jibergen. Baraq buny alyp tastap, ornyna óziniń jaqyny Bektemish ámirdi qoıdy. Buny kórgen Qubylaı Baraqtyń ózine qarsy ekenin túsingen. Oǵan qaıtkenmen de Túrkistan ólkesin óz qaramaǵynda ustaý kerek edi. Bul ólke qolynda tursa Jaǵataı urpaqtarynyń bas kótergenderin birjolata joıyp tastap, Seıhúndarıaǵa sheıin jetip, bir kezde Móńke han oılaǵan jospardy iske asyrýǵa bolatyn-dy. Onda Qytaı men Iran arasyndaǵy qatynasqa eshbir bóget qalmaıdy. Basqasha aıtqanda, eki dúnıeni bılep otyrǵan Tóleniń eki kókjal balasy Qubylaı men Qulaǵý birimen-biri tikeleı qatysyp turady. Sonda kórsin, bireý bolmasa bireý, Tóle tuqymyna qol kóterip! Osylaı oılaǵan Qubylaı endi Baraqqa qarsy alty myń qol shyǵardy. Otyz myń áskermen bularǵa qarsy Baraqtyń ózi attandy. Qubylaı qoly, ózinen bes ese kóp áskerge kúshi jetpeıtinin bilip, soǵyspaı keıin shegindi. Qytaıdyń óz áleginen qoly bosaı almaǵan Qubylaı budan ári Túrkistan máselesimen dál sol tusta shuǵyldana almady.

Al Qubylaıdyń qolyn keıin qashyrǵan Baraq, Qubylaıǵa jatatyn shekaradaǵy Qytaıdyń Hotan degen qalasyn shaýyp Maýarannahrǵa qaıtty. Shyńǵys hannyń keshegi patshalyǵynyń bul kezdegi eń kúshtisi, eń úlkeni Altyn Orda bolsa, ol Maýarannahrdan alys, Qulaǵý bolsa óz qıyndyqtarynan bas ala almaı jatyr, endi Baraqqa óz handyǵyna esh jaqtan keler qaýip joq sekildi kóringen. Biraq kóp keshikpeı bul qaýiptiń bar ekenin jáne kúshti ekenin túsingen.

Bul kezde, Jaǵataı urpaqtary birimen-biri qyrylysyp jatqanda Qaıdý ózi bul Talas ózenine deıin búkil İle boıyn basyp Hotan áskerin keıin shegindirip, Qytaıdyń qalasyn shaýyp, Baraq sharýashylyǵy qaıtadan kóterilip qalǵan. Maýarannahr kúshimen ábden qarýlanǵan áskerin sońynan shubyrta, Baraq endi Talas ózenine qaraı bettedi.

Eki ásker jeltoqsannyń orta sheninde Talas ózeniniń boıynda kezdesti. Qaıdý ózi bul kezde, beli shoıyrylyp, qozǵala almaı jatqan. Qosynyń úlken balasy Shapar basqaryp shyqqan. Ol Baraqtyń qandaı tásil qoldanatynynan beıhabar edi. Shapar shabýyldy ózi bastady. Budan góri alǵyr Baraq, lapyldap kele jatqan áskerdi ótkizip jiberip, eki búıirinen tıdi. Qaıdýdyń bet baqtyrmaıtyn áıgili atty jaýyngerleri shaýyp kele jatqan attaryn buryp bularǵa qarsy shyqqanda, qoıǵa shapqan qasqyrdaı, eki búıirlerinen tıgen Baraq qoly áp-sátte shebin oısyratyp tastady. Osylaı Qaıdý áskeri jeńilip qaldy. Baraq jeńisin ári qaraı ulǵaıta almady. Kútpegen jerden jeltoqsannyń qarly qara sýyǵy soǵyp, Maýarannahr, Horasan tárizdi jyly jaqqa úırengen qalyń qol Ileniń joǵarǵy tusyna bara almady, keıin qaıtty. Endi Qaıdýmen ne bolsa da jaz shyǵa aıqaspaq boldy Baraq. Biraq, onyń oıy bolmady. Dál osy tusta, borandy, yzǵarly qysty jazyndaı kóretin, sýyqqa ábden shynyqqan Qaıdýǵa járdemge sonaý Altyn Ordadan, Berkeniń inisi, syrqatynan múldem aıyqqan Berkenjar bastaǵan elý myń jaýyngerli qol keldi.

Áttegen-aı, Berke, áli dúnıe salmaǵan. Dúnıe salmaq túgil, bul kez, Noǵaı qosyndary Ázerbaıjan jerine dendep kirip, orusýt qalalary da tynyshtalyp, Altyn Ordanyń bir qaýip-qatersiz ómir súrip jatqan kezi edi. Sondyqtan da han Shyǵysqa elý myń ásker jibergen. Onyń ústinde Berkeniń ortanshy báıbishesi qaıtys bolyp, onyń ornyna Kók Ordadaǵy Arǵyn rýynyń segiz túmen jylqy aıdaǵan bir byqyǵan baıynyń aq mańdaıly, bota kózdi Aqjamal atty ánshi qyzyn toqaldyqqa alǵan. Han kóńili óte qosh edi.

Al Berke kútpegen pále basqa jaqtan kelgen edi. Altyn Orda hany mundaı kúıge ushyraımyn dep esh ýaqytta da oılamaǵan.

BESİNSHİ TARAÝ

...Kolomon onda on jasta edi. Ákesi Konon rýmnyń ataqty sheberi, Armenıanyń bul kezdegi kindik qalasy Dvında monastyr salyp jatqan. Kolomon kúni - túni osy qurylys janynan ketpeıtin. Salynyp jatqan monastyrdyń ǵajaıyp beınesi ishki jaǵyndaǵy san túrli boıaýlary, sýretteri, bári-bári jas balanyń oı sezimin qozǵap, bir tamasha qıaldar týǵyzatyn. Ákesi Konon da balasynan bilgenin aıamaıtyn, oǵan óziniń sheberlik dástúrin, oı - syryn bárin aıtyp beretin.

Kolomon Shyǵystan kileń toqpaq jal tapal at minip, teri ton, qarsaq tymaq kıgen, qala buzatyn mashına súıretken, jalpaq bet, qysyq kóz sary Gogo-Mogo kele jatyr, degen jan túrshiger sýyq habardy sol jyly estigen. Kóp keshikpeı dúnıeni talqan etip jetip qalǵan Gogo-Mogolardyń ózderin de kórgen.

Bul monǵoldyń bort-bort jelgen tapal jylqysyn mingen, sońynan otyz myń jer qaıysqan áskerin ertip, Jebe men Súbeteı noıandardyń Horasan men Horezmdi alǵannan keıin, Merv, Tús, Gýrgan arqyly Reı, Kúm, Kazvındy kúıretip, Kavkazdy shabýǵa shyqqan ulý jyly edi. Osy joly Shyńǵys hannyń hurshysy, monǵoldyń súnıt rýynan shyqqan, artynan búkil Kavkazdy qanǵa boıaǵan, otyz jasar Jurmaǵun-noıan da Súbeteıge ergen. Sońynan, taǵy otyz jyl ótkennen keıin, osy Jurmaǵun, grýzındermen soǵysqan bir úlken aıqasta tas kereń sańyraý bolyp qalyp, onyń ornyn basqan jıyrma jasar Baıjý-noıan da osy saparǵa birge attanǵan. Ol Isıýt rýhynan shyqqan ataqty qolbasshy Jebeniń qasynda bolǵan.

Sol jyly-aq jolynyń bárin qaýlaǵan órtteı typ-tıpyl etip jalmaǵan monǵoldyń qoly Hamadanǵa jetken. Biraq qys qatty bolyp atqa shóbi, adamǵa azyq-túligi mol Muǵan qalasynda qystap shyqqan. Kelesi kóktemde qaıtadan Kazvın, Hamadan arqyly Kavkazǵa kirgen. Grýzıanyń patshasy Lashaı men armándardyń ataqty qolbasshysy Zakareniń inisi Atabek Ivane jıyrma myń grýzın men armándardan qurylǵan qolmen monǵol shapqynshylaryna qarsy shyqqan.

Anı shaharynyń túbinde qyrǵyn soǵys bolǵan. Eki jaqtan da myńdaǵan adam ólgen. Shý degende Jebeniń qolyn Lashaı jeńgendeı de kóringen. Monǵoldar qasha bastaǵan. Atabek Ivane qosyny qýyp bergen. Biraq monǵoldyń Úránqaı rýynan shyqqan jalǵyz kóz batyry Súbeteıdiń qoly qashqanmen, Jebeniń bes myń áskeri shatqal arasynda tyǵylyp turǵanyn bilmegen. Ivane áskeri monǵoldardy qýyp, keń alańǵa shyqqanynda, Jebe jaýyngerleri bir búıirden «Shyńǵys handap!» lap qoıǵan. Ivaneniń kóp áskeri qyrylǵan. Lashaı, amal joq, sheginýge májbúr bolǵan. Biraq ol ózin jeńilgenge sanamaǵan. Burynǵysynan da kóp qol jınap soǵysqa qaıta daıyndalǵan. Ótken aıqasta, ájeptáýir jaýyngerlerinen aırylǵan, qatyn-balalaryn aquryq etip sońynan ertip júrgen Jebe men Súbeteı basqarǵan monǵol qosyndary, ózderiniń kúshine senbeı Lashaımen soǵysýǵa bettemegen. Endi Kavkazdan temir qaqpa atanǵan Derbent bekinisi arqyly ótip, óz jerlerine qaıtpaq bolǵan monǵol qosyndary Quluzum teńiziniń jaǵasyndaǵy Shemaha qalasyna qaraı júrgen. Bul tusta Ázerbaıjan túrik dınastıasy Pehlevı ata bekterine jatatyn. Astanasy Tebrız qalasy bolatyn. Buny Jebe men Súbeteı áskeri talap ótken. Monǵol qosyndarynyń bir bólegi aquryqtarymen Anı qalasynan Shemaha shaharyna qaraı aýysqan. Bul qalada Albanıanyń burynǵy shyǵys jaǵy, Ázerbaıjanǵa kiretin Shırvan ólkesiniń bıleýshisi Shırvanshah ata bekteri turatyn. Bular shamalary jetkenshe monǵoldarǵa qarsy shyqty. Biraq monǵoldar áskeriniń byt-shytyn shyǵardy. Qalany tonap, endi Derbentke bettedi. Bul qala — bekinis on ekinshi ǵasyrdyń bas kezinde musylmandardiki bolatyn. Sońynan grýzınder men túrikter birikken Shırvanshah atabegi Ahsıtan basqarǵan Bakýdyń janynda orusýttardyń jetpis kemesin qurtatyn soǵystan keıin, Derbent Shırvanshah ata bekterine qaıtadan oralǵan. Sodan beri bul bekinis - qala birese Shırvanshahtardiki, birese grýzınderdiki bolyp turatyn. Qazir Shırvanshahtarǵa jatatyn. Bul qala - bekinisti Kavkaz jerin teriskeı jaqtyń jaýynger kóshpendilerinen qorǵaý úshin Sasanıd patshalyǵynyń ámirshisi besinshi ǵasyrda Derbentti sala bastaǵan.

Sondyqtan Derbentti Temir qaqpa dep ataǵan. Sońynan qýǵan áskermen júre soǵysyp, aquryqtaǵy qatyn-balalaryn shubyrtyp, ótkel, shatqal, jyra, taý aralaryn taspen aǵashpen bekitip, monǵol qosyndary osy Derbenttiń túbine jetken. Endi Jebe men Súbeteı Shırvanshah bıleýshisine kisi salǵan. «Bizdi ári qaraı ótkizip jibersin. Eshkimge tımeımiz. Elimizge qaıtamyz» degen. Oǵan Derbent ıeleri kónbegen. Bir jaǵynan qoryqqan. Ekinshi jaǵynan aldaıdy dep senbegen. Sonan Jebe men Súbeteı qýlyqqa barǵan. «Bizdiń el shaýyp, qanshama dúnıe-múlikpen artynyp-tartynyp kele jatqanymyzdy bilesińder, qadirli on adamdaryńdy jiberińder, keliselik» degen. Shırvan atabegi qalasynyń on belgili bekzadalaryn jibergen. Monǵoldar toǵyzynyń kózinshe onynshysyn óltirip, «káne, bizge jol kórsetińder, áıtpese álgi serikterindeı, qalǵan toǵyzyńdy da baýyzdaımyz» degen. Amal joq, qalǵan toǵyzy kóngen. Olar shapqynshylardy Kavkaz taýlarynyń adam túgil, ań óte almas bıikteriniń arasymen ózderi ǵana biletin Shırvan shatqaly arqyly, teriskeı Kavkazǵa ótkizgen. Monǵoldar Soltústik Kavkazda turǵan osetın, alan, serkesýt tárizdi biraz ýaq elderdi shaýyp, Qotan han basqarǵan Qara teńizdiń soltústik jaǵasyn jaılaǵan Qypshaq rýlaryn orusýt jerine qaraı yǵystyryp, Hodjı-Darhan men Mańǵystaý dalasy arqyly Qaraqorymǵa qaıtqan.

Bul joly Kolomon ákesimen birge monǵoldar ala almaǵan Anı qalasynda bolyp aman qalǵan. Biraq taǵy da bir qyrǵyndy kórgen.

Horezmshah Muhamedtiń balasy Jálelıddın Órgenishti monǵoldarǵa bergennen keıin, qalǵan áskerimen Úndistanǵa baryp panalaǵan. Daryndy qolbasshy bul arada kóp jatpaǵan. Úndistandaǵy jáne Pakıstandaǵy túrikmen, seljýk, penjap, pýshtýn sekildi qaýymdardan kúsh jınaǵan. Jamna ózenin jaılaǵan jaýynger Arǵyndardyń ózinen bir qosyn ásker alǵan.

Monǵoldarmen soǵysamyn dep kóp ásker jınap alyp, taýyq, ıaǵnı 1225 jyly Tabrız shaharyn basyp aldy. Ázerbaıjannyń biraz jerin ózine qaratyp, Atrapakan arqyly Dvındy shapty. Qarsylasqan jurtyn qyryp, kóp qazynaǵa ıe boldy. Buǵan shydaı almaǵan grýzın, armán áskerleri, Atabek Ivaneniń basqarýymen Jálelıddınge qarsy shyqty. Urys Erevannan jıyrma eki shaqyrymdaı jerdegi Garın degen qalanyń tusynda boldy. Atabek Ivane áskeri jeńildi. Hrıstıan dinindegi grýzın, armándarǵa qarsy musylman qosyndary endi halyqty qan-josa etip qyrdy. Bulardyń jaýyzdyǵy da monǵol jaýyzdyǵynan kem bolmady. Qorǵansyz jurtty attarymen taptatty. Jumysqa jaraıtyn erkekteri men qyz-kelinshegin quldyq pen kúńdikke aldy. Shyǵyp turǵan eginin, úılerin órtedi. Ósip turǵan júzim aǵashtaryn túbimen juldy. Osynyń arqasynda búkil Armenıa men Grýzıa jerlerinde ashtyq bastaldy.

Soǵystan aman qalǵany endi ashtan óldi. Halyq ábden kúızeldi.

Garındy shapqannan keıin Jálelıddın monǵoldarmen soǵysýǵa áskeriniń kúshin azaıtyp almaıyn dep, Bjın degen armándar bekinisinde turyp, grýzınderge bitimge keleıik dep Atabek Ivaneniń balasy Avagom knázdi araǵa saldy. Knázdiń «horezmdikter bitim suraıdy. Grýzıaǵa tımeıdi» degenine qaramaı Grýzıanyń osy tustaǵy qatyn patshasy Rýsýdan men grýzın knázderi Jálelıddın usynysyn qabyldamady. Buǵan yzalanǵan Jálelıddın Grýzıa men Armenıany taǵy shapty. It, ıaǵnı 1226 jyly Tbhıs qalasyn aldy.

Biraq bir jyl ótkennen keıin Jálelıddın áskerin Prosh basqarǵan grýzın - armán áskeri jeńdi, Tbhıs pen Dvın qalalaryn qaıtaryp aldy. Jálelıddınniń jeńiletin de jóni bar. Ol ózin ańdyp Atrapaqanǵa jetken monǵol áskerimen de soǵysýda edi. Jáne Tbhısti Jálelıddın alǵannan keıin, bunyń qylyǵyna ábden yzalanǵan rým sultany — Aladın, Mysyr sultany — Ashraf, klıkılyq armándar patshasy — Getým — bári odaqtasyp, Erzıka qalasynyń tusynda ony oısyrata jeńgen.

Kolomon bul qyrǵynnan da aman qalǵan.

Úgedeı, jylqy, ıaǵnı 1235 jyly búkil Shyńǵys urpaqtary jınalǵan Uly Quryltaı shaqyrǵan. Osy Quryltaıdyń sheshimi boıynsha monǵoldar orusýt jeri men búkil Shyǵys Jaǵropany jaýlap alýǵa kirisken. Orusýt jerine monǵoldyń Batý qosyndary attanǵanda, Grýzıa men Armenıany jaýlap alýǵa Shyńǵys hannyń keshegi hurshysy Jurmaǵun bastaǵan Baıjý, Asýtý, Chagataı, Hýttý, Asar, Tútý, Ogata, Hodja, Hýrýmchı, Tena, Anǵuran noıandar Kavkazǵa bettedi. Osy jylǵy Quryltaı sheshimi boıynsha ár han úıi beretin bir qolbasshy balasynyń esebimen noıannyń áskerinde, birneshe han tuqymdarymen birge Joshy Ulysynyń atynan, Batýdyń ekinshi uly Toqtyhannan týǵan Móńke Temir de bar edi.

Batý orusýt jerine attanǵan qosyndardyń láshkarqash-ı buzuryǵy bolyp belgilense, Jurmaǵun — láshkarı tuma bolyp bekitilgen. Bul ekeýiniń úlken aıyrmasy bar edi. Láshkárı-tuma qaramaǵyna berilgen noıandary, áskerlerimen, sol ózderi jaýlap alǵan jerde múldem qalýǵa tıisti. Olar monǵol jerinen ózderiniń úı ishterin, dúnıe-múlkin birge ala júrýleri kerek. Bári de sóıtken jáne bári de Kavkazdy jaýlap alǵannan keıin sol jaqta qalǵan.

Jurmaǵun-noıanǵa tórt túmen, qyryq myń ásker berilgen. Onymen birge Shyńǵystyń kishi qatyny Altynaı-begim de attanǵan. Júrip bara jatqan Jurmaǵunǵa «Iýán gao bı shı» jazbasynda aıtylǵandaı, Uly han Úgedeıdiń ózi: «Sen bizge únemi sary altyn men som altyn, altyn zerli jibek torqa, marjan-merýert, qaz moıyn, uzyn sıraq batys elderiniń qyzǵylt tústi áleýt narlaryn, qalyń shýdaly kıchıdýt túıelerin, júk tıeıtin hachedýn qashyrlaryn, jaı jumysqa jaraıtyn lýsýt esekterin jiberip tur» degen.

Kelesi, meshin jyly Jurmaǵun qyryq myń qolmen osylaı artynyp-tartynyp Kavkazǵa jetken.

Otyz myń qolmen eń aldymenen Jarmaǵun Atrapaqanda bastalǵan urysta Ámıda shaharyna deıin qýyp Jálelıddınniń áskerin aıamaı jeńgen. Ózin óltirgen.

Mine, osy qyrǵynnyń birinde, Dvın qalasynda shirkeý salyp jatqan jıyrma úsh jasar Kolomon qolǵa túsken. Shyńǵys jasysy boıynsha han úılerine esireılerdi bólgende, bul Móńke Temirdiń úlesine tıip, sodan Altyn Orda jerine kelgen.

Kavkazdy alǵannan keıin monǵol shapqynshylary endi Kishi Ázıaǵa attandy. Sol jyldardaǵy bir urysta Jurmaǵun eń aldymenen dym estimeıtin sańyraý bop qap, sońynan dúnıe saldy. Qaraqorym ornyna bul kezde myńdyqtan, túmen dárejege jetken Baıjýdy láshkarı-tuma etti. Qanqoılyq jaǵynan bul Jurmaǵúnnan da asyp tústi. Ol endi atynyń basyn Rým Sultanaty seljúkterine qaraı burdy. Seljúk Sultanatynyń ámiri Keı Hosrov II, kılıkılyq armándardyń patshasymen birigip, grek, arab, franki, latyn qurdylardan jaldap jaýynger jınap Baıjýǵa qarsy shyqty. Karın men Erznaka qalalarynyń ortasyndaǵy Chman-katýk degen jerde eki ásker túıisti. Baıjý, bar bolǵany otyz myń qolmen, ózinen alty ese kóp Keı Hosrov II áskerin ońdyrmaı jeńdi. Rumnyń soltústik sultanaty birjolata qurydy. Monǵoldar kerýen jolynda turǵan úlken kásiporny, Sultanatynyń kindigi Kserıa qalasynyń kúlin kókke ushyrdy. Qalanyń turǵyndarynyń kóbi armándar bolatyn. Olardy shahardyń syrtyna aıdap shyǵyp qyrdy. Baıjý áskeri endi kılıkalyq Armenıaǵa taıady. Kserıanyń qandaı apatqa ushyraǵanyn kórgen Kılıkıa armándarynyń patshasy Getým I kúshi jetpeıtinin bilip, halqyn qyryp almas úshin, monǵoldarǵa kúni buryn baǵynyp, basyn ıip, qol qýsyrdy. Sonyń arqasynda bul monǵoldarǵa úlken salyq tólep, kereginde ásker beretin bop, qyrǵynnan aman qaldy. Al Grýzıa men Armenıa taǵy bas kóterdi.

Mine, osyndaı jaǵdaıda, Shyńǵys patshalyǵynyń kólem jaǵynan úshinshi ulysy — Kavkaz ben Irannyń bıleýshisi etip dońyz, ıaǵnı 1265 jyly Tóleniń úshinshi balasy Qulaǵý bekitildi.

Qulaǵý sol jyldyń aıaǵynda syńsyǵan qolmen Iranǵa keldi. Óziniń Ordasy etip Qýǵan shaharyn qalady. Bunda turǵan Baıjý noıandy áskerimen, úı-ishimen Rým jerine oıystyrdy. Ózi onyń saraıyna ornalasty. Keshegi ózi shapqan Grýzıa men Armenıa knázdaryn Qulaǵý endi óz áskerimen biriktirip bóten elderdi shabýǵa májbúr etti. Bular Baǵdatty alýǵa qatynasty. Osynyń aldynda ǵana Qaraqorymǵa baryp Móńke hanǵa bas ıip qaıtqan Gýtým I patsha Shamǵa attanǵan joryqta armándar áskerin ózi basqaryp bardy. Monǵol áskeri endi Shamnyń soltústigin tegis jaýlap aldy. Endi Mysyr qaldy.

Osy tusta Móńke han qaıtys bolyp, Qulaǵý aǵasy Uly handy jerleýine qatynasýǵa az áskerimen Qaraqorymǵa júrip ketti. Ásker basy etip Kıt Buǵy noıandy qaldyrdy. Biraq keshegi Qypshaq quldarynan shyqqan mamlúk Kýtýz, Mysyrdyń áskerin basqaryp, Qulaǵý joqta meshin jyly Aın Jýlıt tusynda Kıt Buǵynyń áskerin jeńip keıin sheginýge májbúr etti. Átteń, tek, Kútýz óz jeńisiniń qyzyǵyn kóre almady. Mysyrǵa qaıtqan jerinde ony taǵy Qypshaqtan shyqqan mamlúk Beıbarys baýyzdap óltirdi. Artynan ózi Mysyrdyń sultany boldy. Mine, osy Beıbarys pen sonaý Edil jaǵasyndaǵy Altyn Orda hany Berke, Muhamed paıǵambardyń týyn kóterip, eki jurttyń musylmandaryn hrıstıan dinindegi elderge qarsy shyǵýdy oılady.

Búkil Kavkaz, Iran, Rým, Baǵdat, Shamnyń teń jartysyn bıleı bastaǵan Qulaǵý qaramaǵyndaǵy elge jeńil tıgen joq. Tolyp jatqan salyq saldy, balalaryn áskerge aldy. Jan-jaǵymen tynbaı soǵysyp, onyń bar aýyrtpalyǵyn taǵy halyqtyń moınyna artty. Buǵan shydaı almaǵan grýzınniń Kishi jáne Úlken Davıd patshalary taǵy bas kóterdi.

Qulaǵý olardy jermen jeksen etip qurtýǵa áskerin jiberdi. Mine, osy tusta, Qulaǵý Beıbaryspen, qaramaǵyndaǵy eldermen alysyp-julysyp jatqanda, Shyńǵys hannyń ósıeti boıynsha Ázerbaıjan (ásirese Shırvan ólkesi) men Grýzıa patshalyǵyn Altyn Ordaǵa kirýi kerek dep, Berke jıyrma myń qolmen Noǵaıdy attandyrdy. Buny kórgen Qubylaı kelesi dońyz, ıaǵnı 1263 jyly inisine járdem retinde otyz myń ásker jiberdi. Qulaǵýdy ılhan dep atady.

Mine, osy tusta serikterimen Sálimgereı, Kolomon, Qundyz Altyn Ordadan qashqan. Kavkazǵa qaraı qashqandaǵy oılary Berke hannyń quryǵy jetpeıtin jerge keteıik degeni edi. Biraq bul oılary iske aspady...

Qulaǵý ılhan Qara teńiz ben Hasar teńiziniń jaǵalarynda, ortasyndaǵy Kavkaz taýynyń aralarynda, sondaı-aq Iran, Baǵdat jazyq dalalarynda qandaı saltanatty shahar bolmasyn, esh ýaqytta da olarda turmaǵan. Qys qystaýyn taý arasyna kóshirip, jaz shyǵa, sol báz-baıaǵy ata-babasynyń saltymen, jasyl shalǵyn, kógal shópti ózen boıyn jaılaý etip, Ordasyn sonda tigetin.

Bıyl, tyshqan, ıaǵnı 1264 jyly jazynda Qulaǵý Terbız shaharyna taıaý jerdegi bir kóp bulaqty, kishirek ózenniń jaǵasyndaǵy oıpatqa Ordasyn tikken. Jyldaǵydaı Muǵanǵa kóship barmaı, bul jaqqa kelýiniń de úlken sebebi bar. Qazir Qulaǵý ılhandyǵynyń bir qıyn kezi. Beıbarys pen Berke eki búıirinen qyssa, ishten paıda bolǵan kesel tárizdi, dem aldyrmaıtyn qaramaǵyndaǵy birese armán, birese grýzın, keıde tipti ázerbaıjandyqtar, Iran qalalary da bas kóterip ábden tynysyn taryltyp boldy.

Ras, ılhandyqtyń qulaıtyndaı esh qaýpi joq, qolyńdaǵy shoqparyń myqty bolsa, kim ony qarýsyz qolymen uryp jyǵa alady? Árıne, eshkim de. Tek shoqparyńdy myqtap silteı bil. Sonyń arqasynda da grýzınniń patshalary — qos Davıdtyń kúl-talqanyn shyǵarǵan joq pa? Árıne ǵoı, neler aıaýly qyrshyn bekzadalarynyń basyn aldy. Keshe Baıjýmen birge Baǵdatty alǵan Shahınshahtyń balasy Zakareni, buryn bas ıip kelgen atabek Avaneni, Hachek knázi Hasen Jalelderdi de monǵol tártibimen at quıryǵyna baılatyp óltirtti. Tek grýzınniń patsha áıeli Gonsa men atabek Avaneniń qyzy Hoshaqty ǵana tiri qaldyrdy. Bulardy da óltiretin edi, qazirgi báıbishesi Toǵyz-qatyn bolmady ǵoı. «Jaýlap alǵan patshalarynyń qyzdary men bekzada bıkeshteri ılhan hanynyń kúńi bolǵany, ılhan qylyshynan ajal tapqanynan anaǵurlym úlken qorlyq» dep aqyl saldy. Toǵyz-qatyn Ýan hannyń nemeresi ǵoı, han taǵynyń turǵysynan qaraıdy, qalaı oǵan kónbessiń!.. Iá, Toǵyz-qatyn dese ózi toǵyz qatynǵa tatıdy. Ákem Tóle buny alǵanda osy meniń jasymda, qyryq jetide eken! Oǵan sirá, Kereı qyzdary unaǵan bolýy kerek. Meniń sheshem Súıriktáne-begim ózi al depti ǵoı osy sińlisin».

Ilhan búginde syrqat. Keshe de syrqat edi. Osy bir denesin kenet kúıdirip-jandyryp áketetin kesel bir jyldan beri buny tastamaı-aq qoıdy. Osy syrqattyǵyna qaramaı, Qulaǵý jatyp qalmaǵan. Osydan bir aı buryn Teriskeı Kavkaz jaǵynan kele jatqan Noǵaı qolyna qarsy kúresip jatqan áskerine barǵan. Bul jaqtaǵy ılhan qosyndarynyń deni, byltyr aǵasy Qubylaı jibergen áskerlerden bolatyn. Uly han jibergen otyz myń áskerdiń tek qypshaq, qyrǵyz, alan, taǵy sondaı kóshpendi elderdiń jáne jaldanǵan jaýyngerlerden qurylǵan bir túmenin ǵana alyp qalyp, ózgesin Beıbarysqa qarsy soǵysyp júrgen balasy Abaq pen Toǵyz-qatynnyń inisi Sarıdja noıannyń áskerine qosqan. Al alyp qalǵanyn bıyl jaz shyǵa Altyn Orda qolymen soǵysyp jatqan bulyqtaryna jibergen. Altyn Orda láshkarqash-ı buzuryq Noǵaı bul joly Qulaǵý patshalyǵyna baıaǵy Jebe men Súbeteı kelgen Horasan, ne Hazar teńizin Shyǵys jaǵynan jaǵalap, Astrabad, arqyly jetpegen. Noǵaı, sol Jebe men Súbeteı grýzınderdiń Lashaı patshasymen ekinshi ret soǵysýǵa barmaı, shegingen jolymen kelgen. Qulaǵý Altyn Orda áskeri mundaı erlikke bel býady dep oılamaǵan. Al olar naǵyz taý elderiniń adamdaryndaı Derbent ózeni qatqan kezde Shırvan shatqalymen júrip, Temir qaqpanyń túbinen bir-aq shyqqan. Qulaǵýdyń bul jaqtaǵy shaǵyn áskeriniń jeńilýine sebep osy bolǵan. Árıne, Noǵaı qolyna jol kórsetken grýzın, ne armán adamdary. Degenmen, mundaı erlik Noǵaı sekildi soǵys tásilin biletin qolbasshynyń qolynan keledi. Qulaǵý Shırvan ólkesine dereý qalyń qol jibergen. Biraq, Derbentti jaılap alǵan Noǵaı tez maıdanǵa shyǵa qoımaǵan. Sirá, arǵy betten áskeriniń tegis beri ótip, tynyǵyp alǵanyn kútken bolýy kerek. Qulaǵý osy jerde ekinshi qate taǵy jibergen. Derbentten beri attanýǵa, sirá, Noǵaı júreksingen bolýy kerek, ne ar jaǵynan ásker kútip jatqan shyǵar dep, taýly jerde soǵysa-soǵysa mashyqtanyp qalǵan grýzın men armándardyń qosyndaryn bul aradan alyp Mysyr maıdanyna jiberip qoıǵan. Al bunyń jańa ásker jiberýin Noǵaı kútpegen. Bir kúni tań ata, olar beri qaraı shabýylǵa shyqqan. Bul joly da burynǵy kóshpendi eldiń jaýyngerleriniń ádetterine salyp, lap qoımaı, jaıaý taý -taýdyń arasymen jaılap júrip, Shırvan ýálıeti men grýzın qalalaryna jaqyndaı túsken. Osy tusta eń alǵashqy Altyn Orda áskerimen Qulaǵý qosyndarynyń aıqasy bolǵan. Noǵaıdyń úsh aı boıy Derbentten shyqpaı taý qorshaǵan Kavkazdyń qalalaryn qalaı alý kerek ekenin jáne mundaı taýly dalada soǵysý ádisterin áskerine úıretip jatqanyn Qulaǵý bilmegen. Soǵysqoı Noǵaı áskeri az bolyp, bata almaı jatyr dep ózin-ózi aldap, ılhan sál keshigip qalǵan. Qalyń qolmen ózi barǵanda, jıyrma myń atty áskerli Noǵaı Shırvannyń taý etegindegi jazyq tusyna shyǵyp qalǵan. Qulaǵýdyń áskeri árıne, deni turǵyn, mádenıetti elderdiń jigitterinen qurylǵan, al Noǵaıdyń áskeriniń bári at qulaǵynda oınaıtyn kóshpendi eldiń balalary eldiń naıza ustaǵan, sadaq bezegen erjúrek bir jaýyngeri, árıne, turǵyn jurttyń eki jaýyngerine tatıdy. Tipti, ólgen-tirilgenine qaramaıtyn bunyń bireýi qytaıdyń, arabtyń, ırannyń on áskerine qarsy shaba alady. Qansha soǵysker, tájirıbeli qolbasshy bolǵanymen, Noǵaı qolynan Qulaǵý jeńilip qalǵan. Áıteýir, qosymsha taǵy kóp ásker aldyryp, Altyn Orda qosyndarynyń qarqynyn toqtatyp, ózi keıin Ordasyna qaıtqan.

Qulaǵý osy joly qaramaǵynda baıaǵy, óziniń jas kezinde basqarǵan, jalyndaı lapyldaǵan, monǵol men kóshpendi qypshaq, túrkimen, bashqurt jaýyngerlerinen qurylǵan áskeriniń joq ekenin bilgen. Jáne sol kezdegideı, ózderi úırengen Jebe, Súbeteı tárizdi soǵys qumar, tásilshil áskerı qolbasshylardyń bitkenine de kózi jetken. Shirkin-aı, degen ol ishinen, Beıbarystyń da bizge boı bermeı jatqany sodan ǵoı, ózi de, mamlúk áskeri de, bári kóshpendi jurttyń balalary. Ol jaqqa quldyqqa ózimiz aparyp sattyq qoı. Endi mine, ózimizben teń túsip jatyr... Eger meniń qolymda qazir eń bolmasa Jarmaǵun, Baıjýdaı on shaqty noıandarym bolsa! Sarıdja, Qubylaı, Buralǵy, İshik Túǵly, Gazan — bári de noıan, biraq Shyńǵys han men Úgedeı hannyń tas jaryp, taý buzar óziniń jas kezdegi noıandaryna kim jetsin!

Solardyń sońǵysy Baıjý; onyń da túbine tili jetti.

Baıjý Baǵdatty alatyn qosyndardy ózi basqaryp barǵan Baǵdat áskerin, teginde, grýzın men armán áskeriniń kúshterimen jeńgen. Soǵan qaramaı, Baǵdat joryǵynyń tabysy tek meniń arqamda boldy dep únemi maqtana bergen. Bunysy Qulaǵýdyń da, jalpy ılhandaǵy Shyńǵys urpaqtarynyń namysyna tıgen. Qulaǵý bir-eki ret «buny qoı» degen, biraq Baıjý keshe ózi bılep baýyr tósep alǵan eli bolǵandyqtan, jurt arasynda kileń osylaı sóılep qoımaǵan. Onyń ústine Baıjý: «Eger men tilesem, bar ásker maǵan eredi, ılhan Ordasynan dym qalmaıdy»,— depti degen ósekti de Qulaǵý estigen. Múmkin, buny Baıjýdy ılhanmen shaǵystyrý úshin, qastary shyǵaryp júrgen - aq shyǵar, biraq Qulaǵý seskenip qalǵan, óıtkeni Baıjýdyń áli de áskerge yqpaly bar edi, kóp mezgil lashkar-ı tuman bop, ılhan qaramaǵyndaǵy qazirgi noıandardyń ózderine de jer bergen, qonystandyrǵan, keıbireýlerin osy kúngi myńbasy, túmen ámirshisi dárejelerine jetkizgen.

Osydan qaýiptengen Qulaǵý, ótken jyly Baıjýdyń «Baǵdatty men aldym» degen maqtanyshyn aıyp sanap bir kezde búkil Kavkaz, Iran, Baǵdatty titiretken adamnyń op-ońaı basyn aldyrǵan.

Qazir endi sonysyna ókinip otyr. Al Noǵaı bolsa búgin, erteń Shemahaǵa jetedi. Onda Shırvan áýlıeti men Grýzıa jerinen qoshtasa ber. Tipti, Ázerbaıjannan da aıyrylyp qalýy múmkin.

Qubylaı óziniń kóp jylǵy tájirıbesinen, egerde basqaryp otyrǵan eliń seni jaqtar bolsa, sonda ǵana soǵys kezinde áskerdiń jeńilmeıtinin jaqsy biletin. Jeńilgen kúnde de, qaıtadan kóterile alady dep oılamaıtyn ol. Sol sebepten de Qulaǵý ózi hrıstıan dininde bolǵandyqtan, bul araǵa kelgen kúnnen bastap, ózine tireý etpek bop, kóbine mańyna hrıstıan dinindegi jurtty jınaı bastaǵan. Al buǵan baǵynyshty eldiń kóbi Iran, Ázerbaıjan, Baǵdat jáne Rým sultanatynyń da teń jartysynan astamy musylman eli edi. Sondyqtan da ılhan handyǵynda Qulaǵýdyń musylman Beıbaryspen soǵysýy jurttyń qanyn bálendeı qyzdyrmaıtyn. Muhamed paıǵambardyń elin shabýǵa deni osy elderden qurylǵan Qulaǵýdyń áskeri soǵysqa qulshyna shyqpaıtyn. Al mundaıda eshteńege qaramaıtyn monǵol áskeri bunyń qaramaǵynda qazir taqa kóp emes edi. Ózinen buryn kelgen noıan, jaýyngerler áldeqashan ólgen, al ólmegenderi birjolata osy jerge ornalasyp, ıran bolǵany ıran, grýzın bolǵany grýzın bolyp ketken. Al ózimen kelgen qyryq myń qoldyń da únemi toqtamaǵan, soǵystan, alys-julystan qajyǵany qajyp, qajymaǵany qajýǵa aınalǵan tusy edi. Osyndaı jaǵdaıda byltyr aǵasy Qubylaı jibergen otyz myń áskerge shyn qýanyp qalǵan. Degenmen, osynshama eldi basyp otyrǵan úsh maıdany bar Qulaǵýǵa bul da, jetkiliksiz boldy. Onyń ústine eger Noǵaı áskeri Shemehany alyp, beri qaraı kiretin bolsa, ılhan handyǵynyń isi qıynǵa aınalatynyn tájirıbeli Qulaǵý túsingen. Osydan baryp ol Noǵaıǵa qarsy tura alar qolbasshy izdeı bastaǵan. «Kim bar?» — degen ol,— kimniń Noǵaıǵa qarsy turýǵa kúshi jetedi? Ózim syrqatpyn. Endi at ústin burynǵydaı kótere almaımyn. Al Noǵaıǵa qarsy shyǵatyn qolbasshy, Noǵaıdaı tásilshi, aılaker bolmaǵanmen, kem degende Baıjýdaı táýekelshil, shapshań bolýy kerek qoı».

Osyndaı oıdan baryp ol, keshegi ózi óltirgen Baıjýdyń balasy myńbasy Adaqqa toqtaǵan.

«Ákesin óltirgenime kektenip júrmese,— degen ol bir sát kóńilinde bolmashy qaýip týyp.— Joq, joq, dáreje kimdi bolsa da raıynan qaıtarǵan. Eger túmen ámiri etsem, ákesin qansha jaqsy kórse de, bu da onyń ólimin umytady».

Shyńǵys urpaǵy árqashan da adamnyń eń armany dáreje dep túsingen. Sondyqtan da ılhan Adaqty myń basy etsem, ákesin óltirgenimdi keshedi dep oılady.

Osy kezde úıge Qulaǵýdyń súıikti áıeli Toǵyz-qatyn kirdi. Bul qara torynyń sulýy edi.

Shyńǵys han atasy Ýan handy óltirgende, Toǵyz-qatynnyń ákesi Uıqý on jasta eken. Tóle buny toqaldyqqa alǵanynda Toǵyz-qatyn taı shyqqan qulyndaı, on úshke tolyp qalǵan kezi edi. Sodan beri otyz jyl ótipti. Qazir qyryq úshte. Aqylymen, kórkimen, qylyǵymen Toǵyz-qatyn toqal bop ákesi Tólege, báıbishe bop balasy Qulaǵýǵa unaı bildi. Unaǵany emes pe, eki inisiniń ekeýi de osy Qulaǵý Ordasynda myńbasy, sińlisi Túktánı-qatyn, jaqynda ǵana Toǵyz-qatyn Ordasynan ketken Ardaq noıannyń úshinshi áıeli bolǵan. Al inisi Sarıd- janńyń jeti jasar qyzy Órik ılhannyń nemeresi, han uly Abaqtyń úlken balasy Arǵunnyń qalyńdyǵy. Erteń Arǵun ılhan bolǵanda bul hanym bolady. Eki atalary birin-biri óltirgen qas bop ótse de, olardyń nemere, shóbereleri, búgin mine, erli-zaıypty el bolyp otyr. Bári sol burynǵy handyq qalyptarynda. Tikenek shyqqan jerge tikenek, gúl shyqqan jerge gúl shyǵady degen mine, osy da!

Sál tolyǵaıyn degeni bolmasa, áli de tula boıy shymyr, tip-tik. Toǵyz-qatyn, sándene basyp, maldasyn quryp tórdegi kilem ústinde ún-túnsiz otyrǵan kúıeýiniń aıaq jaǵyna kelip, tájim etkendeı tizesin búkti.

— Han ıem, túrińiz solǵyn ǵoı, syrqatyńyz taǵy ustaǵan joq pa? — dedi.

— Ol qurǵyrdan qutyla alatyn emespin ǵoı,— dedi Qulaǵý baıaý,— tań sáride biraz qysyp aldy.

— Iapyrmaı, bir qıyn dúnıe boldy ǵoı,— dedi Toǵyz-qatyn kóńili bosap.— Eger kúıeýiń jazylady, osy keseldi sen al dese sóz aıtpaı alar edim.

Qulaǵýdyń Toǵyz-qatyndy jaqsy kóretin áıeldik qylyqtary ǵana emes, osyndaı adamgershilik qadirlestik minezi de edi. Kóńildenip qaldy.

— Jaraıdy, men úshin óıtip aýyrmaı-aq qoı,— dedi sál ezý tartyp.— Al syrtta ne bolyp jatyr?

— Sizdi Adaq-noıan Orda aldynda kútip otyr. Baǵana kelgen,— dedi. Sóıdedi de kúldi.— Taý ishindegi qashqyndardy ustaýǵa shyqqan jasaqtar Altyn Ordadan qashyp kele jatqan bir top qypshaq jigitterin, bir qyz ben rýmdyq kisini ustap ákepti. Rýmdyq kisi shirkeý, meshit salatyn keremet sheber kórinedi. Baıaǵyda esireı bop qolǵa túsipti. Al qyz...— Toǵyz-qatyn taǵy kúldi.— Al qyz sonyń jubaıy deıdi. Aı men kúndeı bir sulý...

— Rýmdyqtyń shirkeý salatyn sheber ekenin kim aıtty? — dedi Qulaǵý.— Ózi me?

— Joq, bizdiń saraıymyzdaǵy ana esireı rýmdyqtar. Bári de biledi eken... Topyrlasyp qasynan shyqpaı qoıdy.

— Altyn Ordadan nege qashypty?

— Esireı rýmdyqtiki túsinikti. Elin saǵynǵan bolar. Qyzdy da uǵýǵa bolady. Mahabbat degenniń osylaı keletin ádeti bar ǵoı. Al qypshaq jaýyngerleriniń nege qashqandaryn bilmeımin. Óziń teksergin.

— Jaqsy. Men baraıyn. Nókerlerimdi shaqyryp jiber...

— Óziń tipti shal bolýǵa aınalǵansyń ba? — Toǵyz-qatyn erkeleı kúldi.— Ana qyz týraly eshteńe suramadyń ǵoı?

— Suraıtyn ýaqyt ótip ketti ǵoı,— dedi Qulaǵý tomsara.

Ilhan salmaqty, aýyr minezdi kisi bolatyn. Jaıshylyqta kóp úndeı qoımaıtyn. Toǵyz-qatyn onyń tomsara sóılegeninen, óziniń ádettegi minezinen ǵoı dep bir oılady da, eriniń betine taǵy bir qarap, onyń qatty syrqattanyp otyrǵanyn túsindi. «Dúnıe shirkinniń qyzyǵy den saýlyǵyń bar kezinde ǵoı,— dedi ózine-ózi Toǵyz-qatyn,— aýyr keselge shaldyǵyp edi, qarashy eshteńege qyzyqpaı turǵanyn».

Ol erin qatty aıap ketti.

Qulaǵý «qyzdyń qandaı ekenin suraıtyn ýaqyt ótip ketti ǵoı» degenmen de, Orda aldynda jaýyngerler qorshap turǵan qypshaqsha kıingen top kisiniń ishinen, top qońyr qazdyń arasynan bir aqqýdy kórgendeı, kózine eń aldymen Qundyz tústi. Sodan keıin baryp, qoldary keıin baılanǵan Kolomon men Sálimgereıge qarady. Kolomonnyń rýmdyq, al Sálimgereıdiń Kereı rýynan ekenin aıtpaı tanydy. Kolomondy túrinen, boıyndaǵy dene bitisinen, naǵyz rýmdyq dese, Sálimgereıdi basyna kıgen kereı bórki men aıaǵyndaǵy jumsaq ókshesiz etiginen Kereı ekenin bilip qaldy. Ózge jigitterge sosyn baryp kóz aýdardy. Iá, bári Qypshaq ne Edil, Jaıyq boıyndaǵy basqa taıpalardan. Handarǵa, el bılep otyrǵan adamdarǵa qarsy jurtty Qulaǵý ólerdeı jek kóretin. Olardy opasyz jurt dep sanaıtyn. «Handaryna qojalaryna qarsy bolmasa, árıne, bular esh jaqqa qashpas edi» dep oılaıtyn. Al shyqty eken, oǵan mundaı tabansyzdyq, eń qasıetsizdik bop kórinetin. Ondaı adamdar Qulaǵýdyń oıynsha, jer basyp júrýge tıisti emes. Al qashýdyń sebebi — quldyqtyń aýyrlyǵy, elin - jurtyn saǵyný tárizdilerdi ol esepke tipti almaıtyn. Bul joly da solaı boldy. Qas bolsa buǵan Berke qas, al onyń handyq júıesi, el bıleý dástúri unamaıdy emes. Qashqan adam jalǵyz hanǵa qarsy emes, onyń jalpy handyq ústemdigine qarsy. Mundaı adam búgin Berkege qarsy shyqsa, erteń oǵan qylyshyn bolmasa, taıaǵyn ala júgiredi. Óz hanyna opasyzdyq istegen adam bóten eldiń hanyna da opasyzdyq isteıdi. Mundaı opasyzdar jer basyp júrýge tıisti emes Qulaǵýdyń sheshimi osy. Sondyqtan olar ólýge tıisti. Myna Qypshaq jigitteri jaıynda da Qulaǵý birden osylaı sheshimge kelgen.

Syrqaty janyna batqan saıyn Qulaǵýdyń minezi aýyrlaı túsken. Úkimderinde de ólim jazasy qoldanylǵan qatal sheshimder burynǵysynan anaǵurlym kóbeıgen. Óz kúni taýsylýǵa aınalǵan soń ózgelerdiń de kúniniń tezirek bitkenin tileıtindeı kóringen. Rasynda da solaı edi.

Ilhan qaıtadan qyzǵa qarady. Bul joly da ol qyzdyń appaq júzin emes, jerde shubatylyp jatqan qos burymyn kórdi. Mundaı shashty ol ózgelerdi bylaı qoıǵanda, búkil sulýlyǵy álemge taraǵan, tal shybyqtaı buralǵan, suńǵaq moıyn farsynyń qyzdarynan da kezdestirgen emes. «Shirkin-aı, myna qos burymdy bilekke orap kórer me edi»,— dedi ol kenet qyzdan góri onyń jerde jatqan shashyna qyzyǵyp ketip. Qyzdy, onyń janynda turǵan erine degen symbatty deneli rýmdyqtan qyzǵanǵandaı boldy.

Úsh aq jibek shatyrdan tikken ordasyna kirip, ekinshi shatyrdaǵy tájin kıip, úshinshi shatyrdaǵy altyn taǵyna otyrǵannan keıin, basyn ıip esik aldynda turǵan ýáziri El-Eltebirge:

— Adaq-noıandy shaqyr,— dedi.

Birinshi esik ekinshi esikke:

— Adaq-noıan kirsin! — dedi.

Ekinshi esik úshinshi esikke:

— Adaq-noıan kirsin! — dedi.

Ordanyń syrtqy esiginiń aldynda qolyn qýsyryp buıryq kútip turǵan múlázım ar jaǵyndaǵy Adaqqa:

— Júrińiz, qurumetlı noıan Adaq,— dedi.

Adaq orta boıly, tórtpaq kelgen, ıeginde bes-alty tal jańa shyqqan saqaly bar monǵol jigiti edi. Qazir myńbasy bolatyn. Osydan úsh jyl buryn ákesin óltirgen ılhan Qulaǵý shaqyryp jatyr degende quty qashyp ketken. Qymyz iship otyrǵan saptyaıaǵy qolynan túsip kete jazdaǵan. Arabtarmen kezdesken sońǵy bir urysta, myńdyq qolyn durys basqaryp Qulaǵýdyń kózine túsken. Tipti, áskerler bógelip qalǵan bir aıqasta, alǵa jeke túsip, erlik kórsetip, ılhannyń ózinen altyn qanjar alǵan. Sóıtse de... Ákesin ılhan óltirtkennen keıin, han ishi, túlkiniń inindeı qatpar-qatpar eken ǵoı dep túsinip qalǵan noıan Qulaǵý shaqyryp jatyr degende shyn shoshyp ketken.

— Aldıar taqsyr,— dep han otyrǵan shatyrǵa kirgennen keıin Adaq basyn ıip mólıe qaldy.

Basyn kóterse bireý qylyshpen shaýyp jiberetindeı, bosaǵadaǵy kúzetshilerden sál joǵaryraq baryp turdy, esiktiń eki jaǵynda, ýázir El-Eltebir men qolynda jýan dápteri bar múzálim ıile qalǵan.

— Adaq-noıan, sen bizge ókpeli emessiń be? — dedi Qulaǵý.

— Joq, aldıar taqsyr.

— Solaı bolǵany jón. Bul fánı dúnıede basyn alyp júre almaıtyndar kóp bolady. Ondaı bastardyń kimge keregi bar? Iá, solardyń biri ákeń marqum Baıjý edi...

Ilhannyń sóziniń tórkini nede ekenin túsinbeı, Adaq-noıan úndeı almady.

Qulaǵý sózin jalǵaı tústi:

— Al sen ákendeı emes sekildisiń. Sońǵy urysta bizge shyn jan-tánińmen berilgen er jigit ekenińdi kórsettiń.

Ilhannyń ne aıtaıyn degenin Adaq áli túsingen joq. Tek «eger sizderge jan-tánimen berilgen adamdy izdeseńder, ol meniń ákem edi ǵoı. Al oǵan ne istedińder?» dep oılady da qoıdy.

Ilhan sózin budan ári soza berdi.

— Sol kórsetken qurmetiń úshin,— dedi Qulaǵý, sóıdedi de sál toqtaı qaldy. Tabany qyza túskendeı kórindi. Bul ustaǵaly kele jatqan aýrýynyń belgisi. Ol únemi osylaı bastalatyn. Qyzý osylaı tabanynan belgi berip, birte-birte joǵarylap, bıe saýymyndaı mezgil ótkende óne boıyn órtep, bar aqyl-oıynyń tas-talqanyn shyǵaratyn. Qulaǵý alystaǵy bir qaýipti úndi tyńdaǵandaı, qabaǵy qatýlanyp ún-túnsiz otyrdy da, sózine qaıtadan kiristi.— Iá,— dedi ol,— sol urystaǵy qyzmetiń úshin, biz seni túmen basy etýdi uıǵardyq.— Endi ol El-Eltebir men múlázımge kezek qarady,— jarlyqqa osylaı dep jazyńdar.

— Qup,— dedi ana ekeýi burynǵysynan da ıile túsip. Múlázım, sol sátte-aq aq jýan dápterine birdemelerdi túrtip aldy.

— Jaqsylyǵyńyzǵa raqmet, aldıar ılhan Qulaǵý! — dedi Adaq tizerleı otyra qalyp, qylyshyn sýyryp alyp, jalańash júzinen súıdi.— Óle-ólgenshe sizge adal qyzmet etýge ant etemin.

Túmen ámirshisi bop belgilenip turǵanda, soǵys qumar monǵolǵa áke ólimi degen ne? Kútpegen qýanysh Adaqty zamatta ózgertip jiberdi. Kózine shattyq uıalap, betine qan júgirdi.

— Jaqsy,— dedi Qulaǵý ádettegisindeı asyqpaı sóılep.— Al endi túmen ámiri Adaq-noıan jarlyqtyń ekinshi tarmaǵyn esti. Sen qaramaǵymyzdaǵy Qypshaq pen monǵol jigitterinen qurylǵan jańa qosyndy alasyń. Bir aptadan keıin, Shemahaǵa taıap qalǵan Noǵaı áskerine qarsy shyǵasyń. Olar ázirge bizdiń qosyndy alǵa júrgizbeı toqtatyp tur. Biraq bul daǵdarys bir aptadan aspas. Noǵaı bergi jazyqqa shyqqan tusta, sen Qypshaq-monǵol atty ásker túmenimen olardy shaýyp beresiń!

Adaq sál oılanyp qaldy.

— Onda maǵan aldıar taqsyr, osy eldiń jigitterinen qurylǵan qosyndy berińiz.

— Nege?

— Qypshaq, alandar musylman ǵoı, Baǵdatty shapqanda da olar burynǵysyndaı erlik kórsetpegen. Beıbarysqa salǵanda da bálendeı bettemedi. Al Noǵaıdyń áskeri...

— Jaraıdy,— dedi Qulaǵý.— Basqa qosyn al.— Endi ol El-Eltebirge qarady.— Álgi qolǵa túsken qashqyndardy alyp kelińder. Syrtta turǵan ózge noıan ámirler de kirsin.

Ilhan shatyr-saraıy óte keń bolatyn. Tutqyndardy bosaǵanyń bir jaǵyna tizip turǵyzdy. Ber jaqtarynda qarýly kúzetshiler. Báriniń qoldary qyl arqanmen baılanǵan. Tek Qundyzdyń ǵana qoly bos. Ol úıge qos burymyn eki qolymen kóterip kirip edi, endi qoıa berdi. Qalyń, qap-qara shash, jan-jaǵyna tógilip úıirilgen jylandaı qyzdyń aıaǵynyń astyn alyp ketti. Mundaı da shash bolady eken-aý! Úıge kirgen noıan ámirler de, ılhannyń ózi de odan kózderin alar emes.

Jáne taý-tastyń arasymen qashyp, ábden júdep qalǵan Qundyzdyń túri de, bir jaǵynan adam aıarlyq solǵyn bolsa da, tabıǵı sulýlyǵymen kóz tartpaı qoıar emes. Bul keremetti taǵy kórýge ılhan saraıyna Toǵyz-qatyn da kirgen. Ol da qyz shashyna tań qalǵanyn jasyra almaı, súısine qarap tur. Bir sát Toǵyz-qatyn qyzdan ılhannyń óziniń de kóz almaı otyrǵanyn kórdi. Kózinde bir qyzǵana qalǵandaı, bolmashy sýyq ushqyn paıda boldy da áp-sátte sóne qaldy. Ol ózin-ózi zorlap ezý tartty. Myna qyz turǵanda, ılhan tutqyndarmen jóndep sóılese almaıtynyn sezdi.

— Han ıem,— dedi Toǵyz-qatyn kúlimsireı.— Myna qashqyn qyz tym júdeý eken. Jáne ózi ash pa qalaı... Erkekterdeı emes, uzaq kótere almaıdy ǵoı... Eger qarsy bolmasańyz men buny alyp ketsem, as-sý berip qaıta ákelem. Jaýapty sodan keıin de alarsyz...

Áıeliniń oıyna túsingen Qulaǵý oǵan taǵy rıza bop qaldy.

— Bolsyn,— dedi.

— Júr, shyraǵym,— dedi Toǵyz-qatyn Qundyzǵa qarap. Qyz joldastarynan aıyrylǵysy kelmeı qozǵalmady.— Júr,— dedi qaıtadan Toǵyz-qatyn. Bul joly onyń daýsynan sál qattyraq ún estildi,— As-sý iship qaıtyp kelesiń.

— Bar,— dedi Sálimgereı.— Qarnyń da ashqan shyǵar.

Qashqyn top shý degennen Sálimgereıdiń sózin buljytpaı oryndaıtyn bop ýádelesken. Qyz ún-túnsiz, qos burymyn taǵy jınap alyp, bilegine sap, Toǵyz-qatynǵa erip shyǵyp ketti.

Úıge túsip turǵan kún sáýlesin kenet bult basa qalǵandaı, saraı ishi qara kóleńkelene tústi.

Ilhan bir tamasha tús kórip jatyp, shoshyp oıanyp ketkendeı, jan-jaǵyna elegizip qarady.

— Al, sóıleńder,— dedi ol Sálimgereıge qarap bastyǵy sensiń ǵoı degendeı,— kimsińder? Qaıdan júrsińder?

Sálimgereı sál basyn ıdi.

— Men Altyn Ordanyń júzbasy edim,— dedi Sálimgereı, aıla taýyp sóılep,— rýym Kereı. Kereı tóresi Saıdja sizdiń qaramaǵyńyzda degennen keıin, sonyń áskerine kirgeli beri qaraı qashtym.— Ilhan durys istegensiń degendeı basyn ızedi. Onyń kóz aldynan jańaǵy shashy shubalǵan qyz kete qoıǵan joq edi.— Al myna kisi,— dedi Kolomondy kórsetip,— rým eliniń shirkeýin salatyn ataqty sheberi. Jurmanǵun noıan Gandjandy shapqanda, qasha almaı qolǵa túsken. Móńke Temir sultannyń úlesine tıip, Altyn Ordaǵa qul bolyp barǵan. Ata meken jerimdi bir kóreıin dep qashyp shyqty. Bul kisi ǵalamat sheber. Bitire almaı ketken shirkeý Gandjanda áli de turǵan kórinedi.

Gandja Kavkazdyń bul tustaǵy eń sulý qalalarynyń biri edi. Osy óńirdegi qalalardy aıamaı qıratyp, turǵyndaryn qan josa etip qyrǵan Jálıddın bul qalanyn sulýlyǵyna tań qalyp, kúıretpegen. Tek osy qaladaǵy ózine qarsy elderdiń basshylary otyz adamdy darǵa asqan.

Bitpeı qalǵan shirkeýdi Qulaǵý da kórgen. Onyń bitpeı qalǵan jartylaı beınesi buny da tań qaldyrǵan. Endi sol shirkeýdi jasaýshy osy kisi ekenin bilip, tabanda shirkeýdi bitirtý kerek degen sheshimge keldi.

— Iá, ol shirkeý áli tur,— dedi Qulaǵý.— Óziń aıaqtaýyń kerek.

Kolomon birden kóndi.

— Ózim de solaı oılaımyn.

Ilhan Kolomonnyń bastaǵan isin aıaqtaǵysy kelip turǵanyn túsindi. «Iá, ıá, bárimiz de osyndaımyz. Biz atamyz Shyńǵys hannyń ósıetin oryndap, bar álemdi alamyz dep áýrelenemiz. Al bul...»

— Al qalǵandaryń nege qashtyńdar?

— Mynalar osy jerdiń jaýyngerleri. Esireı bop qolǵa túsken.

Qulaǵý jańa ǵana olarǵa jóndep qarady. Syrtqy kıgenderi qypshaqı kıim bolǵanymen, shetki beseýiniń osy jaqtyń adamdary ekenin uqty.

— Al myna beseýi she?

— Bular Altyn Orda jaýyngerleri, el bılep otyrǵan adamdardyń halyqqa istegen qorlyq-zorlyǵyna shydaı almaı qashyp shyqty...

Qulaǵý kekete ezý tartty.

— Sonda ılhan Qulaǵý halyqtyń qamyn jeıdi dep qashyp keldi me?

Mundaı suraqty Sálimgereı kútpegen edi. Úndeı almaı qaldy. .

— Jaraıdy, meniń sheshimimdi estińder,— dedi Qulaǵý, qyzýdyń kelip qalǵan jerin myqynyn sıpap.— Sen, jigitim,— ol Sálimgereıge qarady,— Saıdja ómirdi izdep kelgen ekensiń, sonyń jasaǵyna qosyl,— ol Kolomonǵa buryldy.— Sen ataqty sheber, bitire almaı ketken shirkeýińdi bitir. Gandjada hrıstıandar kóp. Olarǵa bizdiń bergen syılyǵymyz bolsyn. Al myna beseýin ózińe járdemdesýge al. Osy jaqtyń kisileri ǵoı, tas qalap, balshyq aıdaýdy biletin shyǵar. Al myna beseýin erteń darǵa asyńdar. Jurttyń qashpaýyna úlgi bolsyn. Óz hanyna opasyzdyq istegen jandar, bóten handarǵa da opasyzdyq isteıdi.

— Taqsyr ılhan, bular asqan mergender. Tekke óltirgenshe menimen qosyp maıdanǵa jiberińiz. Jaýyńyzben kúresýge jaraıdy.

— Ne menimen shirkeý salýǵa jiberińiz. Taptyrmaıtyn beınetqor bolady.

— Ózimiz úıretemiz,— dedi qatar turǵan ana beseýi. Óltire kórmeńiz, taqsyr han.

— Jandaryń ashıdy, á! — dedi Qulaǵý.

Han eki aıtpaıdy degendeı ısharatpen, odan artyq Qulaǵý jaýap bermedi. Quldardyń joldastaryna jandary ashyp turǵany buny tipti ashýlandyryp tastaǵan. Al, qyzýy endi kindik tusyna taıady. «Álemniń teń jartysyn bılep tursam da, qazir ólerdeı bop qınalamyn... Múmkin ólip te ketermin. Al bizdiń degenimizge júrmegen myna beseýi nege tiri qalýǵa tıisti? Meniń ornyma osylar jan berýi kerek qoı. Átteń dúnıe-aı, sondaı ádiletsiz bolyp nege jaratyldyń, eger óz janym qalatyn bolsa, bul beseýi túgil, bar álemdi jolyma qurban eter em...»

Hannyń jaǵdaıyn túsingen Sálimgereı úndeı almady. Ol bes joldasyn qalaı qutqaram dep ishteı jantalasýda edi.

— Álgi qyz kim? Shashy nege uzyn? — dedi han.

Endi Kolomon sóıledi. Ótirik aıtýǵa jany qas sheber birden shynyn aıtty.

— Shashy solaı ósken,— dedi Kolomon.— Ol Qypshaqtyń qyzy. Meniń súıgenim.

— Onda, sen ol qyzdy shirkeýdi salyp bitirgenshe kórmeısiń! — dedi Qulaǵý.

— Nege?

— Qashyp ketesiń. Qyz tutqynda bolady. Eger shirkeýdi oıdaǵydaı etip bitirseń, sonda ǵana súıgenińdi alasyń!

Toǵyz-qatyn Qundyzdyń janynda otyrǵan. Ordasyndaǵy top nóker áıelderi, kúńderi tutqyn qyzdy qorshap alǵan.

Aldyna qoıǵan taǵamnan dám tatpaı Qundyz melshıe qalǵan.

— Sóıtip sen, elińdi tastap ana tutqyn shebermen birge qashyp shyqqan ekensiń ǵoı,— dedi Toǵyz-qatyn kúlimsireı.

— Iá. Ol meni jaqsy kóredi. Men de ony ólerdeı jaqsy kóremin.

— Árıne, seni jaqsy kóredi,— dedi taǵy kúlip Toǵyz-qatyn,— qalaı jaqsy kórmesin...— Ol Qundyzdyń jerge shubalyp jatqan qos burymyn jınap aldy.— Sheber emes, bar erkek jaqsy kórýge tıisti... Ózge áıelderde joq qasıetke olardyń qumar keletin ádeti ǵoı... Olaı bolsa...— Toǵyz-qatyn kenet tizesiniń astynda jatqan qaıshyny aldy da, ekinshi qolymen ustap otyrǵan Qundyzdyń qos burymyn, jaýyryn tusyna deıin, qıyp jiberdi. Sóıtti de qos burymdy bulańdata esikke qaraı laqtyrdy.— Dalaǵa shyǵaryp tasta,— dedi bosaǵaǵa súıenip turǵan kúńine.

Qartań kelgen kúń jerde shubatylyp jatqan shashty, dál bir jany bardaı, qolymen sıpaı jınap, baýyryna qysa syrtqa shyǵyp ketti.

Úı ishi tolǵan áıelderde de, Qundyzda da ún joq.

— Nege búıttińiz? — dedi álden ýaqytta Qundyz kózinen jasy móltildep.— Álde ol shashtar qaıta shyqpaıdy dep oıladyńyz ba?

Shyńǵys han óz kezinde monǵoldyń bar áskerin, Orda ólkesin úshke bólgen. Ózi kúngeıge, kúnge qarap turyp, oń jaǵyn, sonaý Altaı taýyna deıin jetip jatqan «Barýyǵar» dep atalatyn jaǵyn oń qanat dep ataǵan. Oǵan Boorchý noıandy bastyq etken. Sol jaǵyn, kún shyǵys jaǵyn Szın shekarasyna deıin jetetin «Jońǵar» dep atalatyn tusyn «Go ong», ıaǵnı «memleket knáz» ataǵy bar Muhlı noıanǵa basqartqan. Al ólke ortalyǵynyń áskeriniń bıleýshisi etip Noıan belgilengen. Shyńǵys han ólgennen keıin oń qanat, Batysqa deıin jerdiń basshylary Jaǵataı men Batý sanalǵan. Sol qanatyn han ordasynyń oshaq ıesi — Tele, inisi Ochıǵan jáne Esúngi noıan basqarǵan. Osy tártip boıynsha Altyn Ordanyń da áskeri eki qanatqa bólinetin. Oń qanat Tan ózeniniń batys jaǵy. Buǵan han urpaqtarynan ulysy Tan ózeniniń tómengi sheninde bolǵandyqtan Noǵaı, Berke Altyn Ordadaǵy Sıban urpaqtary, Batýdyń ortanshy uly Toqtyhannyń úshinshi balasy Altyn Ordanyń bolashaq hany Týdaı Móńke, Toqtyhannyń birinshi balasy Torbýdyń úlken uly, Altyn Ordanyń taǵy bir bolashaq hany Tóli Buqa jatatyn. Qanat aǵasy Noǵaı bop sanalatyn. Sol qanatqa ulystary Tan ózeniniń kúnshyǵys jaǵynda, Edil boıynan sonaý Maýarannahrǵa deıin sozylǵan han urpaqtary kiretin. Sol qanattyń úlkenderi Berkeniń inisi Berkenjar men Toqtyhannyń ekinshi balasy Móńke Temir edi. Bul qanatta Móńke Temirdiń on balasynyń ortanshysy, Altyn Ordanyń taǵy bir bolashaq hany Toqtaı da bolatyn.

El shaýyp, jer jaýlap alar soǵystarda, alar jer osy eki qanattyń qaısysynyń tusynda, óńirinde jatsa, oǵan sol qanattyń áskeri shyǵatyn. Tek búkil Altyn Orda tarabynan qımyldaıtyn Shyǵys Jaǵropany alý tárizdi memlekettik úlken soǵystarǵa ǵana eki qanat birdeı qatysatyn. Bul ejelgi tártip. Batý ólgeli mundaı Altyn Ordanyń bar qosyndary jaýǵa attanatyn soǵys bolmaǵan. Sondyqtan da Shırvan men Grýzıany Qulaǵýdan qaıtaryp alýǵa Noǵaı bastaǵan oń kanattyń áskeri attanǵan. Al Qaıdýǵa qosylyp Maýarannahr men Horasandy shabýǵa Berkenjar men sońynan Móńke Temir bastaǵan sol qanat jaýyngerleri jiberilgen. Ulys tártibimen qurylǵan Altyn Orda kóleminde dál osy tusta Noǵaıdan alǵyr da, bilgir de áskerı qolbasshy joq edi. Tek han bolýǵa talasar Shyńǵys jasysy boıynsha qaqy joq. Altyn Ordaǵa ıe bolar Batýdyń tikeleı bala, nemereleri bar. Jáne jas jaǵynan qaraǵanda budan úlken Batýdyń inileri de joq emes. Al Noǵaı, Qulaǵý tárizdi, Shyńǵys jasysyn myqty ustaıtyn urpaq. Sondyqtan da Berkege qarsy shyqpaǵan. Al Berke han bolǵannan keıin, bóten jurtty bıleý jóninde ekeýiniń arasynda úlken janjal da týyp qalǵan.

Berkeniń han saılanýyna Noǵaı qatty kómektesken. Sartaq pen Ulaqshy ólgennen keıin Altyn Ordanyń oń qanatynyń aǵasy Noǵaıdyń Batýdan qalǵan eki ortanshy balasy Toqtyhan men Aıýbhanǵa kóńili tolmaǵan. Altyn Orda tárizdi alypty basqarýǵa bulardyń qabileti jetpeıdi degen. Onyń ústine musylman Berkeni osy dindegi qypshaqtar men oǵýzderdiń jaqtaıtynyn Noǵaı biletin. Sondyqtan ony qoldaǵan. Osyndaı ásker men ulystyń Oń qanatynyń aǵasy Noǵaıdyń qatty kómektesýi arqyly, Qaraqorymnyń degeni bolmaı, Altyn Orda talasynda Noǵaı jaǵy jeńip, Berke han bolǵan.

Rostovtaǵy kóterilisti basqan jyly Berke han Noǵaı ońasha kezdesken. Altyn Ordanyń bolashaǵy ekeýine de qymbat. Sol sebepten ashyq sóılesken.

— Ne oıyń bar myna orusýt jurty jaıynda? — degen Noǵaı,— osylaı bir onǵyny bir onǵyǵa aıdap salyp, túlki, qarsaq jınap júre beremiz be? Baıqa, Berke, bul ózińe uqsas kóshpendi, mal baqqan, soıyl ustaǵan ógúz, qypshaq, alan, bashqurt tárizdi el emes. Sharýashylyǵy da, ádet-ǵurpy da bóten jurt. Otyryqshy jáne úlken jurt. Erteń Batý handaı alysyn boljap alatyn bir myqtysy shyǵyp, bastaryn biriktirgen kúni ózińe tap beredi. Ózińdi jem qylady.

— Óziń ne oılaısyń? — degen Berke.

— El bılep otyrǵan hansyń ǵoı, oılap júrgeniń bar shyǵar, aldymen sen aıt.

— Meniń oılap júrgen eshteńem joq. Aıta ber aqylyńdy.

— Aıtsam...— Noǵaı endi óz oıyn esh búkpentaısyz jaıyp salǵan.— Ana qytaı jerine kirgen Qubylaı tárizdi Altyn Orda orúsýt jerine kirýi kerek. Qubylaı qytaıdyń qandaı patshasy bolsa, sen de orusýttyń sondaı patshasy bolýyń kerek. İshinde otyryp bıleý, syrtynda turyp túlki, qarsaq jınaý emes.

— Qytaıǵa kirip, Shyńǵys hannyń uly handyǵyn joǵaltqan Qubylaıdaı orusýt jerine kirip Altyn Ordadan aıryl deısiń be? Joq, bunyń bolmaıdy. Jáne orusýt seni ońaı kirgizip jatyr ma, bunyń baryp turǵan úlken soǵys qoı.

— Soǵys bolsa, she? Onda mynany iste. Birtindep ana orusýt onǵylarynyń ornyna Altyn Orda adamdaryn qoı. Ár omaǵyn monǵol, Altyn Orda bekzadalary basqarsa, jaı jurty ne isteı alady? Jyly-jyly sóıleseń jylan ininen shyǵady, qatty-qatty sóıleseń musylman dininen shyǵady dep, tizeńdi qattyraq batyryp, aýyzdyqtap ustap, birte-birte ol jerge Altyn Orda elin kóbeıtse, orusýt qaıda barady? Qubylaıǵa shoqynǵan ana qytaılardaı, olar da bizge shoqynady, baǵynady.

— Orusýt, qytaı emes, áli bilmeı júrsiń be? Jibergen adamdaryńdy, úı-ishimen, sol kelgen kúni-aq túnde órtep jiberer.

— Sen taǵy jiber. Áskermen jiber. Kónbeıdi eken qyryp-joısyn. Bireýin óltiredi eken, ekeýin óltiredi eken, sen úsheýin jiber. Tartynbaı birjolata jaýlap al.

— Oǵan Altyn Orda monǵoly túgil, búkil jer júziniń monǵoly jetpes.

— Baıqa, Berke! — degen ashýlanyp qalǵan Noǵaı.— Búgin oǵan osyny sen istemeseń, erteń áldengeninde osyny saǵan orusýt isteıdi. Búgin ony sen óltirmeseń, erteń seni ol óltiredi. Búgin olardyń qalalaryn, jerin basqarýǵa adamdaryńdy sen jibermeseń, erteń seniń jerińe, qalańa, seni basqarýǵa adamdaryn ol jiberedi. Búgin sen ony - monǵol etpeseń, erteń ol seni orusýtqa aınaldyrady. Baıqa, Berke, ol kóp el, qapy qalyp ókinip júrme. Baıqa!

— Men muny áldeqashan baıqaǵanmyn,— dedi Berke áldeneden sharshaǵandaı júzi tez ózgerip,— átteń, kesh baıqadym.

Noǵaı sup-sur bop ketken.

— Sen ne dep maltańdy ezip tursyń!

Bul hanǵa aıtylatyn sóz emes edi. Han biraq ashýlanbady. Buny aıtyp turǵan áıgili Noǵaı bolǵandyqtan ba, álde óziniń sóziniń tym qubyjyq kóringenin sezgendikten be, áıteýir, ol tunjyraı tústi. Noǵaı da qatty sózdi aıtýyn aıtyp qalsa da, tym artyq ketkenin túsindi. Biraq, keshirim suramady. Dál qazir oǵan óz basynan góri Altyn Ordanyń keleshegi qymbat edi.

— Iá, solaı,— dedi Berke qaıtadan,— Orda tútini túzý ushpaıtyn sekildi. Kúdigim kóp.

Noǵaı oǵan tesile qarady. Ózi biletin Berke mundaı emes edi, qaraspandy sýaltyp, dúnıege úmitsiz qarap turǵan dármensiz handy ol birinshi ret kórip tur.

— Aıt! — dedi Noǵaı Berkege buıyrǵandaı etip.— Sen nege óıdeısiń?

— Jan-jaǵyńa nege qaramaısyń? — dedi Berke kenet basyn kóterip ap ashýlana.— Batýdyń qandy qylyshy sonaý teńiz shetindegi elderge deıin jarqyldaǵan. Sol kúndi oılap turyp ózim, qaıran qalamyn. Osy óńirdi ıemdengeli elý jyl - aq ótipti. Óz hálimiz ózimizge aıan ǵoı. Anaý orusýt eli, kúnnen-kúnge kúsheıip keledi. Rastaý, Iarasýl, Sózdel, Tber, Ústiktegi ereýilderdiń kúshin aıtsań ǵoı bárinen de. Lapyldap jalyn shashyp tur. Sen eger qoldaryna ot alyp qarańǵy túnde bizge qarsy kóterilgen halyqty kórseń! Doly tolqynymen jutyp jiberetin bir alyp teńiz dersiń! Al óz Ordanda tynyshtyq bar ma?

— Bastaryn kóterse, basyn al. Aıama! Qaýip týdyratyn tiri quldan, qaýip týdyrmaıtyn óli qul artyq, meıli biri de qalmasyn!

— Biraq odan qater azaıaıyn dep tur ma? Shyban degen shegirtke bar, ana bir jyldary egindi bitik óndiretin bolǵarlardyń jerinen kórgem, neǵurlym kóp óltirseń, solǵurlym óse beredi. Tirisi ólgenderiniń etin jep kóbeıedi... Mysalǵa álgi Sálimgereı degendi alaıyq, alańda bas kótergen quldardy ol óz kózimen kórgen joq pa? Kórdi. Al soǵan qaramaı, ol bizge qarsy kúsh jınap jatqan kórinedi.'

— Sen oǵan kúsh jınatpa! Ustap al da, sońynan eretin tobyrlarynyń aldynda basyn kes!

— Aıtýǵa ońaı!

— Já, taǵy neń bar?

— Iá, áli aıtarym kóp...— Berke sól oılanyp qaldy da, qaıtadan sóılep ketti.— Iá, uly Batý qolyna shoqpar, naıza ustaǵan kóshpendilerdiń balalarynan tas-túınekteı bop qurylǵan, qumyrsqadaı qaptaǵan áskerimen alystaǵy teńiz jaǵasyna deıin bardy, orusýttar tárizdi uly jurtty tize búktirdi, óz Ordasyn nyǵaıtty. Al ýaqyt asaý teńiz tárizdi, qandaı jartasty bolsa da, kemirip jep úlgiredi. Al biz qolyna naıza, shoqpar ustaǵan, jurtty qamshymen baǵyndyrǵan, sonaý babamyz Shyńǵys hannan kele jatqan kóshpendilerdiń Ordasyn qurǵanda, sol Ordamyz, áli ýaqyt degen tajaldyń tegeýrinine shydaıdy dep senip qurdyq pa? Árıne, sendik. Shyńǵys babamyzdyń toǵyz quıryqty aq súldesi máńgi-baqı álem ústinde jelbirep turady dedik. Jáne ony qulatpaımyz dep te oılappyz - aý! Mine, bizdiń taǵy bir qatemiz. Sondyqtan biz sol shoqpar, naızamyzdy ustaǵan qalpymyzda at ústinde qaldyq. Ózge jurt egin ekse, biz solardyń eginin órtedik, qarý-jaraǵyn tartyp aldyq. Jańa aıttym ǵoı, ózge elder kúsheıip keledi dep. Olar kúsheıgen saıyn óziniń ot basynyń amandyǵyn tilep bizge kerek qarýyn olar ózimizge qarsy kezenbeıdi deısiń be?

— Sen Altyn Ordany ondaı kúıge jetkizbe! — dedi Noǵaı qabatyn kókjaldaı gúr-gúr etip.— Adam adam bop jaratylǵaly qıanat, zorlyq onymen birge jaratylǵan. O da máńgi kúshtiń biri. Altyn Orda — sol kúshtiń tegeýrindi aldaspany. Aıamaı silte!

Berke basyn shaıqady.

— Almas qylysh qansha myqty bolǵanmen de qara tasqa sala berseń, onyń da júzi muqalady.

— Monǵoldyń qısyq qylyshy almastan da berik. Ol muqalmaıdy,— dedi Noǵaı, ozbyrlana.— Sol úshin de Uly Shyńǵys hannyń toǵyz quıryqty aq týynyń astyna ıisi monǵoldyń bári jınalǵan.

— Monǵol ataýlynyń bári bir emes.

— Joq, bári bir! Bári bir bolsyn dep atamyz Shyńǵys han, arat reksh arattyń da aýzyna maı jegizgen, astyna at mingizgeni!

— Uly atamyz búkil monǵoldy ondaı kúıge jetkizdi dep kim aıtty saǵan? — Berkeniń ashýdan sary túsi qyzyl - kúreńdenip ketti.— Eger uly atamyz óz urpaǵyn, noıandaryn arattarmen qatar qoıatyn bolsa, onda ol álem ıesi Shyńǵys han atalmas edi. Joq, uly atamyz kimniń kim ekenin aıyra bilgen. Eger sen aıtqandaı, bar monǵol bir monǵol bolsa, eger uly atamyzdyń Ordasy bar monǵoldy birdeı jarylqaǵan bolsa, onda Arǵúsún hýýrshyny nege anandaı sózdi aıtty? Esińde bar ma, álem ıesi Shyńǵys han Solongony jeńip patshasynyń sulý qyzyna úılenip, eline qaıtpaı keshigip jatqanda, sońynan izdep kelgen Arǵúsún hýýrshyǵa «bala-shaǵam aman ba? Jubaıym aman ba?» degen suraǵyna jaýshynyń aıtqany? Umytyp qalsań esińe túsireıin. Jaqsylyqty baǵalaı bilý úshin, jamandyqty da umytý kerek.— Berke Noǵaıdyń sózin kútpeı ashýly daýyspen Arǵusun hýýrshynyń sózin taqpaqtaı jóneldi.

«Jubaı, balalaryń — bári aman!
Biraq halqyńnyń halin sen bilmeısiń —
Jubaıyń, balalaryń — bári aman!
Biraq jurtyńnyń jaıyn sen bilmeısiń —
Byt-shyt bolǵan aýzymen,
Jegeni teri, aǵashtyń qabyǵy,—
Elińniń kúı-áreketin sen bilmeısiń!
Tilim-tilim ernimen,
İshkeni qara sý, qardyń qaldyǵy,—
Halqyńnyń dástúr - hálin sen bilmeısiń!»
Ekeýi de ún-túnsiz tunjyraı qaldy...
Noǵaı endi Berkege tańdana qarady.

Rasynda da bul burynǵy Berke emes edi. Qataldyǵy, altyn taqqa qumarlyǵy qalmasa da, bul bátýasyz dúnıeden túńile bastaǵan, altyn taqtyń ústinde otyrýdyń ózi qandaı qıynyn túsingen, boıyn sharasyzdyq bılegen Berke edi.

Noǵaı taǵy gúr ete qaldy.

— Sen mundaı kúmánmen Ordandy basqara almaısyń! — dedi kenet kózinen ot shashyp.— Onda taǵyndy maǵan ber! Sonda kór Ordanyń uzaq ómir súrýine ne kerek ekenin!

Berke myrs etip kúldi. Noǵaıdyń sońǵy jyldardaǵy qylyǵynan Berke kúptene de, qorqa da bastaǵan. Ashýynyń ústinde sózdiń yńǵaıyna qaraı aıtyp qalǵanda bolsyn, Noǵaı endi syryn aıdaı ashyq aıtty. Bul, árıne, Noǵaı men Berkeniń arasynda qandaı or jatqanyn ańǵarta tústi. Sońynan baryp, bul Shyńǵys hannyń taǵy bir urpaǵy Toqtaı Orda taǵyna otyrǵanda, ne Noǵaı, ne Toqtaı ólmeı ótkel bermes, qandaı tereń tuńǵıyqqa aınalǵanyn kórsetti.

Shynynda da bul Orda bıleýshileriniń arasyndaǵy alaýyzdyqtyń bastalýy edi. Al alaýyzdyq júrgen jerde qandaı is bolsa da túıinin bosatpaı qoımaıdy. Alaýyzdyq ásirese, bularǵa qaýipti edi. Óıtkeni, Orda bıleýshisi Berke qandaı myqty bolsa, ulys aǵasy sanalǵan Noǵaı da sońynan ergen eli bar, qarýly áskeri de mol, aıta qalarlyqtaı kúsh ıesi edi.

Berke Noǵaıdyń oıynyń qaı jarǵa aparyp urǵaly turǵanyn túsindi. Túsine turyp, birden ony shaýjaıdan ala túsýge qaýiptendi. Sondyqtan ol jaltarma jaýap berdi.

— Taǵyńdy maǵan ber deısiń be? — dedi ol salqyn ezý tartyp. Men ony qulamaıtyn etemin deısiń ǵoı. Joq, Noǵaı, Orda irgesi meniń kezimde de shaıqalmaıdy. Biraq, áıteýir irgesi berik bolsyn degen oı ǵoı meniń aıtpaǵym.

Berkeden eshteńe shyqpaıtynyn bilip, Noǵaı ashýlanyp júrip ketken. Mine, sodan beri ekeýi araz. Berke ony urynshaq, kileń soǵys izdep tynysh júrgisi kelmeıdi dese, Noǵaı Berkeni, Orda bolashaǵyn oılaı almaıtyn boz ókpe, tek han taǵyna otyrǵanyna máz dep, Orda taǵyna ylaıyqty adamdy izdeı bastaǵan. Muny sezip qalǵan Berke Noǵaıdan qutylýdyń jolyn izdep, ony osy attanysqa jibergen.

«Qulaǵýmen soǵysasyń» degendi estigende Noǵaı shyn qýanyp qalǵan. Qulaǵýdyń kúsheıip bara jatqanyn bul da biletin. Keshegi Shyńǵys jasysy boıynsha Altyn Ordaǵa jatatyn Ázerbaıjan men Grýzıanyń teriskeı jaǵyn basyp alǵanyna da narazy edi. Endi sol jerlerdi qaıtarý ózine tapsyrylyp tur. Noǵaı bul iske qulshyna kirisken. Jáne ózine shyn serik, dos tabamyn deseń soǵystan yńǵaıly eshteńe joq. Munda adam biri keýdesin oqqa tósep, adal dos bola alady. Onyń ústine Noǵaı Berkeniń óz oıynan shyqpaǵanyna qatty renjip qalǵan. Endi oǵan qarsy odaq uıymdastyrý da oıynda bar edi. Mine, túbi sol odaqqa kerek bolar dep, óz qolyna kirip qosylǵan han urpaqtaryna kóńilin erekshe bóldi. Ásirese, Batýdyń balasy Toqty hannan týǵan Týdaı Móńke men sol Toqtyhannyń nemeresi, úlken uly Tarbýdan týǵan Tóle Buqany ózine tarta bastady. Sál esersoqtaý, ańǵal Týdaı Móńke shý degennen-aq, Noǵaıdyń asyrandy kúshigi tárizdi birden sońynan erdi. Altyn Ordaǵa han ózim bolmasam da, aıtqanymnan shyqpaıtyn osyndaı bir oǵlandy qoıǵan jón dedi Noǵaı. Al Tóle Buqa Týdaı Móńkeden ustamdy da, aqyldy da edi. Biraq, bul da Noǵaıdyń osy attanystaǵy erligin, aılakerligin kóńiline qoshamet etti. Osylaı láshkarqash-ı buzuryq, ózge ámir, noıandarǵa da yqpaldy qatty júrgizip, tóńiregindegi jurtty myqtap túıildire berdi.

Al bunyń qosyndary bul kezde Batýdy alyp Shemaha men Gúnjanǵa taıap qalǵan.

Sálimgereıdi júzbasy etip, buıryq berilsin degen kúni, bunymen birge Altyn Ordadan qashqan Qypshaq jigitterin óltirilsin dep jazǵyrsa da olardyń qandaı tásilmen ólýge tıisti ekenin aıtýǵa úlgirmeı, Qulaǵý keseli ustap, qatty aýyryp qalǵan. Kolomon men esireı serikterin Qundyzǵa jolyqtyrmaı El-Eltemir sol kúni-aq Gúnjanǵa qarýly kúzetshilermen júrgizip jibergen. Al tutqyn adamdardy qandaı jazamen óltirý monǵol ádetinde úlken oryn alatyn bolǵandyqtan, bul jóninde ılhannyń resmı nusqaýyn estimegen soń, óz erkimen olardyń úkimin aıtýǵa bata almaı, Qypshaqtyń qashqyn bes jigitin erteńge deıin bir shatyrǵa qamatyp qoıǵan.

Sol kúni El-Eltemir Sálimgereıdiń qaramaǵyna tıisti júz jigitin bergen. Jańadan bolǵan júzbasy Saıdja qolyna erteń júrýge ruqsat alǵan. Jańa júzdikti Orda syrtyna shyǵaryp, saıdyń qoınaýyna túneýge aparyp tastaǵan. «Búgin osynda uıyqtańdar, erteń kún shyǵa júremiz» degen olarǵa. Sol kúni ebin taýyp Toǵyz-qatynnyń kekse kúńi arqyly kúzetke alynǵan Qundyzben jolyqqan. Bolǵan oqıǵanyń bárin aıtyp bergen. «Sen Kolomonnyń shirkeýdi salyp bitirgenin kút. Ol tezirek salýǵa tyrysamyn dedi. Al men endi, tutqyndaǵy jigitterdi bosatyp alyp, taý ishine qashamyn. Ózimiz sekildi qashqyndardy jınap alyp, jasaq quryp, myqtylarmen alysýǵa kirisemin. Óziń kórip otyrsyń. Altyn Ordasy da, ılhany da báribir eken, qaıda barsań sorlaıtyn biz ekenbiz ǵoı. Bizge báribir tendik joq eken, sol teńdikti kúshpen alýǵa kirispekpiz. Tarabı men Boshman sekildi qol jınap, kúresip baǵamyz» degen.

— Sonda men qaıda qalam? — degen kózinen jasy móltildep Qundyz. Ne isteımin? Odan da ózderińmen birge ala ket.

— Kolomon bosanbaı saǵan bul Ordadan ketýge bolmaıdy,— degen Sálimgereı.— Jáne bizben birge qazir sen júre almaısyń. Qandaı kúıge ushyraıtynymyzdy qaıdan bilesiń... Sen ázirge osynda qal. Biz seni tastap ketpeımiz. Ana kekse kúń habar jetkizip turady.— Ol seniń tuqymyń, Qypshaqtyń qyzy eken.

Baǵana han Saraıynan bir noıandy kórdim... Áli anyǵyn bilmeımin. Eger jıyrma jyldan beri meniń izdep júrgen jaýyzym Taıbýly osy noıan bop shyqsa, odan óshimdi almaı keıin qaıtpaımyn... Túri tym uqsas, aty-jónin áli bile alǵam joq. Átteń dúnıe-aı.

Sálimgereıdiń «átteń dúnıe-aı» deıtindeı bar. Ol kezde Sálimgereı on úshte edi. Shyńǵys hannan jeńilgen Kereı rýynyń biraz jurty ata meken jerin tastap Shyǵys Túrkistanǵa aýysqan. Sonyń ishinde Ýan hannyń jaýyngeri osy Sálimgereıdiń ákesi Qoldan da bolǵan. On jyl ótpeı monǵol noıandary Shyǵys Túrkistanǵa da kelgen. Bul aradaǵy halyq qolyna soıylyn alyp monǵoldarǵa qarsy shyqqan. Biraq nópir jaý olardy tabanynyń astyna salyp, taptap tastaǵan. Osy kezde eńgezerdeı qara noıan Taıbýlynyń jasaǵy quz tastardy tasalaı kelip, Teriskeı Alataýǵa qaraı qashyp bara jatqan Qoldannyń tobynyń dál ústinen shyqqan. Olardyń bar malyn, dúnıe-múlkin talap alǵan. On úsh jasar Sálimgereıdiń kózinshe, álgi qara noıannyń ózi buryn da urys ústinde talaı kezigip júrgen Qoldandy tanyp, qylyshpen shaýyp óltirgen. Sosyn dál osylaı sheshesin de shapqylaǵan, buny kórgen bala qulyndaǵan daýsy quraqqa shyǵyp, qalyń qaraǵaıdyń arasyna qaraı qasha jónelgen. Qara noıan buny da óltiretin edi, ne quly etip eline alyp ketetin edi, tek aqylynan adasa jazdaǵan Sálimgereı oıbaıyn salyp, qalyń aǵash ishine qaraı júgire bergen. Attyly noıan sál qýa túsken de, toǵaıǵa kire almaı qalyp qoıǵan. Sondaǵy qara noıan jasóspirim Sálimgereıdiń máńgi esinde qalǵan. Artynan onyń Taıbýly degen atyn da bilgen. Jáne tiri qalǵan kempir-shal, qatyn-qalash ólgenderin jerlegende, áke-sheshesiniń tompıǵan jas qabiriniń basynda turyp ósip jigit bolǵanda Taıbýly noıandy kóz aldynda áke-sheshesin qylyshpen shapqylap óltirgeni úshin óz qolymen baýyzdaımyn dep antyn bergen. Sol kúnnen bastap Taıbýly esinen shyqpaǵan. On jetige shyǵyp, alǵashqy ret Tarabıdyń jasaǵymen urysqa qatysqanynda, osy Taıbýly kezdeser me eken dep bir jebesin jeke ustaǵan. Biraq Taıbýly kezdespegen. Sodan beri Sálimgereı ony izdeýmen bolǵan. Bireýlerdiń Qypshaq jerine ketti degenin de qulaǵy shalyp qalyp, Tarabı kóterilisi basylǵan kúnderi áli monǵoldar almaǵan bóten jerge emes, Shyńǵys hannyń týy jelbiregen Altyn Ordaǵa qashqan. Shelkeneni óltirgennen keıin, taǵy ózine tanys jaqqa emes, taý-tasy jat Qulaǵý handyǵyna qaraı bettegen. Bulaı etýiniń de Kolomonmen ýádelesýinen basqa taǵy bir sebebi bar edi. Sálimgereı osydan eki jyl buryn Taıbýlyny Qulaǵý handyǵynda dep estigen. Ilhan shatyryna kóp noıandar kirgende sonyń ishinde jelke júni údireıgen qara dońyzdaı Taıbýlyny shyramytqan. Biraq dál sol ma, álde tym uqsas bireý me, anyq-qanyǵyna kózin jetkizgisi kelgen.

Sálimgereı Qundyzdyń shashynyń kesilip qalǵanyn jańa kórdi. İshi ýdaı ashyp ketti.

— Shashyńdy nege kestiń? — dedi ol.

— Ózim emes. Ana...— Qundyz solqyldap jylap jiberdi.

— Kim?

— Toǵyz-qatyn...

— Nege kesti?

— Erkekter seniń shashyńa qyzyǵady deıdi.

Sálimgereı býlyǵa qaldy.

— Qap! — dedi ol,— Toǵyz-qatyn túgil qyryq qatyn bolsań da at artyna bir mingizdirermin! — Sodan keıin Qundyzǵa qarady.— Jaraıdy, basyń aman bolsyn, shashyń áli-aq ósedi ǵoı,— dedi.

— Ras pa, aǵataı?...

— Ras bolǵanda qandaı! Kolomonmen ekeýińniń toıynda shashyń burynǵysyndaı jer tósep jatady...

— Ol toıdy sonshama uzaq kútemiz be, aǵataı?..

— Joq, uzaq kútpeısiń,— dedi Sálimgereı qyzdy jubatyp.— Shashyń tez ósedi. Kolomon da shirkeýin tez salyp bitiredi.

— Aıtqanyń kelsin, aǵataı!..

Bul kezde qas qaraıyp qalǵan. Sálimgereı «Qundyzdy Kolomonǵa aman tapsyrmaı elge qaıtpaıtyn bop» úıden shyqty. Qundyz jylaı-jylaı qala berdi.

Ońtústiktiń ymyrty tez qoıýlanatyn ádeti ǵoı, dala qap-qarańǵy bola qalypty, Sálimgereı Orda syrtyndaǵy tutqyndar qamalǵan shatyrdyń búıir tusyna kep uzaq jatty. Eki qadamdaı eńbekteıdi de, taǵy jatady... Osylaı aqyryndap ol shatyrǵa taıaı tústi. Shatyrdyń túp jaǵynan bir top shı kórindi. Sálimgereı asyqpaı solaı qaraı eńbektep keledi... Shatyrdy qorǵap jalǵyz jigit júr. «Bul kim eken,— deıdi ishinen Sálimgereı,— bireýdiń jalǵyzy ma?.. Joldastaryn qutqarǵaly kele jatqan ajaldyń ózine taıap qalǵanyn bul beıbaq qaıdan bilsin!.. Qaıtesiń, soǵys ıttiń osysy - aq jaman, buny óltirmese — joldastarym óledi... Obaly ılhanǵa!» '

Sálimgereı serikterin qaıtkenmen de qutqarýǵa bel býǵan. Qolǵa túsip, ózim ólermin degendi tipti oılamaǵan. Bul qashyp shyqqandaryn esinen shyǵara almaǵan. Sálimgereı onsyz da qatty ókinishte edi. «Kolomondy Berke at etip tarttyrmaq bolyp jatqanda, jurt tanymaıtyndaı bop qara kıinip baryp, quldardy kóteriliske shaqyrǵanym durys boldy ma, álde qatelestim be?» — dep san tolqyǵan. Ózegi órtenip, ólerdeı bop san qınalǵan. Sol kúni tógilgen qan, sol kúngi ólgen quldar «sen bolmaǵanda biz búıtpeıtin edik qoı» — degendeı qoıarǵa janyn jer taptyrmaǵan. Biraq ol kúni quldar kóterilisinen basqa jol joq edi ǵoı. Myń san qul ólgenmenen, júz myń san quldyń kóńili oıanǵan joq pa? Kúrese berse, alysa berse, alysa berse, quldyqtan qutylatyn joldyń bar ekenin túsingen joq pa! Jáne ol jol tek qan tókken, jan bergen kúres arqyly keletinin sol túnde quldardyń ózderi uqty emes pe? Iá, uqty. Sol túnde qolyndaǵy shynjyryn joldastary balǵamen uryp syndyrǵanda, eki qoly bosaǵan bir mosqal quldyń dýal ústine shyǵyp alyp: «kórdińder me, men shynjyrdan bosandym, eki qolym bos! Myń jyl shynjyrly ómir súrgenimshe, osylaı shynjyrsyz, bir tún táýelsiz júrgenim qandaı qýanyshty! Qazir shyn baqyttymyn qolym kisensiz, jaýymnyń jaǵasynan ala alamyn!» dep, jurtqa shynjyrdan bosaǵan qoldaryn joǵary kóterip, shattana aıqaı salǵany Sálimgereıdiń esinde, ózi de sol túni bostandyqtyń, teńdiktiń osylaı keletinin túsingen. Sóıtse de... sonaý myń san adam bir-aq kómilgen mola oıynan tipti ketpegen. Oǵan sol moladaǵylar: «Bizdi umytpa, biz úshin sen kúres, handardaǵy kegimizdi sen al!» dep jatqandaı bolatyn da turatyn. Osy ýaqytqa deıin úı bolyp tútin tútetip, erkek bolyp jar qushaqtap, bala súıip kórmegen Sálimgereı, osydan baryp jalǵyz jańqasy qalǵansha, endigi ómirinde kúshtilermen alysyp ótýge ózine-ózi sert bergen. Qazirgi qımyly da osy sheshimnen týǵan.

Sálimgereı shı túbine jetti. Dál osy kezde shatyrǵa qaraı shapqan attyń dúbiri estildi. Sóıtkenshe bolǵan joq, shapqan at shatyrdyń syrtyna kep toqtady. «Áı, barmysyń?» — dedi bir jýan daýys. «Barmyn ǵoı...» — dedi oǵan kúzetshi. Daýsyna qaraǵanda bala jigit ekeni sózsiz. «Tutqyndaryń qalaı, tynysh pa? — dedi jýan daýys. «Tynysh bolmaı, qol-aıaqtaryn qyl arqanmen matap tastaǵan soń...» — dedi bala daýys. «Jaraıdy, aırylyp qalma. Aırylyp qalsań, ılhan jon terińdi tirideı sypyrady» — dedi jýan daýys. «Bala deısiz be ony bilmeı...» — dedi bala daýys. «Onda kúzete ber. Aı shyǵa, bóten jigit keledi» dedi jýan daýys, sirá ketpekshi bolýy kerek, endi kúzetshi bala jigit asyǵa sóıledi. «Aǵa, dedi ol, bulardyń bárin erteń óltiredi deıdi. Ózderi kileń Qypshaq jigitteri eken. Ne jazyqtary bar?». «Óı, ákeńniń aýzyn!.. Suraǵynyń túrin! — dedi jýan daýys kúj ete qalyp.— Ony men qaıdan bileıin, sura ana ılhan Qulaǵýdan, suraǵysh bolsań! Jáne han osy kúni jazyqtyny óltiredi dep kim aıtty saǵan! Aldymenen jazyqsyzdy óltiredi! Bilip qoı! Sondyqtan aýzyńa ıe bol! Jáne ana tutqyndardy durys baqyla! Bildiń be?» Shapqan attyń dúbiri birte-birte Ordaǵa taıap baryp estilmeı ketti. Sálimgereıge sheshim ózinen-ózi keldi. Bala jigit shatyrdy aınala bergende, sopań etip aldynan shyǵa keldi.

— Tasta qylyshyńdy,— dedi aqyryn.

Bala jigit tipti aıylyn da jıǵan joq.

— Áne, ana jerde jatyr...

Rasynda, qylyshy qolynda joq eken. Shatyrdyń eteginde jatyr. Sálimgereı tań qaldy.

— Qylyshsyz nemeneńdi kúzetip júrsiń?

Bala jigit yrjıa kúldi.

— Seniń tońqańdap kele jatqanyńdy baǵana kórgem... Shaqyraıyn, ne ózim baraıyn desem, syrtymnan andyp turǵan bireý bar ma dep qoryqtym.

— Oı, aınalaıyn-aı...

Bala jigit pen Sálimgereı tutqyndardyń qol-aıaqtaryndaǵy qyl arqandardy qylyshtarymen kesip tez bosatyp aldy.

— Men sendermen ketemin,— dedi bala jigit,— qalsam ılhan óltiredi. Byltyr ol soǵysqa barǵylaryń kelmeıdi, ólimnen qorqady ekensińder,— dep bes aǵamdy birdeı jurt kózinshe darǵa asty.

Bular uıyqtap jatqan júzdiktiń qasyna kelgennen keıin, at baǵyp júrgen eki jigitke:

— Biz myna tómengi aýyldan taǵy kisiler alyp kelemiz. Ózderiń attaryńa ıe bolyndar,— dep tusaýly júrgen alty atty erttep minip, qara túnge enip joq bolǵan.

Tek bir aı ótkennen keıin ǵana, «taý arasynda bir er júrek jigitter paıda bolypty. Ótken-ketkendi tonamaıdy eken, tek han tuqymdaryna, noıan, ámirlerge ósh kórinedi» degen habar dúńk ete qaldy.

Buny kekse kúńnen estigen, kúndiz-túni ańdýda júrgen Qundyz: «Sálimgereı aǵaılarym bar eken ǵoı!» dep qýanyp qaldy.

Bul habardy ılhan Ordasy da estigen. Biraq Qulaǵý aıylyn da jımady. Tek taýǵa qaraqshylardy ustaýǵa jasaq jiberip, áıelderi aýylynyń kúzetshilerin sál kúsheıtti de qoıdy. Kóshpendi elder handarynyń Ordasy, aýyly arba ústinde kóship júrgen shaǵyn qala derlikteı edi. Bul el musylman bolsa, shatyr-meshiti, onyń mýftı ıshandary, medresesi, al hrıstıandiki bolsa, shatyr-shirkeýi, pop, dákondary, bala oqytatyn mektebi, bári-bári kóshe bop qaz-qatar tura qalatyn. Qulaǵý turǵyn elderdiń ılhany delingenmen, osy arbamen kóship júrgen babalarynyń ádetin saqtaǵandyqtan bunyń Ordasy da arba ústindegi ájeptáýir úlken qaladaı edi.

Bıyl ılhan qatyndarynyń aýly taýly jerge taıaý tusqa, móldir sýly shaǵyn kóldiń jaǵasyna qonǵan. Kógal shópti keń alańnyń kún batys jaǵynda Toǵyz-qatynnyń qyzyl barqyttan oıylyp, farsy órnekterimen áshekeılengen aq shatyry. Odan laqtyrǵan tas túsetindeı jerde kók barqyt órnekti ekinshi qatynnyń shatyry sondaı jerde, jasyl barqytpen áshekeılengen úshinshi qatynyniki... Osylaı san tústi órnekti, aralary qyryq qulashtaı, qaz-qatar tigilgen han áıelderiniń Ordasy. Eń sońǵy kúnshyǵys jaqtaǵy shatyr ılhannyń en kishi áıeliniki. Kıiz úılerin alqa-qotan tigetin Qypshaq aýyldarynyń tártibindeı emes, bulardyń shatyrlary batysynan shyǵysyna qaraı bir syzyqty boılaı qatarlasa tigilgen. Qatyndar aýylynda erkek neken-saıaq. Onyń ózinde de tek ınaq, at tárizdi kestirilgender. Ádette bul ılhan qatyndarynyń Ordasyna nókerlerimen ılhan ǵana keledi. Onda da Qulaǵý bir qatynynyń shatyrynda jatqanda, nókerleriniń bireýi, bolmasa bireýi, bóten shatyrdyń bireýine kirip ketpesin dep, olardyń ózderi ınaq kúzetshilerdiń qaramaǵynda qalady.

Ilhan qatyndary ordasynyń osylaı syrtqy jurtpen esh baılanysy joq bolatyn. Tek kún batar aldynda ǵana ılhannyń kóp jylqysy Orda aldyndaǵy kólge teriskeı, taý jaǵynan kelip sý iship, keıin qaıtatyn. Kúngeı tustaǵy Orda jaǵyna tipti barmaıtyn. Biren-saran jaıylǵany bolsa, ber jaǵynda turǵan ınaq kúzetshiler Orda jaǵyna jibermeıtin. Ózge ýaqytta jylqy bóten kólderge aparylatyn.

Jazdyń aıaq sheni edi. Búgin Toǵyz-qatyn óz Ordasynda bolatyn. Ymyrt úıirilip kele jatqan. Tamyz aıy týyp qalǵanmen kúngeı jaqtyń ystyǵy kúndiz basylmaı, tek keshke taman ǵana samal jeldi salqyn túsken. Búgin jylqy kúndegiden sýǵa keshirek keldi. Jylqyshylar bulardy sýaryp, túnge taý qoınaýyna aıdaǵansha qas qaraıyp, ymyrt jabylyp ketti. Zamatta álem bitken qarańǵylana tústi. Toǵyz-qatyn Orda ishine, bes-alty jerden shyraq jaqtyryp, ılhannyń qalǵan qatyndaryn qasyna alyp, bir ınaqqa «Sal-sal» qıssasyn oqytyp otyrǵan. Qıssany ınaq ándete jyrlaıdy.

Bir dáý shyqty sonda pil mingen,

Eki aıaǵy salbyrap jer tiregen,—

degen kezde úıge jalańash qylyshtaryn jalańdatyp bes-alty jigit kirip keldi. Qıssany qyzyǵa tyńdap otyrǵan han qatyndary arttaryna burylyp ta qaraǵan joq.

— Tyrp etpeńder, únderińdi shyǵarmańdar! — dedi kelgenderdiń bireýi, qara murtty balýan deneli jastaýy.

Qatyndar esikke endi qarady. Túsi sýyq qylyshtaryn jalaqtatyp beıtanys kisilerdi kórip shoshyp ketti.

— Kótek, mynalaryń kim? — dep aıqaılap jiberdi ılhannyń sasyp qalǵan bir qatyny.

— Daýystaryńdy shyǵarma dedim ǵoı men senderge! — deıdi álgi balýan deneli qara murt.— Shatyrlaryńnyń ishi qatyn sasyp ketipti, átteń, ýaqytymyz tar, qazir senderdiń bizge kerekteriń joq. Bizge anaý tórdegi qaraker sulý kerek! — dedi jigit qylyshymen tórde jeleń kóılekpen kilem ústinde, aq mamyq jastyqty baýyryna qysyp, etpetinen jatqan Toǵyz-qatyndy nusqap, sóıdedi de oǵan daýsyn kótere buıyrdy. Káne kıin. Bizben birge júresiń!

Toǵyz-qatyn óziniń ılhanǵa unaıtyn sıqyrly kúlkisine salyp, jigitke qarap kúldi.

— Maǵan sheshin, deıdi eken desem, bul...

— Ony da estıtin keziń bolar. Jumsaq jerine kók shybyqpen... Al qazir kıin. Kútetin ýaqytymyz joq. Áıtpese baılap áketemiz. Kórdiń ǵoı myna jigitterdi.

Toǵyz-qatyn, jigitterdiń endi birdeme dese, bas salatynyna kózi jetti. Sóıtse de, qorqyp tursa da, syr bermeı, ázildese:

— Jaraıdy, kıineıin,— dedi turyp jatyp,— jigitterińniń túrine qaraǵanda, túbi meni ózderi sheshindiretin sekildi ǵoı...

Ol tez kıindi. Endi qara murt, jalańash qylyshtardy kórip, záre-quttary qalmaı úrpıip otyrǵan ılhannyń bóten qatyndaryna qarady.

— Bizge qaramaı ketti, dep ókpelemeńder. Taǵy birde jóni keler. Qazir asyǵyspyz,— dedi kúle.— Al senderge tilek: biz kólden asyp ketkenshe, baıbalamǵa salmańdar. Dybystaryńdy shyǵarmańdar. Eger bireýińniń daýsyń shyqsa, bizge ókpelemeńder. At saýyryna alamyz.— Sóıdedi de Toǵyz-qatynǵa buryldy.— Káne júr!

Toǵyz-qatyn han jigitteri qorshap toıǵa bara jatqandaı, denesin, yrǵalta qozǵap, aıaǵyn bylq-sylq basyp shyǵyp ketti.

Al bul jigitter Sálimgereıdiń sarbazdary edi. Taý qoınaýynda jylqy baǵyp jatqan ılhan jylqyshylaryn ustap alyp, bárin qol-aıaǵyn baılap, taý arasyna tastap, ózderi olardyń kıimin kıip, jylqylaryn aıdap kólge kelgen. Ádeıi sál keshirek kelgen. Kólden shyqqan mal, baqylaýshylary joq bolǵan soń, aýa jaıylyp bergi betke jetkenin kórip qatyndar Ordasynyń kúzetshileri keıin qaıtaryp áýre bolyp júrgenderinde, bular qarańǵylyqty jamylyp Toǵyz-qatynnyń shatyryna kirgen.

Toǵyz-qatyndy alyp ketken jigitter kólden asty-aý degen kezde, shatyrdaǵy aman qalǵan ózge áıelder búkil ordany bastaryna kóterip, «Oıbaı, shaýyp ketti! Toǵyz-qatyndy alyp ketti!» dep ý-shý bola qaldy. Birin-biri tyńdamaı salǵan baıbalamdarynan, Ordaǵa jetken kúzet-jasaqtarynyń jigitteri alǵashqy kezde eshteńe túsinbedi. Túsinip atqa qonǵan kezderinde, Toǵyz-qatyndy áketken jigitter taýǵa kirip joq boldy.

Sálimgereı bir jetiden keıin ılhanǵa kisi jiberdi. «Tutqynda otyrǵan Qundyz qyzdy bosatsa, jaqsy kóretin báıbishesi Toǵyz-qatyndy qaıtaramyz» dedi.

Alǵashqy kúnderi erin baýyryna alyp asaý jylqydaı, astan-kesten bolǵan Qulaǵý, aqylǵa sap, amalsyz kóndi. Bir jetiden keıin, Sálimgereıdiń jetkiz degen jerine ılhannyń tórt jigiti shólmekteı júdep ketken Qundyzdy alyp keldi.

Ýáde boıynsha ılhanǵa qaıtaratyn Toǵyz-qatyndy Sálimgereı shaqyrtyp aldyrdy.

— Qundyz qaryndasymnyń shashyn keskeniń úshin, sen saıqaldy, biraz dúrelep alý kerek edi,— dedi Sálimgereı,— jigitter uıat kórdi. Al endi ana qanisher baıyńa aıt. Qolymyzǵa túspesin. Tússe, bizden jaqsylyq kútpesin.

— Jaraıdy,— dedi Toǵyz-qatyn kúlimdeı.— Qazir keteıin be?

— Qazir.— Sálimgereı oǵan túksıe qarady.— Joǵal kózimizge kórinbeı!

— Beker asyǵasyń,— dedi Toǵyz-qatyn kúlkisin tyımaı.— Tym erte qaıtardy dep, myna baqtyryp qoıǵan jigitteriń ókpelep júrse qaıtesiń?

Kúzetke qoıǵan eki jigittiń aryq sarysy qyp-qyzyl bolyp, kózin jypylyqtata tómen qarady. Al uzyn murtty, alpamsadaı qarasy, maqtanǵandaı murttarynyń ushyn shıyryp, yrjıa kúldi de qoıdy.

Ashý qysyp ketken Sálimgereı:

— Al endi dál qazir ketpeseń...

Toǵyz-qatyn qasyna tarta bergen kúreń atqa, aıaǵy úzeńgige tıer-tımesten jigitteı biraq yrǵyp minip, kúzetshi jigitterine «Qosh bolyńdar!» dep sańq etti de, Ordasyna qaraı shaba jóneldi.

Sálimgereı, áldeneni oılap sál otyrdy da, janyndaǵy Qundyzǵa qarady.

— Qalqam, daıyndal. Endi elge qaıtamyz.

Qundyzdyń erni dir ete qaldy.

— Aǵataı, Kolomondy tastap ketkenimiz be?

— Qalqam...

Mahabbat pen jany súıgen óneri adamdy eń bıik shyńǵa shyǵara alatyn qos qanaty. Jıyrmadaı jylyn quldyqta ótkizse de, osy ekeýine birdeı ıe bolǵan Kolomon ózin dúnıedegi eń baqytty adam sanaǵan. Qulaǵýdyń «súıgenińdi tek shirkeýdi bitirgennen keıin kóresiń» degen sózi janyna qandaı batsa da, han sózinen qaıtpaıtynyn bilgennen soń, shirkeýdi tez bitirýge kirisken. Buryn Qundyzdy kózinen tasa etse, Kolomon qaıǵydan ózin-ózi ólip qalatyndaı sezinetin. Endi sol aýyrtpalyq basyna túsip edi, amalsyz kóndi. Kónbeske bolmady. Ózin osy aýrýǵa dýshar etken sol mahabbaty úshin kóndi. Qundyzdy tezirek kórsem eken degen arman kóndirdi.

Aldynda jumysqa osylaı kirisken Kolomon shirkeýdiń syrtyn bitirip, ishin syrlaýǵa, boıaýǵa túskeninde qaıǵysyn da, qýanyshyn da, mahabbatyn da umytty. Ózge sezimderdiń bárin bylaı sypyryp tastap, serpý, izdený onyń aqyl, oıyn, mıyn, bar tirshiligin bıledi. Ózge dúnıege, sezimge júreginen de, bóten jan júıelerinen de oryn qalmady. Túgeldeı serpiný, izdenýge berildi. Onyń kenet mundaı qyzyq dúnıege kirip ketýine erekshe sebep bar edi. Musylman meshitterindeı emes, hrıstıan shirkeýleri ishterine sýret salýǵa ruqsat etedi. Árıne, kim kóringendi emes, tek Isa, Qyzyr, İlıas, Musa, Dáýit, Súleımen tárizdi hrıstıan paıǵambarlary men Jábireıil, Gabrıel sekildi perishtelerdi, qudaı anasy sekildilerdi saldyrady. Biraq, Kolomonnyń júregin bul beıneler emes, tek Qundyzdyń ǵana sýreti, sonyń nárestedeı pák kelbeti, erekshe bitken pishini ǵana bılegen. Shirkeý qabyrǵasyna qudaı anasynyń sýretin emes, tek Qundyzdyń ǵana sýretin salǵysy kelgen. Biraq musylman qyzynyń sýretin shirkeýge salýǵa árıne, eshkim ruqsat etpeıdi. Qudaı da, adam da. Eger sala qalsań, hrıstıan poptary seni jazalaıdy. Anaý Isýs Hrıstostaı, taqtaıǵa qol-aıaǵyńdy kerip shegelep qoıýdan da taıynbaıdy. Onyń ústine Qundyzdyń kim ekeni ılhan Ordasyna aıan. Mundaı jaǵdaıda hrıstıan dinine jany ashyǵanyn kórsetkisi kelgen ılhan muny aıar ma?

Kolomon oılap-oılap aqyry sheshimin tapqan. Osy kúngi balalardyń bir tusynan qarasań qoıandy, ekinshi tusynan qarasań qasqyrdy kórsetetin oıynshyǵyndaı, betinde qudaı anasynyń sýretin, al joǵarǵy jaqtan (onda da tek bir núkteden sol sýretke qarasań, Qundyzdyń ǵajaıyp sulý beınesin kóretin ádisin ashqan. Mine, sodan keıin osy oıyn iske asyram dep dúnıeniń bárin de, ózin de, Qundyzdy da umytqan, tek kóz aldynda onyń qabyrǵaǵa salyp jatqan pishini ǵana qalǵan. Shirkeýdiń ishki beınesi bitken kúni Gandjanǵa Qulaǵý kelgen. Ol hrıstıan ǵıbadathanasynyń syrtqy kelbetine de, ishki beınesine de rıza bolǵan. Ásirese, kirgen bette ózine dál qarap turǵan sýretke, túrine tań qalǵan. «Netken meıirimdi, ustamdy, degen, qudaı osyndaı anadan týýǵa tıisti ǵoı».

Qundyz qandaı sulý bolǵanmen, jerge shubatylǵan qos burymynan aırylǵannan keıin farsy, arab sulýlarynyń talaıyn kórgen Qulaǵýǵa ol jaı ádemilerdiń biri bop qana qalǵan. Toǵyz-qatyn onyń shashyn bilmeı kespegen eken. Degenmen, Qundyz sulýdyń sulýy edi ǵoı, tán qumarlyǵy degenge erke ósken Qulaǵýǵa, áli de bolsa Qundyzǵa qyzyǵar ma edi, qaıter edi, tek baıtal túgil, bas qaıǵy bop ılhannyń keseli damı túsip, qyz qushyp nasattanýdyń ornyna, janyn qoıarǵa jer tappaı áýre bolyp júrgen.

Shirkeýdiń bitisine rıza bolǵan ılhan, Kolomonǵa bir ýys altyn aqsha bergizdirgen. Ózimen birge kelgen ana bes jigitke úılerine qaıtýǵa ruqsat etken.

Qulaǵý maıdannan Ordasyna júrip ketkennen keıin, Noǵaı Shemahany alyp, endi Gandjandy qorshaǵan. Kóp keshikpeı qala ishine kirgen. Qalany órtep Altyn Orda áskeri shirkeý, sulý saraı degenniń bárin qırata bastaǵan. Grýzın, armán, ázerbaıjan bop shapqynshylarǵa qarsy turǵan. Ár kóshe, ár úı aıanbaı kúresken. Janyndaǵy joldastarymen Kolomon da jańa salyp bitirgen shirkeýin qorǵaǵan. Bar ónerin sap, kúni-túni ter tókken eńbeginiń zaıa ketpeýi úshin janyn aıamaı qorǵady. Ón boıy jaralanyp, aqyrǵy demi bitkenshe alysyp baqqan. Aqyry, Altyn Orda áskeri jeńgen. Qalany typ-tıpyl etip kúıretýge kirisken. Osy aıqasta Kolomon qaza bolǵan. Noǵaı shirkeýdiń keremet kórkine tań qalyp turyp, óz kózinshe báriniń tas-talqanyn shyǵartqan.

Osynshama qan tógilip, jurt qyrylǵan soǵystyń arqasynda Baký men Shırvan qaıtadan Altyn Orda qaramaǵyna oralǵan.

Bul kezde Altyn Ordanyń elý myń qosyndaryn basqaryp, Qaıdýǵa járdemge kelgen Berkenjar kenet qatty syrqattanyp qalǵan. Mundaıda Shyńǵys jasysy boıynsha, Uly han láshkarqash-ı buzuryqty birjolata bekitkeninshe, maıdanǵa qatynasyp júrgen tuma basshylary bári jınalyp jerebe ustasatyn, jeńgeni bar áskerdi basqaratyn. Bul joly ondaı jerebe kerek bolmady. Bıyl Altyn Ordanyń sol qanatyn bıleıtin Móńke Temir ordasymen jaılaýǵa, Syrdyń tómengi shenine kelgen.

Han urpaqtary ulys ishindegi jerlerdi aımaq - aımaq etip bólip alǵanmen, ábden baýyr tósep, belgili kezeń ótken kezde aımaqtaryn aýystyryp otyratyn. Bul da Shyńǵys hannyń jasysynan shyqqan. Bul zań tek Orda ıeleri Batý, Qubylaı, Qulaǵý sekildi handardan bóten barlyq Shyńǵys urpaǵyna, tipti Noǵaı, Móńke, Temir tárizdi birneshe aımaǵy bar, úlken ulystardyń ıelerine de jatatyn. Osyndaı sebeppen Bulor men Moldavıany basqarǵan Noǵaı olardan aıyrylyp qalǵan kezinde, Batý buǵan ulys retinde ózi jaýlap alǵan Qyrymdy bergen. Al, Noǵaıdyń tym kúsheıip ketýinen seskengen Berke Noǵaıdyń ulysyn Edildiń tómengi saǵasyna aýystyryp, Qyrymnyń dala jaǵyn, sol aradaǵy qystaqtaryn Altyn Ordanyń bolashaq úlken hanynyń biri Toqtaıdyń da besinshi uly Toq Buqaǵa ulys etken. Sońynan Toq Buqa kemeline kelip, meshin, taýyq, ıaǵnı 1260—61 jyldary Qyrymnyń búkil dala jaǵyn basqara bastaǵan kezinde, óz ulysynan on myń adamdyq qosyn - tuma qurǵan. Budan seskenip qalǵan Berke Toq Buqanyń ulysyn ózgertýdi oılaı bastaǵan. Al Edil ózeniniń tómengi jaǵynyń bul tusta máni zor edi. Bul, Qypshaq dalasy men Shyǵys Jońǵar jáne Batys pen Shyǵys halqy túıisken jeri. Osyndaı birneshe tilekter tabysqan dalaǵa Altyn Orda hany óziniń ulysyn aýystyrǵanyna Noǵaı qýanbasa renjigen joq. Berke bul kezde Noǵaımen óte tatý bolǵandyqtan, Edildiń tómengi sheniniń erekshe mańyzyn oılap, oǵan ádeıi de bergen tárizdi. Bul aranyń taǵy bir mańyzy bar edi. Buryn Altyn Orda kúsheımeı turǵan shaqta, Batys Qypshaq jerinde úlken tórt ulys bolatyn. Úzi ózeniniń boıynda san jetpes jylqysy bar Dáshti Qypshaqtyń baıy Qurymshy kóship júretin. Tan ózeniniń dalasynda Qypshaqtyń ekinshi baıy jáne jaýyngeri orusýttar «Mogýcheı» dep ataǵan Maýshynyń ulysy bolatyn. Edil boıy Batýǵa jatatyn. Al tórtinshi ulys — Jaıyq ózeniniń boıyn Qotan hannyń urpaqtary, Dáshti Qypshaq batyrlary bıleıtin. Berke han bolǵannan keıin túbi Soltústik Kavkaz dalasyn múldem jaýlap alyp, búkil Edil ózeniniń boıyn eshkimge ulys etpeı, tikeleı óz qaramaǵyna almaq bolǵan. Bunysy onyń Ortalyq ulysty — Ordasyn kúsheıtý edi. Buny Noǵaı bilmeıtin. Altyn Orda hanynyń qaramaǵyndaǵy han urpaqtarynyń ár jylda jaılaýyn, qystaýyn aýystyryp turǵanyn, tek Shyńǵys han jasysynyń áli de berik ustalýynda dep oılaǵan.

Osyndaı tártippen jylda jaz shyǵa Yrǵyz, Torǵaı ózenderiniń boıyna kóshetin Móńke Temir bıyl Syrdyń tómengi shenin jaılaý etken. Berkenjardyń qatty aýyryp qalǵanyn estip sol qanattyń aǵasy Móńke Temir óziniń jeke basyndaǵy myń áskerimen jedel júrip Qaıdýdyń Ordasy turǵan Talas ózenine kelgen. Qalyń qolmen Qaıdý ekeýi endi Maýarannahrǵa attanǵan. Ulys Sumkóldiń («Saıramnyń») dalasynda bolǵan. Bul joly Dáshti Qypshaqtyń elý myń atty áskeri kelip qosylǵan Qaıdý qolynan, árıne, Baraq jeńilip qalǵan. Qalǵan áskerimen Maýarannahrdaǵy Ordasyna qashqan. Qaıdý Otyrardan ári barmaǵan. Áskerin tynyqtyryp, alǵan jerlerin tártipke kirgizýge kirisken.

Al Hodjentke jetkennen keıin Baraq Maýarannahr Qypshaqtary men Qoqannan ásker jınaı bastaǵan. Bul áskerge kerek qarajatty Buhar men Samarqandtyń halqyn Shahardyń syrtyna shyǵaryp, qyryp tastap, solardyń mal-múlkin, dúnıesin tonap, sodan tappaq bolǵan. Maýarannahr handary ózgergenimen, únemi ózgermeı kele jatqan Samarqand pen Buhardyń darýǵashylary Taıǵý men Nushı jáne búkil musylman mýftı, ıshandary bop, Baraqty bul oıdan ázer qaıyrǵan. Bul tusta sharýashylyǵy ájeptáýir kóterile qalǵan Buhar men Samarqand turǵyndary Baraqqa orasan kóp salyq tólemek bolǵan. Endi Buhar men Samarqand ustalary, sheberleri kúndiz-túni Baraq áskerine qarý-jaraq soǵýǵa kirisken. Biraq ámirshileri, nókerleri bul isti ózderi basqaryp, halyqtyń ústinen áńgir taıaq oınatqan. Mine, osy kezde halyq arasynda Tamdam qaıtadan paıda bolǵan. Biraq kóshpendilerdiń qatigezdigimen tanys, Qypshaq, monǵol qoldary kirse qaıtadan qyrylady ekenbiz dep qorqyp qalǵan qala turǵyndarynyń bul jolǵy soǵysqa daıyndalýynda azamattyq erekshe qushtarlyq bar ekenin kórgen Tamdam, ámirshilerge qarsy kúresin endi basqasha qura bastady.

Teriskeı Kavkazdy, Shırvan men Grýzıanyń biraz jerin ózine qaratqan. Shyǵysyndaǵy dalasyn Otyrarǵa deıin qaıtyp alǵan Berke kóńildi edi. Batý handaı bolmasa da, Batý hannyń ornyn joqtatpaı otyrsa bunyń ózi qandaı dáreje. Iá, bul óz bıligine biraz jerdi qaıtaryp aldy. Buhar, Samarqand, Horasan tárizdi shaharlarǵa da kezek keler. Al ázirge osy qolyndaǵynyń qyzyǵyn kórgen jón.

Ázirge orusýt qalalary da tynysh. Basyna tıgen monǵol taıaǵynan áli de esin jınaı almaı jatyr. Al esin jıa bastasa - aq bolǵany, ańdyp turǵan álgi taıaq taǵy da sart etip urady, amal joq, taǵy buǵa qalady. Rasynda da bul úlken halyq, batyr halyq, buny basyp otyrý qıyn. Shynyn aıtsaq Altyn Ordadan orusýt emes, orusýttan Altyn Orda qorqady. Batý zamanynda da solaı bolǵan. Qoryqpasa Qypshaq jerin basyp alǵandaı, nege Hermen Kıbe qalasynyń ústine Shyńǵystyń toǵyz quıryqty aq týyn jelbiretip birjolata ornalasyp qalmady? Jer deseń jeri, sý deseń sýy qandaı! Biraq óz jerine aınalǵan Qypshaq dalasyna Aq Ediline Batý shegindi. Nege? Qoryqty! Bolashaǵynan qoryqty. Orusýtty Batý qamshymenen jýasytqan asaý ógiz sanasa, ózin sonyń ústinde otyrǵan baladaı kórdi. Sol ógiz «ók» degenine kónip, ómir-baqı seni kóterip júre me, bir kúni bolmasa bir kúni, bógelek tıip týlar bolsa, seni bir móńkigende jerge uryp ketpeı me? Árıne, sóıtedi. Batý muny bilgen. Noǵaı orusýtty basyp, janshyp, moınyna minip al deıdi. Óz jerine kirip, sol aradan basqar deıdi. Onyń jerin óz jeriń et, ózin monǵol et deıdi. Aıtýǵa ońaı. Sonda Noǵaı Batýdan aqyldy bolǵany ma? Joq, árıne. Odan men artyqpyn. Óıtkeni, men Batýdyń jolymen júremin. Batý maǵan bul jurtty syrttan basqar, jáne janyn jerge jansha aıamaı basqar degen. Men solaı isteımin. Biraq ony tynysh basqartqysy kelip otyr ma jurt? Keshe Shyǵys Jaǵropadan kelgen saýdagerler nemis rysarlary men Lıvon ordeni Pskov pen Novgorodty qaıta shapqaly daıyndalyp jatyr dedi ǵoı. Olar qaıtkenmen orusýttyń batys jaǵyn ózderine baǵyndyrǵysy kelip-aq otyrǵan kórinedi. Buny Aleksandr Nevskıı jáne bóten orusýttyń knázderi bilmeı otyr ma? Bizge nege habarlaspaıdy? Álde nemis rysarlaryn óz betimizben jeńemiz dep óz kúshterine sene me? Al eger olar bizben habarlasa qalsa, sonda ne isteýge tıistimiz? Arasha túsýimiz kerek pe, kerek emes pe? Árıne, kerek tárizdi. Qaı ańshy ózi qýyp kele jatqan qyzyl túlkisin, bireý búıirinen shyǵa kelip, ilip ketkenin jaqsy kóredi? Orusýttardy nemis rysarlary talaǵansha ózim talaǵanym jón emes pe? Árıne jón.

Mundaı oı Berkege sońǵy kezde kóbirek keletin bolǵan. Sóıtse de Altyn Orda hany búginde kóńildi edi. Shırvan men Grýzıanyń biraz jerin jaýlap qaıtqan Noǵaı, Teriskeı Kavkazǵa shyqqan betinde, taý arasynda alystan kele jatqan bir qashqyn top bar eken degendi estigen. Al Sálimgereı elge qaıtar aldynda Qulaǵý Ordasynda kezdestirgen adamy Taıbýly ekenine kózi jetken. Bir jany ashıtyn kisi arqyly onyń taý eteginde ásker oıynyndaǵy túmenniń qaı shatyrynda jatatynyn bilip alǵan. Sol kúni túnde ózine ergen qyryq jigitpen qosynnyń syrtqy kúzetshilerinen urlanyp ótip, uıyqtap jatqan shatyrdaǵy jaýyngerge dabyldaryn qaǵa, aıqaılaryn salalap qoıǵan. Oılamaǵan jerden shatyr ústine jer silkindire shaýyp kelgen qyryq jigitti bir qalyń qol kelip qalǵan eken dep, bastyǵy Taıbýly bop jatqan jerlerinen atyp-atyp shyqqan. Kıinýge de úlgirmegen. Tek ish kıimsheń, jalań qylyshyn ustap «atym qaıdalap» ala - kóleńke túnde oba tastaı aǵarańdap, esiginiń aldynda aıqaılap turǵan Taıbýlyny Sálimgereı birden tanyǵan. Atyn oınaqtatqan qalpynda buzaý bas shoqparymenen qaq tóbesinen perip ótken. Taıbýlynyń ókirýge de shamasy kelmeı, oshaqtaı basy mylja-mylja bop jardaı denesi jerge dúńk etken. Qarýly Sálimgereı shoqparynyń dál tıgenine qýanyp «bir óshim qaıtty, endi ólip ketsem de armanym joq» dep atynyń basyn buryp alyp «al, jigitter qalmańdar!» dep keıin qaraı shapqan. Taıbýly áskeri jınalyp attaryna qonǵansha, bular taý arasyna kirip joq bolǵan. Jolaı ýádelesken quzdyń túbinde ózderin kútip turǵan Qundyz ben bóten serikterin alyp, birden Dáshti Qypshaqqa tartqan. Kavkazdyń teriskeı jaǵyna shyqqannan keıin Altyn Orda qıanatynan taý arasynda bosyp júrgen osetın men serkes jigitterin jasaqtaryna qosyp alǵan. Júzden astam jaýynger bop, osy mańda halyqty jábirlegen ámirlerden jurttyń óshin ala bastaǵan.

Kolomon ólgennen keıin jalǵyz qalǵan Qundyz bulardan bólinbeı, osy toptyń bir jaýyngeri bolyp ketken. Atqa da jigitterden kem shappaıtyn, sadaqty da eshkimnen kem tartpaıtyn. Jalǵyz sheshesi ılhan jerine bara jatqanda, bir jańbyrly kúni súrleý joldan taıyp ketip shyńnan qulap ólgen. Artynda qaraılaıtyn tiri jany joq. Qundyz, endi óziniń bar keleshegi osy halyqtyń kegin joqtap shyqqan jasaqpen bir sanaǵan. Tek bunyń da kóńilinde bir arman bar edi. Ol kek armany — jar súıip, bópe terbetip, ómirin qýanyshta ótkizýdiń ornyna, óziniń osyndaı ash bórideı taý kezip, kisi óltirip júrgenin, anasynyń jardan qulap dúnıe salǵanyn, Kolomonnyń qaza bolǵanyn, han áýletiniń qıanatynan ǵana kórdi. Jaýymnan óshimdi alamyn dep júregi tas bop qatqan Qundyz: «Berke handy óz qolymnan óltirsem armanym bolmas edi», dep kektengen. Óz oıyn Qundyz aǵasyndaı bolyp ketken Sálimgereıge aıtqan. Ol: «Berke hannan kegińdi alar da kún keler, al ázirge biz taý arasyndaǵy jurtty ózimizge qosyp, eleýli kúsh bolyp alaıyq» degen.

Qundyz da sodan osy jasaqta qalǵan. Osyndaı taý ishinde, myqtylarǵa qasqyrdaı tıip júrgenderinde, bir kúni bulardy Noǵaıdyń jibergen buluǵy qorshaǵan. Ǵalamat aıqas bolǵan. Qan keship, jaý qyryp úırengen kóshpendi eldiń uldarynan qurylǵan Altyn Orda jaýyngerleri qandaı batyr bolsa, deni taý elderiniń jigitterinen jınalǵan Sálimgereıdiń de jasaǵynyń sarbazdary olardan kem er emes-ti. Bulardyń kóshpendilerden kóri bir artyqshylyǵy bar. Ol taý ishinde soǵysyp úırengen. Bular júz adam bolsa, Noǵaı jibergen buluq bes júz adam. Bir sarbazǵa bes jaýynger keledi. Kóptiń aty kóp, olar Sálimgereı jasaǵyn álsin-álsin qorshady. Ol qorshaýdan sarbazdar álsin-álsin qutylyp kete berdi. Tek artqy qorshaýda atyna oq tıip, Qundyz qolǵa túsip qaldy. Buny kórgen Sálimgereı jigitteri Qundyzdy qutqaryp alamyz dep buluqqa álsin-álsin túıildi. Biraq bosatyp ala almady. Sóıtkenshe ymyrt túsip, taý arasy tastaı qarańǵy bolyp ketti. Jasaqqa kúshteri jetpeıtinin túsingen buluq, qarańǵy túndi paıdalanyp, qoldaryna túsken jalǵyz sarbazdy mise tutyp, qosyndaryna qaıtty.

Erteńine jigitter qoldaryna túsken esireıi keremet sulý qyz ekenin bildi. Týdaı Móńke búkil sarbazdardy qyryp kelgendeı qýandy. «Jasaqty múldem jýsatyp salmaǵanym qandaı durys boldy. Onda myna kıiktiń eligindeı jaýdyr kóz qyz da óletin edi ǵoı. Paı! paı! Qyz bolsań osyndaı qyz bol! Ári batyr, ári sulý! Buny endi ózime tórtinshi qatyn etip alamyn!» — dedi. Qundyzdyń kim ekenin túsingen Noǵaı: «Joq, bul qyz seniki emes, handiki. Bunyń basyna myń dildá báıge tikken. Buny Berke hannyń ózine aparyp beremiz»,— dedi.

Sol Qundyzdy Noǵaı ákep bergennen keıin Berke jas toqaly, arǵynnyń qyzy Aqjamalǵa: «sińliń ǵoı, baýyryńa bas, ózi ylǵı atqa shaýyp erkek bop ketken be qalaı, qyz qalpyna túsir» — dep qolyna tapsyrǵan. Odan beri biraz mezgil ótken. Endi sol Qundyzdy taǵy toqaldyqqa almaq. Erteń nekesin qıatyn kúni Berke han Qundyzdyń da, jas toqaly Aqjamaly tárizdi ózine jaý ekenin bildi. Biraq Shyńǵys hannyń «Jaýyńnyń qolynan dym kelmeıtin bolsa, ony óltirgennen kóri qorlaǵan jón» — degen ósıetin qatty uǵynǵan Berke, Qundyzdy áıel etip alýdan taıynbaǵan. «Qansha jek kórse de, tósegime bir jatqannan keıin qaıda barar deısiń, búkil Altyn Ordaǵa kúshim jetkende, bir qatyndy baǵyndyra almaımyn ba? Kóp bolsa Aqjamaldaı týlar, týlar da qoıar. O da meni ólerdeı jek kórgen, biraq áli qatynym bolyp júr ǵoı» degen.

Dońyz, ıaǵnı 1227 jyly Batý Aq Ordaǵa han kóterilse, odan bir jyl buryn ıt jyly, Kók Ordanyń alǵashqy hany bop Joshynyń eń úlken balasy Orda saılanǵan. Osy Ordanyń taýyq, ıaǵnı 1261 jyly bolǵan bir ulan-asyr toıyna barǵan Altyn Orda hany Berke Esil ózeniniń boıyna ańǵa shyǵyp, qymyz ishýge toqtaǵan Arǵynnyń bir baı aýylynan on bes jasar osy Aqjamaldy kórgen. Elýden asyp ketken jasyna qaramaı, hannyń bir kórgennen sulý qyzǵa qumarta qalatyn ádeti ustap, Ordaǵa osy qyzdy maǵan alyp ber degen. Orda baıǵa: «Bizdiń syıly baýyrymyz Berkege qyzyńdy ber! — degen.— Al bermeseń...»

Aqjamal aýzyna tússe, Berke birese qýanady, birese yzalanady.

Aqjamal Kók Ordadaǵy byqyǵan jylqyly baıdyń kóp qatynynyń ortasyndaǵy toqalynan týǵan jalǵyz qyzy edi. Ári ánshi, ári sánqoı Aqjamal sol kóp qatynnyń ortasyndaǵy jalǵyz qyzy bolǵandyqtan, erkekshora bop esken. Biraq qyz erkeligi qulynnyń erkeligi tárizdi. Qulyn, taı bola basyna noqta kıedi. Qyz boı jetse-aq kelinshek bolady, basyna kımeshek salady. Sol kúnnen bastap qyzdyń erkeligi jel úrlegendeı joǵalady. Aqjamal da ákesi jylqysy byqyǵan baı desek te, on altysyna jetpeı erkek shoralylyǵynan aıryldy. Noqta kımeımin dep týlaǵan taıdaı, bul da kımeshek salmaımyn, hannyń qatyny bolmaımyn dep qansha týlaǵanmen de ákesi jalǵyz qyzyn, tabanyn otqa kúıdirip alǵan baladaı, shyryldaǵanyna qaramaı, Berke hanǵa berip jibergen. Sóıtse, bunyń da ózi tárizdi, jaqsy kóretin ýyljyǵan jas jigiti bar eken.

Ol jigit te buny izdep kelgen.

Berke bilip qalyp, ustap alyp, ınaq etip jibergen. Qorlyqqa shydaı almaı, ol jigit jardan qulap ólgen.

Berke han Aqjamaldy kórgen saıyn shattana qalatyn. Óıtpesine bolmaıtyn. Óıtkeni, Altyn Ordaǵa kelgeli Aqjamal qabaǵyn bir ashyp kórgen joq. Biraq ol sol qaıǵysynda da, qasiretinde de keremet sulý edi. Al sulý zatty, sulý kisini, ásirese sulý áıeldi kórgende kim lázzft almaıdy.

Qundyzdy Aqjamaldyń qasyna qosqanda «ózindeı sulý adamdy serik etip kóńilin ashsyn», dep Berke oılamaǵan. Buryn bárine birdeı qaraıtyn Berkeni qalǵan qatyndary birinen-biri qyzǵanbaıtyn. Aqjamal kelip edi, basqa jaqtan júrgen bóribasardy kórgen aýyl ıtterindeı, handy qyzǵanyp, qatyndary birdeı yryldasa qaldy. Sonda da Aqjamal olarǵa kóńil bólgen joq. Óıtkeni, bul olardan jas ta, sulý da ǵoı. «Al qasyna, erteń ózim alatyn sulýdy qoıaıyn, ne ister eken? Zaty áıel emes pe, múmkin bunda da qyzǵanshaqtyq týar» degen Berke.

Adamdy osylaı synaý, Berkeniń erekshe ádeti edi.

Biraq bunysynan eshteńe shyqpady. Eki sulý birinshi kúnnen-aq apaly-sińlideı tatý-tátti bolyp ketti. Aqjamal tipti Berkeniń Qundyzdy tezirek alýyn unatatyndaı syńaı kórsetti. Han buǵan endi shyn yzalanǵan. Aqjamaldyń ózin qyzǵanbaq túgil, tezirek basqa sulýdy alǵanyn unatatynyna tań qalǵan. Bul ne, handy adamǵa sanamaǵany ma? Álde tákappar Arǵynnyń qyzy, syr bildirgisi kelmegeni me?

Osyndaı jaǵdaıda ol nókerlerin ertip taǵy kólge kelgen. Bıyl jaz jańbyrly bolyp kúz kesh túsken. Qalyń shyqqan shalǵyn saı - jyraǵa bitken tal men aq qaıyńnyń japyraqtary sarǵaıyp, bar álemdi sary altynmen japqandaı sarǵylt tarta qalǵan.

Kólde kári aqqý ǵana júr eken. Serikterin izdegendeı ıilgen uzyn moınyn sozyp, álsin-álsin suńqyldaıdy.

Qalaı jalǵyz qalǵan?

Aqqýdyń qasiretti úninen jany jaı taýyp, Berke raqattana tyńdap tur.

«Bunyń serikteri qaıda?» — dep han endi ǵana kól jaǵalaı kóz jiberdi. Úkili qamystar «biz bilmeımiz» degendeı bastaryn shaıqap, jelmen oınap aqyryn teńseledi.

Osy kezde bir ádemi qyz daýsy estildi. Han eleń ete qaldy. Qyz daýsy da qaıǵyly, án áýeni de qaıǵyly. Ózekti órtegendeı shermenen ekeýi qosylyp, adamdy qarańǵy túnge bólegendeı... Berke qulaǵyn tosty. Endi ol sonaý muńly únder ne aıtyp kele jatqanyn estigisi keldi.

«Taýdan únsiz qulaıdy kúmis bulaq,

Shýlaıdy keı jel uryp jasyl quraq.

Qyz bıshara dúnıege nege kelgen,

Óter bolsa osylaı tynbaı jylap».

Óleń aıtyp kele jatqan Aqjamal ekenin Berke birden bildi. Tek sol ǵana mundaı, qara tasty da jylata alarlyqtaı qasiretti án shyrqaı biledi. Han buryn da san estigen. Onyń ónin estigen saıyn Berke bir jasap qalatyn. Joq, joq, Aqjamaldyń áninen janyn terbetken, kóńilin tolqytqan lázzat alyp turǵan joq. Tákáppar qatynynyń Altyn Orda hanyn adamǵa sanamaıtyn ór minezdi qatynynyń, adamnyń jan sezimin tyrnaǵan osynaý bir qasiretti áninen onyń shyn baqytsyz ekenin estip qýanyp tur. Sherin soza tússe eken, jylaı tússe eken degendeı Berke han qumarlana taǵy qulaǵyn tosty.

Biraq bul jolǵy án basqasha shyqty. Asqaqtaǵan ádemi daýys, jalt-jult etken aldaspandaı, tynyq keshti tilgileı tústi.

«Qurby jan jasyńdy tyı, jylamashy,

Qaıǵydan dármensiz bop qulamashy.

Odan da qaıra qamsyz qanjaryńdy,

Kózden jas, bostan-bosqa bulamashy!»

Áni bir túrli jigerli, daýsy aq berendeı ótkir. Aqjamal tárizdi bul ánniń ıesi, qaıǵyǵa shomylyp jatqan joq, ózin-ózi, janyndaǵy serigin, osy bir asqaqtaǵan ánimen áli kezi kelmegen, biraq kóp keshikpeı kelýi múmkin, alystaǵy bir aıqastarǵa shaqyryp jatqandaı.

«Osynshama ýytty bul kim eken?»

Han án shyrqaǵan jaqqa tesile qarady. Sóıtkenshe bolǵan joq, qamysty jaǵaly kóldi jaǵalaı kele jatqan Aqjamal men Qundyzdy kórdi. Sońdarynda bastary tómen túsip ketken, aqyryn jyljyǵan top nóker qyzdary. Olardyń da túri shermendi. Ádettegideı kúlmeıdi, qur sybyrlaıdy. Án shyrqap surqaı dalaǵa sán bermeıdi, syńsı jylap, dúnıeni muńǵa bóleıdi. Aqjamaldyń basy tómen túsip ketken, al qasyndaǵy Qundyz, áneýgideı tunjyr emes, kóktemde altyn sandyqtan alyp shyqqan jannattaı jalt-jult qulpyrady.

«Bul nege qýanyshty? Álde erteń Altyn Orda hanynyń qatyny bolatynyna shattana ma?»

Berke jańa kórdi, kól jaǵalaı, qyzdarmen qatarlasa eki aqqý júzip kele jatyr eken. Olar da anaý top qyzdar tárizdi, daýystaryn kótermeı, aqyryn syńsı án salyp keledi.

Qyzdar han tusyna kelip sál toqtady. Aqjamal ystyq jastan tumandanyp ketken kózimen Berkege bir qarady da, eshkimdi kórmegendeı ári qaraı júre berdi.

Tek Qundyz ben top qyzdar ǵana hanǵa ıilip sálem berdi. Qundyzdyń tostaǵandaı jaýdyr kózderi ishine ot tastap jibergendeı jarq ete qaldy. Kózinde bir qýanysh, álde maqtanysh bar sekildi. «Joq, bul Altyn Orda hanyna qosylatynyna baqytty eken!» «Bara berińder!» — dedi Berke kenet on boıyn bir sezim bılep ketip.

Kól jaǵalaı uzap bara jatqan qasiretti qyzdarǵa qosylyp qos aqqý da syńsı án salady.

Kól ortasynda júrgen kári aqqýdyń da qaıǵyly áni estiledi.

Batyp bara jatqan qyzǵylt kún shapaǵymen boıanǵan dala sarǵaıa túsken.

Bul netken qaıǵy! Qaıǵy!...

Han saraıynyń tórinde otyrǵan Sharafýtdın mýftı:

— Endi qalyńdyqty surańdar? — dedi.

Qypshaqı kıimdi eki jas jigit, saraıdyń oń jaǵynda, top qyz-kelinshek ortasynda, basyna merýert, marjanmen bezelgen aq jibek sháli jamylyp otyrǵan Qundyzdyń qasyna jorǵalaı júgire taıady.

«Kúádúrmiz, kýádúrmiz,

Kýálikke júrádúrmiz.

Búgin tańnyń haq qasynda

Haq ýádeni biládúrmiz»,—

dep ándete, qoldaryndaǵy keseni Qundyzǵa berip eki jigit qosarlasa: — Aıdaı sulý Qundyz qyz, Berke hanǵa erge shyǵýǵa yqtıarsyz ba? — dedi.

Kúmis kesedegi sýǵa ernin tıgizgen kúıi Qundyz basyn ıdi.

Berke han tóbesi kókke tıgendeı qýana qaldy.

«Baǵana beker maǵan kúlimdep qaramaǵan eken ǵoı! Durys joryǵan ekem. Biraq, bul Aqjamalǵa anandaı óleńdi nege aıtty?»

Sharafýtdın mýftı neke qıarda aıtylatyn qurannyń on segizinshi súresin ándete aıtyp, betin sıpady.

Úı toly han urpaqtary, bekzada, qyz-kelinshekter japyrlasyp «qutty bolsyn» dep betterin sıpap jatyr.

Toı-dýman tún ortasyna deıin sozyldy.

Han Ordasyndaǵy jurt toı qyzyǵyna batty. Tek Aqjamal ǵana kóringen joq.

Berke han qýanyp otyr.

«Báse, ózim de oılap edim, búkil Orda hanyn qalaı qyzǵanbaıdy dep, oılaǵanym keldi».

Tún ortasy aýǵanda hannyń ózge áıelderi men nókerleri Qundyzǵa ádeıilep salynǵan, asyl dúnıemen jınalǵan jeke úıge alyp keldi.

Handy kútip otyrǵan Qundyz tájim etip ornynan tura keldi. Úıge Berkeni kirgizgen jurt ketip qaldy. Syrtqy esiktiń aldynda jalań qylyshty eki kúzetshi turdy.

Qundyz han ıyǵynan torqa shapanyn, basynan qundyz bórkin ózi aldy. Bosaǵadaǵy shegege ózi ildi. Esikti ishinen tetigin qozǵap japqan boldy, jappady. Syzylyp kelip, hannyń etigin sheshti. Endi appaq mamyq tósekti tor aldyna ózi saldy. Hannyń belindegi qanjary men kisesin, shaqshasyn anadaı jerge ózi aparyp qoıdy. Kóıleksheń, hannyń kózin qyzyqtyra, sulý denesin bylqyldata júrip, úı ishindegi shyraqtyń bárin sóndirdi. Sosyn baryp:

— Al endi bári boldy, jatyńyz! — dedi. Biraq daýsy qattyraq shyqty.

Sol sátte úıge alty kisi kirip keldi. Tústeri sýyq, jalańash qanjarly. Bireýi áıel kıimdi. Han qanjaryna umtyldy. Biraq úlgirmedi. Sulý deneli jas jigit barystaı atylyp baryp, Berkeni alyp uryp tósekke jyqty. Bireýi hannyń aýzyna oramal tyqty. Sodan keıin tórt jigit, tórt jaǵynan hannyń aıaq-qolyn tizeleriniń astyna salyp tyrp etkizbeı basyp otyra qaldy. Tósek aı sáýlesi túsip turǵan tórge salynǵan eken. Tórt jigit tórt jaǵynan qol-aıaǵyn myqtap basqan Berke tyrp ete almaı, qatty da qaldy.

— Al endi bastańyz! — dedi áıel. Bul Aqjamal edi.— Tań da jaqyn...

— Bundaı iste asyǵýǵa bolmaıdy,— dedi altynshysy, qolyndaǵy ótkir kezdigin jalańdatyp, hannyń aıaq jaǵyna bara jatty.

Ol hannyń aıaq jaǵynda biraz otyrdy. Tek júzinde aı sáýlesi oınap, anda-sanda kezdigi jarq ete qalady. Berke janyna batqan kezde bir-eki ret qatty julqyndy. Biraq qarýly tórt jigit ony tyrp etkizbedi.

Kezdikti kisi bir-aq ret til qatty.

— Álgi qurym kıizdi berińder,— dedi.

— Al endi qol-aıaǵyn myqtap baılańdar! — dedi Aqjamal.

Tórt jigit Berkeni tura almastaı etip baılady.

— Aýzyndaǵy shúberegin alyńdar,— dedi Qundyz sóıdedi de Berkege jaqyndady.— Únińdi shyǵarsań baýyzdap ketemiz,— dedi ol,— jurtqa etken qorlyǵyń úshin bul saǵan az jaza. Óltirip tastaý kerek edi. Biraq seni óltirgenmenen ornyńa basqa bir sumyraı otyrady ǵoı. Odan da osylaı qor bolyp júr. Al endi meni bar yqylasyńmen tyńda. Saǵan búgingi istegenimizdi biz eshkimge aıtpaımyz. Bul súıinshi suraıtyn is emes. Jáne bulaı etkenimizdi jurt estise, bizge de qastandyq jasaıtyndar tabylyp qalar. Basy óziń bolyp... Han urpaǵy, sender qazir aram shóp tárizdi, bar dúnıeni alyp kettińder ǵoı. Óziń de eshkimge aıtpa. Taqta aıǵyr emes, at otyrǵanyn halyq bilse, namystanyp ornyńnan alyp tastap júrer. Jáne jurtqa kúlki bolýdyń qandaı qyzyǵy bar? Bizdi izdep áýre bolma, báribir taba almaısyń!

Bir jigit hannyń aýzyndaǵy oramaldy aldy. Bári áp-sátte ǵaıyp boldy.

Berke jantalasyp sál qysylyp jatty da bar daýsymenen aıqaı saldy.

Bunyń aıqaıyn eshkim estigen de, bilgen de joq.

Kelgender Sálimgereıdiń jigitteri edi. Qundyzdy Berke meken etken jerge ákelgennen keıin, olar ebin taýyp qyzbenen baılanys jasaı alǵan. Qundyzdyń bul Ordadan op-ońaı qashyp ketýine bolatyn edi, biraq ol ózine jáne jan aıamas jaqyndaryna osynshama zorlyq, qıanat istegen hannan óshin almaı ketkisi kelmedi. «Ekinshi ret men Ordaǵa bulaı ene alamyn ba, ene almaımyn ba,— dedi ol,— han saraıynda júrgenimdi paıdalanaıyn, qashýym esh jaqqa ketpes».

Sóıtip júrgenderinde Qypshaqtyń eki qyzy kenet til tapty. Súıgen jigitinen qalaı aırylǵanyn umyta almaǵan Aqjamal úlken járdem boldy. «Altyn kórse, perishte joldan taıady» degen, ol sol kúngi Qundyz úıiniń kúzetshilerin tegis satyp aldy. Al Sálimgereı jigitterine qalaǵa kirý ońaı edi. Orda handary bul tusta qalalarynyń syrtyna qamal turǵyzbaǵan. Tórt jaǵy birdeı ashyq jatatyn. Óıtkeni dál bul jyldary han Ordasyna, onyń qalalaryna syrttan keler esh qaýip joq edi. Han ózi bireýdi shappasa, kim buny shabam dep oılar? Ras, ishki jaýynan qoryqqan keıbir han, orusýttardaı óz saraılaryn qamalmen qorshatyp kórgen. Berke de alǵashqy kezde osylaı istemekshi bolǵan. Biraq artynan, han saraıynyń kórkin buzady eken dep aldyryp tastaǵan. Sondyqtan Sálimgereı jigitteri han saraıyna ońaı kirgen.

Bular Aqjamal men Qundyzdy alyp Edil jaǵasyndaǵy qalyń toǵaı arasyna bekingen óz jasaqtaryna jóneldi. Bul jigitterge han qaharynan qoryqqan keıbir kúzetshiler erdi. Solardyń biri Qundyz úıiniń syrtqy esiginiń aldyndaǵy eki jigit edi. Berkeniń qansha baqyrsa da onyń daýsyn eshkimniń estimegeni sodan edi. Al Sálimgereı sarbazdaryna ermegen kúzetshiler Aqjamaldyń bergen altyn dildálaryn yshqyrlaryna myqtap baılap alyp, kúni buryn daıyndap qoıǵan attaryna minip, Kók Orda, Horasan, İrbit qaıdasyń dep jan-jaqqa tarqaı qashqan. Óıtkeni bul jer han, noıan, bekzadalarǵa jaqsy bolǵanmen, bularǵa óte qıyn tıgen. Soǵysqa barsa óledi. Soǵysta erlik kórsetip, jaýyńdy jeńseń, jeńisińniń bar qyzyǵyn han men onyń jaqyndary, ásker basshylary kóredi. Saǵan myqtaǵanda bireýdi óltirip tapqan aty men qarý-jaraǵyn beredi. Onda da eger oǵan han tóńiregindegi bireý-mireý qyzyqpasa. Al qyzyqsa she? Onda, sol baıaǵy taz qalpyńda qalǵanyń. Bul soǵysqa barǵandardyń kúıi. Al soǵysqa barmaǵan qatardaǵy kóshpendilerdiń háli qandaı? Jalǵyz túıeniń qomyna, jalǵyz bıeniń jeline qarap otyrǵan sorly kedeı. Maly da, baılyǵy da tek kúshtilerde. Han salyǵyn tóleı almaı qul bolyp aıdalǵany qansha. Joq, quldyqqa tek jeńilgen jurt aıdalǵan joq, monǵoldardyń araty da, Qypshaqtardyń kedeıi de aıdalǵan. Kóshýge kóligi bolmaı, jeýge asy jetpeı jalǵyz balasyn quldyqqa satqan Qypshaqtyń kóshpendisi, monǵoldyń araty az bolmaǵan.

Mundaı kúıge shydaı almaǵan, Aqjamaldyń altynyna satylǵan kúzetshilerdiń keıbireýi, Berke hannyń basybaıly quly bolǵansha bóten jaqqa baryp, eń bolmasa tamaqty toıa jep óleıik dep jat elderge qashqan.

Aqjamal men Qundyzdy alyp sarbazdar ózderine qosylǵan kúzetshilermen bir top bop Sálimgereı jasaǵyna keldi. Qundyzdy Sálimgereıdiń ózi qushaqtap attan túsirip aldy. Aqjamal men basqa jigitterge de úlken qoshemet kórsetti. Sóıtip, san jetpes jylqy aıdaǵan baıdyń qyzy Aqjamal da handarǵa, baımanaptarǵa qarsy kúres ashqan jasaqqa kep qosyldy.

Al Sálimgereıdiń jasaǵy qazir edáýir kóbeıgen. Biraq bul, han bir dabyl urǵanynda bes júz myń áskeri atqa qona alatyn Altyn Orda bıleýshilerine ne isteı alatyn edi? Sálimgereı jasaǵy ashyq aspanda paıda bolǵan kóshpendi bir qara bult tárizdi edi. Jerge túsirer naızaǵaıy, quıar nóseri az, jalǵyz qara bult neni búldire alady? Ózinen zor bir surapyl daýyl soqsa, yǵyp ketý op-ońaı. Biraq osy jalǵyz bultqa bult qosylyp, kók aspandy tegis jaýyp, naızaǵaıyn oınatyp, shelektetip nóserin quıyp berse she?!.

ALTYNSHY TARAÝ

Kóshpendi eldiń ejelgi talasy kóbinese malǵa shuraıly jer izdeýden týatyn. Jaýlap alǵan jerlerin ulysqa aımaqqa bólýdegi monǵol shapqynshylarynyń arasyndaǵy kúres-talas ta kóbine osydan shyǵyp kelgen. Jáne ulys, aımaqtardy bólýin han enshisi bolǵandyqtan, onyń taǵyna talasý qym-qıǵash oqıǵalarǵa ulasar edi.

Al osy ulysty basqarý — Shyńǵys jasysy boıynsha, kim jas jaǵynan úlken bolsa, sonyń enshisi edi. Bul «ulys aǵasy» — aqsaqaly tek Shyńǵys urpaǵynan bolatyn. Jáne qaı urpaǵyna jatady, onyń bálendeı tańdaýy joq edi. «Ulys aǵasyna» tek Shyńǵys tuqymy jáne úlkeni ǵana saılanatyn. Osydan baryp han taǵyna hannyń balasy, nemese osy tusta Shyńǵys urpaǵynyń qaı tarmaǵynyń ústemdigi kúshti bolsa, sol tarmaqtan shyqqan adam jáne ony Shyńǵystyń osy ústem tarmaǵynyń qaýymy tilese — Quryltaıda sol han kóteriletin. Al álgi «ulys aǵasynyń» huqy munda kóbirek bolatyn. Shyńǵys urpaǵynyń qaı tarmaqtan han saılansa, sol tarmaqqa kóteriletin. Mundaı jaǵdaı sońynan bóten tarmaqqa da týatyn. Osylaı han saılaý, búkil Shyńǵys ıeligindegi jerdi tek bir tuqym emes, ár tuqym bıleıtin jaǵdaı jasalatyn.

Biraq Shyńǵys urpaǵy buǵan qaramaıtyn. Qaısysynyń kúshi basym bolsa, hannyń aǵasy, inisi, balasy demeı, han taǵyna sol otyratyn.

Al Altyn Ordada bul talas óziniń aıyryqsha jolyn tapqan. Bir jaǵynan han taǵyna «men otyram» dese ólgen hannyń balasy, ekinshi jaǵynan, bul taqqa álgi ólgen hannyń aǵasy, inisi, tipti aǵasynyń, inisiniń balalary talasqan. Kóne jasy boıynsha bul taq jalpy Joshy urpaǵynyki degendikten basqa týystar da qur qalǵysy kelmegen. Osyǵan qaraı Oń qanat, Sol qanat ıgi jaqsylary, bekzadalary, áskerı basshylary eki daı bop bólingen. Bir jaǵy ólgen hannyń balasyn jaqtasa, ekinshi jaǵy ólgen hannyń aǵa, inileriniń jaǵyna shyqqan. Quryltaıda qaı jaǵy jeńse, sol jaǵynyń adamy han bolǵan. Batý, Sartaq, Ulaqshy ólgennen keıin Altyn Orda taǵy tóńireginde de dál osyndaı talas týǵan. Ulaqshy ólgennen keıin, ýaqytsha Altyn Orda bıleýshisi bop qalǵan Baraqshyn-qatyn, Altyn Orda taǵyna Batýdyń balasy Toqtyhannan týǵan, óziniń nemeresi Týdaı Móńkeni qoımaq bolǵan. Bulary Altyn Ordany tek Batý urpaǵyna ǵana berý edi. Bylaısha aıtqanda bir urpaqtyń, bir hannyń ǵana ústemdigin kúsheıtý edi. Al Joshynyń bóten urpaqtary Batýdyń inisin han kóterýdi tiledi. Bulary handyqty tek Batý urpaǵyna ǵana bekitip tastamaı, kóne jasy boıynsha, jalpy Joshy tuqymyna bıletý bolatyn.

Bul jolǵy talasta Joshy urpaǵy qan tógýge deıin bardy. Baraqshyn-qatyn bul kúreske Qulaǵý Ilhandy qatystyrýdy oılaǵan. Biraq jer arasy shalǵaı, ol túgil uly han Móńkeniń qolynan da eshteńe kelmegen. Joshy urpaǵy jınalǵan Quryltaıda Berke jeńip shyqqan.

Árıne, Altyn Orda taǵyna otyrysymenen, bu da Shyńǵys urpaǵyna tán áreketterdi istegen. Baraqshyn-qatynnan bastap biraz ózine qarsy jurtty óltirtken. Biraq Berke han bolyp saılanǵannan keıin, bir eleýli is istegen. Ol túbi han Ordasyn osy araǵa kóshiremin dep Edildiń tómengi aǵysyndaǵy óziniń «ulys aǵasy» kezindegi qystaý-ordasy Saraı shaharyn saldyrǵan edi. Bul qala Edildiń tómengi jaǵy qur Qypshaq dalasynyń Shyǵys Jaǵropa men Altyn Orda jeriniń bólingen tusy ǵana emes, bul soltústikten Edil ózeni arqyly kúngeıge, odan ári Hazar teńizinen ótip kúngeı Kavkazǵa, Iran, Orta Ázıaǵa, sondaı-aq Qara teńiz ben Azaý jaǵasyndaǵy elderdiń Qypshaq ólkesi arqyly búkil Shyǵysqa baratyn kerýen joldarynyń túıisken jeri. Jáne uly ózenniń bul tusy — egin egýge sýly oıpaty kóp, qys qystaýǵa — toǵaıly ózen jaǵasy men qalyń qamysty kólderi, jaz mal jaıylymyna ushy-qıyryna kóz jetpes kók oraı keń dalasy bar — óte qolaıly jer.

Átteń ne kerek, Berke Orda astanasyn Saraı Batýdan bul araǵa kóshire almaǵan. Budan da Batý arýaǵyn qoldaryna tý ǵyp ustaǵan talaı Joshy tuqymynyń ór keýde, menmenshil myqtylary Berkege jol bermegen.

Sóıtip sonaý Sartaq pen Ulaqshyny ý berip, óltirtken, basynan san qıly kúres-talasty ótkizip, Altyn Orda taǵyna myqtap otyrǵan, jáne birde tym batyl qımyldy, al keıde aldaǵy qaýipti kúnderdi oılap ózinen-ózi qajyp qalatyn Berke, kenet osyndaı kúıge dýshar boldy! Qandaı azap! Qandaı masqaralyq!

Berke júregin jalap bara jatqan ókinishke shydaı almaı han taǵynan turyp ketti.

Edil ózeniniń boıy, Batýdan bastap, jalpy Altyn Orda handyǵynyń jazǵy jaılaýy bolatyn. Batýdyń tiri kezinde Berkeniń ordasy alǵashqy ýaqytta Teriskeı Kavkazda edi. Sońynan jazǵy jaılaýy Edildiń tómengi saǵasyna kóshken. Keıde ol jaz shyǵa jaılaýǵa Býlor jerine de baratyn. Áıtse de, Edil óńirine kóp shyqpaıtyn. Bıyl osy sıyr, ıaǵnı 1265 jyly, jaz shyǵa, han kóshi eki júz túrikmen qyzyl narymen yrǵala jyljyp Sarytaýǵa deıin baryp qaıtqan. Burynǵy ádetterindeı jaılaýda jaz aıaǵyna deıin otyra almaǵan. Aqjamal men Qundyz masqara etip ketkennen keıin, Berke han ózin bir jerge dáıektep ustaı almaıtyn kúıge ushyraǵan. Oǵan endi eshteńeniń de qyzyǵy joq edi. Tek han taǵy ǵana bar kóńil bóleri. Al, sol taqtyń batys jaǵynan taǵy dúrbeleń sezile bastaǵan. Joq, bul dúrbeleńdi týdyryp jatqan qazir orusýt eli emes, taǵy shappaq bop búkil Jaǵropaǵa dabyl qaqqan báz-baıaǵy Nemis, Lıvon ordenderi edi. Onyń ústine «Han Ordasynyń mańaıynda myń jaýyngeri bar, halyq qamyn oılaıtyn bir jasaq paıda bolypty. Bastyqtary baıaǵy Berkeniń júzbasy Sálimgereı kórinedi. İshterinde áıel jaýyngerler de bar eken. Hannyń toqaly Aqjamal men byltyrǵy nekesin qıǵan kúni qashyp ketken qatyny Qundyz da sonda desedi. Bular Berke hannyń óziniń basybaıly esireı quldaryn bosatyp alamyz dep áreket istep jatqan sekildi» — degen sýyq habar alǵan. Ózine qorlyq istegen adamdardan, qashyp ketken júzbasy Sálimgereıden habar-osharsyz júrgen Berke qýanyp qalǵan. «Áıteýir bar eken ǵoı, bar áskerimdi salsam da, bárin qorshap alyp, bireýin qaldyrmaı bir túnde qyryp salarmyn» degen. Ózine qorlyq istegen adamdardyń ýádelerinde turǵanyn da biletin. Áli kúnge deıin at bolyp qalǵan han týraly esh sybys estilmegen. Jaman habar yzyndap ushqan ara tárizdi, eger olardyń bireýi bolmasa bireýi aýzyna ne bolmasa, Berkeniń ınaq bolyp qalǵany áldeqashan Altyn Orda túgil, búkil álemge jaıylyp keter edi. Ondaı eshteńe bolǵan joq qoı. Biraq ol bul qorlyqqa shydaı almaǵan, eger olar qolyna tússe, báriniń de tirideı terilerin sypyryp alýǵa bar edi.

Hannyń jaılaýdan erte qaıtýynyń bir sebebi osy edi.

Monǵoldardyń tarıhta bolmaǵan shapqynshylyq joryqtary, bitýge aınalǵan quldar saýdasyn qaıtadan týdyrǵan. Jaýlap alǵan elderdiń esireılerin, qolǵa túsken turǵyndaryn Altyn Orda handary tek shet jaqqa ǵana satyp qoımady, olardyń eńbegin jańadan salyp jatqan qalalaryna ózderi de paıdalanǵan. Bul tutqyndar Batý hannyń kezinde de jáne Berkeniń handyq qurǵan alǵashqy jyldarynda da, kóne zamandaryndaǵydaı, arnaýly hızarlarda júzdep, myńdap ustalǵan. Kóbi shynjyrly bolǵan. Arnaýly kúzetshi, jasaqtar olardy aıdap alyp kelip jumysqa sap, tún bola jatýǵa ol tas qabyrǵaly, temir esikti hızarlaryna qaıtyp aparatyn. As-sýdy barlyǵy sol Rım quldaryndaı ózderine belgilengen ýaqytta, bárine arnalǵan bir asqanadan ishetin. Bularda quldyqtan bóten eshteńe bolmaıtyn. Orda quldardy paıdalaný jaǵy jańa tártipke kóshken. (Bu da bolsa sol ereýildiń nátıjesi edi). Jańa tártip boıynsha hızarlar joıylyp (barlyq quldardy bir jerge bastaryn qosyp ustaýdy Berke qaýipti kórgen), onyń ornyna tutqyndardy basybaıly quly etip Shyńǵys urpaǵy bekzadalarǵa bólip bergen. Han da ózine tıistisin alǵan. Ár bekzada, han urpaǵy, ózine bólingen quldar úshin hızar emes, «Qarhana» dep atalatyn sheberhana ashqan. Bularda ıelerine paıda keltiretin ondaǵan quldar jumys isteıtin. Bul jańa tártiptiń bir ereksheligi, arnaýly mezgilderi jyldary ótkennen keıin álgi quldardyń keıbireýleri basybaılylyqtan bosanyp, óz aldyna tútin tútetip, úı bolýǵa múmkindik alǵan. Sóıtip, burynǵydaı tek qojasy úshin ǵana jumys istemeı, ózi úshin de, úı ishi de jumys isteýge haqy bolǵan. Tek tapqan pulynyń burynǵy qojasyna arnaýly bólshegin berip otyrǵan. Al qojasy búıtkisi kelmese, óziniń qaramaǵyndaǵy quldary tek as-sýy úshin sol burynǵy qalpynda qalatyn.

Berke hannyń óz qaramaǵynda da osyndaı esireı bes júz qul bar edi. Bulardyń hálderi ózge bekzadalardyń quldarynan tómen bolmasa artyq emes-ti. Han quldarynyń bári de qarhanada, qylysh, aldaspan, qanjar, soǵatyn ustahanalarda isteıtin. Han qatyndaryna Ordadaǵy bıkesh, begimderge júzik, syrǵa jasaıtyn hannyń óziniń sheberhanasy da bolatyn. Munda kileń rýmdyq, stamboldyq quldar jumys isteıtin. Tegi han quldary óner jaǵynan ózgelerden joǵarylaý keletin. Han ózine tek esireılerdiń barmaǵynan bal tamǵan sheberlerin ǵana qaldyratyn. Degenmen, han quldarynyń ózge bekzadalardyń qulynan bir artyqshylyǵy bolatyn. Olarǵa syrttan qosymsha jumys alyp, tabys tabýǵa ruqsat etiletin. Onda da bul istegen zattaryn aqshadaı emes azyq-túlikpen, kıim-keshekpen alatyn.

Berke quldarynyń qataryna Sálimgereımen birge qashqan, Kolomon óletin Gandjandaǵy aıqasta, Noǵaı áskeri esireı etken baıaǵy bes rýmdyq tutqyn-quldar qaıtadan kep túsken. Bular Qundyz Ordada Júrgende, kekse kúń arqyly Sálimgereıdiń jasaǵymen baılanys jasaǵan. Ózderiniń qıyn jaǵdaıda ekenin, eger Sálimgereı jasaǵy bosanýǵa járdem berse, hannyń bes júz quly birdeı bulqynys jasaýǵa daıyn ekenin aıtqan Sálimgereı jasaǵy buny maquldaǵan, qany bir, tilegi bir, ózderindeı joq-jigitektiń uldaryn bosatyp alýǵa olar áreket isteı bastaǵan. Bir saqqulaǵy arqyly jaılaýynda jatyp han osyny estigen. Biraq eshteńe bilmegen bop, óziniń bes júz quly arqyly byltyrdan beri ustatpaı júrgen jasaqty qolǵa túsirip, birin qaldyrmaı bárin birjolata qyryp tastap óziniń qorlyq kórgen kúnin máńgi umytýdy oılaǵan.

Berke sol Sálimgereı adamdary ózin qol-aıaǵyn baılap tastaǵan kúni tań atqansha aıqaılap shyqty. Tek sáskege taıanǵanda ǵana hannyń baılaýly jatqanyn ýázirleri bilgen. Qol-aıaǵyn sheship, shala-jansar handy tósegine aparyp jatqyzǵan. Dereý han saraıynyń dárýishi shaqyrttyrylǵan. Azyraq esi kirgen han qasynda tek dárýishi bolýyn ǵana buıyrǵan. Endi han oqıǵasyn sol dárýish qana bilgen.

Ol:

— Bul keseldi óte bir sheber adam istegen eken. Ózińiz aıtpaǵanda men de sizdi mundaı halde dep oılamas edim,— degen. — Tipti qalaı sylyp tastaǵanyna tań qalasyń...

— Sol oılamaǵan qalpyńyzda oılamaı qalyńyz,— degen han, — tiri jan bilmesin. Aqyńyzdy aman-esen tursam ózim myqtap tóleımin.

Berke ábden aıyǵyp bolǵan kúni dárýishten suraǵan:

— Meniń mundaı kúıge ushyraǵanymdy eshkimge aıtqan joqsyń ba?

— Eshkimge aıtqan joqpyn. Tileseńiz, basyma quran kóterip ant eteıin.

Dárýish arab elinen edi.

— Meniń qandaı jaǵdaıda ekenimdi eshkim bilmeıdi ǵoı?

— Tiri jan bilmeıdi. Sizdi tek syrqat dep túsinedi.

— Onda raqmet,— degen Berke.— Aqyndy tóleımin degen ýádem bar edi, sol tóleýińdi al.

— Onyńyzǵa raqmet.

Dál osy kezde Berke qoınynan aqsha ornyna jarq etkizip almas qanjar sýyryp aldy da, tań qalǵan dárýish keıin qashqansha dál júrek tusynan qadady.

Sosyn qanjarynan sorǵalaǵan qanyn etegine súrtti de esik aldynda turǵan kúzetshige:

— Mynanyń denesin alyp ketsin,— dedi.— Meni óltirmekshi bolǵan eken, ózi ajal tapty.

Ol tyqqan jerinen alǵan ekinshi qanjardy kúzetshiniń aldyna tastaı berdi.

Júzdegen myń adamnyń ólimine Berke han esh ýaqytta da jaýap bermegen, al arabtyń bir sorly dárýishin kim joqtasyn, hannan birde-bir adam onyń ne úshin ólgenin suraǵan joq.

Osylaı «ýádesinde» turǵan han óziniń syryn biletin eń aqyrǵy aıaǵynan qutyldy.

Erteńine Berke Altyn Ordanyń taǵyna otyrdy.

Al shynynda bul tipti burynǵy Berke emes edi. Tek onyń túri, beınesi ǵana qalǵan.

Berke barynsha dáreje súıgish adam ekenin, sol dúnıeniń bar qyzyǵyn qurban ete alatyn kisi ekenin kórsetti. Ol endi altyn taǵynan bótenniń bárin de umytty. Qatyndaryn da, dúnıe-malyn da. Dúnıeniń bar qyzyǵy meniń osy altyn taǵymda dedi. Joǵaltqan erkektik qasıetti de, áıel súıýge qumar júrektiń ókinishi de, óziniń osylaı jaýlarynyń qolynan qorlanǵany da — birde-bireýi ony kúırete almady.

Bárin altyn taqtyń qýanyshyna ózgelerdiń taǵdyryn sheshe alatyn qudiretine aıyrbastaı aldy.

Mine, osylaı ómirdiń bar qyzyǵyn talaq etip ózgergen Berke, shynynda da ózge Berke edi.

Altyn taq úshin jalǵyz balasyn da qıa alatyn Shyńǵys tuqymy Berkeden adal oıly Sálimgereı qandaı qanypezerlikti kútkenmen, dál mynandaı dáreje qumarlyqty kútken emes. Osylaı qor bolyp ólsin degen Aqjamal men Qundyz da, Berke han sol baıaǵy qalpynda dep estigende, bular da tań qalǵan. Beker óltirip ketpegen ekenbiz,— dep ókingen.

Al Berkeniń ómirdiń bar qyzyǵyn altyn taqqa múldem qurban ettim dese de, óziniń mynandaı qor bolýynan týǵan ókinishi júreginiń túbinde tereń jatqan. Keıde janyn qoıarǵa jer tapqyzbaıtyn. Bir kúni ol Aqjamaldan buryn alǵan eń jaqsy toqalynyń úıine qondy (jurt seziktenbesin dep han aýyq-aýyq mundaı qýlyqqa da baratyn). Ábden shóldep qalǵan tyǵyrshyqtaı jas qatyny qansha aımalap súıgenmenen, hannyń kóńili selt etpedi. «Joldan sharshap keldim, basqa ýaqytta...» dep teris burylyp jatyp qaldy. Basqa ýaqytta da únemi osylaı «sharshap keletini» ózine aıan. Rasynda da, han jol shegip kelip edi, keshikpeı pysyldap uıyqtap ketken. Sodan tań qylań bere dáret qysyp, dúzge shyqqan. Sol sátte ol... joq, eki túıeniń arasynda, qom ústinde bolyp jatqan oqıǵany óz kózimen kórgen emes-ti, júregimenen sezgen. Qaraýǵa beti shydamaı, teris burylyp ketken. Erteńine, árıne, jas toqalyn da, aýyldyń toqal qumar jigitin de bir syltaýyn taýyp, aıbaltamen shaptyryp óltirtken. Biraq sol kúngi tún onyń ólip qalǵan qyzǵanshaqtyq sezimin qaıta tiriltken. Han ózin-ózi ázer basqan.

Berke mundaı ókinishi oıanǵan kezde, tańǵa alasuryp, óziniń qor bolǵanyn jańa sezgendeı keń álemi qýsyrylyp ketkendeı, ólip kete jazdaıtyn.

Tipti bar dúnıeni, altyn taqty da órtep jibergisi kelip ketetin. Tek osyndaı jaǵdaıynda qaıtadan altyn taǵyna otyryp, bireýdiń taǵdyryn sheshetin sátte ǵana ol sý sepkendeı basylatyn.

Mundaıda han alǵan úkim únemi ólim jazasymen bitýshi edi.

Hannyń mundaı qataldyǵymen kópten tanys Orda adamdary ony ózimizdiń burynǵy Berke dep uǵatyn.

Berke Ordasyna qaıtqannan keıin Sálimgereı jasaǵyn qurtýǵa ázirlene bastady.

Qypshaq dalasyna monǵoldar kóp ózgeris engizdi. Bu da sol kóshpendilerge tán jer máselesinen bastalǵan. Buryn Dáshti Qypshaqta taǵy qulandardaı úıir-úıirge bólingen rý-rý bop óz betimen kóship júrgen jurttyń jaz jaılaýy, qys qystaýy, kósh joly, bári de bir úıdiń ne bir aýyldyń menshigi emes, sol búkil rýdiki bolatyn. Jáne bul jer oǵan bir hannyń, ne bir batyrdyń buıryǵymen berilmegen. Buryn olar óz betimen, ózderiniń kóship-qonýyna yńǵaıly, ózderimen týystas basqa rýlarmen kezdesetin, jaılaýda qatar otyratyn jerlerdi tańdaǵan. Al monǵol shapqynshylary sol jerdi aldymenen ulysqa bólgen. Ulys aǵasy qaramaǵyndaǵy ulysty ár han urpaǵynyń menshigine aımaq etip bergen. Ár han urpaǵyna jatatyn el, qaı jerde qystap, qaı jerde jaılaýy kerek, jalǵyz ǵana mal jaıylymy turǵysynan ǵana emes, áskerı jaǵdaıdy da eske ala otyryp, barlyǵy endi ulys bastyǵy, aımaq bastyqtarynyń ámirimenen bólingen. Ár ulys, ár aımaq sol ózine kórsetilgen jerdi ǵana jaılaýy kerek. Osylaı endi Dáshti Qypshaqta da, buryndy-sońdy bolmaǵan, jerdi bir taıpa elge, ne bir rýǵa menshiktelgen tártip týǵan. Árıne, ulys aǵalary, aımaq bastyqtary, ózderine, jaqyn týystaryna qaramaǵyndaǵy jerdiń shuraılysyn alǵan. Muny kórgen Qypshaq baı manaptary da bulardan qalǵysy kelmegen. Osylaı Qypshaq dalasynda jer máselesinen týǵan kúshtiler men kúshsizderge bólingen qoǵam týǵan. Al kóshpendi eldiń eń keregi jer bolǵandyqtan, Qypshaqtyń da baı-manaptary osy jer arqyly qaramaǵyndaǵy jurtqa ókimin júrgizip, olardy bıleı bastaǵan. Monǵol shapqynshylarynyń jaýlap alǵan jerlerine, qaramaǵyndaǵy halyqtary úshin emes, óz paıdalaryn kózdep shaǵyn shaharlar irgesin kóterip, olardyń mańaıyna otyryqshy turǵyn elderdiń tutqyndaryna egin ekkizip, al sol qalalarda arhana — sheberhanalar uıymdastyrǵandary da qypshaq dıqandary men malshy-qosshylaryna áser etpeı qoıǵan joq. Qypshaq aýyldarynda kórik basyp, pyshaq, júzik soǵatyn sheberler paıda boldy. Al kóshýge kóligi joq kedeıler jataqtarǵa aınaldy.

Monǵol shapqynshylyǵynyń ozbyrlyǵy damýdyń tómen satysynda qaýymǵa tirshilik etip, kún kóristiń qıly-qıly tásilderin týǵyzdy.

Shekten asqan qorlyq pen jaýyzdyqqa qarsy turǵan qaısar kúsh ıeleriniń tolqytýlary da bolyp turdy.

Mine, osy tusta Sálimgereıdiń de sarbazdary kóbeıip, biraz áldenip alǵan. Sandary da myńnan asyp ketken. Bul jasaq ta, Boshman men Tarabıdiń jigitterindeı eleýli kúshke aınalmaǵanmen de, Altyn Orda hanyna ses kórseterlikteı ájeptáýir qolǵa uqsap qalǵan.

Berkeniń jaılaý maýsymy bitpeı, kúni buryn Ordasyna bosqa qaıtyp kelmegenin sezip, Sálimgereıler de kúreske daıyndala bastady.

Berke han Ordaǵa qaıtqannan keıin Qulaǵý ılhannyń dúnıe salǵanyn estidi. Shyńǵys hannyń óz balalarynan keıin bes bórisiniń ekeýi Batý men Qulaǵý dúnıeden ótti. Qulaǵý óldi. Berkeniń bir jaýy kemidi. Biraq Berke buǵan qýanǵan joq. «Qý dúnıe, osylaı bárimizden de ótersiń! — dedi kúıine,— nesine sonshama alysyp-julysamyz? Qulaǵý nesine bar ómirin tek ılhandyǵyn kúsheıtýge tyrysty? Sondaǵy bar tapqany úsh qulash qara jer me? Degenmen Qulaǵý eń aqyrǵy kúıine deıin bul jalǵannyń qyzyǵyn kórip ótipti ǵoı... Sonyki durys pa? Men nege óıtpeımin? Bar oıym, bar tilegim tek Altyn Orda. Sony kúsheıtý. Odan da... Joq, bul dúnıeniń qyzyǵy degen ne? Eń bıigi jar qushyp, bala súıý bolsa...»

Berke taǵy qol basyna keldi.

Qazir jazdyń ortasy. Oıpat jýasy áli súıirlenbegen. Úkili basty qamystar da áli kókpeńbek. Belýardan keletin shalǵyn jelmen oınap, tolyqsyp, jasyl kilemdeı jaınap tur. Shirkin dúnıe, qandaı qyzyqsyń, qandaı tamashasyń! Seniń bar qyzyǵyń tek altyn taq pa? Sol úshin ǵana adam jaratylǵan ba? Joq altyn taq úshin tek Berke han ǵana jaratylǵan. Tek osy ǵana biledi taqtyń myna jaınaǵan aldamshy ómirden qansha artyqtyǵyn...

Berke kólge qarady. Óziniń jalǵyz kári aqqýy ǵana júzip júr... Serikteri joq. Joldastary — anaý qasyndaǵy jas eki aqqý tastap ketken. Biraq, jalǵyzdyq tek kári aqqýda ǵana ma, ózi de Aqjamal men Qundyzdan aırylyp qalǵan joq pa?

Aqjamal men Qundyz esine túsip edi, Berkeniń júregi taǵy ýdaı ashyp ketti.

Búgin Altyn Orda hany eki ottyń ortasynda edi. Bir ot — búkil oı-sanasyn bılegen altyn taq. Al ekinshi ot — adam bop dúnıege kelgennen keıin onyń qyzyǵyn kórip ótýdiń kerektiginen týǵan. Qulaǵý ólimi altyn taqtyń da opasyz ekenin kórsetti. Seniń ómirińniń jalǵasy altyn taǵyń emes, balań. Al sen bolsań sol balany endi máńgi-baqı týdyra almaısyń. Qandaı azap! Qandaı qorlyq!

Osy eki ottyń ortasynda qalǵan Berkege ómir kenet bir nátıjesiz bos ótken, qur áýre-sarsań tirshilik bop kórinip ketti. Ol burynǵysynan da beter qulazı tústi.

Berke kóldegi aqqýǵa qarady. Mine ǵajap! Talaı jem tastap shaqyrǵanynda tipti jaqyn kelmeıtin aqqý qus, endi ózine qaraı júzip keledi. Tipti qorqar emes. Áne taıap kelip qaldy. Mine jetti. Uzyn moınyn sozyp Berke turǵan jaǵanyń shetine saldy. Han eńkeıip «ne boldy saǵan?» — dep basynan sıpamaq bop qolyn apara berdi. Kenet tartyp aldy.

Birdeme aıtqysy kelgendeı buǵan jáýdireı qaraıdy. Berkeniń denesi muzdap ketti. Kenet «qańq» etti de, eki qanaty eki jaǵyna salbyrap, qozǵalmaı qaldy.

Berke aqqýdyń ólip qalǵanyn bildi.

Kenet jel turdy. Uzyn moıny jaǵada ólip jatqan aqqýdy lyqsı sekirgen kók tolqyn ózimen birge qol ortasyna qaraı ala jóneldi.

Aqqý qusynyń ólimin Berke jamandyqqa joryǵan. Kóp keshikpeı ózim de óledi ekenmin degen. Ári-sári kúıde Berke han saraıyna qaıtty.

Han taǵyna otyrsa-aq bolǵany, ózin tuńǵıyqqa batyrǵan sumdyq oılardan Berke zamatta qutylatyn. Óziniń basqalardyń taǵdyryn sheshetin ámirshi ekenin birden sezinetin. Jańaǵy jar qushyp, bala súıem degen arman da umytylatyn. Kókireginde tek ashý ǵana qalatyn. Altyn taqtyń osyndaı qasıeti baryn biletin. Berke odan máńgi-baqı aırylǵysy kelmeıtin. Jatsa-tursa «dúnıedegi bar qyzyǵymdy alsań da, tek osy qyzyǵymnan aıyra kórme» dep tileıtin qudaıdan.

Bul joly da solaı boldy.

Berke taǵyna otyrysymen ózin basqa adam sezindi. Dereý Saraıǵa kelip jatqan Týdaı Móńkeni shaqyrtty.

Bul atasy Batýǵa da, ákesi Toqtyhanǵa da tartpaǵan, apaıtós, keń keýdeli jigit edi.

Hal-jaıyn surasyp bolǵannan keıin Berke:

— Osy mańda, Edil toǵaılarynyń arasynda keshe osy Altyn Ordada júzbasy bolǵan Sálimgereı degen bireý basqaryp júrgen bizge qaýipti bir jasaq paıda bolypty,— dedi.— Senderdiń maǵan alyp kelgen Qundyz qyzdaryń da sonda kórinedi...

— Bilem ǵoı men Sálimgereıdi de, Qundyzdy da,— dedi Týdaı Móńke ádettegisindeı lepire sóılep.— Anada Qyzyltasta soǵysyp, Sálimgereıden sol Qundyzdy tartyp alǵam. Biraq sizdiń ony qyz degenińizge senbeımin!..

— Ýaı, qazir sóz onda emes...

— Endi nede? Ol qyz bolmasa da kózdiń jaýyn alyp turǵan bir perishte. Noǵaı kókem ber degen soń berdim, áıtpese...

Baraqshyn-qatynnyń bir kezde erkeletip ósirgen nemereleriniń biri, kileń osylaı aýzyna kelgenin, jasyrmaı aqtaryla sóıleý Týdaı Móńkeniń ádeti. Buny biletin Berke endi onyń sózine mán bermedi. Óz ámirin tikeleı aıtty.

— Sol Sálimgereıdiń jasaǵy bizge qaýipti jasaq. Qazir ana qala syrtynda jatqan qosynyńdy al da, solardy bir aptaǵa jetkizbeı qorsha. Jol kórsetetin kisiler bar. Qorshap bolǵan soń birin qaldyrmaı qyr!

— Qundyzdy da óltirem be?

— Iá,— dedi Berke.— Sol jasaqta meniń toqalym Aqjamal da bar kórinedi. Ony da óltir.

— Oıbaı-aý, eki birdeı qazmoıyndy tekke óltirgenshe, ózińe kerek bolmasa, Maǵan ber.

— Joq, bermeımin. Óltir. Al qatyn kerek bolsa, qalǵan ana qatyndarymdy birdeı al.

— Kileń kempirdi qaıtem? Áje etemin be? Jaraıdy, ana sońǵy eki qatynyńdy alaıyn, áli de kóńilderiniń jeli basylmaǵan tárizdi, keshe ekeýi de «tentek qaınym keldiń be?» dep...

Berke kúreńdene qaldy. Týdaı Móńkeniń sóziniń ar jaǵyn tyńdaǵan joq. «Bular da bos júrmeıtin boldy ǵoı»,— dedi ishinen. Al Týdaı Móńkege:

— Jaraıdy, qaısysyn alsań sonysyn al,— dedi.— Tek Sálimgereıdiń jasaǵyn qurtyp kel. Ajarly eken dep Aqjamal men Qundyzǵa qyzyǵyp júrme!

— Qatynǵa qyzyǵatyn men bir esinen adasqan adam deısiz be? Hannan qashatyn saıqaldardy, qoınyńa qatyn etip jatqansha, at quıryǵyna baılap ákelerin tanytqanǵa ne jetsin!

Han bul jasaqty qyrýdy Týdaı Móńkege tapsyrǵanda ózi de solaı oılaǵan. Toqtyhannyń balalary urys, soǵys, qyrý dese, ólip turady. Al Týdaı Móńkeniń tentektigin keıbireýler esalańdyǵynan isteıdi deıdi. Al basqa bireýler atasyna tartqan batyrlyǵynan deıtin. Aqymaqty batyr deseń bórki qara qazandaı bolady, degendeıin, buǵan sen batyrsyń deseń bolǵany, jartasty da keýdesimenen urýǵa bar áýmeser.

Osy Týdaı Móńkeniń qoly Sálimgereı jasaǵyna erteń kún bata attanbaq boldy. Bul habardy sol kúni-aq Sálimgereı de estidi. Endi Týdaı Móńkeniń áskerin shabatyn bop daıyndala bastady. Biraq Týdaı Móńkeniń qoly erteńine joryq betin ózgertti.

Sol kúni túnde Berkege Novgorodtan uly knáz Aleksandr Nevskııdiń týysy Gavrııl bastaǵan taǵy arnaýly ýákilder kelgen. Olardan nemis rysarlary men Lıvon ordenderiniń Pskov pen Novgorodtyń ar jaǵynan qalyń áskerleri shep quryp, orusýttardy shappaq bolyp daıyndalyp jatqanyn estigen. «Ózimizdiń de kúshimiz jetip qalar» degen Aleksandr Nevskıı nemere inisin jiberip, sóıtse de bul joly rysarlar burynǵylarynan anaǵurlym qatty daıyndalǵan tárizdi, eger Sartaq han kezindegi ýádesinen taımaǵan bolsa, Berke bizge járdemge eń bolmasa bir qosyn ásker bersin».

Musylman dinindegi Berke nemis rysarlarynyń Beıbarysqa da qarsy soǵys ashyp Mysyrǵa deıin barǵanyn jaqsy biletin. Onyń ústine ózine alym-salyq tólep kelgen Novgorodty basqa jurt shaýyp, qolyndaǵy qyzylyn qaǵyp ketkeli turǵanyn unatpady. Berke han birden Aleksandr Nevskııdiń suraǵan bir qosyn áskerin bermek boldy. Ol sol túni-aq Týdaı Móńkeni shaqyryp ap:

— Seniń qosynyńnyń sapar beti ózgerdi,— dedi — Sálimgereıdiń qaraqshylaryn basqa qosyn joıady. Al sen basqa jaqqa barasyń!

Týdaı Móńke qýanyp ketti.

— Qaı jaqqa? — dedi ol.— Ana joryqtan meni qutqarǵanyńyz jón boldy. Ittiń qatyndary, quralaıdyń laqtaryndaı kózderi jaýtańdaǵan bir perızattar. Qolǵa tússe ne isteımin dep baǵanadan beri basym qatyp júr edi.

— Sen qosynyńmen myna kisilerge erip Novgorodqa barasyń,— degen Berke Gavrııldi nusqap.— Orusýt áskerine járdemdesińder. Ar jaǵynan nemis temir attylarynyń kóp áskeri kelip jatqan kórinedi.

— E, taǵy soǵysady ekenbiz ǵoı! — Týdaı Móńke shyn qýanyp qaldy.— Qashan júr deısiz?

— Tańerteń.

Bul áńgime tún ortasyna taıanǵan kezde bolǵan. Batyr ańǵal degendeı, aýzynda sóz turmaıtyn Týdaı Móńke, qaıda bara jatqandaryn eshkimge aıtyp úlgermegen. Onyń áskeri tań ata qozǵaldy. Ańdýǵa qoıǵan alǵyshyndary Týdaı Móńkeniń qalaı qaraı bara jatqanyn Sálimgereıge jetkizgen. Jasaq bastyǵy bizdi alystan qorshamaq bolǵan eken dep, Týdaı Móńke qoly tynyǵyp jatqan kezde kútpegen jerden shappaq bolyp, toǵaıly dalany betterine ustap, Altyn Orda qosynynyń sońynan ergen. Sálimgereı jasaǵynyń alǵyshyndaryn basqaryp, alda Qundyz qyz júrip otyrǵan. Ol Týdaı qolynyń qaı jermen, qalaı ketip bara jatqanyn udaıy habarlap kele jatty. Tús aýǵan kezde Qundyzdan: «Ásker qos-qos bop kól jaǵasyna túsip jatyr. Ár qostan eki-úsh jigit shyǵyp, attaryn kólge aıdap barady. Sirá, osy jerde biraz demalmaq tárizdi. Ásker toqtaǵan tús jazyq. Ber jaǵynda qalyń toǵaı bar. Sony tasalap kep bulardy shabýǵa bolady. Sálimgereı aǵa sál shydasyn, kóreıik attaryn qaıtedi eken?» — degen habar jetken. Bir bıe saýymy óterdeı ýaqytta ekinshi habar da keldi: «Attaryn kóldiń arǵy betine jaıyldyrýǵa alyp ketti. Jigitteri tamaqtaryn jep, jatýǵa yńǵaılanyp jatyr. Tań atpaı qol jolǵa shyqty ǵoı, quryǵanda eki bıe saýymdaı mezgil tynyǵar. Sol kez shabýǵa yńǵaıly. Birin qaldyrmaı qyryp salýǵa bolady».

Sálimgereı sarbazdary ózderin bastaǵan bir alǵyshynǵa erip, Qundyz aıtqan toǵaıdyń kúnshyǵys jaq yǵyna kep toqtady. Sarbazdar attarynan túsip, erlerin jóndep, tartpalaryn myqtyraq tartyp, shabýylǵa daıyndala bastady. Sálimgereı ózi baryp, Týdaı Móńkeniń jatqan dalasyn syrtynan kórip keldi. «Qudaı buıyrsa, bireýin saý jibermespiz,— dedi ol, qannen-qapersiz bári uıyqtap jatyr. Tek qarsylaspaǵanyna tımeńder. Qarý-jaraqtaryn alyp ózderin esireı etińder de qoıyńdar». Árıne, óz jerinde, arttarynan ańdyp kele jatqan jaý bar dep Altyn Orda áskeri oılamaǵan. Sol sebepten de kúnimen júrgen áskerlerine at soǵyp tastamasyn dep Týdaı Móńke tynystama bergen. Qazir ózi de qoryldap uıyqtap ketedi.

Sálimgereı sarbazdary saıma-saı bop tizilip, qoldaryna naıza, qylyshtaryn alyp, jer tarpyp, aýyzdyqtarymen alysyp turǵan attaryn jaldarynan sıpap, ázer basyp, uıyqtap jatqan qosynǵa endi at qoıamyn degen kezderinde: «Toqtańdar — Toqtańdar!» dep aıqaılap astyndaǵy qulager bestisin oınaqtatyp Qundyz da jetti.

— Bulardy shabýǵa bolmaıdy eken, aǵataı! — dedi ol entige atynyń basyn ázer qaıyryp.— Bular Novgorodqa orusýttardy qorǵaýǵa bara jatyr eken. Olardyń ar jaǵynan qalyń temir attylar kelipti... Eger biz bulardy qyryp tastasaq, orusýttardy temir attylary qyrýy múmkin...

Sálimgereı jasaǵynda quldyqqa satylyp, ne bolmasa monǵol shapqynshylarynyń alǵashqy attanysqa shyqqan kezderinde esireı bop qolǵa túsken, sońynan Ordadan qashyp, bularǵa kelip qosylǵan kóptegen orusýt sarbazdary bar edi. Jáne orusýt eliniń de monǵol shapqynshylaryna qarsy ekenin Sálimgereı de jaqsy biletin. Bularǵa jany ashıtyn. Sol sebepten de Shelkene basqaqty ózi óltirgen.

— Qap! Bir yńǵaıy kelgen kez edi! — dedi ol.— Týdaı Móńkeni at quıryǵyna bir baılaıtyn edik. Átteń, átteń! Hannan óshimizdi alamyz dep, jazyǵy joq qyrýar eldi qyrǵyzýǵa bolmas! Attaryńnyń basyn keıin buryńdar, jigitter!

Bular keıin qaıtqan. Biraq búgin ózi shappaǵan Týdaı Móńkeniń, erteń bulardy qoıdaı qyratynyn bilgen joq.

Al Berke áskeri sol betimen jedel júrip, erteń temir attylar shabady degen kúni túndelete Novgorodqa jetti. Shep quryp, dabyl soǵyp, shabýylǵa daıyndalǵan temir attylar tańerteń ózine qarsy turǵan jalǵyz orusýt qoly emes, Qypshaqtyń áıgili atty áskerin kórdi. Legnısany áli esterinen shyǵarmaǵan nemis rysarlary endi Novgorodty shabýǵa bata almady. Olar keıin sheginýge májbúr boldy. Bul nemis rysarlarynyń orusýt jerine eń sońǵy kelýi edi. Budan bylaı qaraı, er júrek orusýt halqynan eki ret ońbaı taıaq jegen nemis rysarlary orusýt jerine shabýylǵa shyǵýlaryn múldem tyıdy.

Sálimgereıdiń qoly Týdaı Móńkeni shappaǵanmen de basqa bir jeńiske jetti. Sol keıin qaıtqan betimen Saraı-Batýdyń irgesine keldi. Hanǵa «biz qalyń qolmyz, eger ana quldardy bosatpasań, qazir shabamyz!» — dep kisi jiberdi. Bul bir dál tabylǵan kez edi. Noǵaı láshkarqash-ı buzuryq bop turǵan shaqta, han Orda syrtyndaǵy hızarlarynda Altyn Orda otyz myńdaı ásker ustaıtyn. Noǵaıdyń qandaı qaýipti adam ekenin únemi esinen shyǵarmaǵan Berke qaı kúni ol osy otyz myń qolymen han Saraıyn shabady dep ábden qorqyp bolǵan. Noǵaı Kavkaz attanysynan keıin, láshqarqash-ı buzuryqtan túsip, Edildiń tómengi jaǵyndaǵy jańa ulysyna ketkennen keıin, áskerden seskenip qalǵan han, soǵys kezi emes dep basqa láshqarqash-ı buzuryq bekitpegen. Jáne qala syrtyndaǵy hızarlarda únemi osy arany kúzetetin ornyqty ásker ustaýdy da qoıǵan. Kóp jylǵy tájirıbesi boıynsha mundaıǵa maýsymdy qosyndary durys ekenin biletin Berke, Ordany kúzetýge ár ulystan ár úsh aıǵa bes myń ásker kelip turýdy buıyrǵan Týdaı Móńkeniń áskeriniń de Orda túbinde bolýy osydan edi. Al onyń qosyny Novgorodqa ketkennen keıin Berke kelesi kezek seniki dep Toq Buqaǵa kisi shaptyrǵan. Toq Buqa qolymen Ordaǵa jetkenshe, Sálimgereı táýekel dep Saraı Batýdyń irgesine kep toqtaǵan. Bul bir, qan tókpeı quldardy ońaı bosatyp alýǵa bolatyn kez edi. Al quldar ereýilinen zapy bolyp qalǵan Berke bóten amaly bolmaǵan soń, óziniń qaramaǵyndaǵy basybaıly bes júz qulyn bosatqan. Oǵan bóten bekzadalardyń da adamdary qosylǵan.

Osylaı myń sarbazyna jeti júzdeı jańa kisiler qosyp alǵan Sálimgereı, áskerimen sol kúni túnde, Edil jaǵasyndaǵy qalyń toǵaıǵa kirip, joq boldy.

Al Altyn Orda hany sanyn uryp qala berdi.

Kóp keshikpeı Dáshti Qypshaqtyń qarasýyqty kúzi kelip onyń sońy qarly-burqasyndy qysqa aınaldy. Sálimgereıdiń áskeri Edil ózeniniń orta shenine jetip, jańa ǵana qanat jaıa bastaǵan basqa batyrlarmen til tabysty. Jáne Edil boıynyń qalyń toǵaıynyń arasynda Aqjamalǵa úılenip alǵan Sálimgereı qardan baspana bolarlyq shoshala salyp, myqtap bekindi. Jalǵyz qyzyna shybyn janynan basqanyń bárin qıǵan ákesi Aqjamalynyń toıyna dep, sonaý Kók Orda jerindegi Esil, Nuradan byqyp jatqan jylqysynan Berkeden jasyryp taıly-qulyndy eki júz jylqy aıdap ákeldi. Eńsesi túsip jaıaý júrgen sarbazdardyń keıbireýi oıqastatyp at mindi. Qysqy soǵymǵa kenelgen Sálimgereı sarbazdary endi jazǵy joryqtaryna daıyndala bastady.

Bul kezde Maýarannahr jerindegi Baraq han da ájeptáýir kúsheıip qalǵan-dy. Altyn Ordanyń kóshpendi jaýyngerinen qorqyp qalǵan Hodjent, Buhara, Samarqand turǵyndary Baraq áskerin qarýlandyrýǵa aıanbaı kúsh salysqan. Jáne týyp-ósken jer, sýyn kóshpendiler kelip búldirýinen seskengen Maýarannahr jeriniń úlken-kishisi ózderi kelip Baraq áskerine kirgen. Osylaı áldenip qalǵan Baraq bir-eki ret Otyrar jaqqa shyǵyp, Qaıdýdyń jasaqtaryn jeńip qaıtqan. Biraq Baraq Qaıdýǵa qarsy úlken maıdan ashýǵa júreksine bergen. Óıtkeni, Syrdyń orta sheninde, ininde uıqyǵa ketken aıdahardaı qozǵalmaı, aldaǵy soǵysty kútip, Altyn Ordanyń Móńke Temir basqarǵan elý myń atty áskeri jatqan. Baraq Qaıdýdyń áskerinen kóri, Qypshaqtyń osy qosyndarynan seskenip, úlken soǵysqa bara almaǵan: Jáne maıdanǵa shyǵa qalsa, jeńilip qalam ba dep qorqyp, ne isterin bilmeı sasa bastaǵan.

Osyndaı kezde kenet Qaıdýdan, Úgedeıdiń balasy Qadannan týǵan Qypshaq basqarǵan elshiler kelgen. Olar Qaıdýdyń atynan Baraqtyń bitimge kelýin suraǵan. «Bárimiz bir Shyńǵystyń urpaǵymyz, bulaı qyrylysa berýimiz jónge kelmes. Bul Qypshaq pen Maýarannahr dalasy bárimizge de jetedi, ony búldire bermeıik» — degen.

Baraq syrttaı oılanǵan pishin kórsetkenmen ishteı qýana-qýana kóngen. Ázirge eki hannyń arasyndaǵy qyrqys toqtatylyp, kelesi jyly Shyńǵys urpaqtary jınalǵan Quryltaı shaqyrmaqshy bolyp kelisip, Qypshaq Qaıdý Ordasyna qaıtqan.

Bul sheshimdi Berke sol qystyń orta sheninde estidi.

Jaǵataı men Úgedeı urpaqtarynyń til tabysyp jatqanyn túsinip qatty ashýlandy. «Móńke Temir ne ǵyp júr o joqta,— dedi ol,— elý myń áskerdi men oǵan nege berdim? Bar oıym Úgedeı men Jaǵataı tuqymdaryn bir-birine qyrǵyzdyryp, Altyn Ordanyń qalyń qolymen Maýarannahrdy basyp qalsyn demep pe edim? Boz ókpe, shirik, eń qaýipti jaǵdaıǵa jol ashyp ap, qarashy, birdemeni bitirip tastaǵandaı jatqanyn mysyq tárizdi buıyǵyp?» Berke: «Jaǵataı men Úgedeı tuqymdaryn biriktirip alma!» dep, Móńke Temirge arnaýly jasaq jiberdi. Biraq sol jyly bir aptalap doly boran ulyp turyp aldy. Borany bitse bet qaratpaıtyn Arqanyń sýyǵy keldi. Sýyǵy bitip, kún jylyna bastap edi, kilt kóktem bolyp taýdaı-taýdaı bolyp úıilgen qar birden erip, sel basyp ketti. Tasyǵan Jaıyq, İrǵyz, Torǵaı ózenderi jıyrma-jıyrma bes shaqyrymǵa jaıylyp, maýsym týmaı qaıtpaı qoıdy. Sý qaıtyp, jer kebe bastap edi, kenet tópelep nóser quıyp, álem beti at aıaǵyn alyp júre almaıtyn saz balshyqqa aınaldy. Kileń jýan bel, býra san jylqy mingen, Qypshaq jigitteri bar qıyndyqty jeńip, óldik-taldyq dep Móńke Temir Ordasyna jetkende, bular endi qandaı shara qoldansa da Jaǵataı men Úgedeıdiń urpaqtarynyń baılanysy buzylmaıtyn jaǵdaıda ekenin bildi.

Al Móńke Temir de bostan-bos buıyǵyp jatpaǵan eken, onyń óziniń de kózdegen nysanasy bar bop shyqty, artynan baryp biraq bilindi.

Qys boıy qusa bop, júdep júrgen Berke búgin óte sergek edi. Jer kepken shaq. Edil boıynyń kógal shóbi dý ete qalǵan. Jer beti kókpeńbek. Kólde qıqýlaǵan úırek. Tal basynda saıraǵan bulbuldar, kókpeńbek álem, qulpyra túsken.

Berke altyn taǵyna otyrysymen Týdaı Móńke men Móńke Temirdiń balasy Toqaıdy shaqyrtty. Toqaı balýan deneli, suńǵaq kelgen mańǵaz qara sur jigit bolatyn. Batýdyń bul nemeresi de atalaryna tartqan kıimge, dúnıe-múlikke onsha áýes emes-ti. Monǵoldardyń ózi tustas jigitterindeı jarǵaqtan túlki-qarsaq terisinen tigilgen kıimder, ıá bolmasa, sólbireıtip shekpen kıine salatyn. «Tentek shoqpar jınaıdy» degendeı, bul ekeýiniń de qumary qarý-jaraq pen at. Belderinde jalpaqtyǵy alaqandaı, qaqtalǵan kúmis belbeý, kúmistetken oqshantaı. Asynǵandary qylysh, qanjarlarynyń saptary, qynalary jalt-jult etken aq kúmis. Sadaqtary men qoramsaqtaryna kúmisten saqına eldik ornatqan. Mingenderi kileń súlikteı qara jylqynyń sultandary. Olardyń ústerine salǵan er-toqymy, úzeńgisi kıgizgen júgen, quıysqanynyń bári appaq som kúmisten. Ylǵı qara jylqyǵa, kileń aq kúmisti er-toqym, júgen, quıysqan qandaı kelisimdi! Qandaı sándi! Ózge balalarynan góri tentekteý, júrgen jerleri kileń ý-shý, Toqtyhannyń susty osy qos arlany astaryndaǵy kómirdeı qara attaryn toqtatpaı, saldyryp jetip kelgende, qandaı top bolsa da, qars aırylyp jol beretin.

— Aldıar taqsyr, amansyz ba? — dep úıge osy eki jigit birden kirip keldi.

— Ózderiń de amansyńdar ma? — dedi han bulardyń susty túrine súısine qarap,— otyryńdar.

Ekeýi de tań aldynda jaıylǵan, qyp-qyzyl, túp bir eli, farsy kileminiń ústine maldastaryn qura qatarlasa otyrdy.

— Áskerı oıynǵa qansha jaýyngermen keldińder? — dedi han.

— Árqaısymyz bes myńnan,— dedi Toqaı.— Jarlyq solaı ǵoı. Bizden ózgeleri jańa kelip jatyr.

— Onda qosyndaryńdy daıyndańdar,— dedi Berke,— ózim bastap joryqqa attanamyn.

Týdaı Móńke eleń ete qaldy.

— Alysqa ma?

— Taqa jaqyn emes. Áskerı ulysqa alystaǵy ulys qosyndary jetkenshe oralyp ta qalarmyz. Oralyp úlgermesek, bizdi kúte turady ǵoı. Búgin habar aldym. Eki myńdaı sarbazymen Sálimgereı naısaptyń jasaǵy Edildiń bergi betindegi Qara Ormanǵa kelip bekinipti. Ol bul aradan eki kúndik jer ǵoı. Sýyt júrip, arǵy kúnnen qalmaı Qara Ormanǵa jetýimiz qajet. Qaraqshylar bóten jaqqa sýsyp ketpeı, qorshap alyp, birin syrtqa shyǵarmaı, orman-mormanymen órtep jiberýimiz kerek.

Týdaı Móńke qýanyp qaldy.

— Ýaı, otqa qaqtaǵan úırekteı, ana qos qatyndy da órteıdi ekenbiz ǵoı! Bizge qımaǵan qyzyqtaryn kórsinshi, endi kók jalyn shyjyldatyp!

Toqaı kóp sóılemeıtin, ustamdy jigit edi.

— Qyrýar ormandy bosqa órtegende,— dedi.— Bar bolǵany eki myń adam bolsa, qorshap alyp, tutasa kirip, sol jatqan jerlerinde qyryp salmaımyz ba?

— Atpen kire almaısyń. Al Sálimgereıdiń jigitteri kóbi taý arasynda esken eptiler, túlkideı jylt etip bir jaǵynan ótip ketedi. Ustatpaıdy. Odan da qorshap alyp órtegen jón. Bir ormannan Ordanyń shańyraǵy kúırep jerge túspes.

— Árıne ǵoı,— dedi taǵy ańqyldaı Týdaı Móńke.— Olardyń jan-jaǵynan qyzyl tilin jalaqtatqan órtten shyǵa almaı jantalasyp jatqandary qandaı qyzyq! Órteıik!

— Meıilderiń! — dedi Toqaı.

— Onda dabyldaryńdy uryńdar. Qazir júremiz,— dedi Berke.— Tek umytpańdar, arbalarǵa tıep otyz kúbi jer maı ala júrińder.

Qara orman Edil ózeniniń jaǵasyna tutasa bitken qalyń aǵashpen ushtasyp jatqan, eni bes shaqyrym, uzyndyǵy on shaqyrymdaı, emen men qaraǵaı, qaıyń menen arsha ósken, ıt muryny batpas, kóne zamannan kele jatqan baıtaq toǵaı bolatyn. Edildiń qulama jar qabaǵyna bitken. İshi tolǵan ań men qus. Sálimgereıdiń orusýt, mordaý jigitteri aıbaltalarymen aǵashtardy qulatyp, sý jaǵalap eki at qatar syıatyn jol salyp osy qara ormannyń dál ortasyna kelip bekingen. Edil ózeniniń arǵy betine, jalpaq jaǵyna qaraı jaıylǵan tasyǵan sý ábden qaıtyp, jer múldem kepken kezde, jasaq oıynsha sonaý Jaıyq ózeniniń boıyndaǵy qalyń Qypshaq ortasyna qaraı barmaq bolǵan. Jer kebe bastaǵannan-aq Sálimgereı jasaǵy solaı qaraı jol shekpek edi. Ne bolsa da aǵaıyn arasyna baryp, Altyn Orda qarsy shyǵar bolsa, joryq saparyn sol tustan bastasaq degen.

Berke áskeri túndeletip jetip, búkil toǵaıdy qorshap, otyz jerge otyz kúbi jer maı quıyp, órt qoıǵanda bular shyrt uıqyda jatqan. Kóktemgi dymqyl aǵash ábden qyzyp alǵansha birden tutana qoımaǵan, byqsyp, ázer degende janǵan. Al birimen-biri syǵylysyp turǵan qaraǵaı, emender órt qyzǵan kezde, ystyǵy eki júz qadam jerden bet baqtyrmas, lapyldaǵan jalynǵa shydamaı, shyrshadaı laýlap janǵan.

Órt ıisin eń aldymen kúzette turǵan jigitter sezdi. Olar Sálimgereıdi oıatyp turǵyzǵansha, jan-jaqtarynan kókke kóterilgen tútindi jalyndardy kórdi. Sálimgereı jaýlarynyń órt qoıǵanyna jáne ormandy qorshap turǵanyna shek keltirmedi. Endi bul qorshaýdan tek som bilektiń kúshimen, kók naızanyń ushymen qutylýǵa bel býdy. Budan bóten, árıne, jol joq edi. Ábden órship, doldanyp alǵan órt endi Edil ózen jaǵasyn kórikten shyqqan qyp-qyzyl taǵadaı qorshap aldy. Sarbazdar orman arasyndaǵy attaryn taýyp alyp, jigitter erttep mingenshe, búkil qara ormandy tútin basyp ketti. Sálimgereı sarbazdary qostarynyń ortasyndaǵy aǵashtaryn qulatyp ózderi jasaǵan alańǵa jınalyp, endi álgi jalǵyz jolmen shyǵamyz degenshe, ol joldy da órt aldy.

— Sýǵa! Sýǵa sekirińder! — dedi aıqaılap Sálimgereı,— tiri qalǵandarymyz arǵy betke jınalamyz.

Aqjamaldyń atynyń erin alyp tastady da jetektegen kúıde Sálimgereı qulama jardyń bir oıpattaý jerine taıandy. Jar qulamalaý bolǵanmen, sý aǵyp jatqan etek tusy áli de bıikteý eken. Sálimgereı Aqjamaldy qushaqtap betinen súıdi de, áıeliniń kóz jasyn kórgisi kelmegendeı, tez kóterip jaıdaq atynyń ústine mingizdi. «Al endi jolyǵa almasaq baqyl bol» dedi de attyń saýyrynan qamshysymen tartyp-tartyp jiberdi. At sál kidirdi de, kenet ózenge sekirip kúmp ete tústi. Sol sátte Sálimgereı «qosh bol!» degen sur tolqyn áldeqaıda áketip bara jatqan Aqjamaldyń daýsyn estidi. «Qosh bol!» dedi bul da tamaǵyna kelgen bir aýyr sezimdi ázer basyp. Sodan soń janǵan armannyń jaryǵymen birazǵa deıin kórinip, birtindep joǵalyp bara jatqan attyly áıeliniń beınesine sál qarap turdy da, kenet kilt burylyp orman ishine kirip joq boldy. Ózen jaǵasyndaǵylardyń keıbireýleri attaryn jetektegen qalpynda sýǵa kúmp-kúmp berdi. Al keıbireýleri attarynyń er-toqymyn alyp, ústindegi qarý-jaraqtaryn tastap sýǵa qoıyp-qoıyp ketti. Sýǵa sekire berdi, sekire berdi...

Týdaı Móńke myń jigitimen sýdyń arǵy jaǵasynda júzip kele jatqan sarbazdardy kútip aldy. Aqjamaldan bastap birde-bireýin jaǵaǵa shyǵarmady. Qan-qan bolǵan óli deneni týlaı aqqan Edil sýy ilip ala jóneldi. Al arǵy bettegi laýlap janǵan qalyń órttiń kógildir jalyny men qyp-qyzyl sáýlesi túsken sý betinde júzgen jylqy da, aǵys áketip bara jatqan adam da, bári de ap-anyq kórinip turdy...

Berke janyndaǵy nókerlerimen ormannan bes júz qadamdaı jerdegi quz tastyń ústinde tur.

Órtenip jatqan orman da, onyń jan-jaǵy da Berke turǵan bıikten ap-anyq kórinedi.

Berkeniń júzinde qýanysh oınaıdy.

Órt qyzýy bunyń da betin shalǵan, biraq shattanǵan júrek qyzýy odan da kúshtirek.

Qyp-qyzyl qan bop aqqan Edil oǵan ǵajaıyp, jumaq ózeni tárizdi kórindi.

Sonaý sýǵa aqqan óli deneler Berkege arnap, sulý ánder aıtyp bara jatqandaı tárizdi. Han olarǵa masaıraı kóz salady.

Bári qyzyq, bári tamasha.

Dál osyndaı qýanyshty Berke Herman Kıbe órtengende de kórgen.

Onda da Berke osyndaı úlken ózen jaǵasyndaǵy jartasta turǵan.

Onda da dál osyndaı adamdar otqa janyp jatqan.

Onda Berke jıyrmada bolatyn, kóretin aldynda talaı qyzyǵy, talaı órti bar edi.

Al qazir she?

Múmkin bul eń aqyrǵy qýanyshy, eń aqyrǵy órti bolar...

Shirkin-aý, bar dúnıeni osylaı órtep jiberse!

Qudaı taǵala, nege handy mundaı músápir etip jaratqansyń!

Órt kún shyǵa sóndi. Keshegi jasyl ormannyń ornyna, qap-qara qurymdaı bop kúıgen jer qaldy.

Túnde qan bop aqqan Edil endi óziniń úırenshikti sur tolqynyn terbetip jatyr.

Berke qozǵalmaı áli tur. Kózinde ókinish oty oınaıdy. Órttiń sónip qalǵany qandaı ókinishti. Ómir boıy osylaı jurt órtenip, orman, toǵaı, qalalar jana berse, jana berse...

Óıtpegen kúnde mynaý jasyl dalany, sur tolqyndy Edildi kimge qaldyrady? Qaı balasyna, qaı qatynyna?!

Qandaı sumyraı ediń, surqıa dúnıe!

Dál qazir ózine oq tıse osy jalǵan dúnıeden ótkenine ókinbeıtin tárizdi han Berke.

Kenet onyń oıyn janyndaǵy turǵan nókeri bólip jiberdi.

— Taqsyr han, qarańyz! — dedi ol quz tastyń eteginen attyń taǵasyndaı bop qorshaı, joǵaryǵa qaraı órmeleı kele jatqan adamdardy kórsetip,— qaraqshylar sekildi!

Iá, bular Sálimgereıler edi. Sarbaz basshysy baǵana Aqjamaldy atymen ózenge túsirip jibergennen keıin, qasyna óziniń eń jaqyn, er júrek jigitterin ertip Berke handy izdeýge kirisken. Órt shyqqan kezde jibergen barlaýshysy, bul búlikti bastaǵan hannyń ózi ekenin aıtyp kelgen. Qatty qaljyrap Berkeni ázer taýyp tur. Sol sol-aq eken, han tylsym tappaı ketti.

— Attardy beri ákelińder! — dep súrine-qabyna quz tastyń sý jaǵyndaǵy etegine qaraı júgirdi.

Sálimgereı de han tobynyń tómen túsip ketkenin baıqap qaldy. Bular dereý keıin shegindi. Attaryna minip, han jolynyń tusyna kelgende, áskeri jınalatyn alańǵa kele jatqan Berke men onyń nókerlerin kórdi.

Bular birden lap qoıdy.

Han toby attarynyń basyn jalt buryp, jazyq dalaǵa qaraı saldy.

Sálimgereı jigitteriniń mingenderi kileń sáıgúlik júırik bolatyn. Qoldarynda soıyl, sadaǵy bar alamandar kegi ketken topty attaryn omyraýlata qýyp jetip, arqa-jondarynan tarsyldata uryp, top-top túsirip jatty.

Endigi bir sátte astyndaǵy Aqtankerin jazyq dalaǵa erkin salǵan Berke han, onyń sońynan qatarlasa shapqan Sálimgereı men ataqty bashqurttyń mergen jigiti Ǵalımzán qaldy. Astyna mingeni aýzymen qus tisteıtin ushqyr júıriginiń uzaq shaba almaıtynyn biletin Ǵalımzán, kenet qoramsaǵyna qol saldy da qozy jaýryn saýyt buzar jebesin sýyryp aldy. Muny Sálimgereıdiń kózi shalyp qalyp:

— Tartpa sadaǵyńdy! — dedi ol qatty daýystap Ǵalımzánǵa sál buryla túsip,— Berke bizge tirideı kerek. Qazir qýyp jetemiz!

— Qap! — dedi jylardaı bolyp Ǵalımzán,— Berke maǵan mundaı endi jetkize bermes!

Ári-beriden soń ushqyr júıriginiń qarqyny basylyp, Ǵalımzán endi keıin qala berdi.

Endi quba jonda kókjal qasqyrdy qýǵan arlan tazydaı, Aqtankerge jete almaı Sálimgereıdiń Aqbaqaıy ketip barady.

Esik pen tórdeı, arqyraǵan Aqtanker túrikmenniń teke jáýmiti edi. Aldyna at salmaǵan áıgili júırik. Átteń alys joldan sapar shegip kelip, ábden tún asyrylmaı jaıylyp, sál babyna jetpegeni bar.

Al Sálimgereıdiń mingeni Aqjamal sheshesiniń byqyǵan jylqylarynan ózi tańdap qyzyna jibergen, qulynynda arda emgen, qamys qulaq, esik keýde, bóken san, tek kóleńkeden ǵana oza almas, altyǵa jańa shyqqan arqanyń sáıgúligi edi: Bórik astynan bóri kútip júrgen Sálimgereı, buny únemi baptap ustap kelgen. Búginde oqtaýdaı bop jaralǵan, babynda edi.

Eki attyń ekeýi de tańerteńnen túske talmaı uzaq shabatyn júırikter bolatyn.

Mine, osy eki júırik, biri — elimnen qutqaram dep ústindegi han Berkeni alyp qashqan Aqtanger de, ekinshisi — handy ustaımyn dep, oń qolyndaǵy qyl arqanyn yńǵaılaı shúıirip kele jatqan Sálimgereıdiń kóńilin jeldetken Aqbaqaı.

Degenmen, Aqtangerdiń demi taryla bastaǵandaı, álgisindeı emes, bir mezet demi álsin-álsin syryldaı tústi. Osylaı taǵy biraz shapty. Biraq, aralary qysqara bastady. Joq, endi tipti qysqardy. Endi bir sátte, arqan buǵaý laqtyratyndaı jerge kelip qaldy. Endi Sálimgereı buǵaý-arqanyn laqtyrýy kerek edi, biraq áli de jaqyndaı túseıin dep, atyn taǵy bir qatty tebindi de buǵaýdy laqtyrýǵa erinen kóterile, shalqalaı berdi; sol sátte Berke qıǵashtaı burylyp, sadaǵyn tartyp qaldy. Qozy jaýyryn saýyt buzar jebe Sálimgereıdiń dál ókpe tusynan kirsh etip, súıem qarystaı bop kirdi. Aıaýly er at jalyn qusha berip, kenet jerge gúrs etip, shalqasynan tústi. Bir mezet jasyl álem shyr kóbelek aınalyp, kók aspan dál ústine qulap kele jatqandaı bolyp kórinip ketti. Dúnıeni qıa almaı jaýdyraǵan aqyldy, oıly kózi aqyrǵy ret jumylyp bara jatyp, ol «átteń, átteń, Ǵalımzánǵa beker sadaǵyn atqyzbaǵan ekenmin!» dedi. Sóıdedi de kózin jumdy. Endi oǵan ómirdiń alys-kúresi, qýanysh-qaıǵysy, mahabbaty men opasyzdyǵy máńgi bitti.

Berkeni taǵy aýyr oılar basty. Joryqtan qaıtyp kelgennen keıin Sálimgereı jasaǵyn qurtqanyna arnalǵan toıy da, Orda qorǵany — sonaý qalyń qosyndarynyń áskerı oıyndary da onyń shermende kóńilin serpilte almady.

— Osynshama dúnıeni, Ordamdy kimge qaldyram,— dedi han Berke.— «Bul jalǵannyń mańyzy nede? Adam bolyp qyzyq kórip janyń jadyramasa, bala súıip qanyń oınamasa, qur altyn taqqa otyrǵannyń ne paıdasy bar?» Iá sol altyn taqtyń arqasynda jaýymdy jeńdim, qasymnan óshimdi aldym, ózgelerge ústemdigimdi júrgizdim, biraq men ómir boıy óıtip otyra almaımyn ǵoı, erteń men ólgen soń bóten otyrady. Bul altyn taq ta opasyz.

«Bári opasyz. Opasyz... Altyn taq ta opasyz! Dúnıe bitken tegis opasyz. Opasyz!»

Berke han jyndanýdyń az-aq aldynda edi.

Biraq Berke han jyndanǵan joq. Altyn taqtyń ózi ǵana biletin, ózine ǵana tán sıqyrly qýanyshy keıde kóńilin bólip, ómirdiń ózge qyzyǵyn kóre almaı, osylaı eki ottyń ortasynda júre bergen.

Osy qoıan, ıaǵnı 1266 jylǵy áskerı oıyndy bitirgennen keıin Berkeniń jarlyǵymen Noǵaı taǵy Iranǵa attanǵan. Noǵaı Kýra ózeniniń boıynda Irannyń belgili batyrlary basqarǵan Abaqtyń áskerimen soǵysyp, Shırvanǵa shegingen. Osy joly Noǵaı basynan jaralanyp, bir kózinen aıyrylǵan. Kóp atty áskerimenen ber jaǵynan Berke de jetken. Kýra ózeniniń ar jaǵynan qalyń qolmen ılhan Abaqtyń ózi kelgen. Kýra ózeninen óte almaı eki ásker jarty aıdaı turǵan. Kópir izdep — Tbhıske qaraı bara jatqanynda, kenet júregi qabynyp ketip Berke Shırvan ólkesinde Terek ózeniniń jaǵasynda dúnıe saldy.

Berkeniń denesin áskerleri Baký qalasy arqyly Saraıǵa alyp keldi.

Búkil Shyńǵys urpaǵy ony qara jamylyp jerledi. Tóbe basyna qara már-márdan mazar ornatyp, qulpytasqa altyn áriptermen aty-jónin, quran súreleriniń birinen alynǵan aıatyn jazyp musylmandarsha Saraıdyń qubyla jaǵyna qoıdy.

Berke, han dárejesin qatty saqtaı bildi. Qaramaǵyndaǵy ámir, noıan, ulys, aımaq bastyqtaryna degenin qabyldatýǵa kúshi jetti. Bul da Altyn Ordanyń qadirin kóterip, ústemdigin júrgize aldy. Bul da Altyn Ordanyń baǵynyshty elge bedeliniń ósýine úlken tirek boldy.

Shyńǵys han jasysy boıynsha on basy júz basyna, júzbasy myń basyna, myń basy túmen basy ámirge, túmen basy ásker basy ámirge baǵynýy kerek. Al, eger sol úlken ámirlerdiń bireýi qylmys istese, han ony jazalaýǵa óziniń eń tómengi dárejedegi ámirin jiberse, joǵarǵy dárejedegi ámir tómengi dárejedegi ámirdiń bar degenin isteýge tıisti edi. Tipti basyn alamyn dese, qarsy kelmeı basyn usynýǵa mindetti bolatyn. Berke han da óziniń ásker basy ámirlerine osy tártipti buljytpaı oryndatty.

Shyńǵys han jasysy boıynsha, han qaramaǵyndaǵy ámirler, bireýiniń ústinen shaǵym aıtar bolsa, ne óz dárejesimen baılanysty birdeme tilegisi kelse,. ondaı ámir tikeleı tek hanǵa ǵana jetkizýge tıisti edi. Eger ondaı ámirdiń ótinishin basqa bireýge, ne hannyń qatyny, ne sózin tyńdaıtyn bóten kisi arqyly áreket istese, mundaı ámirdiń basy alynýǵa tıis.

Berke han muny da buljytpaı, oryndatty. Sondyqtan Berke hannyń tusynda Altyn Orda tóńiregindegi bekzadalardyń taǵdyry tek han arqyly sheshildi. Bul, han tóńiregindegi bóten bedeldi Shyńǵys han urpaqtaryn Altyn Orda hanynyń jeke basynyń qadirin, abyroıyn asyra tústi.

Shyńǵys han jasysynda: «Tek han bıligine bas uryp, jyldyń basynda, aıaǵynda kelip óz sharýasyn baıandaǵan túmen basy, myń basy, júz basy ámirler óz oryndarynda qalýǵa tıisti. Al han bıligine qulaq qoımaı úılerinde jatyp alǵan ámirler sý túbine batyp ketken tasqa, ne qalyń qamys arasyna joǵalyp ketken jebege teń, eshbir iz qaldyrmaı quryp ketýleri kerek. Ondaı ámirler ásker basy bola almaıdy» dese, Berke han da, ózinen áskeriniń jaıyn jasyrǵan, ne bunsyz bireýdi joǵarylatyp, bireýdi tómendetken ásker basshylary bolsa, ondaılardy bir kún qoımaı, oryndarynan alyp tastap otyrǵan. Sonyń arqasynda Berke Shyńǵys han kezindegideı ásker basshylaryn óz yqpalyna kóndirip baǵyndyra bilgen. Osyndaı sebepten de Noǵaı tárizdi ózgege ońaı kónbeıtin órkókirek, áskerı eńbegi kóp sińgen áıgili ulys basshylary da tyrp ete almaǵan. Dúnıeden sóıtip Berke de ótti.

Altyn Ordany ýaqytsha bıleý, syrqat bolsa da, inisi Berkenjarǵa tapsyryldy.

Kelesi jyldyń basynda Quryltaı shaqyrylyp, búkil Joshy urpaǵy bolyp Altyn Orda hany etip Sol qanat ulystyń aǵasy Móńke Temirdi aq kıizge otyrǵyzyp han kóterdi.

Noǵaı bul joly da handyqqa talasa almady. Shyńǵystyń basqa nemere, shóbereleri onyń qatal minezinen, alǵyrlyǵynan qaımyqty. Al Noǵaıdyń óziniń tikeleı kúreske túsýge dáti barmady. Óıtkeni, Móńke Temirdiń budan ózin jaqtaıtyn Shyńǵys urpaqtary da kóp jáne Noǵaıdan qadiri de kem emes-ti.

Biraq ol Altyn Orda degen asaýdyń ústine otyra ala ma, álde bir týlaǵanynda ushyp túse me?

Kep keshikpeı bul da anyqtala bastady.

Berkeniń asy Saraı-Berkeniń túbinde, Aq Edildiń jaǵasyndaǵy jazyq dalada tamyzdyń orta tusynda berildi.

Jazyq dalaǵa bes júzdeı shatyr tigildi. Oń qanat, Sol qanat ámirshilerdiń árqaısysyna júz shatyrdan keldi. Ortadaǵy júz shatyr — qypshaq, óǵuz tárizdi

Altyn Orda qaramaǵyndaǵy elderdiń baı-manap batyrlaryna arnaldy. Budan basqa Dáshti Qypshaqtyń kúnshyǵys jaǵyndaǵy Qypshaqtar men Kók Ordadaǵy Qypshaqtyń baılary dúnıe-múlik, jasaýymen júz aq kıiz úıin ózderi tikti.

Asylǵan qazanda, soıylǵan malda san joq. Tek qymyzǵa dep arnalyp bes myń bıe baılanǵan. Ár dastarqan Isfaǵan men Tabrızden ákelingen shyny-aıaq, kese, qymbat farforly ydystarmen bezengen. Dastarqannyń bári de kileń qytaı jibegi. Osynyń bári arab, farsy kilemder men qazaqı qaly kilemderdiń ústine jasalǵan.

Berkeniń artynda balasy bolmaǵan soń, bul asty Móńke Temir ózi basqarǵan. Berkeniń týǵan inisi Berkenjar — Joshy balalarynyń qalǵan eń aqyrǵysy, o da osydan úsh aı buryn, sonaý Qaıdý jerinde dúnıe salǵan. Árıne, bul asty Móńke Temirden basqa basqarar bóten kisiniń reti joq. Jáne Altyn Orda hanynyń mundaı úlken as shaqyrýynda, tek ózi ǵana biletin mán bar. Ejelden kóshpendi elderdiń salty boıynsha, qaı jurttyń, rýdyń qandaı ekeni, ózgelerden neden kúshti, neden álsiz ekeni, sondaı-aq kimniń dos, kimniń qas ekeni osyndaı uly toı asta bilinedi. Móńke Temir de óziniń qaramaǵyndaǵy eldiń qanshalyq kúsheıgenin, kóbeıgenin, azbaǵanyn, Altyn Ordaǵa degen lebizderin, sondaı-aq óz ulystarynyń qaısysynyń qandaı kúıde ekenin bilgisi kelgen. Kúsheıgen ulys, rýlardyń asqaq, órkókirekteý keletini tájirıbeli Móńke Temirge belgili.

Bilgisi kelgen jaılaryn Altyn Orda hany astyń dál qyzǵan kezinde bildi.

Kóshpendi eldiń asy men toıynyń aıyrmasy shamaly. Ólgen adam óldi, endi onyń asyn kóshpendiler ádette toıǵa aınaldyratyn. Munda da báıge, balýandar kúresi, aqyn-jyraýlar aıtysy bolady. Basyn túıe etip, toǵyz qara júlde tigiledi.

Bul joly da solaı etildi. Astaý-astaý etter jelinip, saba-saba qymyz ishilgen astyń ekinshi kúni, besindik jerge jarysqa bes júzdeı at aıdaldy. Bulardyń ishinde arabtardyń qaz moıyn júırikteri, óǵuzdardyń tekejáýmyt, aqal-teke báıgi attary monǵoldardyń toqpaq jal, sharshaýdy bilmes aqtanker tulparlary, qypshaqtyń bóken san saıgúlikteri bar. Báıge, tek attyń ozyp kelýi ǵana emes, bul el arýaǵy qozǵalyp, rý qandarynyń qyzdyratyn qyzyq dúnıe. Sondaı qasıet balýan kúresi men aqyn-jyraý aıtystarynda da mol.

Báıgege jiberilgen attar kelgenshe, endi jurt alqa-qotan otyryp, kúres bastaldy. Aldyńǵy shepte han men ulys basshylary. Shyńǵys urpaǵynyń ámirleri, oǵlandary. Sodan keıingi qatarlarda ásker basshylary, túmen bastyqtary, noıandar, batyrlar. Osylaı-osylaı ulystaryna, dárejelerine qaraı ornalasty. Tek eń sońǵy shepterde Qypshaq, mańǵyt, oǵuz, alan, serkesýt, bashqurt tárizdi elder adamdary.

Jurttyń bári ulys-ulysyna qaraı otyrǵan. Mundaı uly jıynda tártip bolý úshin, sáki istelip, kilem jabylyp, oǵan han jolǵa shyqqanda minetin Altyn Ordanyń jeńil taǵy qoıylǵan.

Han óz ornyna jaıǵasqannan keıin kúres bastaldy. Ortaǵa sol qanattyń atynan kúreske suńǵaq boıly músheleri jolbarystyń múshelerindeı som bitken, sulýsha kelgen, qara tory Qypshaqtyń bir jas balýany shyqty. Jeńil shıdem shekpenin uzyn oramalmen býyp alǵan. Basyna da osyndaı oramal tartqan. Denesiniń oń qol jaǵy jalańash. Shekpeniniń oń jaq jeńin belbeýine qystyra salǵan.

Jigit alshańdaı basyp ortaǵa shyqty. Tizesin búgip hanǵa sálem berdi. Móńke Temir jigittiń qara tory sulý denesine súısine qarap, «raqmet» degendeı sál basyn ıdi de qoıdy.

— Al oń qanattan qaısyń barsyń? — dedi kúres bıi, deneli kelgen, qara murt noıan.

— Men barmyn! — dedi kújildegen bir daýys.

Sóıdedi de aldynda turǵan eki kisiniń ortasynan alyp deneli, apaı tós, eki ıyǵyna eki kisi mingendeı, qar etteri balanyń basyndaı bulshyq-bulshyq kelgen monǵol balpandaı basyp ortaǵa shyqty.

Bul jan shydatpaıtyn, monǵoldyń áıgili túıe balýany edi. Baǵana daıyn bolǵan. Tek kúreske meniń shyǵatynymdy kórse qorqyp, sol qanattan eshkim shyqpaı qoıar dep, ádeıi qoshametteýshilerdiń artyna tyǵylyp turǵan.

Kúres bıi hanǵa qarady.

Móńke Temir «bastańdar» degendeı basyn ızedi.

Kúres ıesi:

— Káne, kirisińder! — dedi.

Súzisetin buqadaı eki balýan moıyndaryn kújireıte birine biri taıady. Birine - biri tıip-qashyp, sál júrdi. Kenet ne bolǵanyn jurt ta bilmeı qaldy. Alyp deneli balýandy Qypshaq jigiti jaǵasynan ustap shegine, ózine qaraı tarta jónelip, kenet eńkeıe túsip burylyp, arqasynan asyra jerge gúrs etkizdi. Ne bolǵanyn túsinbeı qalǵandaı, jurt shý degende demin ishine tartyp úndeı almaı qaldy.

— Sol qanat balýany jyqty! — dedi daýystap kúres bıi.

Sol-aq eken, Qypshaq jaǵy shý ete qaldy.

— Ýá, bárekelde!

— Kóp jasa!

— Arýaǵyńnan aınalaıyn Qypshaǵym!

— Bar ekensiń ǵoı, arysym!

— Arýaq! Arýaq!

Jurt sál basylǵan kezde, kúres bıi:

— Al taǵy kimiń bar? — dedi oń qanat jaǵyna qarap.

Endi ortaǵa bir kezdegi atan balýan shyqty. Bul buryn jan shydatpaǵan, qudyqqa qulaǵan túıeni órkeshinen kóterip ala alatyn, monǵoldyń bas balýany edi. Jasy kekse tarta bastaǵannan keıin, sońǵy jyldary kúresti tastap ketken. Jas jigittiń óziniń rýlas balýanyn jyqqanyna shamdanyp amalsyz shyqqan.

Bul álgi balýannan da deneli edi. Ár sany býranyń sanyndaı, beline úlken kisiniń qulashy jetpes, kóldeneńi men uzyndyǵy birdeı bitken bir oba tas.

Bul alǵashqy balýandaı emes, shabynǵan da joq, tabynǵan da joq, asyqpaı basyp ortaǵa shyqty da, kóterip alyp laqtyryp jibereıin degendeı eki qolyn yńǵaılap jigitke taıady.

Jurt taǵy tań qaldy. Qypshaq balýany dál álgideı ádispen shapshań qımyldap, oba-tastaı atan balýandy da arqalaı túsip, laqtyryp jiberdi.

Atan balýan, bir jar qulaǵandaı shańdy burq etkizip, jerge dúńk etti.

Bul joly jurt kúres bıiniń sheshimin kútken joq, daýryǵa aıqaılap jatyr.

— Ýa, Qypshaq! Qypshaq!

— Arýaq! Arýaq!

— Bar ekensiń ǵoı, uldarym!

— Seni tapqan anańnan aınalaıyn!

— Ul tapsań, osyndaı ul tap!

Móńke Temir oń jaǵyna qarady. Qypshaq batyr, bıleriniń ortasynda kúlimsirep otyrǵan aqsaqaldy kórdi. Jınalǵan jurttyń gýildegenine, aıqaılaǵanyna qaraǵanda, kóbiniń Qypshaq ekenin bildi han. Qabaǵyn sál túıdi.

Oń qanattyń symbatty deneli úshinshi jas balýanyn da, Qypshaq jigiti taǵy jyqty. Bul joly búkil dala aıqaılap ketkendeı boldy.

— Ýa, Qypshaq! Qotan han!

— Sherý han! Sherý han!

— Bar eken ǵoı balalaryń, joqtatpaıtyn senderdi, Kúnshek!

— Arýaqtaryńnan aınalaıyn!

Bul joly Móńke Temir eshkimge qaramady.

Kúres erejesi boıynsha qarsy jaqtyń úsh bas balýanyn jeńgen adamǵa bas báıge berilýi kerek. Biraq buǵan qaramaı kúres bıi, monǵol noıany:

— Taǵy kimiń bar? — dedi oń qanat jaqqa qaraı aıqaılaı. Sirá, monǵoldardy Qypshaq jigitiniń jeńgenine shamdanyp qalǵan bolýy kerek,— monǵol jaǵynyń anasynan bir monǵol týmaǵan ba?

Osy sátte alańǵa Týdaı Móńke júgirip shyqty.

— Kórsinshi menimen kúresip!..

Ol sheshine bastady. Shyńǵys urpaǵy mundaıda talasqa, básekege túspeıtin jáne jeńilip qalsa masqara sanalatynyn halyq ta biletin. Endi jurt hanǵa qarady. Móńke Temir qabaǵyn shytty.

— Qaıt keıin, tentek neme? — dedi han daýsyn qattyraq shyǵaryp Týdaı Móńkege,— Impramǵa jaǵańnan ustatatyn seni jyn urǵan ba.

Týdaı Móńke tez basyldy.

— Áli sondaıy bar eken ǵoı. Áıtpese mynanyń ákesin tanytatyn edim...

Ol Qypshaq jigitin jeńgen adamdaı, aıaǵyn qorazdana basyp keıin qaıtty.

Móńke Temir endi kúres bıine qarady.

— Erejeni umytpaýy kerek,— dedi oǵan.— Oń qanattyń úsh balýanyn jyqty, bas báıge sol qanattyń balýany myna jigitke berilýi kerek!

Jurt taǵy shýlap qoıa berdi.

— Ýa, ádiletti hanym-aı!

— Báse, báıge bizdiń jigittiki ǵoı!

— Handa qyryq kisiniń aqyly bar dep tekke aıtpasa kerek!

— Móńke Temirdi buryn da ádiletti deıtin edi ǵoı.

Osy kezde «attar kele jatyr» degen aıqaı shyqty.

Jurt oryndarynan ushyp-ushyp túregeldi. Han taǵynyń aldynda eshkim qalmaı ortalarynan báıge attar ótetin alań tastap, jurt eki bólinip tura bastady. Aldaǵy qatarda ámir, noıan, batyrlar.

Sol-aq eken kúngeı jaqtan shubatylǵan shań kórindi. Ózgelerden úzdik eń aldynda quıyndatyp bir jeke qara kele jatyr. Sońynan at iliktirer emes.

— Ýa, mynaý Arǵynbaıdyń Kókbestisi ǵoı,— dedi kenet bireý aıqaılap.

Sol-aq eken taǵy jurt shýlap qoıa berdi.

— Báse, sol!

— Jeke kele jatyr!

Sirá, Kókbesti kóbine tanys bolýy kerek.

— Kókbesti turǵan báıgeden at keletin be edi! — dedi bireý kókip.

— Jylqydan emes, bul qumaıdan týǵan deıdi ǵoı!

— Ýa, arýaq! Qoldaı kór! Qoldaı kór!

— Shap, jigitter! Kóter Kókbestini!

Qatyndary ul tapqandaı, Arǵyndaǵan, Qotan-SHerý handaǵan, arýaqtaǵan bir top salt atty Qypshaq jigitteri kótermelegen, Kókbesti kelip qaldy.

Han aldynan keýde jaǵy sala qulash, art jaǵy shómshıgen, qulaǵyn jymyraıta basyp alǵan, qypshaqtyń jabaıy jylqysy zýlap óte shyqty. Bas báıge soniki boldy.

Astyń sol kúngi jartysy bitip, Saraıyna qaıtyp bara jatqan han búgingi kúninen bir-aq zatty uqty. Keshegi ózderi shapqan Qypshaq eli, bastaryn kóterip qalǵan eken. Bar túsingeni sol boldy. Tek bul eldiń qalaı tez esin jınaǵanyna tań qaldy.

Qaıdý men Baraq kelisken Quryltaı Talas ózeniniń boıynda jylan, ıaǵnı 1269 jyly ótti. Bul Quryltaıǵa jalǵyz ǵana Jaǵataı men Úgedeı urpaqtary emes, Altyn Orda hany Móńke Temir atynan bul kezde syrqatynan aıyqqan Berkenjar qatysqan.

Jeti kún boıy úlken toı bolyp, segizinshi kúni Qaıdýdyń basqarýymen Quryltaı májilisi ashylǵan. Osy májiliste Qaıdý budan bylaı qaraı, Shyńǵys urpaqtarynyń tatý-tátti turýyn sóz etken. «Altaý ala bolsa aýyzdaǵy ketedi», al biz bir bolsaq Shyńǵys urpaǵyna úles eter jer de, bılik qurar handyq ta jetedi degen. Quryltaıda Qaıdýdy aq kıizben han kótermegenmen, búkil Orta Ázıanyń bıligi soǵan kóshkeni belgili bolǵan. Eshkim buǵan qarsylyq bildirmegen. Tek Baraq qana ózi basqaryp otyrǵan Jaǵataı ulysynyń áskerin, ustaıtyn omaq suraǵan.

Quryltaıdyń sheshimi boıynsha oǵan Maýarannahrdyń úshten eki bóligi berilgen. Al qalǵan bir bóligin Móńke Temir men Qaıdý birigip basqaratyn bolǵan. Jáne Qaıdý ulysymen shektes Altyn Ordanyń İle Alataýynyń teriskeıinen bastalatyn burynǵy qalalar Merke, Qulan, Aqyrtóbe, Taraz, Saýdakent, Qumkent; Sholaqqorǵan, taǵy sondaı Otyrarǵa deıingi basqa úlken, kishi bekinis qalalardyń bári Altyn Ordaǵa qaıtqan.

Osylaı bir kezdegi Shyńǵys hannyń jasysy boıynsha bólingen jerler qaıtadan óz qalpyna kelgen. Han urpaqtary ózderiniń burynǵy ádetteri boıynsha taýda, ne dalada turmaq bolǵan. Maldaryn turǵyn elderdiń egisine jibermeı, qaladan ózderine tıisti zańdy salyqtaryn alyp, turǵyn elderdiń isine tipti kirispeımiz dep ýáde bergen. Buhar, Samarqandtarda qarhana, sheberhanalarda jumys isteıtin quldar ár qaısysynyń menshigine bólinip berilgen. Osyndaı kelisimge kelgen han urpaqtary, birin-biri «anda» sanap, bir keseden sharap iship, bir tabaqtan et jegen. Turǵyn elderdiń qalalaryna bıleýshi etip qaıtadan Musabek bekitilgen.

Móńke Temir, qaramaǵynda elý myń Qypshaqtyń jaýynger atty áskeri bola turyp, osydan eki jyl buryn Maýarannahrdy nege shappaǵany endi belgili bolǵan. Móńke Temir qan tókpeı-aq ózine tıistisin alatynyn bilgen tárizdi. Demek, qushaqtasyp «anda bolǵanmenen, Qaıdý, Baraq, Buhar, ne Samarqandty qaıtadan basyp alyp júrmesin dep, bul qalalar men Jaǵataı ulysynyń áskerleri turǵan jerdiń shekarasyna, óziniń biraz qosyndaryn tastap, keıin İle boıyndaǵy óz Ordasyna qaıtqan.

Osy Quryltaıda taǵy bir másele sheshilgen. Baraq ózine Qulaǵý ılhandaryna qaraıtyn Horasan men Aýǵanstannan Jaǵataı ulysyna jer qosyp alǵysy kelgenin aıtqan. Buny Qaıdý maquldaǵan, ondaǵy oıy áli de qaýipti Baraqtyń Iranmen soǵysyp, kúshiniń azaıa túsýin kózdegen.

Baraq kelesi jylan jyly Horasan jerine joryqqa shyqqan. Ózine járdemge berilgen Qypshaqtyń áskeri buny tastap ketkendikten, osy jyly maýsymnyń jıyrma ekisi kúni bolǵan aıqasta, bul kezdegi ılhan, ákesi Qulaǵýdyń ornyna bolǵan Abaqtan ońbaı jeńilip, bes-aq myń áskerimen Buharǵa qaıtqan. Osy joryqta Baraq attan qulap, júre almaıtyn máńgi múgedek bop qalǵan.

Buharǵa kelgennen keıin ol musylman dinine kirdi. Endi ózi Sultan Tásıddın dep ataǵan. Biraq bul tusta Baraqqa qarsy Jaǵataıdyń basqa urpaqtary bas kótergen. Jaǵdaı qıynǵa aınalǵan. Baraq keshegi «andasy» Qaıdýdan járdem suraǵan. Qaıdý Talastan jıyrma myń áskerimen shyqtym dep habar bergen. Biraq ol urys júrip jatqan Seıhundarıanyń orta tusyna tym asyqpaı taıaǵan. Ondaǵy oıy urystyń aıaǵyn kútý edi. Qaı jeńgen jaǵymen aıqasýdy oılaǵan. Baraq jeńip shyqqan... Endi Baraq keshegi «andasyna» járdeminiń keregi joq dep onyń eline qaıtýdy suraǵan. Biraq Qaıdý qaıtpaǵan. Baraqty Buhardan maǵan tıisti salyqty bergizbediń dep syltaý taýyp, Baraqtyń qosyndaryn túnde qorshaýǵa buıryq bergen. Sol kúni túnde Baraq ólgen. Bireýler Qaıdýdyń qorshaı bastaǵanyn estip qorqyp, júregi jarylyp óldi dep shyǵarǵan. Al basqa bireýler Qaıdý kisi jiberip ý bergizip óltiripti dep taratqan. Qaısysy bolsa da, adam senetin dúnıe edi, óıtkeni Shyńǵys urpaqtarynyń bylaı ólýi ádettegi jáıt bolatyn.

Baraqty ózi óltirip otyrsa da Qaıdý ony han urpaǵy dep musylmansha emes, monǵolsha taý basyna qoıdyrdy. Múbárák shahtan bastap, marqumnyń istegen qıanatyn aryz etip kelgen basqa Jaǵataı urpaqtaryna Baraqtyń dúnıesin bólip alýǵa ruqsat etti. Múbárák shahtyń qatyny Baraqtyń áıeliniń altyn syrǵasyn Qaıdýdyń kózinshe qulaǵynan et-metimen julyp alǵan. Keshegi tós urysqan, tamyrlaryn kesip qandaryn aralastyrǵan, «andasynyń» áıeline istegen qorlyqty kóre tura Qaıdý eshteńe demegen.

Baraq áskerin ózine qosyp alǵan Qaıdý burynǵysynan da kúsheıe tústi. Quryltaı shaqyrylyp han bop saılanbasa da ol Orta Ázıanyń naǵyz bıleýshisine aınaldy. Qaıdý, Altyn Orda, Qulaǵý ılhandyǵy, Qytaı ımperatorlary men ulysynyń shektesken tustaryna darýǵashy, aımaq ámirshileri etip óz adamdaryn qoıyp alǵannan keıin, ol ózine san ret járdem bergen Altyn Ordaǵa teris qaraı bastady.

Biraq buǵan Móńke Temir kóńil bólmedi. Berke hannyń asynda aıtysta da Qypshaqtar jeńgen. Toqsanǵa kelip dúnıe salǵan Súleńgit jyraýdyń balasy Taıjan jyraý bas báıgeni alǵan. Bastyǵy Noǵaı bop bul júldeni Taıjan jyraýǵa qımaǵan. Synyqtan syltaý taýyp Taıshýaq jyraýǵa bergileri kelgen. Móńke Temir durys uıǵarym aıtqan. Árıne, monǵol jaǵyn qýattap Taıshýaq jyraýǵa alyp berýge bolatyn edi ol júldeni, biraq, Móńke Temir ýaq nársede ádiletsizdik istegisi kelmegen. Júlde degen ne? Ol bir halyqtyń taǵdyryn sheship jatqan dúnıe me? Bolsa da ádiletsizdik istegiń keledi eken, úlken nársede iste. Eń úlken shart, sol bıikten aırylmaý.

Osyndaı oıdaǵy Móńke Temir, Shyńǵys jaǵyna emes, batys jaǵyna qaraǵan. Qyryq jyl ótpeı, mynaý Qypshaq eli tárizdi, ol jaqtaǵy jurt ta bas kóterip qaldy ma? Sóıtse ne isteý kerek?

Monǵol shapqynshylary orusýt jerin odan ári bólshekteı túsken. Bul sóz joq, orusýt eline soqqy edi. Bir kezdegi Vladımır uly knázdyǵy, endi birneshe ýaq knázdiktarǵa bólingen. Pskov qalasy men Uly Novgorod jeke otaý tikti. Kimde-kim Altyn Orda hanynan Uly Vladımır knázdyǵyn basqarýǵa jarlyq alsa, sol knáz bárin aýzyna qaratýǵa tıisti. Biraq sol Altyn Ordanyń knázdary birine-birin qarsy qoıý arqasynda esh qaısysynyń da bul jarlyqqa qoly jetpegen. Knázdar birin-biri jibermegen. Degenmen, osy tusta bulardyń ishinen eki knázdik kúsheıe túsken. Biri — Tver, ekinshisi — Máskeý knázdyǵy edi.

Móńke Temir tusynda, Máskeý knázy Aleksandr Nevskııdiń kishi balasy Danııl bolǵannan beri, bul knázdiktyń mańyzy kóterilip, bedeli óse túsken-di.

Bunyń da sebebi bar edi. Birinshiden, Máskeý knázdyǵy, syrtqy jaýy birden shaba almaıtyn jaǵrafıalyq, myqty orynda, ózge knázdiktardyń qorshaýynda turǵan. Bul jaǵdaı Máskeý halqynyń tek kóbeıýine múmkindik bergen. Ekinshiden, Máskeý ózeni ózine quıatyn ózender arqyly Edildiń joǵarǵy jaǵy men Okanyń orta tusyn baılanystyratyn-dy. Jáne Herman Kıbe, Chernıgov, Smolenskiden Vladımırge baratyn jol da osy qala arqyly ótetin-di. Osy joldar arqyly ótetin júkterden alynatyn alym-salyq knázdiktyń qazynasyna tústi.

Mine, osyndaı kúıdegi Máskeý knázdyǵy ózge knázdiktan kóri sharýashylyǵy burynnan iri Tver knázdyǵymen básekege tústi. Al Móńke Temirdi seskendirgen bir qaýip, ol osy knázdiktardyń birlesip ketýi edi. Óıtkeni, basy birikse, orusýt tárizdi úlken jurt Altyn Ordanyń qandy qaqpanynda bir kún turmaıdy.

Móńke Temirdiń bulaı qaýiptenýiniń de sebebi bar edi. O l Tver knázyn da, Máskeý knázy Aleksandr Nevskııdiń kishi balasy Danııl Aleksandrovıch da jaqsy biletin. Al shynyna kelgende Danııl ońaı bel aldyrmaq emes. Kúnderdiń kúninde ol óz baýyrlastarynyń birlestik týyn kóterip júrmese netsin.

Biraq Móńke Temir bosqa qaýiptengen edi. Baq, ataqqa, el bıleýge jalǵyz ǵana Shyńǵys han urpaqtary ǵana emes, ózge jurttan da áýeskerler tabylatyn.

Orusýt knázdary da eshkimnen kem qumar kelmeıtin. Sonyń arqasynda, birin-biri jibermeı júrip tek, Móńke Temir ólgennen keıin jıyrma bes jyl ótken soń baryp, Tver knázy Mıhaıl Iaroslavıch Altyn Ordadan «Búkil Orusýt knázi» degen atty alǵashqy ret aldy emes pe... Al Móńke Temir bolsa... Joq, joq, dál búgin týyp turǵan qaýiptiń joq ekenin han da túsinetin. Biraq Orda bir kúndik emes qoı, onyń urpaqtan-urpaqqa qalýyn oılaý kerek-aq. Móńke Temir, árıne, Shyńǵysqan da, Batý da, tipti Berke de emes, biraq «Tarıh menen bastalady» dep Rımniń árbir ımperatory aıtqandaı, qaı hannyń ózin ózgeden artyq kórmegen. Móńke Temir de ózin solaı baǵalady. Biraq qansha oılasa da Batý men Berke salǵan joldan shyǵa almady. Aqyrynda bul da solardyń tizgininen ustap, orusýt knázdaryn birin-birine aıdap salyp, qandaı jaǵdaı týsa da eshqaısysyna da «Orusýttyń uly knázi» atyn bermeıtin boldy.

Bul árıne, sol tustaǵy Altyn Ordaǵa eń durys sheshim edi. Biraq buǵan orusýt knázdary qoıa ma, mine, másele qaıda edi. Olardyń tilegenin istemes úshin bir-aq jol bar. Ol jol — Altyn Orda kúshti bolýy kerek. Kúshtiniń kúshigi de ózin tóbetteı kóredi. Ol úshin, eń aldymen qajet dúnıe birlestik! Birlestik Altyn Ordadaǵy bar han urpaqtarynyń, ulystardyń báriniń bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵarýy myń da bir kerek is.

Shyńǵys hannyń álemniń teń jartysyn jaýlap alýǵa baılyǵy jetken. Ol qajet kórse bir joryǵyna kók temirmen qarýlanǵan eki júz myń atty ásker shyǵara alǵan. Altynyn bylaı qoıǵanda, ol Tańǵut memleketiniń temirine de qytaıdyń jarylǵysh dárisin de, qala qamalyn buzatyn quraldaryn da, qypshaqtyń jylqysyn da paıdalana bilgen. Eki júz myń adamǵa tek soǵysqa miner at taýyp berýdiń ózi qandaı baılyq! Eger ol attardyń óleri, qartaıary, aquryǵy men ordanyń ózinde paıdalanylatyny, áskerı tóńiregindegi adamdarynyń mineri, osynyń bárin esepke alǵanda tek áskerge kerek jylqynyń ózi jarty mıllıonnan asqan. Al sol tustaǵy eń úlken memleketter Qytaı, Úndistan, Orusýt, Shyǵys Jaǵropanyń bar jylqysynyń sany boljam boıynsha buǵan jetpegen.

Altyn Orda da sondaı baı bolýǵa tıisti. Sińiriń shyǵyp júrip, eshkimge ákireńdeı almaısyń! Al baıýdyń joly tek el shaýyp, jurt talaıtyn soǵys emes. Lú-CHý-Saı ózi aıtty emes pe, «At ústinde jurt jaýlap alǵan jerińdi, at ústinde otyryp basqara almaısyń» dep. Ol Ordaǵa qazir ne kerek, sony bilgen. Sol kisi aıtqandaı qazir bizge Orda ishiniń isin jóndeý qajet. Turǵylyqty halyqtan, sheberhana quldarynan, kerýenshi saýdagerlerden alatyn alym-salyqtardy kóbeıtý shart. Kisi, mal basynyń, egis óniminen, aýlaǵan ańynan, ustaǵan balyǵynan, shapqan aǵashynan, soqqan taǵasynan alatyn ǵasalyq-ǵaryshtardyń bárin teń jaǵdaıǵa keltirgen jón. Jáne bunyń bárin zattaı alý durys pa, álde bárin birkelki aqsha salyǵyna aýdarǵan jaqsy ma? Orda qazynasyna árıne, salyqtyń aqshadaı túskeni jón tárizdi. Biraq ol aqsha degenniń ózin bir tártipke keltirý kerek bolar.

Oıynyń osy jerine kelgende Móńke Temir taǵy toqtaı qalǵan. Óz aqshasyn shyǵarý ár halyqtyń memleket bolǵanynyń belgisi.

Altyn Orda da óz aqshasyn shyǵarǵan.

Buny birinshi istegen, han taǵyna otyrysymen, musylman saýdagerlerin jaqtaıtyn Berke edi.

Ol, monǵol shapqynshylarynyń aýyr attanysynan jıyrma jyldyń ishinde qaıtadan kóterilip qalǵan Uly Bulǵar qalasynda eń alǵashqy Altyn Ordanyń altyn teńgelerin quıdyra bastady. Onysy Ordanyń saýda-sattyq jumysyn jónge qoıý áreketi edi.

Berke óziniń alǵashqy shyǵartqan altyn teńgelerine, ózinen otyz bes jyl buryn ótken, biraq Baǵdat halıfatyn kótergen, An-Nasirálıtdın Allahtyń sýretin túsirtken. Altyn aqsha qoldan qolǵa júretindikten Berkeniń bunysy musylman dinin úgitteý edi. Altyn Orda hany shyǵarǵan altyn aqshanyń tek saýda-sattyqty jóndeý úshin ǵana emes, onyń osyndaı saıası mańyzy da bar bolatyn.

Biraq Qulaǵý bastaǵan monǵoldyń qalyń qoly jylqy, ıaǵnı 1258 jyly qańtardyń jıyrma toǵyzy kúni — Baǵdatty qorshap alyp shabýylyn bastady. Tas atqysh quraldar qala qamalynyń ár jerin buzyp, Qulaǵýdyń qumyrysqadaı qaptaǵan áskeri Baǵdatqa kirdi. Qalanyń halqyn qyryp, tonaı bastady. Turǵyn jurt qolyna qarýyn alyp kúreske shyqty. Biraq keshe ǵana Qulaǵýdyń «qalańdy soǵyssyz ber» degenine kónbegen Baǵdattyń osy tustaǵy halıfy Mustasım, eki qolyn birdeı kóterip keshirim surap Qulaǵýdyń aıaǵyna jyǵyldy. Monǵol qolbasshysy, onda myna «jurtqa aıt, qarsylasýyn qoısyn de»,— dedi. Mustasım Baǵdattyń qarýly turǵyndaryna: «Bul, alla-taǵalanyń jazmyshy, qarsylaspańdar, monǵoldar senderge tımeıdi»,— dedi. Halıf sózine sengen jurt qylysh, sadaqtaryn tastap Qulaǵýǵa berildi. Biraq monǵoldar báribir olardy qyryp tastady. Halıfat áskerin qosyn-qosyndaryna bólip aldy. Qulaǵý Halıfqa taǵy kúlimsirep: — «Biz seniń úıińe kelgen qonaqpyz, káne, neń bar kórset» dedi. Záresi ushyp ketken Mustasım qoımalarynyń kiltterin qaıda tyqqanyn esine túsire almaı, temir esikterin buzyńdar,— dedi. Qoımalardan monǵol jaýyngerleri eki myń altyn zerli jibek shapan, merýertterdi alyp shyǵyp Qulaǵýdyń aldyna jaıdy. Biraq Qulaǵý oǵan burylyp ta qaraǵan joq. Qabaǵyn sál túıip halıfqa: Halıfattyń bes júz jyl jınaǵan altyny qaıda. Kórsetińder jer astyndaǵy qoımalaryńdy!» — dedi. Mustasım kórsetti. Qoldan istegen shaǵyn qarasýdyń sýyn aǵyzyp jiberip, monǵol jaýyngerleri astyn qazdy. Ár sandyqqa júz mysqaldan salynǵan qyrýar altyndy tapty. Altyn Qulaǵýdyń shatyrynyń janyna tóbe-tóbe bop úıildi.

Qulaǵý halıfqa «endi garemindi kórset» dedi. Mustasımniń jany shyǵyp kete jazdady. «Eń bolmasa kún túsip, jel tımegen sulýlarymdy ózime tasta» — dep jalyndy. Qulaǵý: «Alty júz áıelińnen tańdaǵan júzin ózińe qaldyr, al qalǵanymen birjolata qoshtas», dedi. Halıftyń gareminen bosanǵan bes júz áıelin óziniń ásker basshylaryna, ámir, noıandaryna bólip berdi. Áıelderdiń keıbireýleri buǵan tipti renjigen joq. Sary altyndaı, altyn sandyqqa saqtaýly jatqannan, qolda bolǵandaryn jaqsy kórdi. Al halıf te tekke jalynǵan eken, tańdap alǵan júz áıeli de oǵan buıyrmady. Aqpannyń jıyrmasy kúni Qulaǵý Mustasımdi, úlken balasymen ekeýin býyndyryp óltirtti.

Shyńǵys urpaǵy musylman halıfatyna osyndaı shabýyl jasap jatqanda, Qaraqorym qalaı shydap otyrsyn, Uly han Móńke sol Baǵdatty alǵan jyly-aq Berkege, islám dinin úgitteýińdi toqtat, An-Násirálıtdın atyndaǵy altyn teńgelerdi ózgertip qaıtadan quı dep ámir bergen.

Sodan beri Altyn Orda aqshasy Móńkeniń atymenen shyǵyp kelgen. Demek, musylman qaýymy qoldap An-Násirálıtdın atynan sońynan Hodjentte, Otyrarda taǵy aqsha shyqqan. Biraq bul jolǵy aqshalar tek kúmisten, baqyrdan ǵana quıylǵan bolatyn.

Al qazir Altyn Ordada júrip jatqan aqshalar ár túrli edi (jurt olardy altyn, kúmistigine qyzyǵyp alatyn).

Bunda Aryq Buǵynyń da, Berkeniń de, Alǵuıdyń da quıdyrǵan aqshalary júretin. Tipti kórshi elderdiń de, ásirese Irannyń dınary da kezdesetin. Osynyń bárin bir tártipke keltirý kerek-aq edi. Óıtkeni, aqsha memleket bolǵannyń belgisi. Al Altyn Orda jeke otaý tikkeli qashan!

Altyn Ordanyń óz jerinde júretin óz aqshasyn shyǵarýdyń taǵy bir mańyzy bar edi. Bul onyń óz bıligi ózindegi, Qaraqorymdaǵy baǵynbaıtyn, jeke memleket bolǵanyn kórsetetin.

Al bul tusta Qaraqorymnyń ózi de uly handyǵynan qalǵan.

Ótken qoı, ıaǵnı 1271 jyly Qubylaı ózin Qytaı ımperatory dep atatqan. Astanasyn Hanbalyqqa kóshirgen. Jańa handyqqa Iýán degen qytaısha esim bergen.

Bul endi Monǵoldyń Uly handyǵy joq degen sóz edi. Buryn Uly han Aryq Buǵy men Qubylaı ekeýi bolsa, bireýi ólgen, ekinshisi qytaı ımperatory boldy. Árıne, mundaı jaǵdaıda Qaraqorymdy áli Uly handyqtyń astanasy dep eshkim aıta almasa kerek. Al Qulaǵý handyǵy da, endi Iran ılhandyǵy bop jeke ketti. Orta Ázıada Qaıdý basqarǵan jańa monǵol handyǵy paıda boldy. Tek Altyn Ordada ǵana áli Qaraqorymǵa salyq jınaıtyn basqaqtar qalǵan. Móńke Temir tek Altyn Ordanyń ózinde ǵana júretin dildalardy shyǵarmaq boldy. Biraq bul aqshalardy qaıda quımaq? Uly Bulǵarda ma, Otyrarda ma? Jáne kimniń atynan? Altyn Ordany turǵyzǵan Batýdyń, álde Altyn Ordany kúsheıtken Berkeniń atynan ba? Joq, tek óz atynan! Ózi turǵanda kimdi izdeıdi? Eshkimdi de izdemeıdi! İzdemeıdi!

Móńke Temir osyndaı oıda otyrǵanda han saraıyna kishi báıbishesi Uljataı kirdi. Bul uzyn boıly, aqquba kelgen, kelbetti áıel edi. Oırat ómiri Buqa Temirdiń Shyńǵys hannyń eń kishi qyzy Chıchıǵannan týǵan eki qyzynyń biri, úlkeni Uljaı Qulaǵýdyń áıeli bolǵan. Buny, kishisin Móńke Temir alǵan, Altyn Orda hanynyń budan eki uly Alǵuı men Toqtaı jáne eki qyzy bar. Biri — Qurtfýdjın, sheshesine tartqan sulý edi. Ekinshisi — Ǵaınyjamal-begim, erge shyqpaı jatyp, erte dúnıe salǵan. Al Móńke Temirdiń Qubuı-qatyn báıbishesi bastaǵan, Sultan-qatyn, Quttý-qatyn úsh áıelinen Abashy, Toqtaı Burlyq, Saraı-Buqa, Mulaqaı, Qadan, Quduqan, Toǵyrylsha atty, birinen-biri ótken baqqumar, ótkir taǵy segiz uly bar. Osy on uldyń eń ortanshysy Toqtaı, sońynan Altyn Orda hany bolǵan. Al Toǵyrylshadan Altyn Ordanyń bolashaq áıgili handary Ózbek, áz Jánibek jáne óz ákesi Jánibekti baýyzdap óltirgen, Qypshaq elinde «Nar moıyny qaıyrylǵan. Berdibek han ólgen shaq» degen mátel qaldyrǵan Berdibek han taraǵan. Móńkege ózge qatyndaryndaı ul tappasa da, sheshe jaǵynan tikeleı Shyńǵys hannyń óziniń urpaǵy bolǵandyqtan ba, Uljataı baıy —Altyn Orda hanyna erkeleý, ótimdileý bolatyn. Kelbetine qaraı Uljataı sánqoı, kórkemdik pen án-kúıge áýes kerbez edi. Móńke Temir de buny jaqsy kóretin. Tek sońǵy kezde Altyn Orda hanynyń qulaǵyna osy Uljataıy Qubuı-qatynynan týǵan Alǵuıynan keıingi úlkeni Abashymen jaqyn eken degen sýyq habar tıgen. Bul monǵol dástúrinde tań qalatyn jáıt emes. Shynynda da solaı edi. Muny ýaqyt kórsetken. Sońynan, ákesi Móńke Temir ólgende, osy kishi báıbishesin balasy Abashy alǵan. Súıikti kishi báıbishesi Uljataıdy, basqa qatynnan osy týǵan balasy Abashymen kóńildes eken degendi estigende Altyn Orda hany ádettegi óziniń sabyrly minezinen tys qylyq kórsetken. Óıtkeni ol, qatar tigilgen kileń qarasha úıdiń arasynan jeke kózge túser aq otaýdaı, ózge qatyndarynyń ishinen janyn jaı tapqyza biletin osy bir suńǵaq deneli kerbez áıelin orasan jaqsy kóretin. Al sol Uljataıy óziniń Abashysymen... Han qynabynan sýyrylǵan ótkir berendeı qalsh-qalsh etti. Mundaıda han tapsyrmasyn buljytpaı oryndaıtyn, jáne tiri janǵa bildirmeıtin, múzálim qyzmetinde júrgen qara sur jigitin shaqyryp aldy da:

— Abashy oǵlan, erteńgi atar tańdy kórmeýi kerek,— dedi.— Meniń taǵym men qatyndaryma talasýǵa qalǵan toǵyzy da jetedi.

Birde-bir han ózderiniń bergen buıryqtarynyń sebepterin oryndaýshylaryna aıtpas bolar. Hannyń ishki syryn eshkim bilýge tıis emes. Han syry, han qupıasy — ol bir basyńa tónip turǵan jalańash qylysh. Baıqamaı, aýzynan shyǵyp ketse, álgi qylyshtyń jelkeńnen qalaı túskenin bilmeı qalasyń. Muny jaqsy uqqan oryndaýshy qara sur jigit:

— Qup taqsyr,— dep shyǵyp ketti.

Han buıryǵyn qalaı oryndaıdy, ol álgi jigittiń isi. Osy tusta dál búgingideı, jaırańdap basyp úıge Uljataı kirgen. Hannyń nege qatýlanyp turǵanyn ishi sezgen. Ózi de sol úshin ádeıi kelgen.

— Osy jurt seni kóri sanaı ma, han ıem,— degen kúlip.— Meniń altyndy baqyrǵa aıyrbastamaıtynymdy qaıdan bilsin... Álgi seniń jańbyr qurty tárizdi, ıreleńdegen ýáziriń...

— Kimdi aıtasyń? Ol saǵan ne istedi?

— Qataı ýázirińdi aıtamyn... ázir eshteńe istegen joq... Biraq sondaı oıy bar eken...

— Iá, ıá?

Uljataı men Abashynyń arasynyń jaqyn ekenin hanǵa osy Qataı ýázir jetkizgen. Qataıdyń Abashy ekeýin keshe shı arasynan kórgenin han áıeli de baıqap qalǵan. Abashy Qataıdyń kózin qurtyp úlgirgenshe, ýázirdiń hanǵa jetkizip qoıatynyn sezgen. Kúni boıy han saraıyn syrtynan ańdýmen bolǵan. Osydan biraz buryn han ordasyna Qataıdyń kirgenin taǵy kórgen. Sońynan Móńke Temir álgi qara sur jigitti shaqyrtyp jatyr degendi estigende, oqıǵanyń qalaı kúrt jyldamdaǵanyn uqqan. Jáne óziniń basyna da qaýip týǵaly turǵanyn túsingen.

Sol sebepten de hanǵa kelgen. Onyń ózine ádettegideı jyly qaramaı, qatýlana qalǵanynan baıynyń qandaı sheshim alǵanyna kúmándanbaǵan. Qazir qımyldamasa kesh qalatynyn túsingen.

— Saǵan aıtpasam da bolatyn edi, degenmen senen syr jasyrmaýǵa ant etkenim ózińe aıan... Jáne Qataı ózińniń jaqsy kóretin ýáziriń.

Bunyń bári durys. Uljataıdyń osy ýaqytqa deıin syr jasyrmaı kelgeni de, Qataıdyń ózge ýázirinen hanynyń jaqsy kóretini de, sonda qatyny neni aıtpaq?

Han ún shyǵarmaı kútip tur.

— Qyzdy kim aıtpaıdy, qymyzdy kim ishpeıdi, deıdi ǵoı qypshaqtar,— dedi appaq tisterin kórsete kúlip Uljataı.— Biraq men qyz emespin ǵoı. Álde han áıeli dep osy jurt qyzyǵa ma, qalaı. Áıtpese mendeı qatyn Ordada az ba...

Joq! Altyn Ordada Uljataıdaı bir de bir qatyn joq. Ony Móńke Temir jaqsy biledi. Uljataı han áıeli bolmasa da, jurt qyzyǵar edi. Bul da Móńke Temirge aıan. Sonda nemene, Uljataı aıtqan jańbyr qurtyndaı Qataı da buǵan qyzyǵyp júr me? Han kóńili endi ǵana basqa oıǵa buryla tústi. Biraq Uljataı Qataı ne dedi, birden aıtqysy keler emes.

— Men saǵan erge shyqqanda, kózińe shóp salaıyn dep shyqqan joqpyn. Jáne ótirik aıtpaıtynymdy da, hanıem, óziń de bilesiń...

Ras, Uljataı ómir-baqı jalǵan aıtpaıtyn adam. Bul hanǵa belgili. Biraq qandaı áıel bolmasyn Móńke Temirdiń oıynsha, eki jaǵdaıda ótirik aıtady. Biri — áıel kúıeýin jaqsy kóre turyp, basqa bireýmen júrse, sonda shyndyqty jasyrady. Ekinshisi, aıtqan sózin kúnásiz sanasa, sonda jalǵandyqqa barady.

Al Móńke Temir mundaı oıdan aýlaq, Uljataıdyń sózin kútip, áli qozǵalmaı tur.

Uljataı burynǵysynan da jaırandaı túsken.

— Sol ıreńdegen nemeń, keshe maǵan qoınyńa al dedi,— Uljataı, hannyń basyna taıaqpen salyp qalǵandaı, birden.— Eger qoınyńa almasań, ne meniń sózimdi baıyńa aıtyp qoısań, jonyńnan qaıys jondyratyn joldy tabam,— dedi.— Uljataı tipti eshteńe bolmaǵandaı taǵy marjan tisiń kórsete kúlgen.— Buny men jaı aıtyp turmyn... Ósek sózge ermeıtinińdi jaqsy bilem... jáne han áıeli týraly, tipti qylmys istesem de eshkimniń aýzy baryp jaman aıtýǵa qaqy joq... Buny da bilemin... Han qupıasy da, hanym qupıasy da Aq Ordaǵa kir juqtyratyn syrdan habardar adamdy, ne kir juqtyrǵysy keletin kisini, han ıemniń aıamaıtynyna da kúmánim joq... Meniki jaı ásheıin, jaman aıtpaı jaqsy joq degen ǵoı... Al kelgen sharýamdy aıtaıyn.— Uljataı on segiz jasar qyzdaı uıala kózin jerge túsirgen.— Kópten beri kelgen joqsyń, saǵynyp qaldym... Búgin meniń ordamda bol...

Osylaı degen de Uljataı bylq-sylq basyp shyǵyp ketken.

Sol kúni Móńke Temir kishi báıbishesiniń úıinde qonyp shyqqan. Bul da Uljataıdy saǵynyp qalǵan eken. Demek, hanym syry — han syry. Al han syry — Orda syry. Syrdyń bárin bilgen Qataı ýázir sol kúni túnde Abashynyń ornyna býyndyrylyp óltirildi.

Bireýge or qazba, óziń túsesiń degen osy.

Sol Uljataı búgin taǵy han erine kelip tur.

Boı jetip qalǵan qyzdyń anasy bolsa da, áli sol burynǵy sylańdaǵan qalpy. Han kóńili de oǵan burynǵydaı. «Qataı ýázirdiń sózine durys ermegen ekem,— deıdi ol ishinen,— dúnıede bárin tabýǵa bolady, tek ózińdi ǵana biletin durys qatyn tabý qıyn». Áli esinde osy Uljataı qatyndy qalaı alǵany.

Onda Móńke Temir han emes edi. Jańa ǵana sol qanat aǵasy bolyp saılanǵan. Jasy elýden jańa asyp bara jatqan. Bul oqıǵa osydan on bes jyl buryn bolǵan. Orda hanynyń joryqsyz ótkizgen ýaqyty bar ma, bir attanystyń reti túsip, sonaý Tarbaǵataıǵa barǵan. Sonda osy Buqa Temirdiń on bes jasar qyzy Uljataıdy kórgen. Ákesine osy qyzyn maǵan bersin dep kisi salǵan. «Batýdyń nemeresine qandaı adam qyzymdy bermeımin» deı alǵan, tek «qyzymdy Kereıdiń bir noıany balasyna aıttyryp qoıyp edi, eski dos adamym edi, ýádemdi buzý qartaıǵanymda maǵan qıyn, Uljataıymnyń ózimen sóılessin, eger Móńke Temirdi unatsa, sony syltaý etip alyp ketsin» degen.

Uljataıǵa kisi salǵanda, ol: «Móńke Temir kári, ózimniń aıttyrǵan jerime baramyn jáne bolashaq baıym Qutlyqty kóńilim tileıdi» degen.

Kóshpendi Oırat pen Kereı rýlary jaz jaılaýda Kerýlen boıynda kezdesetin. Qyzdy jigit kórgen, jigitti qyz kórgen. Ekeýi birin-biri unatqan. Jaqsy kórip qalǵan. Ákeleri kelesi jaılaýda kezdeskenderinde ulan-asyr toı istep, ekeýin qospaq bop ýádelesken.

Bul monǵoldarǵa jatpaıtyn ádet edi. Degenmen, osylaı bolǵan. Uljataıdyń da kónbegeni osydan edi.

Móńke Temirdiń dańqyn estigenmen, ózin kórmegen. Qandaı adam ekenin bilmeıtin.

Biraq baıǵa shyǵý úshin bul shart emes edi.

Bárin áke-shesheleri sheshetin.

Bul joly da solaı boldy.

Móńke Temir Buqa Temirge taǵy kisi saldy. Bul joly, «qyzyn bere me? Joq pa? Syltaý tappaı, toq eter jaýabyn bersin»,— dedi.

Buqa Temir sóz sarynyn túsindi.

«Qudam aldynda bátýasyz atanǵym kelmeıdi. Eger ózine qatyn kerek bolsa, atyna mingizip alyp ketsin» — dedi. Bunysy biz qarsy emespiz, tek qyzdy tartyp áketken kórinsin degeni edi.

Sol kúni Móńke Temir jigitterin jiberip, Uljataıdyń qol-aıaǵyn baılap, ordasyna aldyrdy.

Sol kúni Móńke Temir Uljataıdyń betin ashty.

Jasy elýden asyp bara jatsa da, kúshi áli qaıtqan joq edi.

Buryn áıel bolyp kórmegen Uljataı, egde adamnyń áıeli bolýdyń qandaı qıyn ekenin uqty.

Názik deneli, sypaıy minezdi jigit Qutlyqty saǵyndy. Meni kelip alyp ketsin dep jalyndy.

Qutlyq serikterimen izdep kelip, ýádelesken jerlerinen Uljataıdy eline alyp ketti.

Móńke Temir namystanbady, ashýlanbady.

Qatynynyń sońynan izdep barmady.

Al Uljataı jas jigitimen bir aı turdy. Alǵashqy kezderinde onyń ystyq qushaǵynda maıdaı eridi.

Bir jeti ótkende Qutlyq tún ortasy bolmaı uıyqtap qalatyn ádet shyǵardy.

Eki jeti ótkende tań ata ony Uljataıdyń ózi oıatatyn boldy.

Úsh jeti ótkende Uljataı qansha túrtkilese de, Qutlyq oıanbaı qoıdy.

Endi Uljataıdyń esine qabyrǵasyn syndyryp jibere jazdaıtyn kári tarlany Móńke Temir tústi.

Bul ony emes, ol buny oıatatynyn oılady.

Arqandalǵan asaýdan Qutlyq bastaǵan tórt jigit aıyrylyp qalar bolsa, al sondaı asaýdy Móńke Temirdiń jalǵyz ózi tyrp etkizbeı júgendegenin kóz aldyna elestetti.

Endi ol Móńke Temirge kisi jiberdi. «Meni kelip alyp ketsin» — dedi.

Móńke Temir jaýyngerlerin syrtqa tastap, aýylǵa jalǵyz ózi keldi.

Eshkim oǵan qarsy shyǵýǵa bata alǵan joq.

Móńke Temir aqboz úıdiń syrtynda turyp Uljataıdy shaqyryp aldy.

— Sen meniń budan bylaı qaraı qashpaıtyn qatynym bolasyń ba? — dedi eńkeıip, onyń ózine mólıe qaraǵan jalynyshty kózin kórip.

— Bolamyn,— dedi Uljataı.

Móńke Temir eshteńe degen joq. Sál eńkeıdi de Uljataıdy kóterip aldy da, eriniń aldyna otyrǵyzyp, jaýyngerlerine qaraı júrip ketti. Qozyny arqasyna salyp áketip bara jatqan arlan qasqyr tárizdi.

Taǵy Móńke Temirge eshkim eshteńe degen joq. Qutlyq bosaǵadan syǵalaı qarap qala bergen.

Bul ne? Ordanyń aıbarynan, álde Batý hannyń arýaǵynan qoryqqany ma jurttyń?

Solaı tárizdi.

Sodan beri Uljataı bunyń eń jaqsy kórer qatyny bolǵan. Esh ýaqytta ótirik aıtyp aldap kórmegen.

Árıne, Qataı ýázirdiń sózi ótirik! Han úshin ótirik, hanym úshin ótirik!

Orda úshin ótirik! Ótirik bolǵany úshin Qataı ýázir óltirilgen joq pa?

Al ras bolsa she?

Bári-bári ótirik! Qataı ýázir báribir óltiriletin edi.

Sondaǵy Uljataı mynaý kúlimsirep turǵan kerbez qatyn.

— Jaı keldiń be? — dedi Móńke Temir áıeline ádetinshe kúlimsireı kóz tastap.

— Jaı emes,— dedi Uljataı.— Ákem aýlynan kisiler kelipti. Jıen qyzy Qurt-fýdjındy naǵashy aǵasy Taýtaıǵa toqaldyqqa surapty.

Taýtaı, Buralǵy, Buqa Temirdiń balalary. Uljataıdyń týǵan aǵalary. Taýtaı úlkeni. Ákesiniń ornyna qalǵan oırat ámiri. Týǵan qaryndasy Uljataıdyń qyzy Qurt-fýdjındy toqaldyqqa surap kisi salǵan.

Móńke Temir oılana jaýap berdi.

— «Durys suraǵan,— dedi ol.— Saýlyq qoshqarsyz bolsa — qozy qaıdan keledi. Monǵol qyzy baıǵa shyqpasa, monǵol qaıdan ósedi? Durys suraǵan Taýtaı ámir. Biraq Taýtaı ómir qoshqar bola almaıdy. Ol tym kári. Odan monǵol týmaıdy. Qurt-fýdjındy oǵan bere almaımyn. Sultan Kerman Soıýrgatmyshpen ýádem bar, soǵan berem.

Dál osy mezette taǵdyrdyń basqasha sheshetinin Altyn Orda hany bilgen joq. Móńke Temir óz aıtqanyn istegen. Qurt-fýdjınyn Sultan Kerman Soıýrgatmyshqa bergen. Bir jyldan keıin ol ólip, Qurt-fýdjın naǵashysy Buralǵynyń balasy Satylmyshqa qosylǵan. Úsh jyldan keıin Satylmysh dúnıe salyp, onyń áıelin, kelinin, osy alpystaǵy Taýtaı alǵan. Odan Qurt-fýdjın bir emes úsh ul tapqan.

— Sultan Kerman Soıýrgatmysh syrqat deıdi ǵoı,— dedi Uljataı kúıeýine qarsy kelmeı.

— Odan basqa oılap júrgen jerim bar...

Bul oı Móńke Temirge kenet kelgen. Jáne bul oıy ózine shý degennen durys kóringen.

— Odan Qurt-fýdjındy orusýt knázdarynyń bireýine beremin. Olardan on ulymnyń keıbireýlerine qatyn áperemin,— dedi Móńke Temir.— Myna Qypshaqtar bizden buryn olarmen qyz alysyp, qyz berisken. Bul bizge de teris emes.

Jazmysh Qurt-fýdjınnyń orusýtqa shyǵýyna múmkindik bermedi. Al Altyn Ordany kúsheıtý úshin han urpaqtarynyń birlestigin saqtaımyn, jaýlap alǵan elderimnen alym-salyqty kóbeıtemin, jańadan aqsha shyǵaramyn, orusýt knázdarynan qyz alyp, qyz berisemin degen Móńke Temir han tek biraq nárseni bilmeıtin. Ol bilmeıtini — osynyń bárine qaýym qalaı qaraıdy? Osynyń bárin Altyn Orda handaryna istetip qoıyp, ózi ún-túnsiz tynysh jata bere me? Mine, Móńke Temirdiń shyn bilmeıtin máselesi.

Al jurt bolsa, bul tusta anda-sanda asaý tolqynyn qýǵan, tynysh jatqan teńizge uqsaıtyn. Qaı kúni surapyl daýyl turyp, sol teńiz astan-kesten bolady?.. Móńke Temir hannyń da, ózge handardyń da kózderi jetpeıtin.

JETİNSHİ TARAÝ

Joshynyń eń kishi balasy Býaldyń nemeresi, ulys aǵasy Noǵaı, osy tusta Shyńǵys urpaǵynan qalǵan, oń qanattyń eń úlkeni edi. Osy jasqa kelgenge deıin, sonaý Shyǵys Jaǵropaǵa attanǵan tyshqan jylǵy joryqtardan bastap, elý jylǵa jýyq basynan ótkizgen urystarynda ol jeńilýdi bilmegen. Noǵaı — Shyńǵys han áskerı jasysynyń temir tártibin buljytpaı ustaǵan, uly hannyń eń sońǵy shóberesi.

«Eger,— degen Shyńǵys han áskerı jasysynda,— on basyna baǵynǵan on adamnyń urys kezinde bireýi, ne ekeýi, úsheýi, tipti odan kóbi qashar bolsa, olar óltiriledi, al júzdiktiń ózgeleri qozǵalmaı, álgi on adam bári birdeı keıin sheginse, bári de óltiriledi. Eger basshylarynan jarlyq bolyp bári birdeı sheginbese, óz betimen shegingenderdiń bári birdeı óltiriledi.

«Eger, álgi on adamnyń bireýi tutqynda qalyp, ózgeleri qutqarmasa, qutqarýǵa barmaǵan, qalǵan toǵyz adam bári tegis óltiriledi. Sondaı-aq, eger bir býyn álgi on adam jaýda qalyp, qalǵan toǵyz býyn — toqsan adam olardy qutqarmasa, sol toqsan adam tegis óltiriledi».

Bul qatardaǵy jaýyngerler jańynda. Al on basy, júz basy, myń basy jaıynda Shyńǵys han ne degen? Múmkin olardy bastyq dep Uly han jaqyn tartqan bolar? Joq, olar jaıynda da Shyńǵys han óziniń jasysynda bylaı degen:

«Eger on basy óziniń qaramaǵyndaǵy on adamdy urys kezinde basqara almasa, ne tártibin durys qoıa almasa, ondaı on basy óziniń úı-ishimen birge óltiriledi. On basy etip qalǵan toǵyzynyń eń qabilettisi qoıylady». Bul jaǵdaı júz basyna da, keıde myń basyna da jatqan. Bul úshinshi taraý, tipti ana eki taraýdan da qatal. Jaı jaýyngerler qorqaqtyǵy úshin, ne joldasyn qutqarýǵa barmaǵan aıyby úshin tek óz basy ǵana bolatyn bolsa, on basy, júz basy, myń basy, osyndaı qylmystary úshin qatyn-balasy, úı-ishi bop jaza tartqan.

Shyńǵys han ásker tártibin osylaı qurǵan. Monǵol jaýyngerleri noıany — jaýyn jeńse, olardy óltiredi, qyrady! Al osy jeńisti uıymdastyra almasa, qorqaqtyq istese, keıin sheginse, keıin sheginbeı qolǵa túskenderge járdem bermese, onda da ólim! Barlyq jerde de ólim! Ólim! Ólim! Shyńǵys han áskeri ózgelerdi óltirý úshin jaralǵan. Al ózgeleri óltire almasa — ózi ólgeni.

Mundaı jaǵdaıda ol áskerge tek alǵa, alǵa umtylý ǵana qalǵan! Ol ólse de, qyrylsa da alǵa umtyla bergen. Osylaı olar álemniń teń jartysyn jaýlap alǵan.

Al Shyńǵys han men Batý hannyń mektebinen ótken Noǵaı osy tártipti myqty ustaǵan. Noǵaıdyń ordasy, bir kezde ózi jaýlap alǵan, Úzi ózeniniń arǵy betinde Moldavıa jerindegi Ornasha, Kehebe degen oıpattarda turǵanmen, ulysy Edil men Úzi ózenderiniń tómengi tustarynda bolatyn. Ulys aǵasy óz áskerin ózine baǵynyshty ulysynan jınaıtyn. Sondyqtan Noǵaı áskeriniń deni Shyńǵys jasysymen tárbıelengen monǵoldardan qurylǵan. Mundaı monǵoldardyń jastary kelip qalsa, olar balalaryn, nemerelerin ózderindeı etýge tyrysatyn. Onyń ústine Noǵaıdyń bir qatyny Shyńǵys hannyń oń qanat ulysyna kiretin monǵoldyń hadarkin rýynyń ámiri Maqur Qurannyń nemere qyzy edi. Maqur Qurannyń bir balasy da Noǵaı ulysynda bolatyn. Qyrym attanysynda ol qaıtys bolyp, Hadarkin rýynyń áskeri Noǵaıdyń qaramaǵynda qalǵan. Hadarkin jaýynger rý edi. Noǵaı bularǵa osy Edil men Úzi ózenderiniń tómengi jaǵynda kóship júrgen Qypshaq aýyldarynyń jigitterin qosyp alǵan. Osyndaı Shyńǵys jasysymen tárbıelengen kúshti qosyndary bar Noǵaı árqashan da ózin ózge han urpaqtarynan joǵary ustaıtyn.

Ulys aǵasynyń taǵy bir súıeneri úsh uly — Túri, Teke jáne Jeke, úsheýi de buluq basshylary, ákeleriniń degeninen shyqpaıtyn kileń soıylgerler.

Árıne, Noǵaı ózin jeke han atamaǵanmen de, árqashanda ulys máselesin, Altyn Orda hanynsyz ózi sheship, ulysyn ózi jeke bılep-tóstep úırengen. Ásirese, onyń bul ákimshiligi Móńke Temir tusynda óse túsken. Noǵaıdyń kúshinen, minezinen qorqa ma, álde bóten sharýalarynan qoly tımeı júr me, Altyn Ordanyń bir shetinde jeke elge aınalyp bara jatqan oń qanaty aǵasyna Móńke Temir de bálendeı qarsy kele qoımady. Áıteýir, Orda quramynda bop shı shyǵarmasań boldy degendeı, renish syńaı kórsete qoımaǵan. Altyn Orda hany bul kezde Jaıyq ózeniniń Aralǵa quıatyn saǵasynda elý shaqyrymdaı, jurttyń kózine túse qoımaıtyndaı jerge altyn, kúmis aqsha quıatyn shaǵyn qala saldyryp jatqan. Atyn Saraıshyq dep qoıǵan. Burynǵy Altyn Orda altyn, kúmis teńgelerin quıǵan Buhar, Otyrarlarda aqsha jasaýdy qaıtadan bastamaı, Saraıshyqty saldyrýynyń da sebebi bar edi. Bul shaǵyn ǵana Altyn Orda jeriniń ortasy, syrtqy jaýdan alys jáne munda, quldar men esireı sheberlerden bóten eshkim turmaıdy, sondyqtan qaı jaǵynan alsań da qaýipsiz dep oılaǵan Móńke Temir. Noǵaıǵa Altyn Orda hanynyń taǵy bir kóńil bólmegen sebebi, osy tusta ábden kúsheıip alǵan Qaıdý Maýarannahr, Qaıalyq, Horasan jerlerindegi Altyn Ordanyń yqpaly júrip turǵan qalalarynyń bárin tegis ózine qaratyp alǵan. Ol qalalardaǵy Altyn Ordaǵa jatatyn sheberhana, ustahanalarda qurylys isteıtin jurttan túsetin salyq kúnnen-kúnge azaıa túsken. Móńke Temir, árıne, Batý da emes, Berke de emes. Tipti Noǵaı da buǵan shydamas edi, dereý áskerin jiberip Qaıdýdyń kúl-talqanyn shyǵarar edi. Árıne Móńke Temir mundaı qan tógiske barǵan joq. Bara qalsam jeńip shyǵýym ońaıǵa túspes degen senimsizdigi de bar edi. Óıtkeni, qazir Qaıdý burynǵy Alǵuı men Baraqpen alysqandaǵy Qaıdý emes. Búkil Jaǵataı ulysyn bılep kúsheıip alǵan. Jáne Iran ılhany Qulaǵýdyń balasy Abaq pen óziniń «andasy» Baraq soǵysqanda, oǵan járdemge jibergen Qypshaq bastaǵan qoldy keıin qaıtartyp, ılhannyń Baraqty jeńýine kómektesken. Sodan beri ekeýi dos. Tipti odaqtas. Jáne qudandal da bolmaq. Jurttyń ózi men qyzy jaıyndaǵy ósegi el arasyna tym taraı bastaǵan soń, Qutlun-SHaǵany Abaqtyń nemeresi, Irannyń bolashaq eń alǵashqy musylman ılhany Gazanǵa bermekshi bop ýádelesken. Eger Móńke Temir Qaıdýǵa ásker jiberetin bolsa, árıne, Abaq jaı jatpaıdy. Bir búıirden shyǵa kelýi múmkin. Al ol shyǵatyn búıir Ázerbaıjan men Grýzıa, tek osyndaı bir yńǵaıly tusty kútip otyr, Altyn Ordaǵa qarsy attanýdan tanbaýy múmkin. Osyndaı jaǵdaılardy oılaǵan Móńke Temir ázirge keshegi maıdandas serigi Qaıdýǵa elshiler jiberýmen ǵana tynǵan.

Móńke Temirdiń osyndaı ózine bosań qaraýyn paıdalanyp Noǵaı, áskerin tasqaıaqtaı qaǵystyryp, álsin-álsin oınatyp, áldenege daıyndala bergen.

Sonda Noǵaı Altyn Ordadan bólinip, ózin jeke handyq etpek pe? Joq, Noǵaı ondaı oıdan aýlaq. Ol Shyńǵys jasysynyń qazirgi jaqtaýshysynyń biri, Shyńǵystyń tórt ulysynyń biriniń shańyraǵyn kóterip otyrǵan Ordadan bólinbek emes, osy jeke ulystyǵy oǵan jetedi, jeke handyqty da kóksemeıdi.

Álde Móńke Temirdi qulatyp, Altyn Ordaǵa ózi han bolǵysy kele me?

Shyńǵystyń qaı urpaǵy han bolýdan qashqan. Mundaı arman múmkin jáıt. Biraq Noǵaı qur áskerı qolbasshy emes, kóregen adam. Ol Móńke Temir tárizdi, bir qanattyń, jáne kúshti qanattyń aǵasy bolyp kelgen adamdy Altyn Orda taǵynan alyp tastaýdyń ońaı dúnıe emes ekenin jaqsy biledi. Jáne Móńke Temirdiń jasy da budan kem emes. Oǵan qol kóterý tikeleı Shyńǵys jasysyn buzý. Noǵaı ondaı bas buzarlyqqa barmaıdy. Sonda ne?

Joq, Noǵaı búkil Altyn Ordaǵa ústemdigin júrgizgisi keledi. Taqta qandaı han otyrmasyn, bunyń sózin tyńdaýǵa tıisti. Altyn Ordanyń jerin molaıtýda, bóten elderdi shaýyp, ony baıytýda Noǵaıdyń orny bólek. Jáne Joshy urpaǵynyń eń úlkeni, ózgelerden aqyldy, kóregeni.

Joq, jalǵyz Altyn Orda handary ǵana emes, buny bar Joshy urpaǵy tyńdaýy kerek. Ol úshin Altyn Orda taǵyna otyratyn han Noǵaısyz otyrmaýǵa tıisti. Altyn Orda handaryn Noǵaı ózi belgilep, ózi alyp tastaı alatyn kúıge jetýi maqsat. Qysqasy, Noǵaı han, taqta otyrmasa da han sanalýy kerek. Noǵaıdyń bar oılaǵany osy. Bul armanyna jetý úshin ol saıasatyn da qura bildi. Tek áskerin ǵana kúsheıtip qoıǵan joq, bóten Joshy urpaqtaryna yqpalyn júrgizbeýge kóp eńbek sińirdi. Bireýin aldady, bireýin arbady, bireýin qorqytty, al basqa bireýlerine syı-qurmet kórsetip, tartý-taralǵy berdi. Mine, osyndaı jaǵdaıymen Noǵaı óz ordasyna qonaqqa kópten bergi tilektesi Týdaı Móńkeni shaqyrǵan. Týdaı Móńke sonaý Edil jaǵasyndaǵy óziniń ulysyna Noǵaıǵa arnaǵan syılyǵyn bir kósh etip, Tań men Úzi ózenderinen ótip, yrǵalyp-jyrǵalyp júzden astam jigitine bıyl moldovandar jerindegi Kehreba oıpatynda otyrǵan Noǵaıdyń ulysyna kelgen. Bul sıyr, ıaǵnı 1277 jyldyń jazy edi. Bıyl bul mańaıda jańbyr az bolyp, shóp erte qýarǵan. Áıtse de Noǵaı ordasy osy Úzi ózenine quıatyn bir shaǵyn ózenniń jaǵasynda otyrǵan.

Kún tústen aýa bastaǵan kez edi.

Besin bola Noǵaı Ordasynyń qyz-qyrqyn, bozbalalary qorshaǵan Týdaı Móńkeniń kerýeni de jetti.

Olar ózderine arnap tigilgen aýylǵa ornalasty.

Týdaı Móńke qasynda úsh serigi bar sálem berýge Noǵaıdyń Ordasyna ózi keldi.

Týdaı Móńkeni qushaqtap qarsy alǵan Noǵaı ony tanydy da, tanymady da.

Bul, árıne, Týdaı Móńke jáne Týdaı Móńke de emes sıaqty.

Burynǵy Týdaı Móńke esersoqtaý, aýzyna kelgenin toqtamaı aıtatyn, er kóńil, ańqyldaǵan jigit bolatyn.

Al mynaý Týdaı Móńkeniń tek burynǵy beınesi, túri biraq qabaǵy qars jabylyp ketken, qarańǵy túndeı túnergen basqa adam.

Ataqty Batý atasy ólgende de Týdaı Móńke mundaı túnerip kórgen joq.

Joq, qur ǵana túri emes, sóılegen sózderi de birtúrli jeksuryn.

Joq, ol jóndi sóz de aıtqan joq, bir-eki ret birdemelerdi mińgirledi de qoıdy.

Jaıshylyqta, durys bolsyn, burys bolsyn aýzy jabylmaıtyn Týdaı Móńke, kelgeli «qap áttegen-aı!», «Alda qyrshynym-aı!» degen bir-eki aýyz birdemeni aıtty da tipti úndemeı qoıdy.

Bunysy nesi, aqylynan adasaıyn degen be?

Joq, Týdaı Móńke qazir saý edi. Til qatpaı tunjyraı berýi oılamaǵan jerden basynan ótken oqıǵadan bolǵan.

Týdaı Móńkeniń nege mundaı kúıde otyrǵanyn, qasyndaǵy Qabaq taıshy aıtyp berdi.

Oqıǵa bylaı bolǵan eken.

Týdaı Móńkeniń ortanshy áıeli Batý hannyń báıbishesi áıgili Baraqshyn-qatynnyń tórkini alshyn-tatar ámirshisi Qutlyqtyń qyzy edi. Baraqshyn-qatyn óziniń tiri kezinde súıek jańǵyrtamyz dep osy qyzdy on bes jasar Týdaı Móńkege alyp bergen. Tóre Qutlyqtyń qyzy on jyldaı bala tappaǵan. Al kótergen balasyn kúni jetpeı tastaı bergen. Týdaı Móńke alshyn-tatardyń qyzy bolmaq túgil, qudaıdyń qyzy bolsa da, jylda qulyn tastaıtyn qysyr bıedeı, maǵan shala bedeý qatynnyń keregi joq, tórkinine aparyp tastaımyn dep júrgeninde, osydan on jyl buryn, qatyny Týdaı Móńkeniń aýzynan túskendeı bir ul tapqan. Atyn óz atasynyń qurmetine Batý qoıǵan. Osy Batý, arǵy atasy Batý handaı er júrek jáne óz ákesindeı kúsh ıesi bolyp ósip kele jatqan. Jeti jasynda bunyń jyqpaǵan ózi qatarly bala, jylatpaǵan serikteri qalmaǵan. Atamyz Batýdan qalǵan jurtty, osy qyryp taýysady dep balasyn maqtan etetin ańǵal Týdaı Móńke, Batýyn sońǵy jyldary qasynan qaldyrmaıtyn. Osy joly da ózine erte shyqqan. Kóshpendi eldiń balasy bes jasynan atqa shaýyp úırenedi, jas Batý da olardan kem túspegen, jeti jasynda ákesiniń alys saparlaryna erýge jarap qalǵan. Úzi ózeninen sal salyp ótip, bergi betke qos tigip, Týdaı Móńkeniń jigitteri as iship tynyqbaqshy bop jatqandarynda, ákesiniń qasyna Batý kelgen.

— Myna ózenniń qamysty jaq tusynda dońyzdar bar deıdi, kórip qaıtaıyn,— degen ol.

— Barma, dońyz jaryp tastaıdy,— degen ákesi.

— Onda bizdiń qandaı keregimiz bar? — degen Batýdyń atabegi uzyn boıly qara sur jigit Tańǵut ámirshisi Lýı-SHıdýrgýdyń urpaǵy Aıdjý.— Baqylap turamyz, kórsin, qyzyq qoı.

— Jaraıdy barsa barsyn,— degen Týdaı Móńke.— Tek alystan kórsetińder!

Aıdjý bastaǵan qarý-jaraqty úsh kisi Batýdy dońyz kórsetemiz dep ózen jaǵasyna alyp ketken.

Bıe saýymdaı kez ótkende, «bular nege osynshama keshikti? dep ózen jaǵasyna jigitterin ertip Týdaı Móńke ózi barǵaly turǵanda, balanyń kenet shar ete qalǵan daýsyn estigen. Týdaı Móńke daýys shyqqan jaqqa qaraı júgirgen. Ózen jaǵasyndaǵy qamystyń qalyń talmen shektesetin jerine jetkende, áldeneniń qors-qors etken daýsyn estigen. Kisi boıynan bıik qamysty japyryp, kire bergeninde, jelkesiniń jaly údireıgen taıynshadaı qara dońyzdyń janynda, dońyz jaryp tastaǵan ishek-qarny jerge túsip, qan-qan bop jatqan Batýdy kórgen. Dońyz «ne istedim?» degendeı tumsyǵymen balanyń denesin túrtkileı qasynda tur. Týdaı Móńke qylyshyn sermeı atylǵan, dońyz da qarsy sekirgen. Biraq tasqa salsań da qaq bóletin almas qylysh bir siltegende-aq dońyzdyń basyn anadaı jerge ushyryp túsirgen. Dońyzdyń bassyz denesi, atylǵan qalpymen qamysty japyramaıyra on-on bes qadamdaı jerge baryp dúńk etip qulap, basyn izdegendeı shyr kóbelek aınalyp týlaı bergen. Ezýinen aq kóbigi burqyrap, eki kózi qantalap ketken Týdaı Móńke bassyz dene turyp ketetindeı qylyshymen ondy-soldy shaba bastaǵan. Úı ornyndaı jer borshalaǵan etke tolyp, qyzyl qanǵa boıalǵan. Eshkim oǵan qoı deı almaǵan. Týdaı Móńke esinen adasqandaı, dońyzdy ústi-ústine shapqylap jatqanda, qoldarynda jalań qylyshtary, kózderi alaqtap, qamystan Batýdy alyp ketken álgi úsh kisisi shyǵa kelgen.

Týdaı Móńke parsha-parsha bolǵan deneni shapqylaýyn tyıa qoıǵan.

— Á, keldińder me? — degen ol entige, qan tamǵan qylyshyn sharshap qalǵandaı tómen salbyratyp,— áne kórińder?

Ózi bastap, úsheýin tek qaryny aqtarylyp ólip jatqan balasynyń janyna alyp barǵan. Batýdyń dońyz jarǵan denesin kórgen Aıdjý atabek, qylyshyn tastaı salyp, eki betin qolymen basyp otyra qalǵan. Týdaı Móńke balanyń qalaı ólgenin suramaǵan. Úsheýin de qylyshpen shaýyp óltirgen, buǵan eshkim arasha túse almaǵan. Biraq bul úsheýiniń de jazyǵy joq edi. Qylyshtaryn jalań ustap taqa jaqyn jýymaı, qamysty jaǵany janaı kele jatqan bul úsheýi. Yq jaqtarynda Batý. Dońyzdar kórinbegen. Sýǵa keter bala ózenge júgiredi degendeı, kenet bulardyń kózderi qamysty tintip kele jatqandarynda, Batý zyp etip qalyń qamystyń arasyna kirip joq bolǵan. Baqylaýshylary: «Qaıdasyń, alysqa barma! Beri kel!» — dep qansha jalynyp aıqaılasa da, olardyń izdegenin qyzyq kórip, bala dybys bermegen. Tek Batý ózenge qaraı emes, izdeýshilerdiń búıir jaǵynan ótip ketip, kórinbeı qalǵan. Bala sýǵa qaraı ketti ǵoı degen izdeýshiler, daýystaı uzaı bergen. Olar ábden alystaǵan kezde Batý qamystan shyqqaly keıin burylǵan. Dál osy sátte ashýly kári dońyzǵa qarsy ushyraǵan. Dońyz buǵan birden umtylǵan. Bala qanjaryn silteýge de úlgirmeı qalǵan.

Mine, osy oqıǵadan keıin Týdaı Móńke esinen adasqandaı, tiri janǵa til qatpaǵan. Qabaǵynan qar jaýyp qosynyń aldynda otyryp alǵan. Tek jigitteri qorshap qasyna kelgende bir-aq aýyz sóz aıtqan.

— Bir dońyzdy qaldyrmaı qyryńdar! — degen.

Júz jigit, oǵan kerýen tartýshylar qosylyp eki kún udaıymen bul mańaıdaǵy dońyz bitkenniń bárin óltirgen. Jigitterdiń naıza, qylyshyna ilikpegenderi basqa jaqqa qashyp ketken.

Eki kún boıy Týdaı Móńke sol otyrǵan jerinen turmaǵan. Tek úshinshi kúni ǵana taǵy jalǵyz aýyz sóz aıtqan.

— Al endi Noǵaıdyń Ordasyna júrdik,— degen.

Batýdy osy ózen jaǵasyna kór qazyp, ardaqtap qoıǵan jigitteri ún-túnsiz sońyna ergen.

Týdaı Móńke sol ólgenin kórgen kúnnen keıin, balasynyń qasyna barmaǵan.

Barlyq jaǵdaıdy túsingen Noǵaı oǵan kóńil aıtty.

Týdaı Móńke basyn ızedi de qoıdy.

Bir jetiden keıin Týdaı Móńke adam tárizdi sózge keldi. Biraq burynǵy Týdaı Móńke joq. Sóıleýinen úndemeýi kóp. Qabaǵynyń ashylýynan jabylýy kóp.

Noǵaımen biraz ońasha sóılesip, Týdaı Móńke endi eline júrmek boldy.

Noǵaı oǵan ózi ákelgendeı bir kósh tartý-taralǵy berdi. Oǵan qosa «meniń Ordamnan tańdaǵan qyzyńdy alyp ket» — dedi. Týdaı Móńke ómirinde bir monǵoldyń istemeıtin ádetin istedi. «Tańdaǵan qyzymdy kelesi jolymda alyp ketem»,— dedi «Aqylynan adaspaǵan» eken dep oılady Noǵaı, balasynyń qaıǵysy qatty batqan eken, bar qylyǵy sodan. Áli-aq aıyǵyp ketedi.

Biraq, Týdaı Móńkeniń bul jolǵysy, shyn shatasýynyń basy edi. Týdaı Móńke júrip ketkennen keıin bir jeti ótken kezde Altyn Ordadan ákesiniń jarlyǵyn alyp Toqtaı keldi. Han Noǵaıǵa: «Daıyndala bersin, túbi Qaıdýmen soǵysatyn túrimiz bar» — depti.

Noǵaı Toqtaıdy Altyn Orda hanynyń balasy emes, ózi kelgendeı kútti. Buǵan da qol basyndaı som altynnan bastap neshe túrli syılyq berdi. Júrgeli jatqan Toqtaıǵa:

— Ákeńe aıta bar,— dedi Noǵaı.— «Batý kezinen Altyn Ordanyń shyǵys jaǵyndaǵy jaýy sol qanattyń isi bolatyn. Óz ulysynyń áskerin jibersin. Bizdiń sharýamyz qubyla men batys. Munym meniń Móńke Temir hanynyń buıryǵyn oryndamaımyn degen sózim emes. Oryndaımyn. Basqa túrde. Móńke Temir áskeri Qaıdýmen soǵysýǵa baratyn bolsa, qudasy Abaq han bos qalmaıdy. Qaıdýǵa járdemge jiberedi. Sonda Altyn Ordaǵa men kerek bolam. Qys túse Derbent ózeni qatysymen, ózimizdiń ádettengen jolymyzben Kavkazdan etip, Abaq han áskeriniń art jaǵynan tıemin. Budan asqan Móńke Temirge kómek joq...

Noǵaı sózin durys kórgen Toqtaı onyń sálemin ákesine jetkizbek bop erteńine serikterin ertip Deshti Qypshaqqa júrip ketti.

— Men Gazanǵa tımeımin,— dedi Qutlun-SHaǵa, ákesi Qaıdýǵa bir jaǵynan erkeleı, bir jaǵynan nazdana.

— Nege, Anǵıarym? — Qaıdýdyń «Anǵıarym» degeni Qutlun-SHagaǵa «jan - qıarym» degen bolyp estildi.

— Gazan menen kishi, jat el Iranǵa baryp turǵym kelmeıdi.

Qaıdý búkil Orta Ázıany alyp bolǵannan keıin tek uldaryna ǵana emes, qyzyna da osy Shý ózeni boıynan menshikti ulys bergen. Ol kezde ózen Seıhúndarıaǵa quıatyn. Talas ózeni tárizdi Shý boıynda qaptaǵan Qypshaq eli otyratyn. Bul el tek mal ǵana baqdaıtyn, egin de egetin, baý-baqsha, maqta da ósiretin.

Qutlun-SHaǵanyń ulysy bir jaǵy Teriskeı Alataýǵa kirip jatqan baı ólke edi. Ákesi Qaıdý, óz ordasy áli İle boıynda turǵanymen, ortanshy balasy Orys qoly turǵan Tarbaǵataı taýy, Zaısan kóli jaǵynan Qubylaıdyń áskeri maza bermeı, qytaı qosyndaryn o jaqtan bir jolata qýmaq bolyp, taǵy ásker jınaı bastaǵan.

Osy ásker jınaý isimen jaqynda qyzy Qutlun-SHaǵanyń ulysyna kelgen. Bul aradan da biraz ásker almaq. Qyzy ákesin ádettegisindeı sylanyp-sıpanyp qarsy alǵan. Qazirgi áńgime sol Qutlun-SHaǵanyń ordasynda bolyp tur.

— Iran alystyq ete me? — dedi Qaıdý.— Al meniń qaıda týǵanymdy bilesiń be? Monǵolda Kerýlen degen ózen bar. Oǵan bul aradan qus ta ushyp jete almaıdy. Sol aradan keldik qoı. Al sen attyly adamǵa eki jetilik jerdi alys deısiń... Jáne Gazan ılhannyń nemeresi, ákesi Arǵun kóp keshikpeı ılhan bolady...

— Al meniń ákem kim? — dedi kúlip Qutlun-SHaǵa.— Búkil Maýarannahr, Horasan, Shyǵys Túrkistandy bılep otyr...

— Sondyqtan da sen Gazanǵa shyǵýyń kerek.

— Sondyqtan da Gazanǵa shyǵa almaımyn. Jáne...

— Ne jáne?

Qutlun-SHaǵa kishkentaıynan ákesimen ashyq sóılesip úırengen.

— Men ekiqabatpyn...

Qaıdý shoshyp ketti. Qyzynyń ordasyna ótken jyldan beri kelip kórgen emes.

— Kimnen? — dedi, ol kim bolsa da qazir basyn alatyndaı kárlene qalyp.

Qyzy taǵy jasyrǵan joq, shynyn aıtty.

— Sizdiń keńse bastyǵyńyz Ábdequl ámirińizden.

Bul soltústik Qytaıdan kelgen uıǵyr jigiti bolatyn. Túbi uıǵyr ındıkýttarynan shyqqan. Qytaı jerinde oqyǵan adam. Sondyqtan hat tanymaıtyn Qaıdý aldymenen ony ózine hatshylyqqa alǵan. Qyzmeti unaǵannan keıin birte-birte kóterip keńse bastyǵy ómir etken. Uzyn boıly, sulý murtty jigit. Áıelder buǵan «ket ári» emes eken degen ósekti buryn da estigen. Osydan bes-alty aı buryn Qutlun-SHaǵa ulysynyń turǵyn halqynan alatyn alym-salyqty jóndeýge bul jaqqa Ábdequldy ózi jibergen. Endi mine...

— Jas bolsa ótip barady,— dedi Qutlun-SHaǵa muńaıa. Kári qyz bop tósegimde qalaı jalǵyz jata berem... Osylaı bolyp qaldy... Endi bireýdiń balasyn kóterip ol jaqqa qalaı baram... Monǵol bolsa bir sári. Gazan musylman dinine kiripti deıdi ǵoı... Al, musylmandar qyz kúninde bireýden bala kóterýdi keshirmeıtin kúná sanaıtyn kórinedi.

Qaıdý oılana qaldy.

— Sonda sen basqa bireýden bala áldılep otyrǵanyńdy Qaıdý Ordasyna laıyqty dep oılaısyń ba?

— Laıyqty demeseń Ábdequlǵa ber,— dedi Qutlun-SHaǵa,— óziń de ósekten qutylasyń...

«Ósekten qutylýdyń joly jalǵyz qyzyńdy qaramaǵyndaǵy bir mulazımge berý ǵana ma?! Gazan bir sári, búkil Iran Ázerbaıjan, Baǵdat, Rýmdy bılep otyrǵan urpaqtyń, erteń ılhan bolǵaly turǵan bir bıigi, oǵan qyz berý bir arman. Al Ábdequl kim? Uıǵyr ındıkýtynyń quny ne? Uıǵyrstan Iran emes. Kúshti bolsa bir kezde kúshti bolǵan shyǵar. Al Shyńǵys hanǵa ózi kelip aıaǵyna jyǵylǵannan beri, uıǵyr ındıkýtynyń quny quldan artyq deısiń be! Sondaı eldiń balasyna azýy alty qarys Qaıdý qyzyn bermek! Keńse bastyǵy ámir deıdi Qutlun-SHaǵa... Arqasynan bir ıterse Qulaǵý, ámir-sámirligimen birge joǵalady emes pe... Iá, sóıtedi!

Qaıdý túnere tústi.

«Abaq ılhanǵa da jaýap berýi kerek qoı. Qyzym Qytaıdan kelgen bireýden ekiqabat bolyp qaldy deıdi me sonda? Qandaı syltaý tabasyń?»

Shyńǵys urpaǵy mundaı jaǵdaıda sheshýi qıyn túıindi sheshemin dep áýre bolyp jatpaıdy, ótkir pyshaqpen short etkizip biraq kesedi. Shý degennen Qaıdý da sóıtpek boldy. Qutlun-SHaǵanyń kózin qurtsań, Abaqqa da jaýap izdep qınalmaısyń, ólip qalǵan qyzdy bere almaısyń ǵoı, terezesi teń emes Ábdequlǵa berip, namysyńdy eshkimniń aıaǵyna taptatpaısyń. Óziń de ósekten birjola qutylasyń. Ólim qashan da bolsa eń qıyn suraqty sheshe alǵan. Bul joly da sheshedi.

Shyńǵys hannyń qaı urpaǵy bolsa da osyǵan bara alar edi. Al Qaıdý osylaı isteı alar ma?

Osy tustaǵy Jaǵataı, Úgedeı nemere, shóbereleriniń ishinen Qaıdýda ózgelerine qaraǵanda, úlken qolbasshylarǵa tán qyraǵylyq ta bar edi. Qaıdý Alǵuı men Baraqtaı áskerleriniń degenin oryndap turǵan eldi tonamaǵan. Ol shamasy kelgenshe jergilikti eldi qýattaǵan. Sondyqtan, jurt Qaıdýdy ádiletti sanaǵan. Bunymen qatar ol, dál osy tusta qaramaǵynda jaqsy qarýlanǵan áskeri bola týra, bóten eldiń jerin jaýlap alamyn dep oılamaǵan. Bar kúshin aqylyn óz ulysynyń tutastyǵyna jumsaǵan.

Osyndaı Qaıdý, árıne, óz qyzyn óltirýge barmady. Ashý, ókpeden týǵan alǵashqy bir jylt etken oıdy birte-birte umyta bastady.

— Jaraıdy, bolsyn,— dedi qyzyna ol.

— Ózim de osylaı shesher dep edim,— dedi Qutlun-SHaǵa — kóp raqmet.

— Seniń degenińdi istemeske mende qýat bar ma, Anǵıarym,— dedi Qaıdý. Búl joly da ákesiniń «Anǵıarym» degeni Qutlun-SHaǵaǵa «Janqıarym» degendeı bop estildi.

— Menen aıryldym dep qaıǵy jeme, áke,— dedi Qutlun-SHaǵa kenet aıdaı appaq betinde bir orasan shattyq oınap.— Men ózińe ǵajaıyp bir syılyq daıyndap qoıdym.

— Ol ne syılyq?

— Estýiń bar shyǵar, Berke hannyń quldaryn qyrǵany?

— Árıne ǵoı.

— Sondaǵy quldar kóterilisine rýmdyq bir sheberdiń sebepker bolǵanyn da estigen bolarsyń.

— Iá.

— Sol rýmdyq jigitpen qypshaqtyń Qundyz degen bir qyzy qashyp ketken.

— Ony da estigem,— dedi Qulaǵý.— Bir keremet sulý deıtin jurt.

— Ózinen de shashy keremet... Kórseń tań qalasyń.

— Ony men qaıdan kóremin?

— Qazir,— dedi Qutlun-SHaǵa, sóıdedi de alaqanyn urdy. Úıge dáıekshi qyzy kirdi.— Jigitterge aıt, keshegi shashy uzyn qatyndy balasymen alyp kelsin.

Qyz shyǵyp ketti. Qutlun-SHaǵa qaıtadan ákesine qarady.— Bunyń, árıne, qazir ondaǵy túri joq. Tek uzyn shashy qalǵan. Tek shashy úshin talaı jigitter ǵashyq bolǵan kórinedi. Baıyn qyzǵanyp bir kezde Toǵyz-qatyn, onyń shashyn kesip tastapty. Biraq bes jylda Qundyzdyń shashy ósip sol burynǵy qalpyna kelipti. Berke han da sol shashyna qyzyǵyp almaq bolǵan eken. Biraq bul qatyn óziniń burynǵy qaraqshy serikterin taýyp alyp, solarmen birge qashyp ketipti. Sodan beri shamasy kelgenshe handarǵa qarsy kúresipti... Osydan bes jyl buryn Berke han Edil jaǵasyndaǵy toǵaıda óziniń arǵyn toqaly Aqjamal qatysqan jasaqty órtegende, bul Aqjamaldyń bir jasar Aqberen degen balasymen taǵy qashyp qutylypty... Sodan beri kórmegeni joq kórinedi.

— Senderdiń qoldaryńa qalaı túsip júr ol qatyn? — dedi Qaıdý.

— Altyn Ordadan Almalyqqa ótip bara jatqan bir kerýennen ustap aldyq,— dedi Qutlun-SHaǵa,— ózgesin óziń surarsyń... Berke hannyń qoly jetpegen sulýy edi ǵoı dep ádeıi ózińe arnap ustap otyrmyn.

Qutlun-SHaǵanyń aıtqanynyń bári durys edi. Tek bir nárseni bilmegen. Qundyz Almalyqqa emes, Buharǵa bara jatqan, Kolomonnan aırylǵannan keıin ol ómir-baqı erge shyqpasqa, qalǵan ómirin tistilerge qarsy sarp etýge ant etken. Órtten aman qutylǵan balaly-shaǵaly qyryq áıel, (Onyń ishinde órt shyqqan kezde birden Aqjamaldyń balasymen qashqan Qundyz da bar edi) eki jyldaı birge bolǵan. Sosyn birte-birte tarap, árqaısysy ór jaqqa ketken. Qundyz Jaıyq boıyndaǵy bir nashar aýylǵa kelip panalaǵan.

Ústine shoqpyt kıim kıip, Sálimgereı men Aqjamaldyń kishkentaı nárestesin jurtqa óz balam dep, sál esinen jańylǵan adam keıpine kirip, bireýdiń keıde kirin jýyp, keıde qurtyn qaınatyp kúnin kórgen. Jurttyń kózine túspesin dep aýyq-aýyq shashyn da qysqartyp otyrǵan. Eki qulaǵy tek jurttyń aýzynda. Eger bir jerden ereýil shyqsa tezirek soǵan qosylý bar oıy. Biraq bul tusta dala tynysh edi. Biren-saran qaraqshylar toby bolmasa, el tilegin arman etken óz toptaryndaı jasaýyldar baıqalmaǵan. Al qaraqshylarǵa Qundyz qosylǵysy kelmedi. Sóıtip júrgende Aqberen qozy baǵýǵa jarap qaldy. Kúnnen-kúnge jası bastaǵan Qundyzdyń endi bar tilegi, ózinen týmasa da týǵandaı etip baýyryna salǵan osy bala boldy. Osyndaı kezde bir kerýennen, «Buhar astan-kesten bolyp jatyr. Tamdam degen bir úlem búkil eńbekshi jurtty bastap, Buhardan monǵol shapqynshylaryn qýyp shyǵýǵa daıyn» degen jaqsylyq habar estidi. Sonda baryp Tamdam da esine tústi. Keı kúnderi tobylǵyny qyzdyra jaǵyp qoıyp, Sálimgereı serikterine Taraqı týraly, sondaǵy jas sheberlerdiń, qala turǵyndarynyń ereýilin bastaǵanyn, sol úshin Berke hannyń Tamdamdy ólim jazasyna buıyrǵanyn, ony óziniń qalaı ajaldan qutqarǵanyn jyr etetin.

Qundyz bul atqa eleń ete qalǵan-dy. Taǵy da ereýil kóterip jatqan sol Tamdam ekenine shek keltirmegen. Aqqý qus óz uıalastarynyń qasynda ólgenin jaqsy kóredi deıdi jurt. Bul da dúnıedegi eń jaqyndary sol ereýilshilerge jetýdi tilegen. Solardyń arasynda ólgenin arman etken edi. Jáne Sálimgereıdiń jalǵyz balasy Aqberendi eski serigi Tamdamnyń qolyna aparyp tapsyrǵysy kelgen. Ójet, ustaı qalsań qolyńdy kúıdirip jiberetin shoqtaı, janyp turǵan balany mundaı kúıde júrip, durys adam etip tárbıeleı almaıtynyna kózi jetti.

Osyndaı oıdaǵy Qundyz, sonaý Jaıyqtan Buharǵa órik-meıiz, qant-shaı alyp qaıtýǵa bara jatqan qypshaq aýyldarynyń bir kerýenine kezdesken. Kerýen basy Buharǵa birneshe ret baryp qaıtqan, ózi quldyqtan ázer bosanǵan, tájik shal. Qundyzdy balasymen Buharǵa alyp barýǵa kóngen. Jaıyqtan Buharǵa jol ol ýaqytta Embi ózeniniń bas jaǵyn basyp, Muǵaljar taýlarynan ótip, Aral teńizin jaǵalaı júrip, Seıhýndarıany boılaı baratyn bolǵandyqtan, amal joq, bularǵa Shý ózenin jaılap otyrǵan elder arqyly júrýge týra kelgen.

Buryn bul ólke Altyn Ordaǵa jatatyn. Ótken jyldary — ony Qaıdý jaýlap alǵan. Móńke Temirdiń de ásker jınap, Noǵaıǵa basqaryp bar deýi de osydan edi. Al Móńke Temirdiń soǵysýǵa daıyndalyp jatqanyna habardar Qaıdý burynǵydaı emes, bul aradan beısaýat birde-bir kerýen ótpesin dep buıryq bergen. Bir jaǵynan kerýenshiler Móńke Temirge kórgen-bilgenderin aıtyp barady dep qoryqsa, ekinshiden Qulaǵý handyǵymen, áli de qyrǵı qabaq Altyn Ordaǵa bul jaqtan azyq-túlik, qant-shaı ótkizýdi durys kórmegen. Burynnan osyndaı ákesiniń buıryǵy bar Qutlun-SHaǵa kerýen Shý jaǵasyna jetisimen-aq ustaǵan. Kerýen basshysynyń bir tapqan aqyly osyndaı qaýiptiń týýyn ishteı sezip, kerýenshilerdiń bárine: «Qaıda bara jatyrsyńdar» dese, «Almalyqqa edi betimiz» dender. «Buhardy aýyzdaryńa almańdar» degen. Qutlun-SHaǵanyń da Qundyzdy Almalyqqa bara jatyr eken deýi de osydan edi.

Al sonshama kerýenshilerdiń ishinen jalǵyz áıel Qundyzdy Qutlun-SHaǵanyń tanýy bısharanyń shashynan bolǵan. Qundyz áli otyzǵa kelmegen edi. Sodan ba, álde tabıǵattyń ózine bergen erekshe qasıetinen be, áıteýir shashy tez ósetin. Qansha kesse de, jarty jylǵa jetpeı jerge shubatylyp shyǵa keletin. Bul joly solaı boldy.

Jazǵyturym yqshamdaǵan shashy kúz bolmaı burynǵy qalpyna jetken. Shashyn orap-orap beline tańyp qoıǵan Qundyz Buharǵa barǵansha kestirgisi kelmegen. Qansha degenmen bula áıel ǵoı, jurttyń bári qyzyǵatyn shashyn jat elge kele jatyp qıdyryp tastaýǵa qımaǵan. Al qyraǵy kóz Qutlun-SHaǵa kerýendi kórýge kelgen betinde Qundyz qanshama jaman kıinse de, bunyń erekshe áıel ekenin birden sezgen. Beline oraǵan shashyna kózi túsken shaqta-aq bul áıel qur ǵana erekshe áıel emes, aty shýly Qundyz ekenin túsindi.

Qaraker jorǵa ústinde otyrǵan Qutlun-SHaǵa, qarsy aldynda kóp kerýenshilerdiń ortasynda turǵan Qundyzǵa:

— Shesh ana qatynnyń shashyn! — degen.

— Kórimdik bereıin dep pe edińiz? — degen kekete kúlip Qundyz.

Qutlun-SHaǵa janynda turǵan nókerleriniń bireýine Qundyzdy qamshysymen nusqap:

— Shesh ana qatynnyń shashyn! — degen.

Nóker atynan sekirip túsip Qundyzǵa taıanǵan. Qoly áıeldiń beline tıe bergende, sheshesiniń janynda turǵan on jasar Aqberen:

— Tıme, apama! — dep ana jigittiń qolyna jabysa ketken. Jigit Aqberendi ıterip qalyp edi, shalqalaı qulaǵan bala tura sala umtylǵan. Jigit onyń basynan tobylǵyly sapty qamshysymen tartyp-tartyp jibergen. Áıteýir balanyń basyndaǵy eltiri bórki qalyń eken, bálendeı batpaǵan, tek qamshysynyń ushy bir ret betine tıip, Aqberenniń betinen qan burq etken.

— Qoı deńiz myna ıtińizge! — degen Qundyz Qutlun-SHaǵaǵa,— shashymdy ózim - aq sheshemin.

— Já, toqtaı tur,— degen Qutlun-SHaǵa nókerine.— Sheshsin.

Qundyz beline orap qoıǵan shashyn qolymen aqyryn bosatyp jerge tastaı salǵan. Jýandyǵy bilekteı, typ-tyǵyz etip órilgen burym, ólgen qara jylan tárizdi up-uzyn bop jerge shubatyla qulaǵan. Jurttyń bári tań qalǵan. Ásirese Qutlun-SHaǵa tań qaldy. «Shirkin-aı, osyndaı shash maǵan biter me edi!» — degen deı ol jerde shubatylyp jatqan shashtan kózin almaı biraz turdy.

— Sen Qundyzsyń ǵoı? — dedi álden ýaqytta Qutlun-SHaǵa.

— Iá, men Qundyzbyn! — dedi Qundyz amalsyzdan.

— Buryn Qundyz bolsań, men endi seni kórtyshqan etem.

— Jazyǵym ne? Bar kúnám shashymnyń uzyn bolǵany ma?

«Báse jazyǵy ne! Ras shashynyń uzyn bitkeni me! Biraq bul az qylmys pa? Ondaı shash mende, ózge qatyndarda nege joq? Óz obaly ózine, aspasyn jurttan!»

— Jalǵyz ol emes,— dedi Qutlun-SHaǵa, Qundyzdyń bar oqıǵasynan habardar ekenin bildirip, sóıdedi de nókerlerine buıyrdy.— Myna qashqan qatyndy ana buzyq balasymen ekeýin, ordaǵa aparyp qamańdar. Bunymen erteń sóılesem,— ol endi kerýen basy tájikke qarady.— Iá, kimsińder, qaıda bara jatyrsyńdar? — dedi.

— Men kerýen basymyn,— dedi qaba saqaldy tájik.— Osylaı bir shahardan bir shaharǵa azyq-túlik, pul aparyp satýǵa haqym bar. Buny sizdiń ákeńiz Qaıdý han da biledi. Qazir Jaıyq boıynan Almalyqqa bara jatyrmyz.

— Búıtip dúnıe júzin sharlaı berýge haqyńnyń baryn nemen dáleldeısiń?

— Uly han Úgedeıdiń ózi bergen paızam bar.

Kerýen basy qoınynan jibek oramalǵa oralǵan sopaqtaý kelgen kúmis zatty alyp, Qutlun-SHaǵaǵa berdi.

— Iá, paıza...— dedi han qyzy, qolyndaǵy zatty aýdara qarap. Paıza Shyńǵys hannan beri kele jatqan, saýdagerlerge «Qaraqorym qol astyna jatatyn qalalardyń bárinde saýda isteýine bolady» degen kýálik. Paıza úsh túrli bolady; altyn, kúmis, jez. Osy istelgen zattaryna qaraı olardyń qadiri ár túrli.

Mysaly, altyn paızasy bar adam, satýǵa alyp shyqqan zattarynan eshkimge alym-salyq tólemeıdi jáne ony esh jerde, eshkim de toqtatýǵa haqy joq.

Biraq, jergilikti jerlerdegi, darýǵalar jiberilgendikten Móńke han bul paızanyń bárin joıǵan. Kerýenderden alynatyn salyq jáne óz ulystarynda saýda júrgizýge ruqsat etile me, etilmeı me, bári basqaqtar men darýǵalardyń ózderine tapsyrylǵan. Biraq muny, tikeleı Qaraqorymǵa baǵynatyn basqaqtardy unatpaıtyn keı handar qoldanbaıtyn. Móńke jarlyǵyn bilmeıtinsip, sol burynǵy ádetterinshe paıza suraıtyn. Kerýenshilerdiń paızasy joq bolsa, Qaraqorymnyń basqaq, darýǵalaryna qaraı tıisti alym-salyǵyn tóleıtin.

— Hansha,— dedi kerýen basy tájik, kórip tursyz ǵoı, meniń paızam altyn emes, kúmis... Ákele jatqan zattarymnan tıisti alym-salyǵymdy tóleýge barmyn.

Bergendi kim jek kórgen. Mundaıǵa ásirese han urpaqtary qyzyǵympaz.

— Ne ákele jatyrsyńdar? — dedi Qutlun-SHaǵa áli de jibı qoımaǵandaı ses kórsetip.

— Tolyp jatqan dúnıe shirkin,— dedi kerýen basy.— Munda Irannyń jibegi, kilemi... Rýmnyń altyn, kúmis ydystary.

— Sonda Iran men Rýmǵa baryp kele jatyrsyń ba?

— Joq,— dedi kerýen basy,— qazir o jaqqa óte almaısyń. Bunyń bári Altyn Ordanyń jańa qalalarynda satylady. Men tárizdi saýdagerler o jaqtan ebin taýyp ózi ákeledi.

— Jaraıdy,— dedi Qutlun-SHaǵa.— Tıisti alym-salyqtaryńdy tólegen soń, baratyn Almalyqtaryǵa bara berersińder.— Ol endi óziniń top nókerine qarap, sál oılanyp turdy da, bir-ekeýine: — Sender osy arada qalyńdar,— dedi.— Myna kisiniń dúnıe-múlkin sanap, tıisti salyqtaryn alyp, ordaǵa kelersińder...

Sóıtti de ózi qara ker jorǵasyn bulańdatyp aýylǵa qaraı júre berdi. Sońynan qyz, bozbala nókerleri ere jóneldi. Tek qarýly eki jigit qalyp, Qundyz ben balasyn bir atqa mingestirip bular bir bólek bop Qutlun-SHaǵanyń ordasyna qaraı cap jele bettedi.

Qypshaqtyń tutqyndaǵy er júrek sulýy erteńinde monǵoldardyń áıgili batyr qyzy Qutlun-SHaǵamen onyń ordasynda kezdesti. Orta Ázıa bıleýshisi qyzynyń keshegi tákappar úndi sózderinen, ózin aıamaıtynyn túsingen Qundyz balasy ekeýin on eki qanat aqboz úıge alyp kelgende, ne bolsa da osaldyq kórsetpeı, qarysyp ólýge bel býǵan. Úı ishi jıhaz-múlikke lyq tolǵan. Júk qypshaq dástúrimen keregeniń basyna deıin bezendire jınalǵan, neshe túrli oıýlanǵan, syrlanǵan sandyq, kebejelerdiń ishi tolǵan dúnıe bolý kerek, olar da eki bosaǵany ala qaz-qatar tizilgen.

Jendetter aıdap úıge kirgen Qundyz ben balasyna oń jaqta, aq mamyq jastyqty shyntaqtaı, tórt búktelgen aq kıizdiń ústinde qısaıyp jatqan Qutlun-SHaǵa ıegimen ymdap, tabaldyryqtan sál joǵaryraq tóselgen týlaqty kórsetip:

— Ana jerge otyryńdar,— dedi ol.

Qundyz ben balasy hansha kórsetken jerge otyrdy. Tic jaryp eshkimmenen amandasqan joq. Biraq jan-jaǵyna kóz júgirtti, úı-ishi tolǵan qyz-kelinshek.

— Qymyz berińder bularǵa,— dedi sol jaq bosaǵada kúmis baldaqty pispekti ustap, úlken sabanyń qasynda turǵan júdeýleý kelgen mosqal áıelge.— Shóldep qalǵan shyǵar, bular, keshegi qýyrdaqtan,— dedi Qutlun-SHaǵa, bulardyń kesheden beri nár tatpaǵany ózine aıan bolsa da, áldenege ózinen ózi kúlip.

Júdeý áıel pispegimen sabany bir-eki ret pisti de, syrly sap-sary kóbigi burqyraǵan qymyzdy úlken sharaǵa quıdy. Sosyn syrly ojaýmen taǵy da sapyryp-sapyryp jiberip, eki úlken syrly aıaqty toltyryp Qundyz ben Aqberenge usyndy.

— İshińder qaraqtarym,— dedi júdeý áıel.

— Rahmet, apa,— dedi Qundyz oǵan qarap. Bul onyń úıge kirgeli eń alǵashqy sózi edi. Onda da qymyz bergen júdeý áıeldiń ózderine degen yqylasy kóńilin jibitken tárizdi. Biraq qymyzdy ishpedi, bir urttady da jerge qoıdy. Apasyna qarap, Aqberen de ishpedi. Bir-eki ret jutty da, bul da syrly aıaqty jerge qoıa saldy.

Bunyń bárin úı tolǵan qyz-kelinshekter kórip otyr. Biraq áli eshqaısysy aýyzdaryn ashqan joq.

— Shóldemegen ekensińder, jaraıdy,— dedi Qutlun-SHaǵa,— onda sóıleselik...— Ol kóterile túsip, erkektershe maldasyn quryp otyrdy.— Qandaı qyzǵa da arman bolar Berke hanǵa nege kúıeýge shyqpaı qashyp kettiń? Myna qyz-qyrqyn sony bilgisi kelip otyr.

— Qyz bitkenniń armany tek hanǵa qatyn bolý ǵana ma? Meniń armanym basqa.

— Sonda seniń armanyń ne?

— Meniń júregim bótendi súıdi. Sol súıgenimnen Berke han aıyrdy. Men oǵan qalaı qatyn bola alamyn?

— Biraq Berke jarty álemdi bılegen Altyn Orda hany ǵoı.

— Júrekke buıyra almaısyń!

— Ondaı júrekti ıtke tastaý kerek.

— Másele handy súıý, súımeýde bolsa, Berke handy jaqsy kórgen keıbir áıelderde ıt te jemeıtin júrekter bar...

— Mysaly kimdiki?

— Ony menen góri, siz jaqsy bilesiz.

— Mundaı sóziń úshin, anaý jaýdyrap turǵan eki kózińdi oıyp alý az.

— Mundaı jaýdyraǵan eki kóz ózińizde de bar. Sende joǵy meniń mynaý qos burymym. Keshegi sózińe qaraǵanda eń aldymenen osylardy kesedi ǵoı dep edim.

Qutlun-SHaǵa kúldi.

— Durys aıtasyń, mundaı shash mende joq. Tipti eshkimde de joq. Biraq men ony kespeımin. Óıtkeni, erteń meniń ákem keledi. Seni toqaldyqqa soǵan berem. Al eń jaqsy qasıetiń shashyńnan aırylsań...

Qundyz bıleýshi qyzynyń sózin bólip jiberdi.

— Almaı qoıady dep qorqasyń ba? — Qundyz da kúldi. Alady. Shyńǵys urpaǵy, qyzyl qumar quzǵyn tárizdi, qatyn kórse bolǵany.

— Tart tilińdi! — dedi Qutlun-SHaǵa dir-dir etip.— Átteń, óz ordam áıtpese, qyzyl qanyńdy qazir tóger edim!.. Shirkin-aı, at ústinde kezdesken bolsam...

— Onyńa men daıyn! — dedi Qundyz eki kózi ottaı jaınap.— Osy aýyldan maǵan da bir jylqy tabylar.

Bunysy Qutlun-SHaǵany jekpe-jekke shaqyrǵany edi.

Jurt jym-jyrt bola qaldy. Eshkim osynaý aqqý qustaı kerbez shashy jerge tógilgen, sulý áıelden mundaı erlik kútpegen tárizdi. Qaıdýdyń áıgili batyr qyzy ne deıdi! Rasymenen jekpe-jekke shyǵa ma, álde baǵanadan beri tilin tartpaǵan myna sulý áıeldi qazir nókerine dalaǵa alyp shyǵyp óltire me, ne isteıdi?

Al mynadaı sózden keıin, Qundyzdyń qurban bolatynyna eshkim shek keltirmegen. Biraq kegin alatyn Qutlun-SHaǵa bóten jol tapty.

— Myna bala kimdiki? — dedi ol, sulý júzi burynǵydan da qýqyldanyp ketti.

— Ózimdiki.

— Baıyń joq qoı, sen buny kúlge aýnap taptyń ba?

— Jaqsy kórgen jigitim boldy degen joqpyn ba jańa...

— Kózińdeı saqtap júr ekensiń ǵoı... Onda bylaı bolsyn. Ne sen jańaǵy aıtqan sózderińniń bárine keshirim surap, aıaǵyma jyǵylasyń. Ne myna kózińniń qarashyǵyndaı saqtap júrgen jalǵyz balandy, qazir dalaǵa alyp shyǵyp kózińshe baýyzdatamyn.

Úı ishi álgiden beter tyna qaldy. Áldekimniń jylap qoıa bergen daýsy estildi. Sonaý Kolomondy alǵashqy kórgen kúninen bastap búgingi kúnge deıin basynan san azapty, qıyndyqty ótkizse de bárine de shydap, moıyp kórmegen Qypshaqtyń er júrek qyzy, endi óziniń synar jerin sezgendeı, Aqbereniń ólmeı eshkimge de bermeımin degendeı, ózine qaraı tartyp, qushaqtap baýyryna qysa berdi.

— Qalaı, kónesiń be? — dedi Qutlun-SHaǵa ysqyrynyp.

Aıdaı sulý Qutlun-SHaǵa dál osy sátte basyn qaqshıtyp bireýdi shaǵýǵa daıyndalyp turǵan sur jylanǵa uqsas edi.

Qundyz eńirep qoıa berdi.

— Qudaı seni de mendeı etip jylatsyn...

Qundyzǵa qosylyp endi úı-ishindegi qyzdar eńireı jóneldi. Biraq Qutlun-SHaǵa oǵan qaraǵan joq.

— Jyǵyl aıaǵyma, keshirim sura! — dedi ol qýanǵandaı, daýsy kúmisti kúmiske urǵandaı syńǵyrlap.

— Jyǵyl aıaǵyna, jyǵyl,— dedi eńkildep jylap turǵan júdeý áıel, ólmeısiń, sura keshirim, sura...

— Bol! — dedi Qutlun-SHaǵa, túregelip altyn zerli kebisti oń aıaǵyn sál alǵa sozyp.— Súı myna kebistiń basyn!

Qundyzǵa endi qyz ataýlynyń bári jalyndy.

— «Súıe qoısaıshy, apataı, súıseıshi! Áıtpese óltiredi ǵoı myna bıshara balańdy!»

— Súıme! — dedi kenet Aqberen daýsy bala búrkitteı shańq etip.— Ólsem óleıin, biraq, apa, sen ózińdi qorlama!

Eger ústerindegi shańyraq jerge qulap tússe, jurt mundaı tań qalmas edi, bala sózinen úıdegiler abyrjyp qaldy.

— Aınalaıyn-aı! — dedi júdeý áıel solqylyn basa almaı.

Bala sózine bárinen Qutlun-SHaǵa tań qalyp tur. Bireý ózin jaǵynan tartyp jibergendeı.

— Sen, osyndaı bala ekensiń ǵoı! — dedi ol Aqberenge tesile qarap.— Shesheńdi qorlatqyń kelmeıdi eken ǵoı! Onda men de seni op-ońaı óltirtpeımin... Kóresińdi kórsetemin.— Sóıdedi de esik aldynda turǵan qos nókerine.— Áketińder mynalardy! — dedi.— Myqtap kúzetińder.

Tutqyndaǵy Qundyz ben Aqberenniń jaǵdaıy osyndaı kúıde edi.

— Áıel seniki, al balasy meniki,— dedi Qutlun-SHaǵa ákesine.

Qaıdý eshteńe degen joq. Jurt kórmegen sulýǵa kúni buryn qyzyǵyp esik jaqqa qaraı berdi.

Álden ýaqytta «Qundyzdy balasymen alyp kel» degen jigitter asyǵa-sasa úıge kirdi. Ekeýinde de oń joq.

— Sumdyq,— dedi tápeltek kelgen pushyq sary,— kúzetke qaldyrylǵan eki jigittiń ekeýin de óltirip ketipti. Ózderi úshti-kúıli joq.

Ashýdan kógere qalshyldaı qalǵan Qutlun-SHaǵa:

— Qýyńdar! Tabyńdar! — dedi jer tepkilep,— keshegi tóskeıge bettegen kerýendi qýyp jetip, tintińder!

Eki jigit úıden ata jóneldi.

Kerýendi tintýge jiberilgen, jan-jaqqa shaptyrylǵan jigitter eshkimdi taba almaı, eki kúnnen keıin qaıtyp keldi.

Qudyqqa laqtyrylǵan tastaı Qundyz ben Aqberen múldem joq bolyp shyqty.

Baraq han ólgenmen Baraqtyń serikteri tiri edi. Maýarannahr bıligi solardyń qolynda qalǵan. Jylan jylǵy Quryltaı sheshimi boıynsha taýly, dalaly jerdi jaılaǵan Úgedeı men Jaǵataı urpaqtaryna turǵyn jurttan óndirip alym-salyqtaryn der kezderinde tólep, al qalanyń ishine olar degenderin istegen. Úzdiksiz soǵystan ábden júdegen halyqtyń bular eń aqyrǵy qandaryn súlikteı sorǵan sonyń arqasynda Baraq ólgen Qoı jyly kúızeliske ushyraǵan Maýarannahr qalalary, ásirese, Buhar shahary, dońyz, tyshqan jyldary óte qıyn halge jetti.

Halyq, amal joq, ózin qorǵar taǵy da jol izdeı bastady. Mine, osy ýaqytta Buharda qaıtadan Tamdam paıda bolǵan. Ol monǵol ústemshiligine qarsy kóterilmeı Maýarannahr jurtshylyǵy esh ýaqytta halin jóndeı almaıtynyn, eshbir teńdikke qoly jetpeıtinin jaqsy biletin. Sol sebepti Tamdam bastaǵan top jalpy jurtty kóterýge tyrysty. Bul ońaıǵa túsken joq, ábden kúızelip, qorqyp qalǵan qaýym tez Tamdamnyń sońyna ere qoımady. Sóıtse de, Tamdam bastaǵan toptar Buhar men Samarqandtan tys, shaǵyn qalalarda jergilikti jerlerdiń keıbir zorlyqshyl, el qanaǵysh sumdaryn óltirip, az da bolsa myqtylardan óshterin ala bastaǵan. Osy jaǵdaı Jaıyq boıyna, Qundyz panalaǵan Qypshaqtarǵa da jetken. Bul Tamdam jigitteriniń alǵashqy bas kótergen, azdaǵan joqtyly-barly jeńisteriniń dúmpýi edi.

Al qazirgi kúnde osy el narazylyǵy, birte-birte kúsheıe túsken. Endi jan-jaqtaǵy ýaq shaharlardy qoıyp, Buhar, Samarqand, Hodjentterdiń ózderinde de jasyryn májilister, monǵol ústemdigine qarsy áreketter kóbeıe bastaǵan.

Mine, osyndaı kezeńde Buharǵa Qundyz ben Aqberen jetken.

Tamdam bulardy qýana-qýana qarsy aldy. Árıne, ol bul kezde Sálimgereıden qalǵan jalǵyz bala Aqberenniń osydan jıyrma jyl etkennen keıin, búkil Orta Ázıany bılep otyrǵan Qaıdý shańyraǵyn kótergen ulystyń bosaǵasyn solqyldatqan áıgili kúresker bolatynyn bilgen joq. Biraq ol sol Buharǵa kelgen kúnnen bastap Aqberendi óz tárbıesine aldy.

Al Qundyz ben Aqberen Qutlun-SHaǵanyń tutqynynan kerýen basy tájiktiń janashyrlyǵy arqasynda qutylǵan.

Keshe ózi monǵoldardyń quly bolǵan, etiniń tirligi arqasynda sol quldyqtan qutylǵan kerýen basy — tájik, Qundyz ben Aqberendi tutqynda qaldyryp ketýge dáti barmaǵan. Aqsha ne istetpeıdi, qymbat baǵamen qunyn tólep, osy aranyń bir jylqyshy baıynan jasyryn tórt júırik at satyp alǵan. Qundyz ben Akberenge jandary óte ashyp júrgen bes-alty qarýly kerýenshi jigitterin túnde jiberip, tutqyndaryn bosatyp alǵan. Sol kúni túnde jol biletin eki jigitin qosyp, Qundyz ben Aqberendi Buharǵa júrgizip jibergen.

Qutlun-SHaǵanyń jibergen qýǵynshylarynyń tájik kerýeninen qashqyndardy taba almaı qaıtýlary da osydan edi.

Qaıdý Teriskeı Alataýdyń baýyrynan aǵatyn Shý ózeniniń boıyn alyp qoıǵan. Al, Móńke Temir, bul jaqqa qolma-qol ásker shyǵarmady. Sondaı áskerdi Qulaǵý ılhandyǵyna da jibermedi. Altyn Ordanyń alystyǵyn paıdalanyp ılhan Abaq ta Ázerbaıjan men Grýzıany Iranmen shektesip jatqan tusyna bıligin endi múldem júrgize bastaǵan. Altyn Orda tárizdi alyp ógizdiń bir móńkigeninen qalmaıtyn dúnıe ǵoı degendeı, aýyz jalasyp birigip júrgen Qaıdý men Abaqtyń ár qaısysynyń pushpaǵynan tartqanyna Móńke Temir kópke deıin myńq etpegen. Amal joq, Berke tusyndaǵydaı, bul da Qulaǵý ılhandyǵymen soǵysýǵa májbúr boldy. Biraq bul soǵystyń bári de ıt-jyǵys bop bálendeı úlken jeńiske jetkizbegen.

Altyn Orda bul kezde Qaraqorymnan at quıryǵyn birjolata short kesip, qaramaǵyndaǵy elderdi emin-erkin bıleýge múldem kirisken. Shahar bitkendi kúıretip, jer bitkendi monǵol malyna jaıylym etýdi kóksegen Shyńǵys oıymen de sanaspaıtyn halge jetti.

Móńke Temirdiń bul kezde kózi batys jaqqa tigýli edi.

Aldymen ol Qulaǵýdy jaqtaǵan Vızantıa ımperatory Laskarıspen soǵyspaq bolǵan. Biraq ol bitim suraǵannan keıin, kóńili basqa isine aýǵan. Al bul kezde Noǵaı kúnnen kúnge kúsheıe túsken. Endi ol Grýzıa, Moldavıa, Lıbke tárizdi jaqyn turǵan eldermen óz betinshe kelisimder júrgize bastaǵan. Tikeleı soǵyspaǵanmen, jolyn taýyp Móńke Temirge Noǵaıdyń ózge urystardan da áskerin azaıtý kerek boldy. Bul oǵan ońaıǵa túsken joq. Ekinshi bir Móńke Temirdiń bar qaırat-jigerin alǵan orusýt eli edi. Ras, Altyn Orda olarǵa óziniń dástúrge aınalǵan knázdaryn birine-birin qarsy qoıatyn saıasatyn ózgertpegen. Bul Altyn Ordaǵa ózinen jurty kóp orusýt elin basqarýǵa az kómek bermegen. Jáne bir-birine qarsy shyqqan orusýt knázdary da óz eline de az zıan keltirmegen. Mundaıda Móńke Temir baıaǵy Shyńǵys han kóne tásilin qoldanyp, olardy qaıtadan shabatyn. Sóıtip, ol, Altyn Orda taǵyna otyrǵannan keıin de orusýttyń teriskeı-kúnshyǵys jaǵyn birneshe ret kúızeliske ushyratqan. Budan onyń bar tapqany orusýttardy ózine óshiktire túsý ǵana bolǵan. Jáne qazynasyna túsetin alym-salyq qarajatynyń kemı bastaǵanyn kórgen. Osydan baryp Móńke Temir orusýt knázdarynyń keıbireýlerine járdem berip, solardy ózine súıendire etpek bolǵan. Osyndaı knázdiń biri kostromalyq Vasılıı Iaroslavıch edi. Aleksandr Nevskıı ólgennen keıin Novgorod knázdyǵyna aǵaıyndy Iaroslavıch pen Vasılıı Iaroslavıchter talasqan. Altyn Orda ekeýin kezek-kezek qoldap, Novgorodty birneshe ret tonap, aqyrynda qol jiberip taýyq ıaǵnı 1273 jyly Novgorodty Iaroslavıchka baǵyndyrǵan. Móńke Temir, osy Vasılıı Iaroslavıchty Altyn Ordaǵa áli de jaqyndata túspekshi edi. Onyń bir qyzyn óziniń ortanshy balasy Toqtaıǵa áperýdi de oılaı bastady. Sóıtip júrgeninde osy knázben basqa knázdarynyń ótinishi boıynsha, dońyz, ıaǵnı 1275 jyly orusýt knázdarynyń Lıbkege qarsy joryǵy bastaldy. Lıbke bıleýshileri, Lıvon ordeni arqyly kóp jyldan beri nemis rysarlarymen birigip orusýt jerine, onyń ishinde, ózderimen shektes Novgorod, Pskov qalalaryna birneshe ret attanyp, orusýt eliniń ábden mazasyn alyp bolǵan. Katolık kresshileri Beıbarystan jeńilip qalǵan-dy. Osyny paıdalanyp orusýt knázdary Lıbkeni shappaq bolǵan. Olarǵa Altyn Orda Týraıtemir men noıandar basqarǵan eki qosyn áskerin berdi. Altyn Orda áskeri jalǵyz ǵana Lıbkeni emes, jolyndaǵy orusýt elin bararda da, qaıtarda da myqtap tonap qaıtty.

Qaıtkende de orusýt, eliniń basyn biriktirmeýdi oılaǵan Móńke Temir batys jaǵyn tonaýǵa múmkindik bergen, knáz Vasılıı Iaroslavıchty sonda da Vladımırdiń uly knázi etpedi.

Osydan birneshe jyl buryn Vladımır men Sýzdal jeriniń mujyqtaryn Altyn Ordaǵa qarsy qoıýda Uly Rostov knázdary birtalaı áreket istegen. Jáne bul knázdik Altyn Ordanyń kúngeı búıirine tym jaqyn turǵan. Sondyqtan Móńke Temir osy knázdiktyń da boıarlaryn el bıleýshi kúshtilerin ózine tartqysy keldi. Osyndaı saıasatpen qoıan, ulý, ıaǵnı 1279—80 jyldary osy qalanyń knáz, boıarlarymen jıi qatynasa bastady. Biraq kelesi jylan, ıaǵnı 1281 jyly tamaǵynan bir irindi jara shyǵyp, sol isinip, dem aldyrmaı Móńke Temir dúnıe saldy. Altyn Orda hanynyń asyqpaı oryndaımyn degen nárselerine ajal qaraǵan joq.

Joshy urpaǵynyń endi tiri qalǵan eń úlkeni Noǵaı boldy. Osy adýyndy Noǵaıdyń arqasynda Týdaı Móńke jylan, ıaǵnı 1281 jyly Altyn Orda taǵyna otyrysymen, jeti kún toı jasady.

Erteńine Týdaı Móńke han taǵyna otyrǵannyń qurmetine bir-aq aýyz sóz aıtty.

— Móńke Temirdiń ornyna meni saılaǵandaryń jón boldy,— dedi tunjyraı.— Barlyq jerde dońyz qaptap ketip edi, endi olar sybaǵasyn alady.

Jurt bul joly onyń «dońyz» degen sózine esh maǵyna bergen joq. «Jaman adamdar qaptap ketti» dep otyrǵan shyǵar degen de qoıǵan. Tipti keıbireýleri «Aıaq alysy jaqsy eken, sum-qýlardy birden qurtar», dep ishteı qýanǵan.

Al bir jarty jyl ótkennen keıin Týdaı Móńke musylman dini shartyn moıyndap, ulys ıeleri, han urpaqtaryn Ordasyna jınap alǵan. Noǵaı ǵana kelmeı qalǵan.

Jurt jınalyp bolǵanda:

— Noǵaı aǵań kelmeı jatyr, kútemiz be? — degenderge, ol qabaǵyn qars japqan qalpynda:

— Ol tiri me edi? — degen.

Jurt bunysy jaı-ánsheıin qaljyndaǵany shyǵar dep eshteńe deı qoımaǵan.

Ulys ıeleri tegis jınalyp bolǵanda, jalǵyz aýyz sóz aıtqan.

— Kelesi jyly kóktemge, dońyzdardyń toraılaıtyn tusyna ár qaısyń bes myń qarý-jaraqty qosyn daıyndaısyńdar,— degen.

— Sonshama qoldy qaıtesiń? — degen ózge han balalary,— kimmen soǵysamyz?..

— Ózim bilem,— degen de qoıǵan. Sóıdegen de ol, bul kezde óziniń ábden dostasyp alǵan sheıh, kárı, murıttermen áńgimelesýge meshitke ketken.

Vladımırdiń uly knázdyǵyna Pereıaslavl knázi Dmıtrıı Aleksandrovıchpen talasqan Gorodes knázi Aleksandr Aleksandrovıch Móńke Temir óler jyly Altyn Ordadan Qaýqadı men Álgedaım noıandar bastaǵan qosyndardy alyp, knáz Andreıdi jeńgen. Altyn Orda áskeri búkil Vladımır, Sýzdal, Pereıaslavl, Iýrev, Rostov, Tver, Torjak ólkelerin qan-josa etip shapty.

Demek, ótken jyly knáz Andreı Týdaı Móńkeniń ruqsatymen Altyn Ordadan Turaıtemir men Altyn noıandar basqarǵan ásker alyp, Dmıtrııge jatatyn Gorodes bolystaryn shapqan.

Al bıyl jyldyń basynda knáz Dmıtrıı Altyn Ordadan qosyn alyp Novgorodqa barǵan. Uly qalaǵa jatatyn jerdiń bárine órt salyp, jurtyn qyrǵan.

Osyndaı bir orusýtty shabatyn joryqqa shyǵady ekenbiz degen ulys ıeleri, han urpaqtary:

— Durysyn aıtsaıshy, áskerdi qaıtesiń? — degen kelesi kúni.

— Ózim bilem,— degen taǵy Týdaı Móńke.— Al sender der kezinde áskerlerińdi daıyndańdar.

— Ózim bileminiń qalaı? — degen han balalary.— Sen bilgen nárseni biz bilmeýimiz kerek pe?

— Sender dońyzdardy kúni buryn úrkitip alasyńdar. Olar qashyp ketedi,— degen Týdaı Móńke sol tunjyraǵan qalpynda.

— Qaıdaǵy «dońyz», ne qylǵan «dońyz»?

Qabaǵyn qars jaýyp alǵan Týdaı Móńke jalǵyz ǵana jaýap qaıtarǵan:

— Ózim bilem.

Sodan keıin ol eshkimge qaramaı meshitine ketken.

Jurt Týdaı Móńkeniń aqylynan adasa bastaǵan adam ekenin jańa ǵana túsingen. Hanmen budan ári sóılespeı ulys-ulysyna taraǵan. Biraq Týdaı Móńkeniń úlken aǵasy Torbýdyń balalary Tóli Buqa men Kúnshek, kishi aǵasy Móńke Temirdiń balalary Alǵuı, Toǵyrylsha dereý uıymdasyp, «Altyn Orda taǵyna aqylynan adasqan kisi otyrýǵa tıis emes»,— dep Týdaı Móńkege qarsy áreket isteı bastaǵan.

«Noǵaı, óli tiri me edi?» degen Týdaı Móńkeniń sózi Noǵaıǵa da jetken. Tiri ekenin «kórsetkisi» kelip, betinen túgi shyǵyp Noǵaı han Ordasyna kelgen.

Amandasyp, jaıǵasyp bolǵan soń ashýly Noǵaı, altyn taqtyń ústinde ún-túnsiz tunjyrap otyrǵan Týdaı Móńkeden:

— Osynshama áskerdi nege jınamaqsyń! — dep suraǵan.

— Dońyzdardy qyramyn,— degen Týdaı Móńke sol otyrǵan qalpynan qozǵalmaı.— Olar aram haıýandar. Etin jeýge bolmaıdy.

— Qaıdaǵy dońyz? Ne qylǵan dońyz?

— Kádimgi tórt aıaqty dońyz, búkil Edil, Tan, Úzi boılaryn alyp ketken dońyz...— degen Týdaı Móńke. Sosyn Noǵaıǵa qaraǵan.— Qalaı, olardy qyrýǵa Altyn Ordanyń áskeri jetedi dep oılaısyz ba? — degen shyn oımen.

Noǵaı ne derin bilmedi.

— Seni qalyń qol jınap jatyr degendi estigende,— orusýtty shabady ekenbiz dep qýanyp qalyp edim,— dedi ol tutyǵa.— Altyn Ordanyń búkil áskerin dońyzdardy qyrýǵa jumsamaqsyń... Mundaı da han bolady eken-aý!

Týdaı Móńke miz baqpaǵan.

— Olar meniń balamdy jaryp óltirgen.

Noǵaı Týdaı Móńkeniń aqylynan adasqan adam ekenin túsingen. Asqa qaramaı júrip ketken. Óz ulysyna barysymen Joshy urpaǵynyń úlkeni ekenin paıdalanyp úsh aıdan keıin Quryltaı shaqyrý kerek ekenin habarlaǵan. Bul joly óziniń aıtqanynan shyqpaıdy dep Móńke Temirdiń ortanshy uly Toqtaıdy han kótertpek bolǵan. Biraq hannyń ózge urpaqtary buǵan qarsy turǵan. Olar Tóli Buqany han kóterýdi durys sanaǵan. Taǵy baıaǵy han balasy men han aǵa, inileriniń talasy týǵan. Eger Móńke Temirdiń balasy han bolsa, Altyn Orda handyǵy bir shańyraqtyń menshigine ketetindeı kórinedi jurtqa. Al hannyń aǵa, inileri, ne olardyń balalarynyń bireýi han bolsa, barlyq Joshy urpaǵy handyqqa ıe bolǵandaı sanalady. Árıne, mundaıda, eger jaqtaýshylary myqty kelse, kópshilik kóbine ekinshi jaǵyna shyǵady. Jáne Tóli Buqa Toqtaıdan burynyraq atqa mingen, joryqtarda aty ájeptáýir shyqqan, onyń ústine aǵa balasy. Han bolý munyń kezegi tárizdi. Muny Noǵaı da jaqsy túsinedi. Tikeleı talasqa tússe, Toqtaı jeńiledi. Noǵaı buny da biledi. Al Toqtaıdy han etý úshin Quryltaı shaqyrylyp qoıylǵan. Ózi shaqyrttyrǵan. Sondyqtan bul joly retin taýyp úndemeı qalý kerek. Al Toqtaıǵa handyqty áperý úshin Tóli Buqa taqqa otyrǵannan keıin kúresti qaıta bastaý kerek. Árıne, bul kúres qan tógýsiz bolmaıdy. Amal ne, qan tógý kerek bolsa, qan da tógilýi durys. Óıtkeni, altyn taq oǵan tatıdy. Osylaı oılaǵan Noǵaı, ras pa, álde óziniń ádettegi qýlyǵy ma, kenet quıańy qatty ustap, at ústine minerlik dármeni bolmaı, Quryltaıǵa barmaı qaldy. Árıne, Tóli Buqa jeńdi. Ony aq kıizge kóterip han saılady.

Quryltaıǵa jarty jyl ótkennen keıin Noǵaı óz Ordasyna Toqtaıdy shaqyrdy. Toqtaı jaǵyna endi óziniń eki aǵasy Týdaı han men Barlyq, inisi Saraı Buqa shyqty. Osy beseýi birigip Tóli Buqadan handyqty tartyp almaq boldy.

Al Tóli Buqa da bos jatpaǵan. Túbi báleniń bári osy Toqtaıdan keletinin bilip, ol endi Toqtaıdy bir jolata óltirtpek bolǵan. Endi Tóli Buqa jaǵyna Móńke Temirdiń ózge balalary Alǵuı, Mulaqaı, Qadan, Quduqan, Toǵyrylsha aýysty. Sóıtip bir ákeden taraǵan on ul eki udaı bop alysa tústi.

Tóli Buqa taqqa otyrǵannan keıin Noǵaı jarty jyldaı kútken. Al shynyn aıtsaq, buǵan Toqtaı ma, álde han taǵyna Tóli Buqa otyra ma, báribir edi, tek Noǵaıdyń aıtqanynan shyqpasa bolǵany.

Quryltaıdan buryn Toqtaıdy jaqtap, ózine qarsy shyqqanyna kektenip qalǵan toń moıyn Tóli Buqa Noǵaıdyń degenimen júrmeıtinin birden bildirdi. Osyndaı haldegi ekeýiniń arasyn alystata túsken taǵy da orusýt máselesi edi.

Noǵaıdyń aıtýymen Kýrsk aımaǵyna Altyn Orda basqaǵy etip Týdaı Móńke Aqmet degendi qoıǵan. Osy Ahmet, bir qyzyq sharýa istegen. Óziniń ordasynyń janyna eki qystaq saldyrǵan. Bularǵa orusýt knázdarynan, qypshaq jerinen qashyp shyqqandardy jınaǵan. Bular teńdik úshin kúreskerler emes, kóbinese ury-qary bolatyn. Aqmet osy eki qystaqtaǵy adamdaryn alym-salyq tóleı almaǵan, ne teńdik izdep bas kótergen orusýt mujyqtaryna qarsy qoldanǵan. Ahmet aıtaqtasa bolǵany, bular asyrandy qabaǵan ıtterdeı kimniń bolsa da tamaǵynan ala túsetin. Bul jyldardan burynǵy ereýilderden ábden kúızelip qalǵan jurt, Ahmettiń osy bir tentek, sotqar jaýyzdarynan ábden ólerdeı bolǵan.

Buǵan shydaı almaǵan Kýrskiniń knázi Oleg pen kórshiles Lıpoves knázi Svátoslav Ahmettiń ozbyrlyǵyn Altyn Orda hany Tóli Buqaǵa aryz etken. Ahmettiń Noǵaıdyń adamy ekenin biletin Tóli Buqa qystaqtardy qurtyp, burynǵy ózderiniń adamdaryn óz qaramaqtaryna qaıtyp alýǵa ruqsat bergen. Jáne orusýt knázdaryna qosa Altyn Orda hany óziniń tıisti qarýly ókilderin jibergen. Oleg pen Svátoslav túnde áskerlerimen kep qystaqtardy qorshap alǵan. Keshegi buzyqtardy kókala qoıdaı etip dúrelep, ózderiniń adamdaryn alyp keıin qaıtqan.

Buǵan qaramaı Ahmet qystaqtaryna qashqyndardy qaıtadan jınaǵan. Qaıtadan ol qashqyndar jurtty qorqytyp úrkitýge kirisken. Buǵan ábden yza bolǵan, Svátoslav túnde áskerimen kep qystaqtardy shapqan. Eshkimdi aıamaǵan. Úılerin qıratqan.

Ahmet te dereý Noǵaıǵa jetken. Oleg pen Svátoslavty knáz emes, qaraqshylar dep, Noǵaıǵa shaǵystyrǵan. Olar kóp ásker jınap, seniń Ordandy shabýǵa daıyndalyp jatyr degen. Buǵan endi Noǵaı doldana shyǵa kelgen.

— Jına áskerdi! — degen óziniń qos bórisi Kete men Jetege.

Noǵaıdyń óz balalary bastap bes myńǵa jýyq jasaqpen Vorgolo qalasyna kelgen. Osy jerden Kýrskiniń knázdyǵy bastalatyn. Attary aýyzdyǵymen alysqan Noǵaıdyń bes myń jaýynger qolyna tótep bere almaıtyndyqtaryn bilip, Oleg knáz Altyn Orda hany Tóli Buqanyń qol astyna qashqan, al Svátoslav, jaýymen kórinbeı alyspaqshy bop, Voronejdiń qalyń toǵaıyna kirip joq bolǵan. Noǵaı jasaqtary bul óńirde jıyrma shaqty kúndeı júrdi. Jurtty taǵy qanǵa boıady, taǵy dúnıe-múlkin tonady. On úsh úlken dárejeli boıarlardy, Kýrsk shaharyna kelip jatqan bóten jaqtyń adamdaryn jáne kóptegen qara sharýalardy tutqyndardy eki-ekiden baılap Ahmetke berdi. Ahmet boıarlardy óltirip, bóten qalalardan kelgen adamdardy bosatty. «Sender qonaqsyńdar, sondyqtan bosatyp otyrmyn. Al sender ózderiń júrgen jerlerinde kimde-kim basqaqtaryna qarsy shyqsa, dál osylaı etip, aıaýsyz joıylady eken dep aıta júrińder»,— dedi.

Sóıtip, Kýrsk knázdyǵy taǵy bir uly apatqa ushyrady. Al Ahmet endi bul araǵa qalýǵa qorqyp, basqaqty eki balasyna tapsyryp, ózi Noǵaı jasaǵymen eline qaıtty.

Mine, osy oqıǵadan keıin Noǵaı Tóli Buqaǵa óshigip alǵan.

Osydan keıin Noǵaı men Toqtaı birigip, san túrli aılamen basy Altyn Orda hany Tóli Buqa ǵyp, Toqtaıǵa qarsy onyń aǵa, inileri — Alǵuı, Mulaqaı, Toǵarylsha, Qadan, Qudyqanǵa deıin, eki jyldyń ishinde bári tegis óltirilgen. Tek Tóli Buqa men Alǵuı ǵana Noǵaı men Toqtaıǵa qarsy shyqqan maıdanda ǵana qaza tapty. Ózgeleri attan qulady, ýlandyryldy, úıinde baýyzdaldy, áıteýir Noǵaı men Toqtaıdyń qoldarynan bul dúnıeden ótti.

Ákesi Móńke Temirdiń ólgenine on jyl tolǵanda, Altyn Orda taǵyna Uljataıdan týǵan Toqtaı otyrdy. Árıne, bul ózi kelip otyrǵan joq, buny da Quryltaı saılady. Al bul kezde Quryltaı degenińiz burynǵy Quryltaı emes, kimniń qolynda kúsh bolsa, sonyń sózin sóıleıtin qur aıqaıshysy edi.

Al Qaıdý Maýarannahrdyń kúıiniń jyldan-jylǵa nasharlaǵanyn kórip, shuǵyl shara qoldanbaq boldy. Qaramaǵyndaǵy Maýarannahr, Horasan, Shyńǵys Túrkistan, Qaıalyq, Buhar, Samarqand tárizdi qol óneri kúshti kóne qalalary bar, bul baı ólkeniń mundaı jaǵdaıǵa ushyraýy Jaǵataı ulysynyń ámirshisi Qaıdýǵa tipti kerek emes edi. Ólke kedeılense, halqy kedeılenedi. Halqy kedeılense, Orda kedeılenedi, Orda kedeılense, han kedeılenedi. Al han kedeı bolsa, esh qadiri qalmaıdy, eshkimge sózi ótpeıdi.

Qaıdý oılanyp-tolǵanyp kep Maýarannahrdyń ámirshisi etip jylqy, ıaǵnı 1282 jyly, ólýine ózi sebep bolǵan Baraqtyń jalǵyz balasy Týbany qoıdy. Qaıdý, shynynda, qatelespegen eken, bul daryndy áskerı qolbasshy jáne aılaker el bıleýshi bop shyqty. Sońynan tarıh kórsetti, Týba ómir boıy Qaıdýmen bir boldy.

Týba han taǵyna otyrysymen Maýarannahrdyń dáýletin asyrýǵa kiristi. Ákesinen qalǵan kileń jemqor alaıaqtardyń bárin Orda qyzmetinen qýdy. Oryndaryna elmen sóılese alatyn jańa adamdardy qoıdy. Elden alynatyn alym-salyqty da birkelki jónge keltirdi. Buhar men Samarqandty jóndetip, olarǵa jańa sheberhanalar, kilem, parsha toqıtyn oryndar ashty. Sonyń arqasynda alty-jeti jylda Maýarannahrdyń, ásirese úlken shaharlar Buhar men Samarqandtyń kúıi jóndelip qaldy.

Týba munymen qatar Qaıdý áskerin basqaryp kórshi, Qubylaı ımperator bop otyrǵan Qytaı men Kók Ordaǵa qarsy soǵys júrgizdi. Qubylaımen shaıqasý únemi monǵol jerinde ótti. Sondyqtan Qaıdý men Týbaǵa teriskeı jaǵynan shektesip jatqan Kók Ordamen soǵysý taqa ońaıǵa túsken joq.

Bul tusta Kók Ordanyń hany Joshynyń ortanshy balasy Toqtaı Temirden týǵan Baıan edi. Altyn taq bar jerde baq talastyq ózinen-ózi týady. Buǵan úsh atadan qosylatyn shóbere inisi Quılyq qarsy shyǵa keldi. Báribir Shyńǵystyń urpaǵy degenmen, sheshe jaǵynan ol Qaıdýǵa jaqyn edi. Sonysyn paıdalanyp, Qaıdý men Týbanyń arqasynda Quılyq Kók Orda taǵyn Baıannan tartyp alǵan. Ózin qýyp jibergen. Kók Orda jeke ulys sanalǵanmen, kóp jaǵdaıda Altyn Ordaǵa baǵynyshty edi. Joshy urpaǵynyń eń úlkenderi de osy Altyn Ordada bolatyn. Sondyqtan Baıan aryz aıtyp Toqtaı hanǵa kelgen.

Bir tájini eki adam kıe almaıdy ǵoı, bul arada Toqtaı han men Noǵaı shabysyp, Altyn Orda hany soǵysqa daıyndalyp jatqan. Sol sebepten Toqtaı Baıanǵa bálendeı áskerı járdem kórsete almady. Sóıtse de shaǵyn jasaqpen Baıanǵa ol Kók Orda ulysynyń bıleýshisi degen jarlyq bergen. Buny estigen Quılyq Altyn Ordamen taıtalasýdyń qaýipti ekenin uǵyp, Qaıdý Ordasyna qashqan. Toqtaı Qaıdý men Týbaǵa, el arasyn búldirýshi Quılyqty ustap, Altyn Ordaǵa jetkizińder degen tilekpen, olarǵa arnaýly elshiler jibergen. Biraq Qaıdý men Týba bul ótinishti oryndamaǵan. Altyn Orda men Orta Ázıa ámirshisi Qaıdýdyń arasy shıelenise túsken. Onyń ústine Qaıdý men Týba Kók Orda hanymen kúresýge Quılyqqa ásker bergen. Osyndaı jaǵdaıda Qubylaı qaıtys bolǵan jylqy, ıaǵnı 1294 jyl, Baıan han, Qubylaıdyń ornyna — Qytaı ımperatorynyń taǵyna jańa ǵana otyrǵan Qubylaıdyń nemeresi Temirge kisi jibergen Qaıdý men Týbaǵa birigip qarsy shyǵaıyq degen Taqqa jańa otyrǵan Temir ekiushty jaýap bergen. Soǵan qaramaı Baıan men Quılyq soǵysyn toqtatpaǵan. Degenmen, osy oqıǵadan alty jyl ótkennen keıin Temir Qaıdýǵa qarsy qalyń qol shyǵarǵan. Osy sıyr, ıaǵnı 1301 jylǵy úlken urysta Týba qatty jaraqattanyp, Qaıdý qaza bolǵan.

Áıgili qyzy Qutlun-SHaǵa ákesiniń denesin óz ulysy Shý ózeniniń boıyna ákep kómgen. Basyna qara mármár tastan mazar saldyrǵan. Qalǵan ómirin osy mazardy dáriptep ustap ótýge baǵyshtaǵan.

Bunyń aldynda Qulaǵýdyń balasy Abaq nemeresi Arǵun da dúnıe salyp. Iran ılhany Arǵunnyń balasy Ǵazan bolǵan.

Ol musylman dininde bolyp monǵol ıeliginiń eń sońǵy belgisin joǵaltqan.

Sóıtip. jańa ǵasyr, on tórtinshi ǵasyr bastalǵanda, Shyńǵys hannyń tórt balasynan keıin búkil dúnıeni titiretken nemere-shóbereleri — Batý, Móńke, Qubylaı, Qulaǵý, Orda, Qaıdý bári tegis ólip, bir kezdegi Shyńǵys hannyń uly ıeligi — Altyn Orda, Qytaı ımperıasy, Iran ılhandyǵy, Orta Ázıa — Jaǵataı ulysy bop tórtke bólinip, budan da ári qaraı bólshektený nemere-shóberelerden týǵan kelesi urpaqtardyń enshisine qalǵan.

Álemdi jaýlaǵan ataqty býynnan ázirge tirisi jetpis bestegi Noǵaı ǵana jer basyp júr.

Dúnıede ataq, baq dárejeden artyq adam qumartar ne bar eken?! Oǵan jas ta, kári de birdeı qumar. Ataq, baq, dárejege jetý qandaı qıyn bolsa, olardan aıyrylý adamǵa odan da qıyn, aýyr tıedi. Neǵurlym joǵarylaǵan saıyn, solǵurlym adam baq qumar keledi. Jetpis besten asqan Noǵaıǵa ulys aǵalyǵy az kórindi. Ózin hannan qansha joǵary sanaǵanmen, hannan tómen ekenin ol Toqtaı Altyn Orda taǵyna otyrǵannan keıin bildi.

Bul taqqa Toqtaıdy ózi otyrǵyzǵan joq pa? Iá, ózi otyrǵyzǵan. Jáne aıtqanymdy isteıdi, aıdaǵanyma kónedi dep otyrǵyzǵan. Biraq altyn taq kimniń kóńilin ósirmegen, kimdi ózgeden ózin artyq sanattyrmaǵan. Toqtaıdy da sóıtti.

Toqtaı Altyn taqqa eti úırengennen keıin búkil Altyn Ordany tek ózi bılep, ózi tóstegisi keldi.

Biraq buǵan jasy seksenge taıap qalsa da, kóńili áli jas Noǵaı kóngisi kelmedi.

— Toqtaı aıtqanymdy istemese, odan da ózim han bolǵanym durys,— dedi Noǵaı.

Al jasynyń kelip qalǵany she? Baq qumar qandaı adamǵa bunyń bóget bolǵany bar? Mundaı kisi aýzynan otyz eki tisi túsip qartaısa da, jasqa jolyn bermeıdi. Noǵaı da Toqtaıǵa qartaıdym dep jol bergisi kelmedi.

Osylaı Altyn Orda taǵyna baıaǵy bir dańǵyl jol han týysy men balasynyń aıqasy bastaldy.

Han aıqasy birine-biri ý berip óltiretin jasyryn aıqasy emes, kádýilgi maıdan ashqan eki udaı bop urysqa shyqqan qarýly aıqas. Alǵashqy bir shaǵyn urysta Noǵaı jeńgen. Biraq bul Altyn Orda sekildi alyptyń taǵy úshin tym shaǵyn shaıqasý edi. Eki jaq birdeı úlken soǵysqa daıyndala bastady. Alǵashqy aıqasta Toqtaıdyń bedeldi birneshe ámirleri Noǵaı jaǵyna shyqqan. Shaǵyn urysta oń qanat asasynyń jeńip shyǵýyna kóne qoımaǵan Toq Buqa ulysyn, bir kezde ákesi Tatardyń kóship-qonǵan jeri bolǵan Qyrymdy baryp shapqan. Kaffany qıratyp, Sýdaq qalasyn órtegen.

Tynysh jatqan elge Noǵaıdyń sonshalyq qıanat istegenine ulys basshylary, ózine qosylǵan ámirler de renjigen. Bári endi Toqtaı jaǵyna shyqqan. Onyń ústine buryn Noǵaı talap-shapqan Kýrsk, Pereıaslavl knázdary da Toqtaıǵa ózderiniń biraz kisilerin qosqan. Noǵaıdyń istegen jábirine orusýt eli de óz jaýabyn bermek bolǵan.

Osylaı Noǵaı, qosyndarynan eki ese kóp ásker jınaǵan Toqtaı han, endi ákeleriniń týysy Noǵaıdyń jaǵasynan ala túsýge yńǵaıly sátti ǵana kútip turǵan.

Bulardyń alǵashqy urysy tyshqan, ıaǵnı 1300 jyly kóktemde Tan ózeniniń jaǵasynda bolǵan. Toqtaı qalǵan áskerimen Edilden ótip, óz Ordasyna kelgen. Al, Noǵaı sol Toqtaıdy jeńgen betimen ákesin qoldaǵan, bir kezde óziniń tárbıesinde bolǵan Toq Buqanyń ulysy Qyrymǵa attanǵan. Osynyń aldyndaǵy soǵystan áskeri oısyrap qalǵan Toq Buqa Noǵaıǵa jóndi qarsylyq isteı almaǵan. Noǵaı Qyrymdy myqtap shaýyp, Batys Jaǵropaǵa attanysynan qaıtyp kelgennen keıin ózi osy araǵa ornalastyrǵan monǵoldyń hadarkin rýynyń adamdaryn, qarsylasqanyna qaramaı, shubyrta aıdap óz ulysyna alyp kelgen. Qys boıy bul da soǵysqa daıyndalǵan. Noǵaı men Toqtaıdyń áskeri kelesi jyly kúzge taıaý tusta kezdesken.

Jaz ortasy aýa, Noǵaı: «Syrqattanyp qaldym. Edil boıyna baryp emdelem»,— dep, syltaý taýyp, óz Ordasy turǵan Kehrabadan otyz túmenmen Úzi ózeninen ótip, Tanǵa qaraı júrdi. Osyny kútip otyrǵan Toqtaı alpys túmenmen Edil ózeninen ótip, bul da Tanǵa qaraı bettedi.

Synaspaqshy eki qol Tan ózeniniń jaǵasynda kezdesti.

Urys jeti kúnge sozyldy.

Altyn Orda jasaǵynyń úshten biri qaza taýyp, úshten biri jaraqattandy. Qalǵany tiri qaldy.

Netken sumdyq! Sonyń bári ataq, baq, ústemdik úshin! Osynshama adam eger bostandyq úshin qyrylsa bir sári. Joq, bul soǵystyń, tek Toqtaı men Noǵaıdyń jeke bastarynyń qamy úshin ǵana emes, búkil Altyn Ordanyń keleshegi úshin úlken mańyzy bolǵan. Buryn Shyńǵys urpaqtarynyń taq talasy: han saılaýynda jikke bólinýden, ne qupıa birin-biri ý berip óltirýden aspasa, bul soǵystan keıin, alaýyzdyq endi júzdegen myń ásker qatysqan qandy shaıqastarǵa aınalǵan. Al osy ýaqytqa deıin alaýyz bolyp kelgen orys knázdarynyń Altyn Ordaǵa qarsy turýyna birlesýleri qandaı kerek bolsa, Altyn Ordanyń olarǵa ústemdigin júrgizý úshin bólshektenýi sondaı kereksiz edi. Biraq Altyn Orda bıleýshileri ózderiniń jeke bastarynyń qamynan asa almady. Bul onsyz da óndirgish kúshi óse almaǵan áskerı-kóshpeli handyqtyń irgesin shaıqaltty. Ras, Altyn Ordanyń shańyraǵyn áli de joǵary ustaýǵa keıbir handary az kúsh jumsamaǵan, biraq negizinde kóshpendi qalpynda qalǵan, ózgelerdiń jer-sýyn, baılyǵyn tartyp alyp qurylǵan jasandy memleket, bir jerine jamaý salyp bútindeseń, ekinshi jeri ydyrap shyǵa keletin tozǵan kóılek tárizdi, kúldireı tústi. Jáne óndirgish kúshi ósip, rýhanı dárejesi men mádenıeti joǵary damyǵan memleketterdiń dúmpýine shydaı almaı, ózegine qurt túsken shyrmaýyq tárizdi ózinen-ózi shirıtini de málimdenip qaldy.

Al bul soǵysta Noǵaı jeńildi.

Qas qaraıa Noǵaı on jeti jigitimen bashqurt jerine qaraı qashty..

Qol bastaǵan eki balasy Teke men Jeke tiri qalǵan azǵantaı jaýyngerlerimen keshegi ózi shapqan Qyrymǵa qaraı bettedi.

Toqtaı da óz Ordasyna qaıtqannan keıin, qandy urysty tezirek umytaıyn degendeı jeńis toıyn istedi. Munda da at shaptyryldy, jamby atyldy, kókpar tartylyp, balýandar kúreske shyqty. Kúmis tańdaı, jez óńesh aqyndar aıtysqa tústi. Maıtalman, qaz daýysty áıgili taıshylar, Batý urpaǵyn, kenet áıgili bola qalǵan Toqtaı handy madaqtap, han aldynda jyr tolǵady. Tek bul jolǵy dýman, aıtys-talas, Qutlyq Temir han ótkizgen Berke asyndaı Shyńǵys áýleti — monǵol taıpasy men Qypshaq qaýymynyń básekesine qurylmady. Bul toıdaǵy talas-báseke taıpa-taıpa bolǵan Altyn Orda rýlarynyń arasynda boldy. Ózderi Qypshaq bolyp ketken Shyńǵys urpaqtaryn Toqtaı han, búgingi toıda monǵol, Qypshaq, mańǵyt dep bólmedi.

Toı qyzý júrip jatty. Báıgeden irkes-tirkes eń júırik sáıgúlikter keldi. Kúreste, bura san, alyp deneli atan jilik, eń kúshti balýandar jeńdi. Júz qadam jerden baqan basyna qoıylǵan jambylardy, quralaıdy kózinen atatyn, sadaqtaryn bir tartqanynan qaldyrmaıtyn eń mergen jigitter jerge túsirdi.

Toı bazary osylaı qyza tústi.

Mine, osy kezde bir qyzyq oqıǵa boldy.

Endigi kezek sulýlarǵa júlde beriletin kórme-óner jarysy edi.

Bul sonaý kóne zamannan, ejelgi Qypshaqtardyń ushy-qıyry joq bozań dalasyna adam beıneles obatas ornatqan tustarynan kele jatqan kóńil saýyǵy-oıyny edi.

Munda ár taıpanyń, ne ár rýdyń sulý degen qyzdary, kelinshekteri tyrdaı jalańash jınalǵan halyq aldynan ótedi. Arnaýly bıler sheshimi boıynsha, túri de, denesi de eń symbatty, kórikti degenderi bólinip alynady...

Mine, osy birinshi tańdaýdan ótken arýlar halyq aldynda ózderiniń ónerlerin kórsetedi. Eń jeńgenine bas báıge — sulýdyń úsh tilegi, odan keıingisiniń — eki tilegi, úshinshisiniń bir tilegi qabyldanady. Olar kórsetetin ónerdi bıler belgileıdi.

Qazir top aldyna jalańash otyzǵa tarta sulýlar shyqty. Sonyń ishinde, ásirese, bireýi erekshe kezge túsedi. Qyzdyń qap-qara bop arqasyn jaýyp, jerge túsip jatqan qos burymyn sanamasaq, kún kózimen shaǵylysqan appaq denesine dene bolmysyna qarap kól jaǵasynda otyrǵan aq shaǵala der ediń. Tek qanatynan jaralanǵandaı osy bir aq shaǵala — perishte qustyń tostaǵandaı bota kózi men uzyn, qoıý kirpikterinde shyq monshaǵy tárizdi jas tamshylary uıalaǵan. Appaq óńi de jutań. Al, turǵan turysy, sonaý jumyr baltyrlarynan bastap, sál tolyǵa túsip, kenet úzilip keterdeı bop qıyla qalǵan qypsha beline deıin bir keremet sýret bolyp keledi de, keýdesindegi ushtary shoshaıǵan qos anary anandaıdan-aq hannyń da, qart bılerdiń de kózderiniń jaýyn alady...

Top arý halyqtyń aldynan ótti. Al solardyń ishinen bul bula qyzdyń júrisi de erekshe sándi qımyly da sylań eken...

Toqsanǵa kelgen tóbe bı, jetpiske kelgen súbe bı, qyryqtan jańa asqan bala bı, birden bul arýdy syrt sulýlyǵymen birinshi orynǵa qoıdy. Ekinshi oryndy, qara torynyń eń sulýy, úshinshi oryndy — aq sarynyń eń asqany aldy.

Bıler sheshken úsh ónerdiń úsheýinen de — derege baılanǵan júıriktiń qyl shylbyryn tisimen sheshýde de, tas baılaǵan taqıany laqtyrǵanda sadaǵymen ilip túsirýde de, jetekte shapqan jaıdaq attyń ústinde jalynan ustamaı otyrýda da, jas arý múltiksiz ótti.

Qalǵan eki qyz bir-bir ónerden oryndap, ózderiniń qalaǵan jigitterine qosylýǵa ruqsat aldy.

Aqqý-qyzǵa kenet qumarta qalǵan Toqtaı han, dáıekshige:

— Sura, ana jas arýdan, ne tileıdi eken? — dedi.

Dáıekshi surady.

Jalańash arý, ash beli buralyp, sál qymsynyp turdy da:

— Birinshi tilegim, han ıem, ózi maǵan quda tússin,— dedi.

Daýsy da kúmis qońyraýdaı eken hannyń onsyz da typyrshyp turǵan júregi burynǵysynan beter oınaı jóneldi.

— Bolsyn! — dedi Toqtaı sál jymıyp.— Ekinshi tilegiń?

— Han ıem, qoınyndaǵy jubaıynyń ákesin óltirip aq tóseginde qannen-qapersiz jata almas,— dedi. Qyz kenet basyn kóterip hannyń júregin órtep jibereıin degendeı shoqty kózimen oǵan tike qarap.— Eger meniń ákem Noǵaı tiri bolsa, onyń qalǵan ómirin maǵan qısyn!

Bul, sońynan Toqtaıdyń inisi Tuǵyrylshanyń balasy ataqty Ózbek handy baýyryna sap baýlyǵan Noǵaıdyń on altyǵa jańa shyqqan eń kenje qyzy İńkár-Aıym edi.

— Bolsyn! — dedi áli qýanyshynan aıyryla almaı otyrǵan, abyrjyp qalǵan Toqtaı.— Úshinshi tilegiń?

— Úshinshi tilegim joq! — dedi jas sulý masaıraı.

Ańdyǵan ajaldan Jeke men Teke qutyldy. Noǵaı qutyla almady.

On jeti serigimen Edil ózeninen ótip, ústerindegi sý bolǵan kıimderin keptirip jatqanda, maıdannan qaıtyp bara jatqan orusýt jasaǵy tap boldy.

Noǵaı kıinip te úlgirgen joq, ony tanyǵan jasaq atamany túrki qabaqty, qandy kóz, aq saqaldy Noǵaıdy basyn qısyq qylyshymen qaǵyp túsirdi.

On jeti seriginiń de birin tiri qaldyrǵan joq, bárin óltirdi.

Osylaı bir kezde orusýt halqyn kúshpenen basýdy arman etken Noǵaı, sol orusýt eliniń jigitterinen qaza tapty.

Tarıhı ádiletsiz óshpendilik óziniń tarıhı ádiletti sheshimin tapty.

Toqtaıdy qýantyp, syı-qurmet kóremiz dep orusýt jaýyngerleri Noǵaıdyń basyn qorjynǵa salyp Altyn Orda hanyna alyp keldi.

Biraq Toqtaı qýanǵan joq. Basqa qarap únsiz uzaq turdy.

Sosyn ony monǵol dástúrinshe taý basyna qadirlep kómýge ámir berdi.

Óıtkeni, Noǵaı naǵyz monǵol edi. Jáne Shyńǵys han jasysyn myqty ustaǵan, sol úshin qan keship, ot jalaǵan eń aqyrǵy urpaǵy edi.

Toqtaı budan keıin ózinen syılyq kútip turǵan orusýt jaýyngerlerine qarady.

Qasyna ymdap óziniń áskerbasy noıandaryn shaqyryp aldy.

«Hannyń basyn qara almas bolar»,—: dedi ol.

Óz kózinshe Noǵaıdyń basyn ákelgen álgi orusýt jaýyngerlerin tegis qylyshpen shaptyrtyp óltirtti.

Altyn Orda hanynyń oıynsha bul da ádiletti sheshim edi.

Toqtaı Noǵaıdy jeńgennen keıin tek Altyn Ordanyń hany emes, Búkil Batý ulysynyń qojasy boldy. Sońǵy ret Qyrymdy shapqanda Noǵaı bul jerdi óziniń odaqtasy Toqtaıdyń aǵasy Abashyǵa bergen. Endi Toqtaı Qyrymdy týǵan aǵasynan tartyp alyp, óziniń serikteriniń biri Sıban urpaǵy Ianjyǵa ulys etti.

Noǵaıdyń kúıeý balasy, týǵan aǵasy Qarshı men osy Ianjynyń ózi de Noǵaıdyń ámirleri bolǵanmen, Ianjy dońyz, ıaǵnı 1299 jylynan bastap Noǵaıǵa qarsy shyqqan. Óz jaǵyna aýysqan Ianjyǵa Toqtaı óte rıza edi. Sol sebepten de ulystyń bir shuraıly óńirin soǵan tartty. Al Noǵaıdyń jáne onyń úsh balasynyń ulystaryn óz balalaryna bólip berdi. Tunaı ózeniniń tómengi jaǵyn Toq Buǵa aldy. Edil ózeniniń kúnbatys jaǵasy Toqtaıdyń ortanshy balasy Isqarǵa tıdi. Buryn Jaıyq boıy Toqtaıdyń inisi Saraı Buqaǵa jatatyn. Saraı Buqa bir kezde Noǵaı jaǵynda bolǵan. Jáne Toqtaıǵa qarýly qolmen osy bıyl da qarsy shyqqan.

Toqtaı inisin ońdyrmaı jeńip, onyń jerin — Jaıyq óńirin eń úlken balasy Elbasshyǵa alyp berdi. Osyndaı jaǵdaıǵa Toqtaıdyń aǵasy Burlyq ta ilikken. Onyń jerin — Úzi ózeniniń teńizge quıar saǵasyn óziniń úlken qatynynyń ulysyna qosqan.

Sóıtip Toqtaı keshegi jaýlarynyń ulystaryn tep-tegis óz týystarynyń jerine aınaldyrǵan. Degenmen, talas bunymen bitpegen. Toqtaı Noǵaıdy jeńgenmen, áli jeńilmegen ózine qarsy aǵasy Burlyq pen inisi Saraı Buqa jáne qasqyr balalary men bóltirik nemereleri bar edi.

Toqtaı endi bularmen alysty. Biraq sıyr, ıaǵnı 1302 jyly Saraı Buqa, meshin, ıaǵnı 1308 jyly Burlyq qaıtys boldy. Biri attan qulap óldi, al ekinshisiniń qalaı dúnıe salǵanyn eshkim anyǵyna jete almady.

Osylardan qutylǵannan keıin baryp Toqtaı emin-erkin demin aldy. Endi ózin shyn maǵynasyndaǵy Altyn Orda hany sanap, Orda isine myqtap kiristi. Tek osy Toqtaı han kezinde ǵana, qoıan 1304 jyly orusýt knázi Mıhaıl Iaroslavıch «Vladımırdiń uly knázy» atyn aldy.

1312 jyly Toqtaı han ólgennen keıin Dáshti Qypshaqtaǵy kóshpendi elderdiń áıgili memleketi — qıly-qıly kezeńi, buqaranyń qany men kóz jasyna toly, Ózbek, áz Jánibek, Toqtamys handar ómir súrgen kóshpendiler patshalyǵynyń jańa dáýiri bastaldy.

Altyn orda. II kitap

Altyn orda. III kitap

---