InfoHub Logo

I

Qozǵalmaı shalqamnan jatqanyma bir jetiden asyp ketti. Kózimdi ashyp jan-jaǵyma qaraımyn. Aýrýhana bólmesiniń ishi muntazdaı tap-taza. Qabyrǵasy da, tósek ornym da, terezege ustaǵan perdesi de — bári de appaq. Aqqýdyń úlpe júninde kózge jumsaq. Osy aınadaı taza aq bólmeniń súreńine sán bergisi kelgendeı ashyq terezeden kógere bastaǵan jas qaıyńnyń butaqtary qarap tur. Jasyl japyraqtary jelmen oınap álsin-álsin syldyr qaǵady. Kenet babyna keltire salǵan bulbul áni sulý únge dilger janymdy kánigi etedi...

Men ezý tartyp kúlimsireımin. «Táýbe, táýbe! Ómirdegi eń qýanyshty sol sekýndimde osynaý shat dúnıeni qaıta kóre almaı ólip ketýim múmkin eken-aý! Qýanyshta da ajal bar dep kim oılaǵan! Jasyń kelgen soń, jar basynda turǵan adam taqylettes bolady ekensiń. Aıaǵyńdy sál múlt bassań, shyńyraýǵa zymyraı jónelesiń. Men de sol qaýipke dýshar bola jazdappyn ǵoı». Iá, ajal degen qaqpannan bu joly da qutylyp kettim. Qaqpan qansha tars jabylǵanmen, ótkir júziniń áli jetpeı qaldy. Taǵy da bosatyp jiberdi. Endi men kózimdi jumyp sál oılana qalamyn. Sol-aq eken kóz aldymda sol kúngi sýret elesteı jóneldi.

Iá, sol kúni men jıyrma bes jyl boıy moınyma taqqan tumardaı júregimniń túbinde arman bolyp saqtalyp kelgen Aqbaıanmen kezdestim. Elektr qońyraýyn basyp edim, esikti ózi ashty.

— Keldiń be? — dedi úlken bota kezin kúlimdete. Sóıtti de, qynaı beldi suńǵaq denesin yrǵalta, oqtaýdaı jup-jumyr, túp-túzý aıaqtaryn bylq-sylq basyp, qolymnan ustap meni qonaq bólmesine qaraı jetekteı jóneldi.

Biz saltanatty qonaq bólmesindegi paralon bóstekti keń tahtaǵa qatarlasa otyrdyq. Uzyn saýsaqtary appaq, bileginen ustap ezime qaraı aqyryn tarttym. Ol qarsylasqan joq.Meniń bunym ony jıyrma bes jyl ótkennen keıin eń alǵashqy súıýim edi.

Úlken qara kezderi tumandana, oımaq aýyzyn aýzyma taıap, sál dymqyldana qalǵan erinderimen Aqbaıan da qushyrlana jaýap qaıtardy.

Jıyrma bes jyl sarǵaıa kútkenim osy bir qýanyshty mezet edi. Kenet boıymdy bir alyp kúsh bılep ketti. Elýge taıap qalǵanda boıyma mundaı qýattyń paıda bolýyna tań qaldym. Lázzat adamǵa kúsh beredi degen osy eken! Endi Aqbaıandy baýyryma qysa qushtarlana súıdim.

— Asyqpashy, kóılegimdi shesheıin, — dedi Aqbaıan daýysy dirildeı.

Ol meniń qushaǵymnan bosanyp, anadaı jerge baryp syrt kıimderin sheshe bastady. Aqbaıan dese Aqbaıan eken! Qumyrsqa myqyndy, býra san, denesi qyryq ekige shyqsa da, jaratqan bedeýdeı sup-sulý. Úlbiregen jibek ish kóıleginen kórinip tur, olpy-solpy bir jeri joq. Parıjǵa barǵanymda Roden mýzeıinde kórgen jalańash madonnalaryndaı symbatty somdalǵan. Búkil denesin músinshi aq mramordan múltiksiz etip jonǵandaı jup-jumyr, appaq. Meniń kóz aldyma ol kenet aspannan túsken hor qyzyńdaı bolyp elestep ketti. Shydaı almadym, qushaǵymdy jaıyp qarsy júrdim. O da maǵan qaraı umtyla berdi. Lezde dúnıe shyr kóbelek aınalyp ketti. Eń aqyrǵy kórgenim móldir sý astynda bulqynǵan aq sazandaı jarq ete qalǵan Aqbaıannyń appaq denesi men kenet onyń sharasynan shyǵa jazdap qoryqqan kózderi boldy.

Odan keıin ne bolǵanymdy bilmeımin. Kózimdi ashqanymda ańǵarǵanym — aq kebin sekildi túsi sýyq osy bólme. Ústinde aq kıimi bar, kózildirikti, shoqsha saqal bireý betime qarap tónip tur. Azdan keıin baryp álgi kisi:

— Sizge endi bir aı myzǵymaı jatý kerek. Sirá, birdemeden qatty tebirengen sekildisiz, ınfarktyń eń aýyr túrinen ázer alyp qaldyq,— dedi.— Endi amal joq, biraz kúndi qozǵalmaı ótkizýge týra keledi, Sabyr joldas.

Otyz jylǵa taıaý shahtada jumys istegen adamnyń kenet júreginiń talmaýrap ketýi ǵajap dúnıe emes. Áıtse de aýyr mehnattyń talaıyna myzǵymaǵan asyl júrek lázzattyń bir sát qýanyshyna shydaı almaǵanyn túsindim. Úndegen joqpyn. Biraq ishteı óte shattandym. Aýrýdan qalǵan jan olja, áli-aq jazylarmyn, aıaýly Aqbaıanymmen taǵy kezdesermin. Elýge taıaǵansha jer bastyrtyp júrgen júrek, únemi búıtip talmaýsyraı bermes...

Mine, osy kúnnen beri bir jeti ótti. Dáriger «qımyldama» degenimen, shydaı alatyn emespin. Únemi shalqamnan jata berýden arqam siresip qalǵan sekildi. Adam aýyrǵan jerinen qolyn almaıtyn ádeti. Men de dárigerdiń aıtqanyna qaramaı, júrek tusymdy alaqanymmen basa beremin. Bu joly da sóıttim. Biraq eshteńe uǵa almaımyn. Qaı jeri ekenin ajyratý qıyn, áıteýir, túıilip aýyrady. Bunysyna da táýbe, alǵashqy kúni bireý ıne suǵyp jatqandaı qatty shanyshqan.

Endi tamyrymdy ustap, júregimniń soǵýyn tyńdaımyn. Tyq-tyq... Buzylǵan saǵattaı tym baıaý júrip jatqan tárizdi. Bireý... ekeý... úsheý... Kenet bireý esik qaqty. Sanymnan jańylyp kettim. Renjip qaldym. «Tary da sol qolymnyń tamyryna ınesin suǵyp, dárisin jiberedi-aý».

— Kirińiz...— dedim selsoq dybys berip.

Bátıma eken. Bul — taldyrmash deneli, bet-álpeti aqquba, ádemishe kelgen, otyzǵa jetpegen, áli erge shyqpaǵan áıel. Bundaıdy qazaq kári qyz deıdi. Maǵan resmı túrde kútýshi etip berilgen dáriger qaryndas. Tamyryma shanyshqysy arqyly dári jiberetin de osy qyz. Bul joly onyń qolynda shanyshqysy emes, meniń jańa ǵana útiktelgen aq baston kostúmim. Bátıma kostúmimdi tereze janynda turǵan arqaly oryndyqqa apardy. Sosıalısik Eńbek Eri ekenimniń belgisi — Altyn medalym men Lenın ordenimdi ózime kórsete ildi. Sosyn ǵana maǵan qarap:

— Qalaısyz?—dedi.

Bátıma birazdan bergi tanysym. Aramyzda sheshilmeı qalǵan ájeptáýir qupıa syr da bar. Aýrýhanaǵa mynandaı bop túskennen beri ekeýmiz de bir-birimizden qysylýdamyz. Shanyshqysy etime qattyraq batyp ketse, ádeıi janymdy aýyrtqysy keledi-aý dep te qalamyn keıde. Óıtkeni, onyń maǵan ókpesi bar-aý dep oılaımyn. Múmkin, ókpesi joq ta shyǵar, biraq ózim osylaı jorımyn.

— Jaqsymyn,— dedim ezý tartqan bop, Bátımanyń qabaǵynyń túıilip júrgeni kóńilime kenet jyly tıip.

— Áljekeńniń sulýy búgin taǵy kelip ketti,— dedi ol terezeniń perdesin keńirek ashpaq bolyp jatyp.

Daýysynda bir zil bar. Aqbaıannyń atyn ol jaqsy biledi. Biraq onyń atyn atamaı, únemi «Áljekeńniń sulýy» nemese «álgi dırektor erinen aıyrylǵan bıkesh» dendi.

— Mıhaıl Kýzmıch oǵan kirýge ruqsat etpedi.— Bátıma áli terezeden burylǵan joq.— Ábden aıyqpaı sizge jolyǵýǵa bolmaıdy dep qaıtaryp jiberdi.

— Beker óıtken eken, men sóıleýge jarap qaldym ǵoı...

Bátıma endi ǵana maǵan kóziniń qıyǵyn aýdardy.

— Sizdiń sóıleýge jaraıtyn jaramaıtynyńyzdy ózińizden góri emdep jatqan dárigerińiz biletin shyǵar.

— Biraq meniń neden aýyrǵanymdy dárigerim bilmeıdi ǵoı... Aýrýdyń myń da bir emi onyń sebebin bilýde demeısińder me ózderiń...

Meniń bul sózim «Aqbaıandy kórgim keledi. Keselime sol shıpa» degendi sezdirý. Qasqyr qoıshyny bórkinen tanıdy. Bátıma meniń oıyma birden túsindi.

— Keselińizdiń neden ekeni bálendeı jumbaq emes tárizdi. Jumbaq sol keselden jazylý joly. Sizge ázirge «dırektor erinen aıyrylǵan bıkeshpen» jolyǵýǵa erte. Asyqpasańyz, kezi keler.

Ol shyǵyp ketti. Bátıma bul sózderdi jaıbaraqat, zilsiz túrde aıtty. Júregimniń aýrý ekenin esine alǵan bolar. Eger emdeýshi adamdardyń ózderi janyna aýyr tıer birdeme dese ne bolǵany? Biraq men Bátımanyń ne aıtqysy kelgenin jaqsy túsinip qaldym. «Keselińizdiń neden ekeni bálendeı jumbaq emes tárizdi. Jumbaq sol keselden jazylý joly». Ezý tartyp kúldim. Bátıma «kesel» dep meniń júrek aýrýymdy aıtyp turǵan joq. Onyń keseli — Aqbaıan. Ol maǵan degen ókpesin de, Aqbaıanǵa degen narazylyǵyn da, janyma tımeı, aýrýymdy syltaý etip jetkizip ketti. Áıeldiń kúshi az, aılasy kóp degen mine osy da.

Degenmen, Bátıma sózi kóńilimdi kóterip tastady. Baqytty adam baqytsyzdyń qaıǵysyna túsine me, maǵan Bátımanyń sózi dál osy sátte bir kúnásyz ázil tárizdi kórindi. Oǵan sebebim de bar. Júregim aýyryp qazir aýrýhanada j atsam da, men óte baqytty edim. Ajalyń jetse, janyńdy altyn sandyqta da saqtaı almaısyń. Másele meniń kenet aýyryp qalýymda emes, jıyrma bes jyldan astam armanym bolǵan súıgen adamyma qolymnyń jetýinde jatyr ǵoı. «Búgin taǵy keldi!» Bul sózde maǵan degen qandaı qymbatty syr bar ekenin kim biledi? Eshkim bilmeıdi. Buny tek baqyt ıesi men ǵana bilemin, ózim ǵana túsinemin. Men jatqaly onyń osymen úshinshi ret kelýi! Aqbaıanymnyń meni izdep úshinshi ret kelýi. Osynyń ózi onyń júreginiń, janynyń men dep qandaı aýyryp júrgenin kórsetpeı me? Súıgen adamyńnyń sen úshin jany aýyrar bolsa, odan artyq baqyt bar ma?! Joq, odan artyq baqyt joq! Men shyn baqyttymyn! «Rızamyn, altyn qusym!» Altyn qus. Shırek ǵasyr boıy aýzyma túspeı kelgen bul at qalaı tústi? Tolqı jónelgen júregimdi ázer basyp, osy altyn qus degen sóz shyqqan sonaý bir ádemi keshti esime túsirdim...

Mys qazǵan ken orny ol kezde kishkentaı ǵana qala bolatyn. Aǵylshyndar salyp ketken bes-alty eski shahta men jańadan iske qosylǵan tórt shahta ǵana bar-tyn. En tereń degeni júz elý - eki júz metrden aspaıtyn. Ken kóteretin, adam tasıtyn kletteri de shaǵyndy. Jalpy jumysshy sany myńnan aspasa kerek-ti.

Ken orny ol kezde syrt qaraǵan adamǵa rabaısyz-aq edi. Qatpar tasty, ústine sırek jýsan men qaý aralas azdaǵan jynǵyl, oshaǵan ósken adyr, tóbeli ushy-qıyry joq surǵylt dala. Oıpattaý, saıǵa uqsaǵan qoınaýda kómirden jaǵylatyn elektrostansıa — TES. Qyrqalardy boılaı tastan qalanǵan, sopaqtaý kelgen kileń surǵylt balshyqpen sylanǵan bir qabat jataq úıler. Bularda jumysshy, shahta bastyqtary, ken isin meńgeretin ınjener, tehnıkter turady. TES-ke jaqyndaý alańda ken qoımasy — shahtylardan ákelip úıilgen surǵylt perıt pen arasy jasyl myq sekildi kógerip ketken ken tastary — malahıt.

Osy tas úıilgen jerden Qasqyrsaı mys zavodyna deıin alpys shaqyrym. Al Qasqyrsaı mys zavodynan (bul zavodty da bir kezde aǵylshyndar salǵan) alpys shaqyrym jerge «Jaıqońyr» dep atalatyn qońyrqaı tas kómir shyǵatyn jer bar. Osy aradan zavod pen bizdiń rýdnıgimizge kómir tasylady. Bul úsh kásip orny júz jıyrma shaqyrymdaı jińishke temir jol arqyly baılanystyrylǵan. Ken tasıtyn uzyn, tapal platformalardy súıreıtin, ózderi kishkentaı bolǵanmen, shegin tartyp ysqyrǵanda daýysy jer jaratyn «Poppel», «Kókek» («Kýkýshka») dep atalatyn parovozdar.

Osy Mysqazǵanǵa biz sonaý aýmaly-tókpeli otyzynshy jyldary Atbasar qalasynan keldik. Soǵys bastalatyn jyly jıyrma birge shyqqam. Odan eki jyl buryn toǵyz jyldyq mektepti bitirgem. Ákem shahtada júrip tas túsip múgedek bolyp qalǵan soń, ınstıtýtqa barmaı, jumysqa túskem.

Men jıyrma birge shyqqanymda, Aqbaıan on jetige aıaq basqan edi. Toǵyzynshyda oqyp júrgen-di. Kórshiles edik. Onyń menimen qurdas Sadyq degen aǵasy bar. Jasy kelip qalǵan ajarly sheshesi bolatyn. Aty Bıbıǵaısha edi. Aǵasy men tárizdi shahtada ken jarǵysh ot-dári atqyzýshy bolyp jumys isteıtin. Ekeýmiz dos edik. Bular — Baıanaýyl jaqtan. Mysqazǵanǵa jıyrma segizinshi jyly konfıskelenip kelgendi. Munda kelgennen keıin eki jyl ótpeı, ákeleri qaıtys bolǵan-dy. Bir ul, bir qyzben Bıbıǵaısha jesir qalǵan-dy. Basqa túsken basbaqshyl, bir kezde úlde men búldege oranǵan báıbishe, endi eki bilegin sybanyp jiberip shahtaǵa túsken. Elektrovoz aıdaýshy mamandyǵyn tez-aq úırenip alǵan-dy. Meniń múgedek ákem men aýrý sheshem bar. Shahtada jumys istep, solardy asyraımyn. Al Bıbıǵaısha men Sadyq Aqbaıandy asyraıdy. Joq, asyraıdy degenim jaı sol bolar, barlaryn osy jalǵyz erke qyzǵa jumsaıdy. Oǵan kún de, jel de tıgizbeı, gúl sekildi mápelep ósirip kele jatqan-dy.

Aqbaıannyń shyn aty Baıan edi. Biraq sheshesi qyzynyń jumyrtqadaı appaǵyna súısinip, «Aqbaıanym» dep atap ketken. Biz de osy atqa úırenip alǵanbyz. Iá, ol Aqbaıan dese Aqbaıan edi. Kórkińe kóz toımastaı ádemi bolatyn. Eki beti appaq qardaı. Qazaq mundaıdy oımaq aýyz, kúlim kóz deıdi. Rasynda da, sol oımaq aýyz, kúlim kóz aq qubanyń eń kóriktisi. Biz qyz ben jigit bolyp tanysqanymyzda, ol on altyǵa jańa shyqqan-dy. Sondaǵy sýreti áli kóz aldymda. Sazdy jerge bitken tal shybyqtaı symbatty, suńǵaq boıly, ash beli úzilip keterdeı jińishke. Úlken qara kózderi qalyn. qamys arasyndaǵy túpsiz qara sýdaı tuńǵıyq, tek saǵan qarap kúlimdese ǵana sonaý i.arashyqtarynda kún sáýlesi oınań jónelgendeı bir ǵajaıyp nur paıda bolatyn. Denesiniń suńǵaqtyǵyna, kóz tartarlyqtaı tósiniń kóterińkiligine qaramaı, Aqbaıannyń jalpy beınesi jasyl shalǵyn arasynan anandaıdan kórinetin aq gúldi esińe túsiretin. Názik, jupar ańqyǵan aq gúl, biraq kóktem aıynyń aıaq kezinde tolyqsı bastaǵan aq gúl edi ol.

Osy Aqbaıan ekeýmiz bir-birimizdi óte jaqsy kórdik. Biraq, bul jaqsy kórýimiz rýhanı jaqyndyqtan, úlken synnan ótken asyl qasıetten týǵan sezim emes edi. Bul jyldan astam armanym bolǵan súıgen adamyma qolymnyń jetýinde jatyr ǵoı. «Búgin taǵy keldi!» Bul qyz ben jigittiń birine biriniń únemi kózi túse bergeninen paıda bolǵan, albyrt, balǵyn eki jastyń alǵashqy qýanyshy edi. Áıtse de, osy oıda joqta týǵan taza sezim jarty jyldyń ishinde shyn baqytty mahabbatqa aınaldy. Al bundaı ǵashyqtyq daýyly joq, bulty joq, jazdyń ashyq kúni tárizdi, esh ýaqıǵasyz birinen soń biri ǵajaıyp saltanatta óte beredi. Tek eki jastyń arasyndaǵy mahabbat qyza janǵan tárizdi kúsheıe túsedi.

So bir kún de búgingideı kóktemniń tamasha kúni edi-aý! Aǵashtar japyraqtanyp, gúldenip, jerdiń túgi ábden tebindep qalǵan. Men taǵy kózimdi jumdym, qıalym máńgi bir eskirmes gaýhar tastaı jalt etip, kóz aldyma sondaǵy tań-tamasha sýretti alyp keldi.

Rýdnık shetindegi shaǵyn baý-baqsha. Kún batyp bara jatqan kez. Tapal kelgen jas qaıyńdar arasyndaǵy oryndyqta Aqbaıan ekeýmiz qatarlasa otyrǵanbyz. Sol bir keshte Aqbaıan maǵan kúndegisinen de góri sulý kóringen. Qara kóleńkelenip bara jatqan keshte onyń aqshyl júzi qarańǵy túnde týyp kele jatqan kúmis aı tárizdi. Shaǵyn baý-baqsha ishi ǵajaıyp syrly kúıge tolǵandaı edi. Joq, toǵaı ishi emes, meniń qıalym, jan sezimim syrly kúıge syımaı ketken-di. Ol bir mahabbat syry, mahabbat kúıi edi. Qyzdy aq bileginen ustap ózime qaraı tarttym. Ol qymsyna úlbirep, jel úrip jantaıtqan báısheshek tárizdi, qısaıa syzylyp basyn meniń ıyǵyma saldy.

— Sabyr,— dedi Aqbaıan daýysy sybyzǵy únindeı dirildep shyǵyp,— sen maǵan degen mahabbatyńdy, ne den atar ediń?

Men oılanbastan jaýap berdim:

— Altyn qus der edim.

— Altyn qus! Altyn qus bolady ma?

— Bolmaıdy.

— Onda... nege altyn qus deısiń? Meniń saǵan degen mahabbatym aqıqat qoı.

— Altyn qus deýime bóten sebep bar edi. Biraq men basqa jaýap berdim:

— Altyn qus bolmaıdy. Sondyqtan da ol qolǵa túspeıdi. Seniń mahabbatyń da maǵan sol qolǵa túspes altyn qus tárizdi.

— Meniń mahabbatym altyn qus bolsa, sol mahabbattyń ıesi ózim qolyńda turǵan joqpyn ba?

— Altyn qustyń ushyp ketýi ǵajap pa?

— Ushyrma.

— Ol úshin altyn tor kerek...

— Seniń altyn toryń — seniń mahabbatyń emes ne? Myqtap qur sol altyn toryńdy.

Men kózimdi ashtym. Júregim dál sondaǵydaı typyrshyp qalypty. «Joq, joq, maǵan tolqýǵa bolmaıdy. Ózimdi-ózim ustaýym kerek». Júregimdi oınata jónelgen sondaǵy ásem sýretti qıalymnan qýǵym kelip, kózimdi qaıta jumdym. Biraq qıalym kózge túspes, úzilmes shynjyrdaı oıymdy taǵy sondaǵy sezge qaıta súıreı alyp keldi. Men endi kúbirleı sóıledim. «Altyn qus! Qandaı taýyp aıtylǵan sóz boldy. Eger qudaı baryna sener bolsam, aýzyma sol saldy der edim! Rasynda da. Aqbaıannyń mahabbaty meniń qolyma túspes altyn qus. bolǵan joq pa? Uzaq jyldar ótken soń, qolyma endi tústi me dep edim, taǵy da túspeı ushyp ketti. Shynymen-aq, Aqbaıan, seniń mahabbatyń qolyma túspes altyn qus bolyp, ańsaǵan armanyma jetkizbesteı, jaratqan, saǵan ne jazdym? Álde sol kúnderde altyn torymdy durys qura almadym ba? Joq, durys qurǵan edim ǵoı, biraq meniń qurǵan altyn torymdy Aqbaıan mahabbaty emes, bóten kúsh byt-shytyn shyǵarǵan joq pa edi? Ol kúsh kim edi?»

Taǵy kózimdi jumdym. Sol keshtegi sýret qaıtadan elesteı jóneldi. Áli esimde... lap etip janǵan taza tabıǵı mahabbat ekeýmizdi de shydatpady. Bir-birimizdi qumarlana qushtyq. Lázzattyń dál osy sáttegi bir mezet raqaty úshin ómir-baqı dozaqqa janýǵa barmyz. Aqsaı aıqasqan bilekterimizdi kózge kórinbes shynjyrmen baılaǵandaı, aıyrylar emes. Átteń, dúnıe-aı, bizdiń qushaǵymyzdy kenet paıda bolǵan kúlki jazdy.

— Mine ǵashyqtar dep osylardy aıt!— dedi qarqyldaı kúlgen qońyrqaı erkek daýysy.

Alyp ushqan jastyq toıy sap tyıyla qaldy. Endi biz móldir bulaqtaı taza sezimderimizge bireý qara maı quıyp jibergendeı, daýys shyqqan jaqqa renjı qaradyq. Sol jaqtaǵy aleıadan qyz ben jigit shyǵyp kele jatyr eken. Qyzy maǵan tanys. Qypsha bel, taldyrmash deneli, qyzyl altyn ispettes qyzǵylt shashty, aq sary júzdi jan. Erkegi — grek músinshileri mramordan quıǵandaı symbatty, ken, jaýyryn, arys keýdeli, qara tory, qoshqar muryndy jaısań jigit. Qara buıra shashy kúzelmegen marqa qozynyń júnindeı uıysyp ketken. Shash emes, basyna qara buıra bórik kıgendeı. Buny da keshe kórgem. Ol bizge beıtanys jandar eken dep qymsynbaı tesile qarady.

— Qandaı kórikti qyz!— dedi ol qasyndaǵy qyzǵa orysshalap.— Ujmaqtan túsken perishte tárizdi!

Ózin maqtaǵanǵa ma, álde buryn kórmegen osynaý symbatty jigittiń kórki tartyp ketti me, Aqbaıan oǵan qaraı qaldy. Otty kózder nury qaıdaǵy bir sezimdi júzderinde minajat etip, kenet tutandyrdy da, sol sátte sónip ketti. Men ustap otyrǵan Aqbaıannyń saýsaqtary dir ete tústi.

— Eki jastyq jańa atyp kele jatqan tańdaı sáýleli shaǵyn buzbaıyq,— dedi janyndaǵy qyz jigitke,— júrińiz.

— Qaıdaǵy tań? Qazir tún kele jatqan joq pa?— Jigit eseńgirep qalǵan. tárizdi. Aýyr kúrsindim. «Iá, sol sátte mahabbatymnyń jańa atyp kele jatqan tańynyń qara túnge aınala bastaǵanyn bilmedim ǵoı?»

— Men jaratylys túnin emes, mahabbat tańyn aıtamyn,— dedi qasyndaǵy qyz.

— Á... Siz ǵafý etińiz,— dedi jigit kúlgen bolyp,— ǵajaıyp sýret meniń de poetıkalyq sezimimdi bılep ketti.

Olar biz otyrǵan alańdy syrttaı, ketip bara jatty.

— Bular kim, siz tanısyz ba?—degen jigittiń suraǵyn men anyq estidim.

— Qyzdy tanymaımyn. Osynda mektepte oqyp júrgen qazaqtyń bir sulý qyzy bar dep júrgen jigitter. Sirá, sol bolýy kerek.— Orys qyzynyń úninen bir jaıbaraqat kúnásiz saz baıqaldy.— Jigitti tanımyn. Ol bizdiń shahtada jarylǵysh ot-dári atýshy bolyp jumys isteıdi.

— Meniń qulaǵyma taǵy da jigittiń jeksuryn daýsy jetti. Ol bizdiń qýanyshty mınýttarymyzdy buzǵysy kelgendeı, ádeıi qatty sóılep bara jatqan tárizdi.

— Ot-dári atýshy? Perishtedeı sulý osyndaı tamasha qyzdyń jaı bir ot-dári atýshy jigitti súıýi múmkin be?

Aýyzdan shyqqan sýyq sóz júrekke jetkenshe muzǵa aınalady. Áli esimde, meniń ystyq júregime dál sol sátte bireý sup-sýyq muzdy ustaı qoıǵandaı boldy. Biraq bunyń jaýabyn men úshin jigittiń janyndaǵy qyz berdi.

— Mahabbat adamnyń qoǵamdaǵy qyzmet babymen baılanysty ma?— dedi ol áli de jaıbaraqat sóılep. Áıtse de maǵan bul joly qyz jigitke renjı jaýap bergendeı boldy.— Eki jastyń birin-biri unatýynda, súıýinde tek ózderine ǵana aıan tereń, syr, asyl maǵyna bar emes pe? Ol maǵyna, ol syr jat kezge oıynshyq bolyp kórinýi múmkin. Al ǵashyq eki jasqa — bar ómirlerińniń taǵdyry, qos júrektiń eń ystyq jalyny sol sezimde sapa jatýy tabıǵı zat dep uǵam. Álgi eki jastyń birin-biri súıýin siz óz kózińizben emes, olardyń kózimen qarap kórińizshi!.. Sonda olardyń da mahabbatyn uǵar edińiz.

Orys qyzy sóziniń ar jaǵyn estı almadym. Olar uzaı berdi. Biraq meniń júregim sol sátte qobaljı qaldy. Jigittiń sózi eshkiniń quıryǵyndaı shop-sholaq, keri tartpa topas kóringenmen, kóńilimde bir qaýip týdyrdy. Men birden oıǵa qaldym. «Múmkin eki jastyń birin-biri qaıaýsyz súıýi — sırek kezdesetin sezim shyǵar. Biraq biz bir-birimizdi shyn súımeımiz be? Iá, shyn súıemiz. Bunyń atyn mahabbat deıdi. Uıqydaǵy jas baladaı, bizdiń, qannen-qapersiz tynysh jatqan kókiregimizge shoq salǵan osy mahabbat. Aqbaıan ekeýmizdiń bar tilegimizdi bir sezimge baǵyndyrǵan da osy mahabbat. Búkil álem qýanyshyna bólegendeı, bizdiń ystyq júregimizdi de bar shattyǵymen eljiretken de osy mahabbat. Al osy mahabbatymyzǵa myna jat jigittiń kúmándanýǵa qandaı qaqysy bar?»

Men osy kezdesýden-aq jańaǵy buıra shashty symbatty jigitti ólerdeı jek kóre bastadym. «Onyń óziniń kúmándi oıyn aıtqany aıyp pa? Bireýdi jek kerýge bul sebep pe?» Álgi jigittiń áldeqalaı aıtqan sózinen qolma-qol tereń syr týǵyzýdyń qajet emes ekendigin túsinsem de, boıymdy ózim de túsinbeıtin qobaljýdyń bıleı bastaǵanyn ańǵarǵam. Dál osy sátte aıdyń qarańǵysy men jaryǵy qandaı aralas bolsa, ómirdiń qaıǵysy men qýanyshynyń da sondaı aralas ekenin uqtym. Qısyq aǵashtyń kóleńkesi de qısyq. Áli qısyq sózdiń ıesiniń de qısyq oıly jan ekenin birden sezdim. Nege ekenin bilmeımin, áıteýir, odan kenet seskene bastadym. Osyndaı jaǵdaıda otyrǵanymda:

— Bular kim? Sen olardy bilesiń be?— degen Aqbaıannyń daýysy emis-emis qulaǵyma jetti. Sonda ǵana uıqydan jańa oıanǵan adamdaı, Aqbaıanǵa tańyrqana qaraǵam.

— «Men «álgiler kim?» dep surap otyrmyn ǵoı,— dedi janymdaǵy qyz qaıtadan. Onyń úninen endi bir jat dybys sazyn shalyp qaldym. Denem dirildep ketti. Dereý jaýap qaıyrdym:

— Álgilerdi aıtasyń ba? Qyz bizdiń shahtanyń dárigeri. Jigit Máskeý ınstıtýtyn bitirip kelgen bas ınjenerimiz. Aty Áljan dedi ǵoı deımin,— dedim.

— Bas ınjener deısiń be?— Aqbaıannyń sózinen kenet shattana qalǵandaı bir ún estildi.— Kelmeı jatyp pa? Birden shahtaǵa bas ınjener bola qalýyna qaraǵanda, sirá, aqyldy bolýy kerek. Ózi de symbatty-aq eken!..

Ol kezde qazaqtan bas ınjener túgil qatardaǵy ınjenerlerdiń ezi de neken-saıaq. Aqbaıannyń sózinen «ınjener», «bas ınjener» degen ǵana tańsyq kórerlikteı maǵyna uqqym keldi, biraq júrek degen tym sezimtal zat qoı, bul sózderdiń onyń oıynyń qaı pernesin basqanyń ańǵaryp qaldym. Kenet boıymdy qyzǵanshaqtyq jalyny sharpı jóneldi. Ústinen túskeli kele jatqan búrkittiń ózin kórmegenmen, kóleńkesin ańǵaryp sasqan qoıandaı, ne isteýge bilmeı, typyrshı bastadym. Meniń halimdi týsindi me, Aqbaıan syńǵyrlaı kúldi.

— Nege tunjyrap kettiń,— dedi ol maǵan móldireı qarap, aq bilegin moınyma qaıtadan arta túsip,— sen turǵanda men kimge qyzyǵady deısiń? Álgi jigittiń ezge jurttan artyqshylyǵyna sál nazarymdy aýdarǵanym ǵoı.

Aqbaıan bul sózdi eleýsiz etip aıtty. Biraq «álgi jigittiń ózge jurttan artyqshylyǵy» degen sózi júregime qanjardaı qadaldy. Iá, sóıtti. Adam ózine taıap kele jatqan jylandy kórmese de, keıde onyń yzǵaryn sezedi. Buny ıntýısıa deıdi oryssha, m.eni de sol ıntýısıa bıledi. Aqbaıannyń «ózgeden artyqshylyǵy» degen sózinen túbi ózime kezenetin myltyqtyń úńireıgen aýzyn kórgendeı boldym. Biraq jastyq degen ańqaý keledi. Jamandyqtan góri jaqsylyqqa berilgish. Qurbynyń sezine sengish. Sebebi, ol mahabbatty ardaqtaı biledi. Mahabbat oǵan eń pármendi kúsh. Eki jastyń arasynda sol kúsh barda oǵan esh qaýip joq sekildi kórinedi. Meni osyndaı sezimi bıledi. Aqbaıan ekeýmizdiń aramyz qyl ótpesteı tatý-tátti turǵanda, qobaljýdy orynsyz dep taptym. Onyń sózin endi tezirek umytqym keldi. Ash belinen qushaqtap taǵy ózime tarttym. Qyz qymsyna qoınyma kire berdi. Qyzyl erninen qushyrlana súıdim. Aqbaıan biraq maǵan jaýap qaıyrmady. Erninen súıgizdi, biraq ózi súıgen joq. Al budan on bes mınýt buryn... Joq, júregim taǵy sekem aldy. «Ózge jurttan artyqshylyǵy...» degen sóz qaıtadan jolymdy kesip ótkeli kele jatqan qara mysyq bolyp kórindi. Bul qara mysyqty qalaı ótkizbeımin? Aqbaıannyń túrine qarasam, túri qubylyp ketkendeı. Alystaǵy bir ásem sýretti ǵajaıyp qıal sezimine berilgendeı, jańa shyǵyp kele jatqan aıǵa jaýdyraı qarap kúlimsireıdi. Nege kúlimsireıdi? Álde bizdiń qýanyshty bolashaǵymyzdy oılap qıaly kókti kezip ketti me? Solaı shyǵar. Áı, osy qyzǵanshaqtyq-aı! Kúlmen kómilgen shoqpen teńsiń-aý! Abaılamasań, basyp ketip, kúıip qalýyń op-ońaı! Baıqaý kerek. Demek, kóńilge bir dúdámal oıdyń túsýi qıyn. Ondaı oı tústi degenshe, tastaı berik senimiń balǵamen urǵandaı shytynaı jóneledi. Shirigen taqtaıǵa, tegi, nege turmaıdy. Kúmándanǵan kóńilge senim aıaldamaıdy. Aspandy bult torlap, kún qabaǵy ashylmaǵandaı, meniń kókiregimdi de ýaıym basyp, kóńilim júdeı berdi. Ómirde jaqsy turý úshin sulýlyq emes, baqyt kerek. Men sulý emespin, biraq baqytty edim ǵoı. Meniń baqytym — mahabbatym edi. Al sol mahabbatymdy ózim Altyn qusym dep atadym. Ádemi bolǵanmen, armandy sóz. Qolyma túspeıtin armandy bolsyn dep jaratqanym aýzyma altyn qus degen sózdi ádeıi saldy ma? Sóıtken tárizdi. Aqbaıan áldenege kúlimsiregen saıyn osy sezimge sene túsemin. Sengen saıyn júregim ýdaı ashı bastaıdy. Bul nelikten? Árıne, batar kún týar aıǵa qyryn qaraıdy. Ázine degen qyzdyń sál ózgergenin kóńil shirkin aıtpaı-aq uǵa bastaǵan sekildi. Mahabbat kúshiniń ezi osynda emes pe? Ol bir názik gúl, bolmashy soqqan samal jeldi de sezedi. Sol jeldiń áýenine qaraı terbeledi.

Aqbaıannyń osy bir kúnderde Áljanǵa qandaı baǵa bergenin bilmeımin, al maǵan Áljan adal asyma tıgeli turǵan ury ıtten birde-bir kem kóringen joq. «Osyndaı sulý qyzdyń jaı bir ot-dári atqyzýshyny súıýi múmkin be?» Alda ákeńniń aýyzyn aı? Sondaǵy meniń jazyǵym jumysshylyǵym ba? Meniń jas óspirim albyrt janymdy, jalyndaǵan júregimdi qaıda qoıasyń?! Aqbaıanǵa degen móldir taza mahabbatymdy qaı qolyńmen laılamaqsyń? Tura tur bálem, áli kórermiz!»

Taǵy aqyryn kúrsindim. Ózimniń osydan kóp jyl burynǵy ottaı ystyq oılaryma endi salqyn aqylmen qaradym. «Iá, o bir kúnniń ózi de qyzyq eken ǵoı! Júrek kúıedi, janady. Janyń tynysh tappaı bulqynady, týlaıdy. Osynyń bári eken-aý! Jalańash adamdy júz myń ury sheshindire almaıdy. Eki jastyń arasynda shyn mahabbat bolsa, esh qara mysyq olardyń jolyn kesip ótip, jamandyq ete almaıdy. Biraq... Taǵy oılana qaldym. Aqbaıan ekeýmizdiń aramyzdaǵy sonda shyn mahabbat bolyp shyqty ma?» Kóz aldymda ótken sýret taǵy elesteı jóneldi...

Ekeýmiz ún-túnsiz baqshadan qaıtyp kele jatyrmyz. Bar oıym: Áljanda. «Ózi de symbatty-aq eken!» Shyqqyr kózi Aqbaıanymdy qalaı kerip qaldy. Qubylǵan túr sıpatyna, bizge estirte aıtqan sózderine qaraǵanda, túbi ekeýmizdiń aramyzǵa tikenek bop shyqqaly turǵany aıdan anyq. Álde men orynsyz qyzǵanamyn ba? Áı, bilmeımin. Tek Aqbaıanymnan ári júrse eken, keter jolyna altyn kópir salyp berer edim!» Bul — meniń sondaǵy oıym. Altyn kópir salý qolymnan qaıdan kelsin! Aqbaıandy jaqsy kóretindigim sonshalyq, odan Áljan alys júrse, bar jaqsylyǵymdy aıamas edim degen dalbasam ǵoı! Osyndaı aýyr oıǵa dýshar bolǵan sorly basym Aqbaıanǵa qaraı berdim. Al qyz maǵan moıyn burmaı, áldenege kúlimsireýmen keledi. Eger bul kúlimsireýi maǵan arnalǵan bolsa, nege kóz qyryn bir aýdarmasqa? Júregim endi shyn kúıe bastady. Orman órtense kózge túsedi, adam janynyń órtengeni ishte qalady. Árıne, sol kúni meniń janymnyń qalaı órtengenin eshkim bilgen joq. Eger bilse «bul sorly bylaı órtengenshe, dozaqqa baryp birjolata nege janyp ketpeıdi» der edi. Meniń mundaı jaǵdaıymdy janymda kele jatqan Aqbaıan da sezer emes. Biz úılerimizge taıap kelip, kúndegimizden góri erterek qoshtasyp, tez aıyrylyp kettik.

Erteńinde shahtaǵa tústim. Mysqazǵannyń keń saraıdaı jer astyndaǵy bir záýlim bıik alańynda keshegi bas ınjenermen kezdesip qaldym. Ústinde brezent shahter kostúmi. Biz turǵan jer elektr jaryǵy túse qoımaıtyn qara kóleńkeleý burysh bolatyn. Áljan qolyndaǵy karbıt shamynyń sáýlesin meniń betime túsirip:

— Keshegi qyzben otyrǵan jigit sensiń be?— dedi amandaspastan.

Iyǵymdaǵy ot-dári brezent boqshantaıymdy sál jóndedim de, bas ınjenerdiń betine tikeleı qaradym.

— Iá, menmin.

— Qyzyń tym sulý eken.

Bas ınjenerdiń bulaı tikeleı sóıleýi maǵan unamady. Yzalana qaldym. Biraq ashýymdy aqylǵa jeńgizip:

— Siz nemene, o qyzdy maǵan qımaı tursyz ba? — dep kúlimsiredim.

— Nege qımaıyn, ábden qıamyn. Ondaı sulý qyzben basqa bireý júrgenshe, ózimniń qaramaǵymdaǵy jumysshy júrgeni maǵan da kóńildi jáıt.— Áljan áldenege kekete kúldi.—«Kilem satsań — aýyldasyńa sat, bir shetine óziń de otyrarsyń» degen qazaqta maqal bar emes pe?

Kúıip kettim. Bul jigitti men birden bosqa jek kórmegen ekem;. Júregi jaman adam ekeni endi maǵan aıqyn boldy. Yza boıymdy bılep, bir rette Áljannyń aýzynan salyp jibergim de keldi. Biraq ózimdi-ózim ustap qaldym. Meniń qabaǵymnyń qatty túıilip ketkenin ańǵarǵan bas ınjener, eziniń tym ersi sóılegenin endi senip, shaıyp jýmaqshy boldy.

— Qaljyńym ǵoı, inim,— dedi ol ezý tartyp,— oıynǵa shydaı almaıtyn bolsań, ondaı sulý qyzda neń bar? Kótere almaıtyn adam beline shoqpar baılamas bolar.

Jaýap qaıyrǵanymsha, tas tasyp júrgen elektrovoz dál ortamyzǵa kelip qaldy da, ekeýmiz eki jaqqa burylyp kettik. Biraq meniń kóńilimde bas ınjenerdiń seńdeı aýyr zil qaldy. «Oıynǵa shydaı almaıtyn bolsań, ondaı sulý qyzda neń bar!» Bul ne degeni? Aqbaıanda nesi bar? Ony jaqsy kórgen menimen nege oınaıdy? Bizde qandaı sharýasy bar? «Kótere almaıtyn adam beline shoqpar baılamas bolar» degen ne? Ne aıtpaq? Aqbaıan seniń mańdaıyńa syımaıdy demek pe? Álde men oqyǵan adammyn, sen jumysshysyń dep qorlaǵany ma? Jumysshy bolý sóket pe? Qazir jumysshydan ardaqty kim bar? Ókimettiń ózi jumysshynyń ókimeti emes pe? Al bas ınjenerdiń myna qorlaýy qaı qorlaý? Sovet ınstıtýtyn bitirgen jas mamanǵa bul tipti kelispeıtin qylyq! Joq, Aqshalovpen sóılesý kerek bolar. Aıaǵyńa kirgen shóńge der kezinde alyp tastamasań, isikke aınalady. Aqshalov degenim Mysqazǵannyń en alǵashqy ashylǵan kúninen bastap shahtada jumys istep kele jatqan qos ordendi qart jumysshy bolatyn. Ótken saılaýda shahtanyń partorgi etilip bekitilgen. Átteń, ne kerek, der kezinde men onymen sóılese almadym. Úsh kúnnen keıin Uly Otan soǵysy bastaldy da, Áljannyń bergen tizimi boıynsha birden soldatqa alyndym. «Soǵys kezinde jumysta qalsyn» degen qaǵazyma da qaramady. Joq, men maıdanǵa attanǵanyma ókingenim joq. Otan aldynda azamattyq boryshymdy atqarýǵa, Áljan jibertpeı-aq ózim de soǵys bastalǵan kúnnen bel býǵam. Maǵan batqany bul emes, basqa eki jaǵdaı: Birinshisi — Áljannyń maǵan degen óshpendiligi. Bul óshpendilik qaıdan týdy? Eger bas ınjener Aqbaıandy shyn unatyp qalǵan bolsa, Aqbaıannyń ózimen nege tildespeske? Meniń ne kinám bar? Joq, keı adam mundaı iske ash qasqyrdan da jaman.

Ashyqqan qasqyr qasham da bolsa qoıshyǵa shappaıdy, qoıǵa shabady. Al adamǵa óz keregi az Áljan da sonyń biri. Aqbaıanǵa jetý úshin meniń kózimdi qurtý kerek. Nege? Men Áljannyń bul tapyryq qylyǵyna tań qalam. Adam degen ardaqty atqa kir juqtyrǵany úshin odan jıirkenem. Onyń qaramaǵynan tezirek ketýge asyǵam. Onymen birge bir aýany jutyp, bir jerdi basqym kelmeıdi. Ekinshisi — jaýyngerler jınalatyn Qasqyrsaıǵa attanǵaly turǵanymda Aqbaıannyń jolyǵýǵa kelmeı qalýy edi. Kári áke-sheshem meni jylap syqtap shyǵaryp saldy. Áli esimde... mılısıoner ysqyryǵynyń daýsyndaı ashshy daýysyn uzaq sozyp «Poppel» parovozy kileń, jas jigitter tıelgen kishkentaı qyzyl vagondardy ala jóneldi. Tereze, esiginen qalǵandarǵa qolymyzdy bylǵaı-bylǵaı ketip baramyz. Eki kezim áli de Aqbaıan jaqta. Biraq Aqbaıanym joq. Maıdanǵa attanyp bara jatyp, júregim para-para. «Nege kelmeı qaldy eken? Rasymen-aq... Joq, joq, óıte qoımas. Súıgen adamnyń ondaı qylyǵy jaý salǵan jaradan da aýyr ǵoı! Denedegi jara jazylady, júrektegi kúıikti nemen jazarsyń!»

Osyndaı qapasta turǵanymda otarba Mysqazǵannan shyǵa bergen edi. Kún batyp bara jatqan kez. Surǵylt topyraqty, qatpar tasty Mysqazǵannyń jaıshylyqtaǵy kóriksiz túri, maıdanǵa attanyp bara jatqan bizge osy sátte asa bir kórikti kóringen-di. Biz vagon esikteriniń aldynan taramaı turmyz. Jan-jaǵymyzdan kózimizdi almaı, ósip-óngen ólkemizben ishteı qoshtasýdamyz. Jer-jerdiń bári jaqsy, ósken jeriń bárinen de jaqsy degen osy da! Bir top jigittiń ishinde men de turǵam. Aqbaıanymdy kóre almaı, júregim ýdaı ashyp aýyryp barady. Jany qurǵyr aýyrǵan jerińde turady. Júregimdi endi qolymmen bastym. Kenet selt etip alǵa qaraı umtyla tústim. Poselkeden uzaı beris dóńniń basynan tómen túsip eki adam kele jatyr. Tesile qaradym. Birden tanydym. Aq kóılektisi — Aqbaıan, janyndaǵy sur kostúmdisi — Áljan. Lúpildeı jónelgen júregimdi sol qolymmen basyp, teris burylyp kettim.

Mine, qazir de dál sondaǵy ondaı, júregi qurǵyr lúpildeı jóneldi. Bul joly da ony oń qolymmen sıpaı, ózime-ózim toqtam ettim.

— Ótkenge adam ókinbes bolar,— dedim men aqyryn sybyrlap,— kórgeniń az emes, áli de sabyr et...

İİ

Jol! Jol! Adamnyń úmiti tárizdi, ómir-baqı bitpes, ushy-qıyry joq uzaq jol!

Otarba tanaýy delbeńdeı, júıtkı shapqan ógiz tárizdi býy burqyrap, yrsyldap aǵyzyp keledi. Telegraf baǵanalary birin-biri qýa qulap, keıin qalyp barady. Jan-jaǵymyz ushan-teńiz keń baıtaq dala. Qazaq dalasy. Meniń dalam. Áke-sheshem, ata-babam dalasy!

Qazaq dalasyna qarap tursań, dombyradan kúı tyńdap otyrǵandaı, kóńiliń san jaqqa júgiredi. Mine, mynaý biz qoınaýyna kirip bara jatqan, qyzdardyń jınaǵan, júgindeı, qyzyldy-jasyldy gúlge bólengen saltanatty jasyl taý alqaby, «kelshi, qulynym» dep qushaǵyn jaıyp qarsy alǵaly saǵan umtyla túskendeı. Al keshegi biz ótken ushy-qıyry joq bozań shepti, ár jeri kún ystyǵynan jarylyp ketken sortań taqyrly qumaıt dala naǵyz bir qaıǵydan ájimdelgen qart ájeńniń túrindeı. Áldenelerdi esińe túsirip, kóńilińdi bosatqandaı. Bir ǵajaby, sol qumaıt daladan keshe ótip ketsek te, kóz aldymyzdan bir ketpeıdi. Alystaǵan saıyn saǵyna túsesiń. Óıtkeni onyń túr-kelbeti betin kún men jel súıgen qart ájeniń múbárák júzin elestetedi.

Áje! Atyńnan aınalaıyn, «áje» degen qandaı súıkimdi sóz! Meniń de qart ájem bar edi. Byltyr o dúnıege sapar saldy. Eger áıelden han týar bolsa, meniń ájem han bolýǵa tıisti edi. Adamzattyń parasattysy da, aqyldysy da sol kisi edi desem, jalǵan aıtpaspyn. Jalpylaı saýattaný naýqany kezinde hat tanyp alǵan. Áıel teńdigi alǵashqy týy kóterilgen zamanda aýyldyń keńestiń tóraǵasy da, Qyzyl otaý soty da bolǵan. Al balalary óse bastaǵan shaqta úıde otyryp qalǵan. Biraq men es bilgeli osy qart ájemniń qolynan gazet, jýrnal túskenin kórgen emespin. Sondyqtan da bolý kerek, kelinderi, qyzdary ony «Gazet-apa» dep atap ketkeni. Bul sózde kekesin, ıakı syqaq bolmaıtyn. Meniń ájemdi búkil aýyl jastary oqyǵan adam ekenin kórsetip, osylaı shyn kóńilimen ataıtyn. Kempiri bar úıde nemeresi ájesine baýyr basatyny — qazaqtyń eski dástúri, men de ájemniń qushaǵynda óstim. Lenın degen sózdi de alǵashqy ret osy kisiden estidim.

Qart ájemniń tańdanarlyq qyzyq, minezderi kóp bolatyn. Sonyń biri o kisiniń ózge jurt túsine qoımaıtyn (ásirese, biz sekildi balalar tipti uǵa almaıtyn) sóziniń mátelderi edi. Asty bylapyt jumsaıtyn kelinderine urysqanda: «Shyraǵym, adam as istegende Yrjymekti de oılaýy kerek qoı»,— dep ursatyn. Bul «Yrjymegi» kim dep oılaıtynbyz. Aýylda bundaı adam joq, sirá, jolaýshylaı kele jatqan bireý shyǵar deıtinbiz de qoıatynbyz. Artynan baryp bildim, bul sóz ájem sovet qyzmetinde júrgen kezde jıi qoldanylǵan orystyń «rejım ekonomıı» degen sózdiń qazaqsha qysqartylǵan túri eken. Osydan keıin túsinip kór o kisiniń osy sekildi basqa jumbaq sózderin! Meni, ásirese, «Lenın» degen sez tań qaldyratyn. Bul sózdi aıtqanda qart ájemniń kózin bylaı qoıǵanda, betiniń taram-taram ájimderine deıin kúlimdep ketetin. Sonysyna qaraǵanda, sirá, erte ólgen aǵasy ma, inisi me eken dep oılaıtynmyn. Áıteýir bir jaqsy kóretin adamy ekenine shek keltirmeıtinmin. Qazaqtyń ol kezdegi balalary tek oıynǵa ǵana emes, úlkenderdiń sezine de qumar keletin ádeti, men ájeme jatatyn da jabysatynmyn:

— Áje, Lenın degen kim? — deıtinmin onyń aldyna erkeleı qulap.

— Lenın — kedeı tabynyń kósemi, búkil adam balasynyń shamshyraǵy,—deıtin ájem, mańdaıymnan kústi alaqanymen sıpaı.

«Kedeı taby» degen sózge túsinbegenmen, shamshyraq degen sózdi uǵam. Men ájemnen:

— Shamshyraq bolǵanda, kádimgideı bizdiń shamdaı janyp tura ma? — dep suraıtynmyn.

— Joq, qulynym, ol shyraq sen aıaǵyńdy apyl-tapyl basyp júre bastaǵan kezinde sóngen. Jaýyzdar qastandyq jasady, sonyń zardaby tıdi,— deıtin ájem jaýap berip,— biraq onyń nury ómir-baqı bizge jaryq berip, jol kórsetip turmaq...

«Sóngen shyraq qalaı nur tókpek?» Meni ájemniń sózi tań qaldyratyn. Odan:

— Áje, sengen sham qalaı jaryq beredi? — dep qaıta suraıtynmyn. Ájem:

— «Adamdy óldi deme, artynda ólmestiń isi qalsa» — degen Abaı atańnyń óleńin estigeniń bar ma? — deıtin meniń suraǵyma jaýap berýdiń ornyna ózi maǵan suraq berip. Jumbaq ústine jumbaq. «Adam ózi ólgende, artynda ólmeıtin qandaı isi qalmaq?»

— Bar, qulynym, oınaı ǵoı,— deıtin,— mektepke barǵan soń, Lenınniń kim ekenine óziń de túsinersiń...

Túsinbeıtin sózderden tez jalyǵatyn jas baldyrǵan shaǵym, ájem «oınaı ǵoı» degenine qýanyp ketip, úıden ata jóneletinmin. Sóıtip júrip, mine, men bir kúni mekteptiń de esigin ashtym. Qyzyl kirpish kók shatyrly mektep úıiniń baspaldaqty esigine taıanǵanymda eń aldymen kózime túskeni: bizge jol kórsetkendeı qolyn kóterip turǵan shoqsha saqaldy kisiniń búkil denesimen salynǵan sýreti boldy. Ústinde qara troıka, barkıt jaǵaly qara palto, jaǵasyna jińishke qyzyl shúberek taǵyp alǵan. Jalań bas. Bizge qarap sóılep turǵan sekildi, bir jeńin kımegen, paltosynyń etegi jerge túsip jatyr. Esiktiń joǵarǵy jaǵyna ilingen qyzyl shúberekte úlken áriptermen jazylǵan uran bar. Artynan baryp bildim, bul — Lenınniń jastarǵa arnalǵan «Oqy, oqy jáne oqy» degen áıgili ósıeti eken.

Esik aldyndaǵy sýret maǵan: «Balapanym, men seniń qorǵanyńmyn, aıaǵyńdy alshańdaı bas!» — dep jiger berip turǵandaı. Budan keıin Lenınniń san sýretin kezdestirdim. Biraq birde-biri dál osy sýretteı maǵan ystyq kóringen emes. Lenın atyn estisem, osy sýret kóz aldyma elesteı jóneledi. Báz baıaǵy maǵan qolyn kóterip, bolashaǵyma jol siltep turǵandaı.

Joq, bunym beker bolar. Lenınniń taǵy bir beınesi máńgi-baqı esimde qaldy. Ol — onyń qoladan quıylǵan ǵajaıyp alyp músini edi. Soǵystyń qyzý júrip jatqan shaǵy. Komandırimizdiń buıryǵy boıynsha, úsh jas jigit P qalasyna barlaýǵa bardyq. Bul qalaǵa nemis basqynshylary kirgeli eki kún bolǵan. Qaıtaryp alýymyz kerek. Biz shepten shyqqanymyzda tún tastaı qarańǵy edi, qalaǵa kire bergen kezimizde aı shyǵyp jan-jaǵymyz buldyrlana seleýlenip kórine bastady. Buryn barlaýǵa shyqpaǵan jasqa jaý ordasyna barý qandaı qorqynyshty! Árbir qaraıǵan butasynyń arasynda seni qaýip-qater kútip turǵandaı... Aıaǵymyzdy ázer basyp kele jatyrmyz. Aldymyzdaǵy aq sary jigit osy qalanyki. Ol qaıdaǵy joq bir tar kósheli, mas adamdaı myzǵymaı uıyqtaǵan qarańǵy buryshtardyń arasymen bizdi ertip keledi. Týǵan qalasynyń yqpyl-jyqpylyn bes saýsaǵyndaı biletinine kózimiz ábden jetýli. Júregimiz sál ornyǵaıyn dedi. Bir mezette bizdi basqaryp kele jatqan álgi jigit toqtaı qaldy.

— Qazir qalalyq baý-baqshaǵa jetemiz,— dedi ol sybyrlaı,— sodan keıin alań... Alańda turǵan áskerlerdi kóremiz de, keıin qaıtamyz, bul mańaıda nemis kúzetshileri kóbirek kezdesýi múmkin... Saq bolyńdar.

Biz demimizdi ázer alyp, aqyryn júrip kelemiz. Baý-baqshanyń asa bir aǵashy qalyń jaǵynan kirgendeımiz...

Basqaryp kele jatqan jigit taǵy da kilt toqtaı qaldy. Biz de toqtadyq. Jan-jaǵymyzǵa qaradyq, bálendeı qorqynyshty eshteńe kórinbeıdi. Tek baý-baqshanyń orta sheninde projektorlardyń ottary jarqyraı, mashınalardyń gúrili estiledi.

— Bular ne istep jatyr?—dedi jigit qınala sóılep.— Anaý alańda Lenın eskertkishi bar edi. Qala pıonerleri jylda qasyna gúl qoıatyn edi... Bul malǵundar sol eskertkishti...

Jigit sózin aıaqtaǵan joq, qalyń aǵashtyń arasymen, jemtigin ańdyǵan barys sekildi sybdyrsyz qımyldaı, alǵa umtyldy. Kóp keshikpeı úlken emenniń tasasyna kelip toqtadyq. Park ishindegi alań jap-jaryq. Osy alańda bolyp jatqan sýretten boıym dirildep ketti. Ón boıymdy bir ashý kernep, júregimdi jalyn sharpı jónelgeni.

Alań ortasynda elektr sáýlesi jazyq mańdaıynda oınap Lenınniń qola músini tur. Birinen soń biri jegilgen eki tanketkanyń artyna baılapty. Ón boıyn bilekteı jýan temir arqanmen aıqysh-uıqysh etip shandyǵan. Sirá, asyl músindi súıretip alyp ketpek sekildi nemister. Eskertkish mańynda jıyrma shaqty jaý soldattary men uzyn qara kapral kórinedi.

— Alǵa!—dedi kapral, ádeıi bizdiń kelýimizdi kútip turǵandaı.

Qos tanketka da gúrildeı alǵa umtyldy. Men Lenın babamnyń qulaǵan músinin kórgim kelmeı, jasqa tolǵan kózimdi jumdym. Azdan keıin baryp jerdeı basymdy kótermeı bastyq jigitimizge:

— Júr, keteıik!—dedim, óz únime ózim tunshyǵa.

— Sál shyda,— dedi jigit,— qara, qara, qandaı ǵajap kórinis! Mine músindi otyrǵyzsań, osyndaı etip otyrǵyz.

Men alań jaqqa qaradym. Kózimnen jastyń qalaı shyǵyp ketkenin bilmeı qaldym. Besjyldyqtyń alǵashqy kezinde som qoladan shombaldap quıǵan Lenınniń on tonnalyq músini ornynan da qozǵalar emes. Uly kesem nemisterge «Maǵan kúshteriń jetpeıdi!» degendeı myzǵymastan jaıbaraqat tur. Bar kúshimenen alǵa qaraı umtylǵan qos tanketka naǵyz bir myqty ashaǵa shynjyrmen baılanǵan qos qanshyq ıt tárizdi, qansha alǵa qaraı umtylsa da, bir adym ilgeri attaı almaı, bulqan-talqan bolýda.

Erteńine biz qalany aldyq. Músin sol jerinde áli tur eken. Nemisterdiń qolynan tek ony sál qısaıtý ǵana kelipti. Lenınniń osy aıbarly qola músini bizdiń jeńilmestik beınemizdeı máńgi esimde qaldy.

Uly kósemniń osy eki beınesi kóz aldyma elestegen saıyn, kári ájem de elesteı jóneledi.

Eń alǵashqy mektepke barǵan kúni, sabaqtan shyǵa úıge júgirdim. Esik aldynda ájem kútip otyr eken. Jerden jeti qoıan tapqandaı, men aptyǵa sóılep, ájemniń moıyna asyldym.

— Áje, men búgin Lenındi kórdim!

— Qoıshy, qalqam?

Jaǵasyna qyzyl shúberek taqqan, qara paltosy bar. Qolyn joǵary kórsetip maǵan ósıet aıtyp tur! Aıtyp turǵanym sýret týraly ekenin ájem de uqty. Mańdaıymnan súıip:

— Qandaı ósıet eken, qulynym?

— Muǵalim aıtty: «Oqy, oqy, oqy» dep tur deıdi.

— Olaı bolsa, Lenın babańnyń ósıetin oryndaısyń ǵoı?

— Oryndaımyn! Senbeseń, ant bereıin, ollahı-bellahı, oryndaımyn.

Ájem kúldi.

— Joq, qalqam, sen antty eskishe emes, jańasha ber.

— Jańasha qalaı deıtin edi? Bilmeımin ǵoı...

Ájem taǵy mańdaıymnan súıdi.

— Jańasha «Lenın babamnyń atynan ant etemin» deıdi.— Sóıtti de, ol meni baýyryna qysyp:—Bul antty beretin keziń de keler. Pıoner de bolarsyń, komsomolǵa da kirersiń... Al senen, qulynym, ázirge bir-aq qana tilegim bar.

— Qandaı tilek?

— Balany qazaq jastan úıret deıdi ǵoı. Durys aıtady. «Asyl — tastan, aqyl — jastan». Tilerim, qulynym, Lenın babańdaı sózińde turǵysh, tabandy bolyn ós. Ol jalǵyz seniń ǵana qorǵanyń emes, búkil halyqtyń kósemi. Kedeı tabynyń danyshpany. Sonyń jolynan taıýshy bolma! Eger Lenın ósıetin oryndaý úshin jan pıda ete alar er bolyp ósseń — kári ájeńniń bar tilegin oryndaǵanyń!

Ájemniń osy sózi talaı tar jol, taıǵaq keshý, aýyr kezeńde san ret esime tústi. «Lenın ósıetin oryndaý úshin jan pıda ete alar er bolyp ósseń — kári ájeńniń tilegin oryndaǵanyń!» Bul sóz meni bolat qanjar maıysar syn saǵattarda, Lenınshil jas atyma kir juqtyrmaı berik shyǵýyma sebepker boldy.

Qaıran ájem, nemeresiniń basyna aýyr kún túserin bilgendeı, meni kúni buryn qaıraı bergisi kelgen eken! Bul jaqsylyǵyńdy esh ýaqytta da umytpaspyn!

Fashıs soldattary Lenın eskertkishin qulatpaq bolǵan kúni kári ájem taǵy esime tústi. Gete, Shıllerdi oqyp, Bethoven, Mosartty tyńdaǵan uly halyqtyń soldat kıimindegi uldarynyń Lenın qasıetin saýatyn ázer ashqan qazaqtyń kári kempiri qurly uqpaǵanyna tań qaldym. Meniń ájem: «Lenın — búkil adamzattyń shamshyraǵy»,— dese, bular sol shamshyraqtyń ózge jurtqa túsip turǵan sáýlesin sóndirmek! Qandaı nadandyq! Qandaı aıýanshylyq!

Otarba zyrlaı túsedi. Men endi adamgershilikti aıaqqa basyp, Gıtler sońynan ergen nemis balalarynyń qylyǵyn, sana-sezim turǵysyn túsingim keldi. «Bulardy osynshama qan isherlikke jetektegen qandaı kúsh?»— deımin ózime ózim suraq qoıyp. S.óıtem de jaýap beremin: «Kúsh bireý-aq : Gıtler óziniń sońynan ergen esýastaryna olardyń ózge ulttardan erekshe týǵanyn, basqa ulttardyń bularǵa qul bolýǵa tıisti ekenin mılaryna qondyra bilgen. Ultshyldyq ózge ulttan ózin artyq sanaıtyn shovınısik — pasyq sezim, biraq doly sezim! . Bul sezim adamdy tek tákapparlyqqa, er kókirektikke, ezge halyqty mensinbeýge tárbıeleýmen birge, esýas jarym esterdi qanypezerlikke, basqa adamdardyń tirshiligine qan qumarlyqpen qarap, olardy aıamaýshylyqqa baýlıdy».

Ań taqylettes adam ańnan da beter qıanatshyl, qan isher keledi. Nemis fashıseri — solar. Olardyń pıǵyly, qylyǵy, minez-qulyǵy, ustaǵan joly — bári arızm teorıasyna, ózgeden artyqpyz degen ıdeıaǵa baǵynǵan. Sol ıdeıany aqtap shyǵý úshin olar ózgelerge degen qandaı qıanattyq, jaýyzdyq, aıýandyq iske bolsa da barady. Olardy bundaı qıanatqa jetkizbeýdiń jalǵyz joly — qurtý!

«Kekke — kek! Qanǵa — qan!» Nemis-fashıst basqynshylaryn aıamasqa men de belimdi bekem býamyn. Tabansyzdyq kórsetpeske ant etem. Óıtkeni men Lenın urpaǵymyn. Eshkimge qul bolýǵa kónem degen oıym joq. Óz basymnyń azattyǵyn, halqymnyń azattyǵyn qan maıdanda qamsyz qorǵaýǵa mindettimin. Osyndaı sheshimge kelem de, qaıtadan jol boıyna qaraımyn. Otarba burynǵy qalpynsha zyrlap keledi, telegraf baǵanalary da sol burynǵysynsha birin-biri qushaqtaı qulap jatyr. Órmek júzi aýǵandaı, baıqaımyn, jol mólsherinen aýyp bara jatqan sekildimiz. Alǵashqy kúndegideı emes, qazir toǵaıly ózen, orys poselkeleri kezdesedi. Kúnbatysta júrip jatqan qan maıdannyń bul araǵa ázir salqyn jete qoımaǵany seziledi. Ár jerde shóp shaýyp jatqan oraqshylar, ózen jaǵalaı balyq salyp, ne bolmasa shýyldasa sýǵa shomylyp júrgen balalar kórinedi. Áne, ana bir kóshemen bir top poselke adamdary ketip barady. Erkek-áıelderi aralas. Aldarynda syrnaıshy. Eki úsh áıel toptan ilgeri shyǵyp, qoldaryndaǵy: oramaldaryn bulǵaı bılep, án salady. Bul top, shamasy, bir aıaýlysyn maıdanǵa júrgizgeli jatqan top sekildi. Toı-dýman sol jigitti shyǵaryp salý áreketi ekeni sózsiz. Óıtkeni toptyń ortasyndaǵy uzyn boıly jigittiń arqasynda tańýly qapshyǵy bar, bıleýshi qyz-kelinshekter de álsin-álsin sonyń qasyna úıirilise túsedi.

Otarba keı poselkeni janaı ótedi. Mundaıda jol shetinde turǵan biren-saran boıjetken qyz balalar kezdesip qalady. Olar kezderi jaýdyrap, qoldaryn bulǵap, bizderdi shyǵaryp salady.

Osyndaı qyzdardy kergende, júregim ýdaı ashyp keledi. Aqbaıan eń bolmasa osynaý beıtanys qyzdar qurly qol bulǵap qalýǵa jaramady-aý!

Qaýip-qaterli qandy joryqqa attanyp bara jatqanda súıgen adamyńnyń «tez qaıt!» dep artyńnan jylap qalǵanyna ne jetsin! Átteń, átteń, ne kerek, ıt Áljan, sen maǵan bul kúndi kóp kórdiń-aý! Eger maıdannan aman qaıtar kún týsa!..

Sonda ne istemeksiń? Ony qyrasyń ba, joıasyń ba? Álde Bekejan sekildi syrtynan urlanyp kelip mert etesiń be?

Amalsyz erinimdi tisteımin. Bunyń biri de meniń qolymnan kelmeıtinin bilemin. Atym syry ózime málim. Óz minezim ózime aıan. Men betpe-bet kelgen jaýdan ǵana qoryqpaımyn. Al qazir betpe-bet keletin jaý Áljan emes, nemis soldattary. Óshti sodan alý kerek. Áljanǵa ketken qyz namysy emes, nemis basqynshylaryna ketkeli turǵan Otan, el namysyn oılaý kerek. Men Áljandy da, Aqbaıandy da tezirek qıalymnan qýamyn.

Biraq tiliń ushynda kúrmelip turǵan ánińdi, júregiń túbinde jatqan aýyr qaıǵyńdy qalaı umytarsyń! Meniń kóz aldyma Aqbaıan qaıta-qaıta elesteı beredi. Men ony kórgim kelmeı, kózimdi jumamyn. Ol odan ári ap-aıqyn bolyp dál qasyma kelip tura qalady. Sasqanymnan mańdaıymnan burshaqtap shyqqan terimdi súrtip, qatty kúrsine demimdi alamyn.

— Jigitim, nege kúrsindiń,— deıdi maǵan, ózge jastarǵa aıtyp otyrǵan áńgimesin toqtatyp, buryn Halhın Gol, Hasan kóliniń basynda urysta bolǵan, bizdi ákele jatqan orta jasqa kelip qalǵan starshına.

— Ǵashyǵy esine túsip kúrsinip tur,— deıdi men úshin jaýap berip bir qýaqy jigit.

Ózge jastar dý kúledi. Bunda kúlerlikteı eshteńe joq bolsa, da men ashýlanbaımyn, aqyryn ezý tartamyn. Ózgelerdiń de ózimdeı ekenin bilemin. Qaısy bolsa da kóńildegi ýaıymdaryn kúlkimen jasyrǵysy keledi.

— Jigitim, maıdanǵa attanǵan adamǵa qaıǵy serik bola almaıdy,— deıdi starshına,— jaý jigittiń qaıǵysynan emes yzasynan, ashýynan qorqady. Kúrsinýdi qoı, odan da bizge qosyl. Áńgimemizdi tyńda, bul seniń aldaǵy aıqasyńa kerek bolady.

Men ún-túnsiz baryp jigitterdiń janyna otyramyn. Áńgime tyńdasam Aqbaıandy umytarmyn dep úmittenemin.

— Iá, sosyn ne boldy, starshına joldas?— deıdi álgi men úshin jaýap bergen qýaqy jigit úzilip qalǵan áńgimelerin qaıta! jalǵastyrǵysy kelip.

Starshına kesteli dorbasynan mahorka alyp, gazetke asyqpaı orady da, shylymyn aýzyna salyp, qasyndaǵy jigitke betin taıady. Anaý qaltasynan shyrpysyn alyp, tez onyń shylymyn tutatty. Starshına kógildir tútindi joǵary qaraı býdaq-býdaq burqyrata jiberdi de:

— Ol kezde biz avtomatty bilmeıtinbiz,— dedi áńgimesine kirisip,— komandırlerimiz desant áskerimen, kóbinese japon soldatymen qoıan-qoltyq kelip qalǵanda qoldanylatyn dzú-do, sambo sekildi tásilderge úıretetin.

— Qoıan-qoltyq alysqan shaqta kimniń kúshi basym bolsa, sol jeńedi ǵoı,— dedi janynda otyrǵan jas bala jigit,— bu jaǵynan, árıne, bizge eshkim de shaq kelmeıtin shyǵar...

— Oı, tipti olaı emes, balaqan,— dedi starshına ezý tartyp kúlimsireı, shylymyn bir soryp qoıyp,— qandaı aıqas bolsa da, aqyl men aıla jeńedi. Árıne, qara kúshtiń de kómegi bar. Biraq ol eki adam jeme-jemge kelip, qoıan-qoltyq alysa túskende ǵana. Al jaý seni mundaı jaǵdaıǵa jetkizbeýge tyrysady.

— Árıne ǵoı.

— Desant bólimi birneshe zvenodan qurylady. Ár zvenoda úsh adamnan. Jaýmen qoıan-qoltyq alysýǵa týra kelgende osy úsh adam súıir jaǵy jaýǵa qaraǵan úsh burysh tárizdenip aıqasqa shyǵady. Úsh buryshtyń jaýǵa qarsy mańdaı aldy súıir jaǵynda eń álsiz, ne áli soǵysta tájirıbesi joq jigit bolady. Ol eshkimdi óltirip jarytpaıdy. Bar mindeti — óziniń qarsy aldynan, búıirinen tónip kelgen jaý soldatyna toıtarys berý. Ózine shúıilgen myltyqtyń ushynan, ne qylyshtan saý qala bilý ǵana. Al úsh buryshtyń artqy eki buryshynda kele jatqan eki jigit aldyndaǵy bala jaýyngerge tónip soldattardy qaǵyp tastap otyrady. Osylaı bir adamdaı qımyldaǵan úsh jigitti qandaı jaý bolsa da ala almaıdy.

— Iapyrmaı, á!—Men qoıan-qoltyq alysyp, tym-tyraqaı eki jaq bir-birine tap qoıady eken desem...

— Ondaı da bolady. Biraq qoıan-qoltyq alysýda da tártip pen tásil jeńedi.

— Oǵan sóz bar ma! Biraq nemis basqynshylarymen alysýda negizgi kúsh oq qoı.

— Árıne. Demek, qoıan-qoltyq alysýdyń da tásilderin bilip qoıǵan jón. Bul, ásirese, barlaýshylarǵa óte kerek-ti.— Starshına shylymyn soryp, kenet oılana qaldy. Biz de onyń oıyn bilgen joqpyz. Álden ýaqytta baryp:—Áńgime jańaǵy qazaqtyń batyr jigiti jaıynda edi ǵoı,— dedi,— aty Hasen edi. Iá, Hasen Bekejanov bolatyn. Uzyn boıly, eki ıyǵyna eki kisi mingendeı, keń jaýyryndy qara tory jigit edi. Meniń zvenomda Medoev degen tórtbaq kelgen bir osetın jas soldatymen osy ekeýi... Qaýip-qaterli jerge eń aldymen Hasen barady. Bul joly da solaı boldy. Bizdiń zvenoǵa japon áskeri bekingen bir kishkentaı poselkeniń kúnshyǵys qorǵandaǵy kúzetin joıý tapsyrylǵan. Tapsyrmany oryndaý nıetimen biz poselkege tıe beris jerdegi bir saıǵa kelip bekindik, kórip jatyrmyz, japon kúzetshisi qorǵannyń ústinde ersili-qarsyly tynym almaı selteńdep júr... Mindetimiz — osy kúzetshini dybys shyǵarmaı kózin joıý. Sodan keıin óz áskerlerimizge habar bermekpiz. Qyzyl erler osy joly ashylǵan qorǵannan eshteńeden habarsyz jatqan poselkedegi japon polkine lap qoımaq.

— Iá, ony qalaı joımaq boldyńyzdar?

Jospardy Hasen aıtty. Ol eńbektep baryp, qorǵandaǵy kúzetshini qurtpaq boldy. Medoev menen habar kelgenshe jatqan jerinen qozǵalmaıdy. Men Hasenniń sońynan eńbektep otyryp qorǵannyń tómengi jaǵyna jetip jatýym kerek. Hasen kúzetshini joıǵan kezde, ol maǵan habar beredi. Men Medoevke habarlaımyn. Medoev polkke jetkizedi. Bizdiń bulaı, úsheýmiz úsh jerde bolýymyz qaýipsizdigimiz úshin de kerek. Áldeqalaı bireýimiz jazataıym bola qalsaq, ezge ekeýimiz aman qalamyz. Qysqasy, osylaı jospar quryp iske kiristik. Ústimizde shópten aıyra almastaı kóz baılaǵysh jasyl halat. Hasen elý metrdeı uzaǵanda men de eńbekteı jóneldim. Kózimdi ókshesinen almaımyn. Aıtqan jerine baryp ún-túnsiz jatyrmyn. Biraq Hasen qorǵanǵa kirip alyp, ún-túnsiz jatqan tárizdi bolyp kórindi maǵan. Japon soldaty sol burynǵy qalpynsha selteńdep áli qorǵan basynda ersili-qarsyly júr. Ýaqyt etip barady. Hasenim qozǵalar emes. Qobaljıyn dedim. Men kútpegen bir zaqymǵa ushyramasa jarar edi dep oılaımyn. Ári jatyp, beri jatyp, táýekel dep qorǵanǵa taıaı tústim. Etegine jettim. Sol kezde qorǵan basynda júrgen kúzetshi soldatym:

— Starshına joldas, sizge ne bolǵan? Medoevke nege habar bermeısiz?—dedi tunshyǵa kúbirleı.

Japon kúzetshisi degenim Hasen eken. Odan bir sekýnd te kózimdi alǵan joq edim, qaı arada japon soldatyn qurtyp, óziniń tebe basyna shyǵa kelgenin osy ýaqytqa deıin de bilmeımin. Barlaýshy dep mine osyny aıt. Er de, epti de edi!

— Ǵajap jigit eken!

— Iá, sosyn ne boldy?

— Sosyn ne bolýshy edi. Men Medoevke habar berdim, Medoev polkke jetkizdi... Jarty saǵattan keıin japon garnızonynyń kúl-talqanyn shyǵardyq.

— Ol jigit qazir qaıda?

— Halhın-Goldan keıin jaıaý ásker ýchılıshesin bitirip, leıtenant atyn aldy. Qazir nemis basqynshylarymen soǵysyp júr. Jaqynda gazetten onyń taǵy bir erligin oqydym.

— Qoıyńyzshy?!

— Tiri eken ǵoı!

— Qandaı erlik istepti?

— Barlaýda júrip qolǵa túsip qalypty. Qolǵa túsirgen nemistiń alty soldaty onyń búkil qarý-jaraǵyn alyp, buryn qazaqty kórmegendikten, ortalaryna qorshap tań qalysyp, keleke etip turǵandarynda, jalǵyz ózi olarǵa tap beripti. Janynda turǵan bir nemis soldatyn ishten teýip qulatyp, bireýin tumsyǵynan uryp qan josa etip, úshinshisin ókpe tustan berip taldyryp tastapty. Qarýsyz adamnyń mundaı qımyl kórseterin kútpegen, qannen-qapersiz turǵan ózge nemis soldattary sasyp qalyp, Hasen talyp jatqan nemis soldatynyń biriniń avtomatyn ala salyp, bárin birdeı, qoıdaı jýsatyp, ózi aman-esen tobyna kelip qosylypty.

— Jigit-aq eken!

Qashqan jaýǵa qatyn er degen, nemister kóp bolsa da, eshteńe isteı almaǵan ǵoı?

— Ne istesin? Kútpegen jerden qarýsyz adam ózderine tap bergen soń sasyp qalǵan da!

— Mundaıda kim buryn qımyldasa, jeńis sonyń jaǵynda ǵoı.

Men de Hasenge ishteı rıza boldym. Hasenniń kózsiz erligi meniń máńgi jadymda qaldy. Eki aı ótkende onyń sol qımylyn men de paıdalandym. Sonda dál baryp, Hasenniń erligin biz sekildi jas jaýyngerlerge úlgi etip shertken mosqal starshınaǵa ishteı alǵysymdy aıttym.

Kún ekintige aınalyp bara jatyr eken. Starshına áńgimesin doǵaryp, kelesi stansıadan kezekshilerge qaınaǵan sý alýdy buıyrdy. Dál osy kezde buryshta otyrǵan jas jigit janyndaǵy syrnaıyn alyp, bezildete jóneldi. Biz qosyla kettik:

Attan, jastar, qan maıdanǵa,

Qaınap boıda qandy kek!

Bolmaıyq qorqaq biz mundaıda,

Tosylsyn oqqa kókirek!

Men jan-jaǵyma qaradym. Jańa ǵana starshınanyń áńgimesin ertegideı kórip qobaljı uıyp tyńdap otyrǵan serikterimniń júzinen endi basqa bir saz kórdim. Qabaqtary túıilip, kózderinde sónbes jalyn oınap, óleńdi aıtqan saıyn, jaýǵa shabardaı qaharlana túsken.

Bular — Lenın urpaqtary. Bastaryna kún týsa, qaısysynyń bolsa da, qolynan Hasenniń erligi keledi. Bulardy jeńý qıyn. Kim bularǵa ajal oılasa, ezderi osylardyń qolynan ajal tabady.

Dál osy sátte maǵan taǵy bir oı keldi. Ol oıym — óz basym, Aqbaıan jaıy edi. Aýyr sheshim, kerekti sheshim ózinen-ózi týdy. Mynaý otyrǵan jastar bári de men sekildi emes pe? Bulardyń árqaısysynyń da meniń Aqbaıanym tárizdi Aqbaıany bar ekenine kúmándanýǵa bola ma? Árıne, bolmaıdy. Soǵan qaramaı, qaısy bolsa da, maǵan uqsap, saly sýǵa ketip opyq jep otyr ma? Al meniki ne? Joq, bunym jigersizdigim eken.

Osy mınýttan bastap, el basyna kún týǵanda, qara bastyń qaıǵysyna berile berýimdi kúná dep taptym. Endigi bar kúshimdi, bar ar-namysymdy Aqbaıandy joqtaý emes, Otanymdy qorǵaýǵa jumsaýǵa ishteı ant ettim.

Uly tilek meniń dertime shıpa bolyp, kóńilime bir asaý jiger berdi. Men de óleń aıtyp otyrǵan serikterime baryp qosyldym. Óz basyńnyń qaıǵysyn Otan qaıǵysyna jeńgizý bu da úlken erlik. Dál osy sátte men de ózimdi sol erliktiń ıesimin dep tanydym.

Otarba kúnbatysqa qaraı asyǵa zyrlaı túsýde. Tezirek maıdanǵa jetip jaýdan kek alsaq degen arman júregimizdi órtep biz de asyǵýdamyz.

Elden shyqqanymyzǵa bir jeti ótken shaqta, biz de maıdan júrip jatqan soltústik kúnbatys soǵys aýdanyna taıap qaldyq.

III

— Jaqsy jatyp, jaıly turdyńyz ba?— dedi bólmeme kirgen Bátıma, meniń oıaý jatqanymdy kórip.— Búgin qalaı uıyqtadyńyz?

— Kúndegimnen táýirleý. Adam jata – jata ábden jalyǵady eken. Dáriger ýádesinde tursa, maǵan turýǵa ruqsat etpekshi edi ǵoı.

Bátıma qoltyǵyma termometrin qoıdy. Kúlimsireı betime qarady.

— Onysyn qaıdam. Áıteýir, keshe Aqbaıan jeńgeıge sizge jolyǵýǵa taǵy ruqsat etpeı jiberdi ǵoı. Sonysyna qaraǵanda...

— Aqbaıan kelip pe edi?

— Iá, kelgen. Siz jatqaly aıǵa taıap qaldy ǵoı, sodan beri bes-alty ret keldi.

Júregim jylyp ketti. «Qıimniń jańasy, dostyń eskisi jaqsy degen osy da. Qaıtsyn, menen bóten onyń kimi bar?»

İshtegi qýanysh syrtyma teýip, betime, sirá, tym aıqyn shyqqan bolýy kerek, Bátıma tomsara qaldy. Odan saıyn qýana tústim. Bıshara, «Aqbaıan keldi» degen sózge meniń nege ishpeı-jemeı toıyp qalǵanymdy qaıdan bilsin! Áli de sol baıaǵy aramyzdaǵy shala bitken sózdiń aıaǵyn kútip júr me eken? Joq, Bátıma, maǵan ol áńgime sol kúni-aq bitken...»

«Aqbaıan keldi» degendi estip, osynshalyq qýanǵanymdy unatpaı qalǵan Bátıma qabaǵyn sál shytty.

— Árkimniń bir armany bar,— dep kúbirledi.

Árıne, bul sóz maǵan arnalǵan. Ony men birden túsindim.

— Sonda meniń qandaı armanym bar dep oılaısyń?

— Qaıdam...

— Sonda da?

Árkim óziniń qol jetpesin arman etetin tárizdi. Mysaly, búkirdiń eń úlken armany shalqasynan jazylyp bir jatý deıdi ǵoı...

Men myrs etip kúlip jiberdim. «Joq, Bátıma meniń armanym jaıynda emes, óziniń armany jaıynda aıtyp júr. Rasymen sondaǵy maǵan aıtqan syry shyn armany bolǵany ma?» Sózdi men qaıtadan Aqbaıanǵa burdym.

— Doktor ony beker maǵan jolyǵýǵa ruqsat etpeıdi...

— Sebebi bar shyǵar.

— Qandaı sebep?

— Onysyn ózi biledi de...

Bátıma kenet myrs etip kúldi. Men odan:

— Nege kúldiń?— dep suradym.

— Jaı ánsheıin... Bir qaıǵyly oqıǵaǵa...

— Adam qaıǵyly oqıǵaǵa kúledi me eken?

— Árıne, kúlmeıdi. Men erkekterdiń keıde shyn mahabbat pen ótirik mahabbatty aıyra almaıtynyna kúlemin...

— Sonda bul sóziń men jaıynda ma?

— Joq, bul sózim tórtinshi bólimdegi jigittiń áńgime etken adamy jaıynda...

— Ol adam ne istepti?

— Bálendeı qyzyq eshteńe de joq... Degenmen tyńdaǵyńyz kelse, aıtaıyn. Almatyda Aqys degen bir qyzmetker óziniń sekretar áıelin jaqsy kóredi eken. Jas kelinshek te ol dese janyn qoıarǵa jer tappaıdy mys. Birin-biri jaqsy kórgendigi sonshalyq, arasyndaǵy baılanys uzaq jylǵa sozylypty. Álgi kisi jasy kelip qalǵanyna qaramastan, anda-sanda sekretar áıeliniń úıine ońashada baryp júredi eken,— Bátıma taǵy da jymıa kúldi.— Ár barǵan saıyn, bir jasaryp qalatyn kórinedi...

Men ańǵarmaı, óz oıymdy aıtyp qaldym.

— Jasy kelgen erkek mahabbatqa turaqshyl keledi ǵoı.

— Solaı ma?— Bátıma maǵan jalt buryldy.— Ol bir jaqsy qasıet eken. Buryn bilmeıtin edim... Al jas áıel she? O da sondaı turaqshyl bola ma eken?

— Mundaı zat árkimniń minez-qulqymen baılanysty ǵoı. Kárini súıgen jas az ba? Bátıma tomsara jaýap berdi.

— Ras. Bireýdi uzaq jaqsy kerý minezben baılanysty. Dál men ózim álgi sekretar áıeldeı bola almas edim.

— Bátıma meniń suraǵymdy kútpeı, asyǵa qoltyǵymdaǵy termometrdi alyp qarady da:

— Búgin ystyqtyǵyńyz oıdaǵydaı, otyz alty jarym gradýs,— dedi de, úıden tez-aq shyǵyp ketti.

Keı adam ne bosa sony óz basyna joryǵysh keledi,— ondaı jan emespin. Óz basym tek jaqsylyqqa ǵana senemin. Ómirdiń ózi de sol jaqsylyq úshin jaralǵan emes pe? Uzaq jyl jaqsy kórgen Aqbaıanym jaıynda kóńilimde tıtteı kúdik týǵyzýymnyń ózi jamandyǵymdy kórsetpeı me? Árıne sóıter edi.

Bátıma aıtqan qaıdaǵy joq áıeldiń istegen jaman isin endi oıymnan tez shyǵarýǵa tyrystym. Bunym tipti jaqsy boldy. Kóńilimdi torlaı bastaǵan tuman tarap, kókiregimdegi Aqbaıanǵa degen mahabbat kúni qaıta shyqty.

Jaqsy kórý! Eger adam birin-biri jaqsy kermese, qasqyrdan da artqan qan qumar bolyp keter edi. Jaqsy kórý degen bir uly qasıet. Bul qasıettiń ezi de eki túrli bolady. Jalpy adam balasyn jaqsy kórý bar da, jeke adamdy jaqsy kórý bar. Jalpy adam balasyn jaqsy kerip, onyń baqyty úshin kúresý ol úlken júrekti alyptardyń isi. Ondaı adamdar Brýno, Galıleı tárizdenip otqa kúıip, Lenın, Dzerjınskıı sekildenip qandaı mehnatqa bolsa da shydap, bar ómirlerin sol adam baqyty úshin sarp ete alady. Aleksandr Matrosov pen Sultan Baımaǵambetov tárizdi, kókiregin oqqa tóseı; Gagarın men Tıtov qusap, tuńǵıyq, qara muhıt kosmosqa da usha biledi. Bundaılar — aıyryqsha jandar. Al jeke bireýdi jaqsy kórý, sol úshin baryńdy aıamaý — bárimizdiń de qolymyzdan keletin erlik. Kim óziniń ata-anasyn, týǵan baýyrlaryn jaqsy kórmeıdi? Solar úshin jan aıamaı eńbek etkisi kelmeıdi? Kim óziniń súıgen adamy úshin syn saǵaty týsa janyn qurban etýden bas tartady? Menińshe, bul qaısymyzdyń bolsa da qolymyzdan keletin is. Biraq bireýdi jaqsy kórý, unatý bar da, ne bolmasa ony shyn júrekten ólerdeı súıý, onysyz ómir súre almaıtyndaı ǵashyq bolý bar. Jan-tánimen súıý, ǵashyq bolý menińshe adamda bir-aq ret kezdesetin qasıet. Álde men sondaımyn ba, áıteýir ózim ómirde bir-aq mártebe ǵashyq bolǵan tárizdimin. Jasy kelgen adamǵa «súıip edim, ǵashyq bolyp edim» degen sózdi aıtýdyń ózi de ersi tárizdi, biraq bastan ótken isti aıtý aıyp pa? Aıyp emes qoı deımin. Sondyqtan, oqýshym, senen syrymdy jasyrǵym kelmeıdi. Ǵashyq bolǵanym tek Aqbaıan bolsa, unatqanym, jaqsy kórgenim ózimniń soǵystan keıin úılengen jubaıym Tatána edi. Árıne júrek dastarqan emes, kóringenge jaıyla bermeıdi. Áıtse de, Aqbaıan dep kúıgen júrek Tatánaǵa aq dastarqandaı adalynan jaıylǵan. Onyń sebebi de bar, sońynan aıtyp berermin. Aqbaıannyń kúıiginen órtengen júrek Tatána dep tynyshtaldy, aýyr keselden shıpa tapqandaı saıalady. Biraq bizdiń qýanyshymyz da máńgilik bolmady. Ajalǵa zań joq. Osydan bir jyl buryn Tatána qaıtys bolǵan. Onyń ólimi maǵan qatty batty. Adam keıde shyn ǵashyq bolyp qosylmaǵanmen, eger birin-biri unatyp tabysqan bolsa, birge otasqan ómirleriniń ishinde birin-biri syılap, biriniń kóńilin biri qaldyrmaı ótse, bulardyń da mahabbaty shyn ǵashyqtardyń mahabbatyndaı aıaýly keledi. Bizdiń, Tatána ekeýmizdiń, aramyz da osyndaı jaǵdaıǵa aınalǵan edi. Sondyqtan da onyń ólimi qatty batty. Biraq máńgilik qaıǵy joq janymnyń qasireti de qaraıa bastaǵan baqyrdaı birte-birte kúńgirttene tústi. Múmkin, buǵan sebep, bizdiń aramyzdaǵy mahabbat shyn altyn emes, óz qolymyzdan altyn etken, altyn tústes mys boldy ma eken? Bul álde, qaıǵyny tez umytatyn minezimmen baılanysty ma, áıteýir, ótkennen góri, men aldymdy kóbirek oılaıtyn boldym. Ómir degen qaı jaǵynan tatsań da, birdeı tátti shaqpaq qantpen teń emes pe, óziniń sulý sánimen, kóńilińdi tolqytar ásem ánimen meni qýanyshty qushaǵyna tarta berdi. Mine, osy kezde Bátımamen kezdestim.

Tatána qaıtys bolǵanyna jarty jyldan asyp ketken. Jazdyń bir ádemi kúni edi. Qubyla jaqtan samal jel soǵyp, asfált kósheli tas qalany jibek torǵynmen japqandaı jaıma-shýaq bolyp turǵan. Mundaı kún bul arada óte sırek kezdesedi. Orman toǵaıy az, tas ólkeniń qysy qatty, jazy ańyzaq ystyq, jeldi keledi. Jáne bul burynǵy soǵys aldyndaǵy taıyz shahtysy bar shaǵyn poselkeli Mysqazǵan emes. Bir shetinen bir sheti at shaptyrym, tórt qatar sándi úımen áshekeılengen tas kesheli, on myńdaǵan jumysshysy bar alyp qala. Qybyrlaǵan adam, ersili-qarsyly aqqan avtomashınalar. Ystyq kúnderde janyńdy qoıarǵa jer tappaısyń. Qur ǵana kóshege tóselgen asfált emes, qalany qorshaǵan sonaý jyqpyl tasty búkil qyrqa, tóbelerdiń bári qyzady. Bul qyzý ystyq jelge qosylyp, qalanyń shetinen alyp kórik jalyny úrip turǵandaı bolady, Jurttyń mundaı kúni jan saqtaıtyn jeri — kóldeneńi on shaqyrym, uzyndyǵy bes shaqyrym, darıaǵa bergisiz, qoldan jasalǵan kól jaǵasy. Mysqazǵannyń soltústik jaǵyndaǵy Óndir ózenin bógep, úkimet sol araǵa soǵystan keıin mys kenin baıytatyn úlken fabrıka men mys qorytatyn zavod salǵan. Ózen bógelgen jerde shalqyǵan darıa kól paıda bolǵan. Kóp bolǵanda qandaı! Sýy kez jasyndaı móp-móldir. Arqanyń aspanyńdaı. Oıpattaý kelgen jaǵasy qumaıt. Qala jurty demalys kúni osylaı qaraı aǵylatyn. Bireýler sýǵa shomylady, al qaısysy kók tolqyndy kól betinde jelqaıyq, eskekti qaıyqtarmen serýendeıdi. Baǵzy bireýler qumdy jaǵaǵa jatyp kúnge kúıedi. Áıteýir árkim-aq, demalys kúnderin osy kól jaǵasynda shamalary kelgenshe kóńildi ótkizýge tyrysatyn.

Tatána barda ekeýmiz osy jaǵaǵa jıi baratyn edik. Jubaıym qaıtys bolǵannan beri ádettegi serýendeýimdi tipti umytqan bolatynmyn.

Sol bir ádemi jaıma-shýaq qońyrqaı kúni ańsarym aýyp avtobýsqa minip, jarty saǵatta osy araǵa keldim. Búgin de kúndegisindeı byjynaǵan kisi. Naǵyz Qara teńizdiń jaǵasyndaǵydaı. Kóbi jaǵany qýalaı júgirgen bala-shaǵa. Móldir sýdy birine-biri shashyp máz-meıram qyz ben jigit. Áldekimniń qýana shyqqan kúlkisi, serigin shaqyrǵan erke daýysy estiledi. Jaǵa tolǵan shat-shadyman. Men sırek taldy aleıamen keldiń qumaıt jaǵasyn janaı kele jatyrmyn. Anda-sanda jaǵadaǵy jurtqa qarap qoıam. Sýǵa shomylaıyn desem, jastardan bos jer kózime túse qoımaı keledi. Jastar arasyna barýdy ózime laıyqsyz kórem. Kóńili aram kári ógiz jas buzaýlarmen birge jaıylady. Men ondaı jan emespin ǵoı. Jasyń kelip qalǵannan keıin, sylańdaǵan qyz-bozbalanyń arasyna kirý adamǵa bir túrli ersi kórinedi eken. Osylaı kele jatqanymda, ortadaǵy aleıadan aldyma taldyrmash deneli bir áıel kelip tústi. Júzin ańǵarmaı qaldym. Ústinde aq jibek kóılegi bar. Qolynda kishkentaı qara shamadan (mundaı shamadandy ádette shashtarazdar men dárigerler ustap júredi). Qypsha bel, aıaǵy oqtaýdaı túzý, dene músheleri birine-biri sáıkes, uzyn qol, qysqa moıyn emes, Jalpy boı bitisinde, kele jatqan júris-turysynda erkek adamnyń birden ańǵaratyn garmonıa sulýlyq bar. Meni ásirese tań qaldyrǵan áıeldiń syrtqy dene qurylysy emes, onyń shashy boldy. Toqpaqtaı órgen qos burym qolań shashy tobyǵyna jetedi desem, ótirikshi bolmaspyn. Sholtıta kesip, merınos qoshqarynyń júnindeı buıralap, áıtpese báıgige shabar attyń quıryǵyndaı art jaǵynan kekjıte baılap tastaǵan kelte shashtarǵa úırengen kózime jerge shubatylǵan myna qos burym ystyq kórindi. Ózenniń, qansha tereń bolsa da, túbi; taýdyń, qansha bıik bolsa da, tóbesi bar. Qaıǵyń, qansha aýyr bolǵanmen, o da sheksiz emes, aldyńǵy áıeldiń bulańdaı jerge túsken uzyn shashy kóńilimdi aýdara berdi. Qazaq «qus qanatymen, áıel shashymen sulý» deıdi. Bul áıeldiń júzin kórmesem de, tek osynaý shashynyń ózine máz boldym. Bunym jigittik sezimimniń oıanýy emes. Kórkem zattyń árqashan da kóńilińdi tolqytatyn ádeti. Bul bir jan tynyshtyǵyn buzǵan sulý kórinistiń eriksiz bılep ketken áseri edi. Mundaı shash ıesiniń túri de ádemi bolýy kerek. Kenet endi onyń túrin de kórgim kelip ketti. Aıaǵymdy jyldamyraq basa tústim. Áıtse de ózimnen-ózim qysylyp toqtaı qaldym. Qyz balanyń sońynan júgirgen jas jigitteı, elýge taıaǵanymda, beıtanys áıeldiń júzin kóremin dep bulaı enteleýimdi ersi taptym. Bul qylyǵymnyń ózi kelispeıtin-aq qylyq ekenin endi túsindim. Dúnıede shashy uzyn áıel az ba, meniń bunym ne? Osy kúni qala áıelderiniń ózderi de at quıryǵynan jasalǵan burymdy shashtaryna jalǵaıdy deıdi ǵoı jurt. Múmkin bu da sondaıdyń biri shyǵar. Qyz Jibektiń kóshine entelegen Tólegendeı sonshama onyń júzin kórýge qumartqanyma jol bolsyn?» dep, men ózime-ózim toqtam saldym. Endi aıaǵymdy ilbı bastym. Áıtkenmen kóńil degen bir qyzyp alsa, aýyzdyǵymen alysyp, yryq, bermeıtin shyn asaý ǵoı, osy áıeldiń júzin kórip qalsaıshy dep mazamdy alyp barady. Taǵy da aqylǵa saldym. «Jaqsyny kórmek úshin. Bir áıeldiń júzin kórgenimde qansha aıyp bar?» Aıaǵymdy qaıtadan jyldamdata bastym.

Tusynan ótip bara jatqanymda áıel maǵan buryla qarady. Bálendeı sulý bolmaǵanmen, ıman júzdi, bir kórerlik kelbeti bar, qara tory juqa óńdi qazaq áıeli eken. Shamasy otyzǵa jete qoımaǵandaı. Tanymaıtyn adammen de amandasatyn — ejelden qazaqtyń ádeti. Bilimniń ǵurpy mundaı jaqsy bolar ma, janynan ótip bara jatyp:

— Amansyz ba, qaryndas?— dedim.

— Ózińiz de amansyz ba, Sabyr aǵaı,— dedi ol jyly shyraı bildirip.

— Ǵajap! Bul Mysqazǵannyń meni adamy túgil, kúshigine deıin tanıtyn shyǵar. Buryn kórmegen mynaý áıeldiń birden meniń atymdy ataýy...

— Qalqam, men sizdi tanymadym ǵoı?

— Siz tanymaǵanmen, biz tanımyz ǵoı.

— Qalaısha?..

— Mysqazǵanda Sabyr Shákirov degen Sosıalısik Enbek Eri ázirge bireý-aq qoı,— áıel ádeppen daýysyn taqa qatty shyǵarmaı syńǵyrlaı kúldi.— Mysqazǵanda sizdiń sýretińiz ilinbegen birde-bir qurmet taqtasy joq shyǵar...

— Á... á!

Bizdiń bala kezimizde Lenın, Kalının, Býdennyı sekildi jurtqa áıgili halyq isiniń qaıratkerleriniń sýretin ǵana kóretin edik. Al qazir... tıtteı istegen jaqsylyǵyn bolsa, sýretiń dalıyp shyǵa keledi. Bul bir jaǵynan biz sekildi qatardaǵy eńbek adamyn dáripteý ǵoı. Jaqsy yqylas. Eńbegińdi jurt kórip, partıa baǵalaǵanǵa ne jetsin! Al ekinshi jaǵynan, qadirlenýshi tym kóp bolsa, qadyrdyń da quny ketedi. Onyń ústine, jaman balyqshy sý laılaıdy, sol qadirleýdi kótere almaı áýre bolyp júrgender az ba? Degenmen, áıgili bolýdy kim jek kóredi, myna jas áıeldiń meni tanımyn degeni janyma jyly tıdi. Biraq onyń «sýretińiz ilinbegen birde-bir qurmet taqtasy joq shyǵar» degen sózi unamady. Budan óz basymdy jeke dáripteýdi kórdim. Jurttan ala bóten bar «qurmet taqtasyna» sýretimniń ilinýinde maǵan degen qolaısyz qurmet jatyr-aý dep seziktendim. Maqtalsam da, jamandalsam da, jurtpen birge bolsam eken. «Jalǵyz júrip jol tapqansha, kóppen birge adasqan artyq» dep qazaq bilmeı aıtqan ba.

— «Qurmet taqtasynsyz da» men sizdiń kóp jaǵdaıyńyzǵa syrttaı burynnan qanyqpyn,— dedi áıel kúle qarap, meniń oıymdy bólip.

— Qalaısha?

— Tatána jeńgeı bizdiń «Jedel járdem aýrýhanasynda» jumys istep keldi ǵoı. Men de kópten beri sondamyn.

— Á... á? Atyńyz kim?

— Bátıma.

— Joq, bilmedim. Tatána maǵan mundaı esimdi aıtpaǵan tárizdi.

— Estimeýińiz múmkin emes, biraq yqylas aýdarmaǵan bolarsyz. Men jaıynda bóten de áńgimeler aıtsa kerek edi. Biz o kisimen shyn syrlas edik.

— Ondaı jaqyn bolsańyzdar, bir sári... Áıtse de, maǵan sizdiń ózara syrlaryńyzdy aıta qoıdy ma eken? Taná tiline berik bolatyn.

— Súıgen adamynan áıel esh qupıa syr jasyrmaıdy. Marqum sizdi óte jaqsy kóretin edi ǵoı...

— Ony qaıdan bilesiz?..

— Áıel jaıyn áıelden surańyz...

Tatánanyń meni jaqsy kóretinine shek keltirmeıtinmin. Biraq qymbat syryn basqa bireýge asha qoıdy degenge sengim kelmedi. Áıtse de... janymda kele jatqan áıel maǵan endi jyly ushyraı bastady. Tatánammen syrlas bolyp edim degen sózi kópten beri ún-túnsiz jatqan júrek pernesin qozǵady. Endi onymen durystap sóıleskim keldi. İshtegi ýaıym syrtqa shyqpasa, kezinde emdelmegen kesel tárizdi, kúnnen-kúnge ulǵaıa beredi. Tatána qaıtys bolǵannan beri eshkimmen syr ashyp sóılespeı, ábden qusa bolyp júr edim, mynaý jyly júzdi áıel maǵan jaqsy kezdesken tárizdi.

— Sonda siz de dárigersiz be?—dedim úzilip qalǵan sózdi jalǵaǵym kelip.

— Joq, medsestramyn. Osy kól jaǵasynda «Jedel járdemniń» bólimshesi bar. Áldeqalaı bireý-mireý apatqa ushyrasa, járdem kórsetý kerek qoı... Búgin meniń kezegim edi.

— Á... á!

Dál osy kezde biz kól jaǵasynan sál alystaý turǵan restorannyń janyna kelip qalǵan ekenbiz. Taǵam daıyndaıtyn jerdi kórgendikten be, kenet qarnym ashyp ketti. Men:

— Eger aıyp kórmeseńiz, mynaǵan kirip nár jalǵap shyqsaq qaıter edi?— dedim. Oıym tek janymdaǵy áıelmen azyraq sóılese turý.

Bátıma qol saǵatyna qarady.

— Iá, túski as mezgili bolyp qalǵan eken. Kirsek kireıik. Biraq kóp otyrmalyq. Meni izdep qalyp júrýleri múmkin.

Biz qabyrǵasy shynyly, kafeterıı tektes, jazǵy maýsymǵa arnalyp salynǵan jeńil taǵamdy restoranǵa kirdik. Kisi az eken. Ár jerde eki úshten shúıirkelesip otyrǵan bes-alty top qana kórinedi. Sýǵa shomylýǵa kelgen jurt mynandaı tamasha kúnde restorandy qaıtsyn bári kól jaǵasynda... Men mundaǵy jurtqa jóndep qaramastan Bátımany ertip, túkpir jaqtaǵy bir stolǵa baryp otyrdym. Men qaramaǵanmen, jurttyń bári bizge qarap qalǵanyn sezip kelemin. Kim biledi, «áıeliniń jylyn ótkizbeı, mynaý da janyna bir shúıkebasty jan torsyq etip baılap úlgirgen eken!» dep jatqandar da bar shyǵar. Biraq meniń oıymda Bátımaǵa degen aram pıǵyl joq. Qamyǵyp júrgen kóńildiń bul bir jaı ásheıin jeldesindi tirshilik jelpinýi. Áıelimniń syrlas dosymen syrlasý. Tatánamdy eske túsirip, bar aqyl-oıymdy, júrek sezimimdi torlap alǵan shynjyrdy azyraq bosatý.

Biz stolǵa otyrysymen, qasymyzǵa mosqal as tasýshy áıel jetip keldi.

— Ne iship-jeısizder?— dedi meniń jas áıelmen kelip otyrǵanymdy jaqtyrmaǵandaı, qasymdaǵy Bátımaǵa túksıe bir qarap qoıyp.

Men menúdi Bátımaǵa qaraı ysyrdym.

— Siz tańdańyz. Maǵan qandaı taǵam bolsa da jaraıdy.

Bátıma qylymsyp bálsine qalǵan joq.

— Jaraıdy,— dep menúge kóz júgirtip shyqty,— eki langet... eki salat... eki stakan shaı. Osy jetedi ǵoı deımin.

— İshimdikten ne ákel deısizder?— As tasýshy áıeldiń daýsy burynǵy qalpynda sýyq. Sirá, Bátımanyń taǵamdy ekeýmizdiń atymyzdan erkindeı aıtqanynan bir jaman oıǵa kelip qalǵandaı.

Óz basym ishimdikke qumar jan emespin. Biraq mundaıda birer shıshanyń tyǵynynyń alynýy ádet qoı. Onyń ústine jas áıelmen áńgimelespekpin. Al ishimdik saqaýdy da sóıletetini bárimizge málim. Sondyqtan men:

— Bir shampan ákelgenińiz jón,— dedim.

— Joq, keregi joq,— dedi Bátıma,— maǵan qyzmette júrip ishýge bolmaıdy. Al sizge búgingideı tamasha kúnde sharappen áýrelenýdiń qajeti joq.

Bátımanyń bulaı tujyra sóılegeninen sasyp qaldym. Aýzyma sez túspeı:

— Meılińiz,— deı saldym.

As ákelýshi áıel enjar buryldy da, ketip qaldy. Qasymdaǵy Bátımaǵa aıtar sez aýzyma jańa tústi.

— Beıtanys adammen sharap iship otyrǵanymdy erim kerip qalady dep qorqasyz ba?.. Qoryqpaı-aq qoıyńyz... Men ondaı kádik alatyn ázázil dáýirden áldeqashan etken janmyn

Bul sózdi aıtaryn aıtsam da, qysylyp kettim. Aýyzdan shyqqan sez atqan oqpen teń, oıbaı salsań da, endi ony qaıtyp oralta almaısyń. Bátıma betime kúlimsireı qarady.

— Ondaı oıdan ózim de aýlaqpyn... Jáne meni sizden qyzǵanar eshkimim de joq.

Taǵy da ańǵarmaı sóılep qaldym.

— Eshkimim joǵyńyz qalaı? Sizdeı jap-jas adamnyń ersiz bolýy...

Sózimdi aıaqtamaı toqtadym. Bátıma meniń oıymdy ózi aıaqtady.

— Múmkin emes demeksiz ǵoı? Nege múmkin bolmasyn. Bul jalǵanda tek ólgen ǵana qaıta tirilmeıdi, ózgeniń bári de múmkin... Men tipti erge shyqqan emespin...

— «Nege?» dep surap, úshinshi ret qatelese jazdap ázer toqtadym. Bátımanyń kim ekeni endi esime tústi.

«Meniń bir jaqyn syrlas qyz dostym bar,— degen bir kúni Tatána,— qandaı jigit bolsa da, aýzynyń sýy qurıtyn, túr álpeti de kelisti, minezi jibekteı jumsaq, tiri jannyń perishtesi. Ózi otyzdy baýyrlap qaldy, biraq áli erge shyqqan joq». «Nege shyqpaı júr, aýrýy bar ma?» degen suraǵyma áıelim: «Jany aýyrady»,— dep jaýap bergen. «Jany aýyrǵany qalaı? Durysyraq túsindirýge bolmaı ma?» degem men, bolsa da anyǵyn bileıin dep. «Jany aýyrǵandy bilmeıtin be ediń? Óz basyńnan ótpegendeı...»— dep áıelim zilsiz kúlgen. Sodan keıin osy Bátımanyń oqıǵasyn aıtyp bergen:

«Ol medısına ýchılıshesinde oqyp júrgende ózindeı bir jas jigitti pármeninshe unatady. Jigit te bul degende qur shyqpaǵan jany, ólip-óship turady. Aqyrynda ekeýi kúz qosylmaq bolady. Jigit jazǵy kanıkýlynda eline ketedi. Kúz kelmeı qalady. Artynan Bátıma súıgen jigiti eline barǵan soń bóten qyzǵa úılengenin estıdi. Baladaı sengish, shyn gaýhardaı taza baldyrǵan jas jaqsy kórgen adamynyń osynshalyq opasyz bolǵanynan jany túrshigedi. Jylaıdy, jigitti esi kete súıgen albyrt jas sol kúnderde ózin-ózi ólimge de qımaqshy bolady. Biraq, jaqsy kórgen jigitin qımaıdy. «Úılengeni beker shyǵar. Múmkin ol qaıtyp keler» dep uzaq kútedi. Biraq jigit qaıtyp oralmaıdy. Bul jas qyzdyń júregin birte-birte qataıtady. Erkekke degen jumsaq sezimin endi qara tasqa aınaldyrady. Olardyń bári de óziniń súıgen janyńdaı opasyz degen uǵymǵa bekindiredi. Mine, sol Bátıma bizde medsestra bolyp qyzmet istegenine úsh jyldan asyp ketti. Sodan beri oǵan qyryndaǵan, sóz aıtqan jigitter de az emes, biraq ol bireýine de qarap turǵan joq. «Ómir boıy osylaı boıdaq ótpeksiń be?»,— desem: «Sóıtetin shyǵarmyn... Sóz aıtyp júrgen jigitterdiń bir de biri unamaıdy. Bári de Ábdirahmanǵa (bul sondaǵy jaqsy kórgen jigiti) uqsamaıdy. Al uqsaı qalsa, Ábdirahman sekildi aldap ketetindeı kórinedi de turady»,— deıdi...

Sondaǵy qyz osy Bátıma ekenine shek keltirmedim. Aty da endi esime tústi.Men onyń betine bu joly oılana qaradym. Shı arasyndaǵy qara sýdaı tunǵan kezderinen bir bitpes qaıǵy tumanyn kórdim. «Qyz — kilti joǵalǵan sandyq» deıdi qazaq. Sol ashylmas sandyq maǵan endi osy Bátıma boldy «Bul sandyqtyń kiltin kim tabar? Tabylar ma eken? Tabylsa altyn sandyq ishinen jigitke degen qandaı jan «men ıemin» dep qolyn sozar?» Otyn barda ot sónbeıdi. Júrektegi jylýlyq sýymaı, adamnyń úmiti óshpeıdi. Maǵan Bátıma endi kúr tań qalarlyq sulý shashymen ǵana emes, eziniń sonaý qaıǵyly mahabbatymen de, qara sýdaı tuńǵıyq oıly kózderimen de unaı bastady. Onymen endi shyn syrlasqym keldi. Biraq áńgimeni neden bastaýdy taba almaı kibirtiktenip otyrmyn. Meniń aýyr mindetimdi Bátımanyń ózi jeńildetip berdi.

— Aıdadan habar bar ma, qalaı oqyp júr eken?— dedi.

Aıda — Tatánadan týǵan jalǵyz qyzym. On jyldyqty bitirgennen keıin, Almatydaǵy shet tili ınstıtýtyna túsken. Mańdaıyma bitken jalǵyzym bolǵandyqtan, ony óte-móte jaqsy kóretinmin. Aıda týraly Bátımanyń suraǵany janyma ystyq kúngi samal jeldeı jumsaq tıdi. Jáne Bátımanyń meniń balam jaıynda sóz qozǵaǵany maǵan unap ketti.

— Jaqynda ǵana hat aldym, deni saý, sabaǵyn jaqsy oqyp júr.

— Sheshesine tartsa, uqypty bolýǵa tıisti.

Bátımanyń bul sózi de maǵan unady. Bir orynda kóp tursa — sý da buzylady. Únemi qamyǵa berilse, adam qıalı bolady. Tatána qaıtqaly kóńilim birde-bir sergip kórgen emes. Mundaıda adam ólim týraly kóp oılaı bastaıdy eken. Al ólimdi kóp oılaı berseń, ómirdiń de qyzyǵy ketedi. Aqylymnan adaspaǵanmen, sońǵy kezde boıymdy bir zil basyp, syńarynan aıyrylǵan aqqýdaı, tym jabyǵyp ketkem. Búıte bersem, túbi qaıǵy degen qara tastyń astynda qalatynymdy sezinem. Sondyqtan búgingi kól basyna kelýim de osy qaıǵydan qashýdyń bir joly edi. Bátımaǵa kezdeskennen beri azyraq sergı túsken tárizdimin. Áli de bolsa kóńilim kóterilgenin tileımin. Batıma taǵy da ózi sóz tastady:

— Tatána jeńgeı sizderdiń tatý-táttilikterińizdi únemi áńgime etetin edi...

— Iá, biz taǵy júz jyl ómir súrsek te, sol tatý-tátti qalpymyzda óter edik. Ózim osylaı oılaıtyn edim.

— Ómirdiń qyzyǵynyń ózi de sonda ǵoı. Erli-zaıypty adamdardyń arasyndaǵy baldaı tátti dostyqqa ne jetsin.

— Biraq ómirdiń qyzyǵy tek dostyqtyń baldaı táttiliginde ǵana emes, sol baldaı tátti dostyqty taýysyp almaýda.

Mahabbat degen uǵymmen aýystyryp alǵanymyzdy ekeýmiz de birdeı túsinip otyrmyz. Mahabbat, lázzat degen sózderdi aýzyma birinshi bop alýǵa men úlkendigimnen qysylamyn, al Bátıma jasy kishiliginen yńǵaısyz kóredi.

— Ras aıtasyz,— dedi ol endi kúrsinip,— dostyqty taýyspaı saqtaý ekiniń biriniń qolynan kelmeıdi. Buǵan meniń kózim áldeqashan jetken...

«Áıel syryn unatpaǵan adamyna ashpaıdy. Sońǵy sóz syr ashý emes pe? Álde meniń jasym úlkendigin baǵalap jaı ásheıin áńgimelesýi me? Jasy úlken adamǵa syryńnan azdap habar berýdiń qandaı aıyby bar? Ózi meni aǵa sanap, eshkimge aıtpaı kelgen qupıasynan bir derek berip otyrǵanda, meniń oǵan aqyl qospaýym durys pa? Durys bolmas edi».

— Barlyq jurttyń dostyqty saqtaı almaıtynyna kózińiz jeterdeı — áli jassyz ǵoı, bul túńilýińiz tym erte tárizdi.

— Tek jaqsylyqtyń ǵana erte-keshi joq. Al jamandyq erte kelse, adamdy erte qartaıtady.

Bátımanyń «nege erte qartaıǵanyn» bilsem de, áńgimelese túskim keldi.

— Kóńilińiz bireýden tym qatty qalǵan tárizdi ǵoı.

— Qalǵany ras.

— Onyńyz, tegi, qandaı adam boldy eken?

Bátıma júdeı kúldi.

— Nashar adam bolǵany ǵoı...

— Biraq oǵan degen ókpeńizdi jurt bitkenge artpaıtyn shyǵarsyz?

Bátıma meniń betime eń alǵashqy ret tikeleı qarady.

— Jurt bitkenniń bári meniń kóńilim qalǵan adamdaı bolsa, meniń ókpem barlyǵyna da ortaq.

Men de sál ázildeı kúldim.

— Onda bar jurtty sizdiń synyńyzǵa salatyn boldyq qoı.

Bátıma endi jymıa kúldi.

— «Men taqıa tigip satatyn bolsam — adam bitkenniń bári bassyz týǵany durys der edim» degen eken bir olaq. Eger jurt bitken meni ózine tóreshi eter bolsa, menen jaqsy baǵa alýy qıyn bolar.

— Áıtkenmen, sizdi ezime tóreshi etýden bas tartpas edim.

Bul sózdi aıtyp qalsam da, ózim de jerge kirerdeı uıaldym. «Ańdamaı sóılegen aýyrmaı óledi» degen osy da. Sirá, Bátıma maǵan unaı bastaǵandaı. Osy sebepten de jańa ǵana oıymda paıda bolǵan bir jaqsy sezim, boıy qatyp, býyny bekimeı jatyp, aýzymnan shyǵyp ketken tárizdi. Demek, uıalǵanym bolmasa, aıtqanyma ókingem joq.

Bátıma meniń betime taǵy da oılana qarady.

— Siz meni ózińizge ádil tóreshi bolady dep senesiz be?

Kópten beri umytyla bastaǵan bir jyly sezim boıymdy kenet bıleı jóneldi. «Senemin» degen sózdi aıtqansha, as tasýshy áıel bir podnos etip bizdiń taǵamymyzdy alyp keldi. Jańa tutanyp kele jatqan ot jel úrlep óshirgendeı birden sóne qaldy. Ony jandyrý úshin qaıtadan tutandyrý kerek. Biraq aldymyzǵa kelgen taǵamdy bylaı tastap, sózimizdi jalǵaı berýdi ekeýmiz de yńǵaısyz kórdik. Amal joq, asqa kiristik.

Jylǵa sýy teńizdiń túrin buzbaıdy, iship otyrǵan as bizdiń oıymyzdy buzǵan joq. Árqaısymyz óz qupıamyzdy ishteı sholýdamyz. Shamasy, ekeý ara sheshetin bir jumbaq paıda bolǵan tárizdi. Ol qandaı jumbaq? Kúni buryn aıtý qıyn. Ekeýmizdiń sózimiz de shyn júrekten shyqqany daýsyz. Al shyn júrekten shyqqan sóz jan terbeıdi. Bátımanyń sózi de meniń janymdy terbetip bara jatqandaı. Ol maǵan unap qalǵandaı. Ásirese, minezi. Al minezi jaqsynyń túri de jaqsy.

Júrek temirshe tottanady, totyn ala bilseń, temirshe tazalana da alady. Bátımanyń muńdy kózi maǵan qaraı berse, meniń jubaıym qaıtys bolǵannan beri qaıǵydan tottanǵan júregimdi tazartatyn tárizdi. Sodan ba, áıteýir, men onymen taǵy da sóılese túskim keledi. Sóılesý emes, áldeneni uǵynǵym keledi. Óıtkeni qurǵaq qudyq shyqpen tolmaıdy, ón boıyńdy jaıylǵan sher qur sóılesýmen shyqpaıdy. Endi maǵan til ǵana emes, júrektiń ózinin de sóılegeni kerek. Al, Bátımanyń júregi áli durystap sóılemegen tárizdi. Endi men sol júrektiń sóıleýin tileımin. Sý ózine oıpat tapsa, adam óziniń tilegine jol tabady, endi sol joldy izdep basym áńki-táńki bola bastady. Biraq Bátıma kenet:

— Aqbaıan jeńgeı sizden kózin alar emes,— dedi.

Aqbaıannyń aty shyqqanda, men jalt qaradym. Áıelim ólgeli ony kórgen joq edim. Zaldyń arǵy buryshynda bir buıra shashty qara tory jigitpen otyr eken. Kózim túsken sátte-aq júregim dir ete qaldy. Sirá, men ony óle-ólgenshe umyta almaıtyn shyǵarmyn. Bir ýaqytta batpandap kirgen mahabbattyń qýanyshy uzaq jyldan beri mysqyldap qaıǵy bolyp qansha shyqsa da, sirá, bul jalǵanda biter emes. Jastaǵy jaqsy kórgenim júregime shyn altyn shóńge bolyp qadalǵan eken, men ony alyp tastaǵym kelgenmen de, birjolata alyp tastaı almaǵan ekem. Aqbaıanǵa degen mahabbatym shynynda janyma qadalǵan altyn shóńge boldy. Tot basyp, júregimdi shiritpeıdi de, ne bosap sýyrylyp alynbaıdy da. Máńgilik tabjylmaı turady da qoıady. Sol sebepten de men ony kórgen saıyn qýanyp qalamyn. Qolyma túspes altyn qus ekenin bilsem de, ózimdi-ózim ustaı almaımyn. Buny Aqbaıan da biletini sezsiz. Biraq meniń qaıǵymdy azaıtqysy keletin ol joq. Maǵan qarap qoıyp janyndaǵy jigitke birdemeni aıtyp kúlim-kúlim etedi. Bóten adamnyń áıeli bolsa da, men ony kúıeýinen, nemese janyndaǵy jigitten qyzǵanyp ólip baram. Jasy kelgen adamǵa bótenniń áıelin qyzǵanýdyń ózi qandaı kelispeıtin minez. Biraq, amal ne, «qudaı qyryna alsa, qyrqyńa kelgende de taz bolasyń». Ony ólgenshe jaqsy kórip ketetinmin. Aqbaıanǵa kózim túskennen-aq, Bátımaǵa azdap jylyna bastaǵan sezimim birden sýı jóneldi. Arańda shyn mahabbat bolmasa, júregiń qansha laýlap tutansa da, tez sónedi. Bátımaǵa degen meniń sezimim de sondaı boldy. Aqbaıandy kórip edim, birden basyla qaldy. Kóńil kúıi qashan da betke shyǵady, meniń halimdi Bátıma júzimnen birden túsindi bilem, maǵan muńaıa biraz qarap otyrdy da:

— Gúl qaıda bolsa, kóbelek sonda,— dedi Aqbaıan jaqqa kóz tastap.,

Gúl árıne — Aqbaıan, kóbelegi — janyndaǵy jigiti bolar. Qyryqqa kelip qalsa da, Aqbaıannyń betinde áli ájim joq. Qamysty kóldiń aq sazanyndaı appaq. Ózin-ózi kúte bilgendiginen be, denesi de kóz toıarlyqtaı symbatty. Erkektiń kózine erekshe ilinetin keı músheleri qyz kúnindegisinen góri aıyryqsha tolyǵa túsip, ash belin jip-jińishke etip kórsetedi.

«Qyryqtaǵy áıel qyz kezinde súıgen adamyna ǵana kórikti» depti Stendal. Sondyqtan bolýy kerek, men onyń ajarly túrine syrttaı kóz tastap:

— Ras, Aqbaıan — sulý áıel,— dedim.

Qaı áıel bóten áıeldi maqtaǵandy jaqsy kórgen, Bátıma da meniń sózimdi jaqtyrmaǵan tárizdi.

— Sulý áıeldiń mahabbaty turaqsyz keledi deıdi ǵoı keıbir jurt...

Bátıma nege bulaı deıdi? Aqbaıanǵa degen baqastyǵy ma? Sulý áıeldi ajarsyz áıeldiń kóbi jek kóredi degen qaýeset ras bolǵany ma? Biraq Bátımanyń ózi ondaı ajarsyz jan emes qoı. Jáne Aqbaıandy jek kóretindeı sebebi qandaı? Álde bir kezde meniń ǵashyq bolǵanymdy biledi me? Joq, ol múmkin emes. Bilgen kúnde de men úshin Aqbaıandy jek kórerdeı qandaı sebebi bar? Ondaı jaǵdaıǵa jetý úshin Bátıma ekeýmizdiń aramyzda birdeme bolý kerek qoı. Al ondaı birdemeniń ázirge qısyny da joq ekeni ekeýmizge de málim emes pe? Árıne, málim. Óıtkeni, birimizdi-birimiz áli jóndep tanyǵan da joqpyz. Onyń ústine, Bátımadaı jan qyzyǵa qoıarlyqtaı men jas adam emespin. Álde ol Tatánadan Aqbaıan ekeýmizdiń aramyzdaǵy eski áńgimeni estip, Tatána úshin Aqbaıandy jek kórip otyr ma?» Áıteýir, maǵan Bátımanyń Aqbaıanǵa bergen minezdemesi ázirge túsiniksiz...

— Siz Aqbaıandy jaqsy tanısyz ba?— dedim men.— Jaqsy bilmeseńiz, ol týraly álgi aıtqan sózińiz artyq tárizdi.

— Joq, men o kisini tanymaımyn. Tek jurttyń aıtýynan ǵana bilemin.

— Jurt Aqbaıan týraly jaman ataı ma?

— Bálen jyl otasqan erimen onyń basyna is túsken kezde... Jaqsy áıel kónekti syrttan tilemes bolar edi.

Aqbaıannyń eri Áljan Mysqazǵandaǵy bir tresiń bastyǵy bolatyn, jaqynda qyzmetinen alynǵan. Mundaı is kimniń basyna bolsa da týady. Bul týraly áńgime sońynan. Al qazir... Aqbaıandy «kónekti syrttan tilep júr» degen sózge qıǵym kelmedi. Jaqsy kórgen júrek ony ondaı jamandyqqa jolatpaýǵa tyrysty. Oǵan arasha túsýdi ózime borysh sanadym.

— Siz qatelesip otyrsyz ǵoı deımin, men biletin Aqbaıan ondaı adam emes.

Bátıma tek Aqbaıan jaqqa moıyn burdy da qoıdy.

— Janyndaǵysynyń kim ekenin bilesiz be?

— Bilmeımin.

— Bilmeseńiz...— dep Bátıma birdemeni aıtpaqshy bolyp kele jatyr edi, restoranǵa júgire bir jas jigit kórip keldi.

— Apaı, sizdiń járdemińiz jedel kerek bolyp qaldy,— dedi ol asyǵa,— meniń eki joldasym joq jerden tóbelesip qap...

Bátıma qoshtaspastan restorannan asyǵa shyǵa jóneldi. Mine, sodan beri ony kórgen emespin. Aqyrynda mynandaı jaǵdaıǵa kezdestim. Ásirese, maǵan Bátımanyń meni «jedel járdem» mashınasymen baryp Aqbaıannyń úıinen alyp kelgeni batady. Bul baıaǵy onyń Aqbaıan jaıyndaǵy sózin rasqa shyǵarýdy bylaı qoıǵanda, meniń óz basymnyń da jamandyqtan alysqa ketpegenin kórsetkendeı. Bátımanyń maǵan sál ókpelegendeı bop júrgeni de osydan ba dep oılaımyn. Bıshara, meniń Aqbaıanǵa degen júregimde saqtalǵan keseldiń qandaı aýyr ekenin, qaıdan bilsin! Bilgen bolsa, maǵan renjimes edi ǵoı! Úılenip, balam bop, baqytty ómir súrsem de, Aqbaıandy umyta almaǵanymdy Bátıma túsine alar ma? Joq, túsine almaıdy. «Arqalaǵany altyn bolsa da, túıeniń tamaǵy — tiken» degen osy. Ómir shirkindi qýanyshty etip bara jatyr desem de, júregimde qalǵan bar qaıǵym — Aqbaıan!

Osyndaı oıda jatqanymda úıge Bátıma kirdi. Ol búgin de júdeý. Biz keshki asymyzdy baǵana ishkenbiz. Kóp keshikpeı uıyqtaýymyz kerek. Uıyqtar aldynda Bátıma kelip termometr qoıyp ketedi. Jáne ózi kezekshi bolǵan kúni túnde men jatqan bólmege eki-úsh ret kirip, halimdi bilip júredi. Ol qoltyǵyma qoıǵan termometrin alyp qarady da:

— Ystyqtyǵyńyz sál kóterilipti,— dedi,— sirá, júregińiz taǵy mazańyzdy alyp jatyr-aý...

— Bul júrek bir búgin ǵana ma, ómir boıy mazany alyp keledi ǵoı...

Bátıma betime ún-túnsiz qarap sál turdy da:

— Mysqazǵan shahtasynda jumys istegen jumysshylary mundaı júrek aýrýymen taqa kóp aýyra qoımaıdy. Sizdiń, sirá, bóten de kórgen aýyrtpalyqtaryńyz bar bolǵany ǵoı...— dedi.

— Men maıdan azabyn da basymnan ótkizdim ǵoı.

— Maıdanda bolǵan jalǵyz siz be?..

— Meniń basymnan onda qandaı ómir etkenin bilmeısiń ǵoı...

— Árıne, bilmeımin... Jalpy men siz jaıynda Tatána jeńgeı aıtqan biren-saran jaqsy sezden bóten eshteńe de bilmeımin.

Kúndiz bir mártebe uıyqtap alǵan adamǵa tún qandaı uzaq. Ásirese, aýrýhana ishinde. Onyń ústine ishińde jatqan syrdyń ózi bir zil emes pe, syrtqa shyqpasa, mazańdy ala beredi. Kenet men basymnan ótken ómirimdi Bátımaǵa aıtqym kelip ketti.

— Eger tyńdaǵyńyz kelse, basymnan ótkendi sizge syr qyp aıtyp berýge barmyn.

Ol qýanyp qaldy.

— Tek aýrýlardy bir qarap keleıin,— dedi,— bári tósekterine jatty ma eken?

IV

— Syrttan qaraǵan adamǵa soǵys ta qyzyq. Biraq rasynda olaı emes. Soǵys — bu dúnıeniń dozaǵy. Onyń aýyr synynan ótkender de bar, óte almaǵandar da kóp. Bátıma, men saǵan ańdaýsyzda bastalǵan aıqasqa shydaı almaı, alǵashqy kezde nemis basqynshylarynan qalaı shegingenimiz jaıynda jyr etpek emespin. Bul týraly talaı kitaptarda jazylǵan. Talaı áńgimeler de aıtylǵan. San ret qur benzın quıylǵan shynymen nemis tankterine qarsy júgirgenbiz. Nurken Ábdirov sekildi er azamattarymyz janǵan samoletimen jaý shebin qıratyp, nemese Sultan Baımaǵambetov tárizdi jaý júrek jigitterimiz pýlemet oty bas kótertpegen dzot tesigin keýdesimen jaýyp, qaza tapty. Otan, el úshin biz qolymyzdan kelgen erligimizdi aıaǵan joqpyz. Joq, Bátıma, men soǵystyń biz shegingen aýyr kúnderi jaıynda áńgime etpek emespin,— dedim, ol aýrýlardy aralap kelip, meniń janyma otyrǵannan keıin.

— Ne jaıynda aıtsańyz da, meniń bar yqylasym sizde,— dedi Bátıma sál tómen qarap,— tek ózińiz qatysqan, ne basyńyzdan, ótken oqıǵalaryńyzdy aıtyńyz... Siz jaıynda tipti eshteńe bilmeımin, al bilýge... qumarmyn.

«Bilýge qumarmyn» degen sezine men «nege qumarsyń» dep suramadym. Onyń bul aıtqanyn. estimegen jandaı; kóńil aýdarmastan, birden áńgimeme kirisip kettim.

— Jaqsy, tek óz basymnan ótkendi, kózim kórgendi ǵana aıtaıyn,— dedim men,— qysqasy, qyryq birinshi jyly sentábrdiń ekisi kúni alǵashqy ret soǵysqa qatystym. Bizdiń soǵysqa jedel daıyndalǵan, kileń jas¬tan qurylǵan batalónymyz qosylǵan polk — shekaradan sheginip kelgen, bar tankterinen aıyrylǵan seksen tórtinshi dıvızıaǵa jatatyn qyryq altynshy tanki polkiniń qaldyǵy eken. Tanki polki degen qur aty, bir de bir tanki joq, kileń jaıaý ásker... Osy polkke áli kúkirt dárisiniń ıisi murnyna barmaǵan men sekildi úsh júz jas jaýyngerdi alyp keldi. Bizdiń polkimiz Batys Soltústik maıdanyna jatatyn. Staraıa Rýs pen Novgorodtyń ortasyndaǵy Lychkovo degen stansıaǵa jaqyn jerde soǵysqa daıyndalyp jatyr eken. Bálendeı qarý-jaraǵy joq, eki-úsh zeńbiregi bar. Qarý kútýde. Bularǵa biz kelip qosyldyq. Bir-bir myltyq berdi, qaıdan alǵandaryn bilmeımin, ózim sekildi jastardyń keıbireýleri alty atar, ne bolmasa kishkentaı qara tapanshalarǵa da ıe bolyp qalypty. Kúnine bes-alty saǵat áskerı oıyn oınaımyz. Myltyq atýdy, granat laqtyrýdy, tankini jaratyn oq-dárili qobdısha «tankige qarsy granatty» qalaı paıdalanýdy úırenemiz. Bizdiń bastyqtarymyz áskerı ýchılıshelerdi merziminen buryn bitirgen kileń jastar — kishi leıtenant, starshına... «Jaqynda kerek qarý-jaraqtyń bári de keledi» degen sózge qarar túrimiz joq, tek maıdanǵa biz barsaq, nemis ataýlysynyń bári aldymyzda sulap jatardaı kóremiz. Bizden burynǵylardyń bári qorqaqtyǵynan sheginip kele jatqandaı. Júrekti jaýǵa degen kek, boıdy «sheginbeý kerek» degen namys jaılaǵan. Maıanyń túbinde otyrǵan kúshik kóleńkem qandaı úlken dep maqtanady. Qaýipti óz kózińmen kórmegennen keıin batyrsyna beremiz be dep te keıde oılap qoıam. Áıtse de ustalmaǵan qylyshy tot basady, qur kijine berseń, jigeriń qumǵa aınalady, aıqasqa tezirek túskendi men de unatam...

Qysqasy, ekinshi sentábr kúni men de soǵysqa qatystym. Soǵystyń qandaı qıapat ekenin so kúni-aq túsindim. Bar tirshiligi myltyqtyń aýzynda turǵan adamda qansha bereke bolady, alǵashqy aıqastyń ózi-aq maǵan qıynǵa tústi. Keıbireýler osy kúni «bálendeı qoryqqan joqpyn» dep bósedi. Joq men ondaı sezdi aıta almaımyn. Qoryqqanym ba, álde soǵysqa ádettenbegenim be, sol kúni óz basym berekeli eshteńe isteı almadym. Esekke óner kórset dese — ol baqyryp qoıa beripti degendeı, so kúngi meniń kórsetken ónerim, áıteýir, oqty aıaǵam joq, jaý osy jaqta ǵoı dep, myltyǵymdy aldyńǵy jaǵyma qaraı bytyrlatyp ata berdim. Bunyń ózi de dertke qýat, asaýǵa oq atyp jatqanym ózime aıan, boryshymdy adal atqarǵandaımyn.

«Adam úsh kúnnen keıin kórge de úırenedi» deıdi qazaq, birte-birte soǵysqa men de úırene bastadym. Úsh-tórt kúnnen keıin oqty bosqa shyǵarmaı, jaýdy dál kózdep atýdy, ushyp kele jatqan zeńbirek oǵynyń yzyńynan bostan-bosqa qorqýdyń qajeti joq ekenin de bilip qaldym. Soǵystyń bir kúni — jaı kúndegi úırenýdiń bir jylyna tatıdy. On shaqty kún ótkennen keıin kóp jaǵdaıdy ábden túsine bastadym. Temir — otta babyna keledi, adam — kúreste shynyǵady. Meni de osynaý álem-tapyryq soǵys kóp nársege úıretti, shynyqtyrdy. Ózgeni bilmeımin, áıteýir, óz basym ózimdi maqtaýdan jek kórerim joq. Demek, jaman soǵysyp júrgen joqpyn desem, maqtanshaqtyq bolmas. On shaqty kúnniń ishinde bir-eki fashısi atyp túsirgenime kúmánim joq. Qaza tapty ma olar, álde jaralandy ma — onysyn anyq bilmeımin. Buǵan da shúkirshilik.

Osyndaı jaǵdaıda júrgenimde, bir kúni qyrǵyn aıqas boldy. Sirá, jańa kúsh kelip qosyldy ma, joq jerdeı on altynshy sentábr kúni nemis basqynshylary sol Lychkovo stansıasyna taıaý «Sýhoı Log» degen poselke tusynda úlken shabýyl jasady. Bul shabýylǵa olardan ondaǵan tanki, samolet qatysty. Ásirese, mınometterinen kórmegendi kórdik. Búkil Germanıanyń bar mınometterin dál osy araǵa jınaǵandaı, bir sát tynym joq, gúrs-gúrs jarylǵan mınalar... Adam kereń bolyp qalarlyqtaı. Ordan bas kótertkizbeıdi. Osyndaı surapyl eki saǵattaı sozylǵannan keıin, nemis shabýyly bastaldy. Men ordyń barlaýshylarǵa arnalǵan eń aldyńǵy jaǵyndaǵy tusynda jalǵyz bolatynmyn. Nemis shabýyly bastalar aldyndaǵy «Keıin sheginińder!» degen buıryqty estı almaı qalyppyn. Ordyń ústinen tankter ótip, avtomatyn bytyrlatyp nemistiń soldattary jetip kelgende, «qoıan-qoltyq» alyspaq bolyp «Ýra! Otan úshin alǵa!» dep sekirip shyqqanymda ǵana janymda esh adam joǵyn bir-aq bildim. Nemister kelip qalǵan eken. Orǵa keıin tyǵylýǵa bolmaıdy. «Ajaldy túıe qudyq basynda taırańdaıdy». Sirá, ólimime kóringen shyǵar, or basyna shyǵa kelgenim orynsyz bolǵan, eken, qaptap kelip qalǵan nemis soldattarynyń biri myltyǵynyń dúmimen berip ótti. Sodan keıin ústimnen basyp janshyp topyrlaı júgirgen soldattardy ǵana ańǵardym. Naǵyz qalyń jylqy shaýyp ótip jatqandaı. Bireý attap, bireý basyp ketedi. Keıde ókpe tusymnan nemis soldatynyń aýyr etiginiń temir tabandy ókshesi kóp tıedi. Bar mursham kelgeni eki qolymmen betimdi qorǵaý boldy. Kóp keshikpeı esimnen tanyp kettim.

Esimdi jınaǵanymda eń aldymen baıqaǵanym, áldekimder meni nosılkaǵa salyp áketip barady. Óne boıym isip ketken. Qozǵalýǵa mursham joq. Topyrlaı júgirgen soldattardyń aıaǵynyń astynda qalǵan adamda qandaı jaǵdaı bolsyn, eger bireý-mireý kıimimdi sheship qaraı qalsa, denem kókpeńbek shyǵar.

— Iapyrmaı, qalaı tiri qaldyńyz,— dedi kózi jasaýrap ketken Bátıma meni aıap.

— Ajalyń joq bolsa, alpys aıdahar jabylsa da ólmeısiń,— dep men kúlimsiredim,— tiri qalǵanymdy bilgennen keıin: «Meni kóterip kele jatqandar kim eken?» dep aqyryn kózimdi ashtym. Nemis soldattary eken.

— Atyp tastaı salmaı, bul azıatty nesine kóterip áýre bolamyz?—deıdi bas jaǵymdaǵy bireýi, dál bir osylarǵa ózimdi kótertip qoıǵandaı renjip.

Men azyraq nemis tilin bilemin. Orta mektepte oqyǵanym bar, onyń ústine Atbasarda turǵanda kórshimiz nemis bolatyn, olardyń balalarymen oınap júrip, sóılesýdi de ájeptáýir úırengem.

— Seniń qolyńnan tek atyp tastaý ǵana keledi,— deıdi aldyńǵy jaǵymdaǵy nemistiń qarlyqqan daýsy.— Buıryqtyń aty buıryq. Biz bolsaq maıdandamyz. Al uly Germanıanyń zavod, fabrıkalarynda jumysty kim isteıdi? Mine, osy azıattar.

— Mynanyń jazylyp, adam qataryna kirip jumys isteýi eki talaı bolar.

— Oqasy joq, taıaq qandaı aýrýdan bolsa da jazady.

Adamdy aýrýdan taıaqpen jazýǵa bolady degendi estigenim osy. Biraq meniń munym nadandyǵym eken, nemis soldatynyń sózi shynǵa shyqty. Jumysqa jaramaıtyn kóterem tutqyndardyń nemis nadzıratelderiniń rezeńke taıaǵy ysyldaı kep arqasyn osqanda, aýyr zembildi kóterem dep, oryndarynan súıretile baryp turǵanyn sońynan talaı kórdim. Bul ne? Aýrý jannyń taıaqtan qorqyp, keselin jeńem degen áreketi emes pe?Meniń Otan soǵysyna shyndap qatynasýym osy tutqyn bolýymnan bastaldy.

Qorlyq azaby molaıa túsip, qorekti qansha qysqanmen de, jas dene óziniń myqtylyǵyn kórsetti, eki aıdan keıin júrýge jarap qaldym. Osy kezde bizdi qyzyl vagondarǵa tıep Shyǵys Germanıanyń Baden-Baden deıtin úlken qalasynyń janyndaǵy bir kishirek qalasymaqqa alyp keldi. Vagonnan túsip jatyp, shahta ústine jasalǵan munara men taý-taý bop úıilgem qara topyraqtan (terıkonnen) bul aradan tas kómir shyǵatynyn birden túsindim. Qalanyń aty Kýppermen eken. Bizdi uzyn-uzyn baraktarǵa elý-alpys adamnan ornalastyrdy. Tósek-oryn joq, edenge tek saban tóselgen. Ústimizdegi qyzyl ásker kıimimizdi áldeqashan sypyryp alǵan. Kıgenderimiz jalba-julba birdemeler. Tutqynnyń kópshiligi nemis basqynshylary basyp alǵan Belorýssıa, Pskov oblystarynan aıdap ákelingen kári shal, ásker jasyna áli jete qoımaǵan bala jigitter. Báriniń de ústindegileriniń qur kıim degen attary. Ózge baraktar da kisige toly. Ondaǵylar bizden buryn kelgen tutqyn sorlylar tárizdi.

Bir myń toǵyz júz qyryq ekinshi jyldyń basy. Qar joq. Jańbyr aralas qara sýyq. Dymqyl lepti qatty jeli óńmeninen ótedi. Ash adamǵa sýyq qandaı ósh, jut jylǵy qystyń aıaq kezindegi aryq qoıdaı dir-dir etemiz. Áıteýir, bir jaqsysy, bizdi alyp kelgen tas baraktardyń ishi jyly eken. Bárinde de ystyq sýmen jylynatyn batareıa... Qudaıdyń bunysyna da shúkirshilik. Jan aýyrǵan jerde turady, bizdiń de bar aýyrar jerimiz osy sýyqtyq pen ashtyqta. Sonyń biriniń emi tabylǵanyna qýanyp qaldyq. Tutqyndardy keshke taman ákep túsirgen. Qalany kere almadyq. Bul kezde bizdiń samoletter de jaý jerine usha bastaǵan. Shekaraǵa jaqyn nemis qalalarynda túnde elektr shamy jaǵylmaıdy. Bizdi túsirgen baraktar buryn soldattar turǵan úıler bolyp shyqty. Batareıanyń bolýy da sodan eken. Syǵyraıǵan elektr shamdary bar. Tek ystyq sý alýǵa ǵana qoraǵa shyǵasyń. Onda da bar jerde kúzetshi. Olar naǵyz bir tastan quıǵan músin tárizdi. Basynda — temir qasqa, keýdesinde — avtomat...

Men sol kúni ystyq sý alatyn bólmede kútpegen jerdeı Sadyqqa ushyraı qaldym. Mundaıda bir jerden, bir ulttan shyqqan adam týǵanyńdaı jaqyn bolyp kórinetini málim ǵoı, ekeýmiz birimizdi-birimiz qushaqtap qulyn-taıdaı shurqyrastyq ta qaldyq. Kóp sóılesýge ýaqyt bolmady. Jalǵyz ǵana bilgenim: ózi teńdes serikteriniń bári soǵysqa ketkende, soıaýdaı bolyp Mysqazǵanda qalýdy jón kórmeı, men ketkennen bir aı keıin, Áljannyń «shahtaǵa kereksiń» degenine kónbeı, maıdanǵa ózi suranyp kelipti. Qorshaýda bolyp, amalsyzdan qolǵa túsipti. Túri júdeý, biraq aýrý-syrqaý, jaraqattanýdan saý tárizdi.

— Qalaı soǵystyń?— degen meniń suraǵyma, «qaıdam» degendeı ıyǵyn kóterdi de qoıdy. Biraq eki jyldan keıin baryp sovet áskerine kelip qosylǵan soń ǵana men Sadyqtyń qalaı soǵysqanyn esittim. Al o joly onyń selqos jaýap berýinen tek qóńilimde bir kúdik paıda bolǵan da qoıǵan...

Menimen birge kelgen top tegis ystyq sýdy alyp bolyp qaraýyl «al júrińder» degen kezde ǵana Sadyq maǵan muńaıa bir qarady da:

— Sabyr, estimegen shyǵarsyń, berik bol. Súıgeniń opasyzdyq etti, sen maıdanǵa attanysymen, eki jeti otpen Áljanǵa erge shyqty. Meniń soǵysqa ózim tilenip kelýimniń de bir sebebi osynda. Saǵan arasha tura almadym,— dedi de, betime qaraı almaı burylyp ketti.— Opasyz qyz úshin taqa opyq jep ózińdi jasytpa!

Sadyq menimen túıdeı qurdas bolatyn. Orta mektepti de birge bitirip, shahtaǵa da birge túskenbiz jáne shyn joldas ta sekildi edik. Aqbaıan ekeýmizdiń aramyzdaǵy jaǵdaıdy da biletin. Joldastyǵy ma, álde zamanymyz bir jas bolǵandyqtan ba, ol maǵan álgi sózdi óte qınalyp, shyn jan ashyrlyqpen aıtty. Biraq tabytqa salyp jatqan áıeldiń ernin boıaǵanmen ne paıda?! Súıgeninen aırylǵan jigitke joǵaltqanyn jylap estirtseń de, odan onyń júregi basqasha soǵar ma?! Sadyqtyń bar aıtqanynan meniń kókiregimde onyń jany ashyǵan úni emes, tek «Aqbaıan opasyzdyq etti» degen muzdaı sýyq sózi ǵana qaldy. Bul sóz dál bireý qoınyma jylan salyp jibergendeı ón boıymdy dir etkizdi.

Jaman sez tastan qatty tıedi. Sadyqtyń sózi ábden sana-sezimime jetkende, táltirektep qulap kete jazdadym. Sirá, janymda kele jatqan serigim meni ashtyqtan álsirep ketti dep oılaǵan bolýy kerek, qoltyǵymnan súıeı berdi. Biraq meniń qaıǵym ashtyqtan da kúshti qaıǵy edi. Bas aýyrsa aıaǵyńnyń aýyrǵanyn umytasyń. Aqbaıannan aıyrylǵanymdy bilgenimde, tutqynda ekenimdi de, ashtyqty da, kórip júrgen qorlyǵymdy da umyttym. Bári esimnen shyqty. Jan aýrýy tán aýrýynan kúshti degen osy eken, júregim órtenip, tula boıymda yza-kek, sana-sezimimdi ýdan da ashshy sher bılep, janymdy qoıarǵa jer tappadym.

Mysqazǵannan áskerge júrip bara jatqanda vagon aldynda turyp kórgen kórinisimnen keıin jáne maıdanda júrip birneshe hat jazyp jaýap ala almaı qoıǵannan beri ózim de Aqbaıannan seziktene bastaǵam. Biraq súıgen júrek tez sýyna ma, ony jaman atqa ólsem de qıǵym kelmeıtin. Sóıtken Aqbaıanym endi maǵan bul jalǵanda qolyma túspeıtin shyn altyn qusqa aınaldy. Jaqsy kórgendigim sonshalyq, ol meni qıyp ketse de, men ony áli de bolsa, qıa almadym. Áli de «altyn qusym» deı bergim keledi. «Qolym jetpes altyn qusym» dep kózime jas ta aldym. Opasyzdyǵy qansha jańyma batsa da, balaǵattap qarǵys aıtýǵa aýzym barmady.

— Shyn mahabbattyń osylaı keletinin men de túsinem,— dedi aqyryn kúbirleı Bátıma,— opasyzdyǵyn cóge de almaısyń.

— Túni boıy jylap shyqtym,— uıat bolsa da, men Bátımadan syrymdy jasyra almadym.—Dál sol túni qaıtsem de Aqbaıandy bir kórýim kerek degen bekimge keldim.

Qaıǵy — qaıǵy da, ómir — ómir ǵoı. Tań atar atpastan «Turyńdar!» degen dabyl qaǵyldy. Túni boıy kirpik ilindirmeı shyqqan basym, ornymnan ázer turdym. Laıly sý tárizdi, biren-saran burshaǵy bar qoıý qara sý sorpa men elý gram balshyq tárizdi byljyraǵan qara nandy berip, bárimizdi dalaǵa aıdap shyqty. Jan-jaǵymyzdy qorshaǵan avtomatty nemis soldattary, keıbireýleriniń janynda shynjyrlaǵan qasqyr tústes qabaǵan nemis bóribasarlary. Tek qazaq jeriniń qasqyrlaryndaı emes, qyzǵylt qylshyq tústi. Sál saptan tys aıaq bassań bolǵany, ars etip tura umtylady. Talap tastaýǵa daıyn. Qatty qorqynysh aýyrǵan jerińe de qaratpaıdy. Jan-jaǵyńnan qaptaǵan avtomatty soldattar, arsyldaǵan qasqyr alatyn qandy kózdi ıtter azdap júrek jarasyn esten shyǵartqandaı.

Barlyq tutqyndy aıdap aparyp tas alańǵa sapqa turǵyzdy. Kileń erkek! Myńǵa taıaý janbyz: tozǵan fýfaıka, jyrtyq etik, jymyraıǵan qulaqshyn. Súzekten turǵandaı aryq-turyq, túrleri sarǵaıyp ketken júdeý... Endi ǵana túsindim, bizder turǵan jer burynǵy ásker oınaıtyn alan eken. Tórt buryshty alańdy qorshaı salynǵan uzyn-uzyn sur tústi kazarma-baraktar. Abaqty tárizdi. Terezelerin de torlap tastaǵan. Aslan da surǵylt. Bar dúnıe eziniń tabıǵı túsinen aıyrylyp, sur kebin kıgendeı. Mundaıda adamnyń oıyn tek surǵylt sher ǵana basady. Osyndaı túsi qashqan surǵylt surqıa tas alańda turǵanymyzda, qalyń tutqyndardyń aldynda ersili-qarsyly, áldeneni kútip júrgen jýan qaryn jıren murtty ober-leıtenanttyń nemisshe «Smırıo!» «Ravnenıe napravo!» degen ashshy daýysy shyqty. Áskerde qyzmet istegenimiz bar, istemegenimiz bar, myńǵa jýyq adam boıymyzdy túzep, moınymyzdy ońǵa burdyq. Oń jaqtaǵy eki kazarmanyń arasyndaǵy dalıa ashylǵan keń qaqpadan (jańa ǵana baıqadym: kúzetshi turatyn eki jaǵynda qalqany bar osy qaqpaǵa kiretin kósheden bóten jerdiń bári súıir búrtpeli symmen qorshalǵan eken) eki qara mashına kórindi. Biri —«oppel-kapıtan», ekinshisi —«mersedess». Mashınalar zyrlaǵan boıy alańnyń ortasyna, dál men turǵan jerge kelip toqtaı qaldy. Ober-leıtenant júgirip baryp aldyńǵy mashınanyń esigin ashty. İshinen polkovnık dárejesindegi qara qurym paltoly uzyn boıly aryq ofıser kórindi. Ekinshi mashınadan da maıor, ober-leıtenant, leıtenant shenindegi úsh-tórt ofıserler syrtqa shyqty. Ober-leıtenant «Haıl Gıtler!» dep qolyn aldyna soza bir kóterip alyp, polkovnıkke áldeneni aıtyp raport berip jatyr. Sózi estilmeıdi, tek qyńsylaı úrgen ıt tárizdi úzdik-úzdik daýysy shyǵady.

Dál osy kezde álgi qaqpadan aq boz arǵymaq jekken endi tarantas arbaly bir áıel kórindi. Aldynda — semiz kelgen qartań kóshir.

Arǵymaqty zyrǵytqan boıy kóshir dál polkovnıktiń janyna kelip toqtaı qaldy. Bastyǵy polkovnık bolyp ofıser bitken tarantasqa qaraı asyǵa taıady. Arbadan uzyn boıly, jińishke bel, bókseli kelgen jas áıel sekirip tústi.

Soǵys aldynda bizdiń jaqta áıelderdiń shalbar kıýi ersi kórinetin. Al mynaý áıeldiń butynda kógildir toqyma shalbar, oqtaýdaı túzý tolyq baltyry men býra sanyna tyrsıta jabysqan. Ústinde aq tıinniń terisinen istegen, júnin syrtyna qaratqan sholaq ishik. Basynda aq túbit kishkentaı sháli. Qyzyl altyndaı shashyn ázer jaýyp tur. Arba bizge jaqyn kelip toqtaǵandyqtan, áıeldiń túr sıpatyn anyq kórip turmyn. Qyr muryn, aq sary, úlken kógildir kózderi naǵyz bir bultsyz aspan tárizdi symbatty da kórikti. Jasy áli otyzdarǵa jetpegen.

Erkekter taıaǵannan-aq áıel qolyna kıgen aq túbit bes saýsaqty qolǵabyn sheship aldy. Ofıserler naǵyz bir generalǵa tájim etkendeı, álgi áıelge «Haıl Gıtler!» dep qoldaryn joǵary kóterip qurmet kórsetip, onyń appaq qolynyń syrtyna erinderin tıgizip sheginip jatyr.

Erkekter amandasyp bolysymenen polkovnık ober-leıtenantqa qarap qolymen «káne, bastaıyq» dep ısharat kórsetti.

Ober-leıtenant dál bizdiń qarsymyzda turǵan sáki sekildi tórt buryshty aǵash minbege shyqty. Ózgeler de onymen qatarlasa turdy. Ortalarynda álgi áıel.

— Tutqyndar!—dedi ober-leıtenant orys tilin buza sóılep.— Sender búginnen bastap uly mártebeli gestapo polkovnıgi Karl Vınter myrzanyń kómir shahtasynda jumys isteıtin bolasyńdar! Qorytyp aıtqanda, sender osy myrzanyń basybaıly qulysyńdar. Sez endi polkovnık myrzanyń ózine beriledi,— dep keıin shegindi.

Ortaǵa polkovnık shyqty. Túrin endi ǵana anyq kórdim. Alpystarǵa taıap qalǵan, beti ájim-ájim, qan joq, sel joq, óte sýyq tústi kisi eken. Shamasy naǵyz qan isherlerdiń biri bolýy kerek. Ol bes mınýttaı nemis tilinde sóz sóıledi. «Sender tómengi dárejeli ulttyń adamdarysyńdar»; «Uly Germanıaǵa jumys isteıtin «bolǵandaryna ózderińdi baqytty sanaýǵa tıistisińder», «Búgin-erteń Máskeýdi alamyz» degen biren-saran sózi bolmasa kóbin uǵa almadym. Ol sóılep bolǵannan keıin, kezekti álgi áıel aldy.

— Tutqyn Rossıa mujyqtary,— dedi ol bir múltigi joq orys tilimen, daýysy shańq etip,— meniń erim graf Karl Vınter senderdiń búginnen bastap bizdiń shahtalarymyzda jumys isteıtinderińdi aıtty. Al ózi qyzmet babymen baılanysty uly Germanıa aıbyndy jaýyngerleri basyp alǵan Belorýssıaǵa júredi. Endi senderdiń qojalaryńyz men bolam! Tanys bolyp qoıalyq: men grafınıa Haýassı Vıntermin. Ýnıversıtetti Moskvada bitirgem. Sondyqtan Rossıa mujyqtarynyń minez-qulqymen tanyspyn. Uly Germanıa jerinde esh jalqaýlyqqa oryn joq. Jumys eki kezekte bolady. Ár kezek on eki saǵattan. Bizdiń shahtalarymyz soǵys zavodtaryna elektr kúshin beretin TES-ti kómirmen qamtamasyz etedi. TES-tiń bes mınýt toqtalyp qalýy — jaýǵa atylǵan bálen myń snarád, mınamen esepteledi. Sondyqtan bizdiń shahtamyzda qatty tártip bolýǵa tıisti. Kim de kim bul tártipke kóngisi kelmese, ózinen kórsin! Ondaı adamǵa jalǵyz ǵana úkim — ólim! Birinshi tanysýymyz osymen bitsin. Ózgesin ofıser ózi túsindiredi. Al qazir meniń at qoramdy qaraıtyn, ıtterime mezgilimen as-sýyn beretin jáne qora-qopsyny sypyryp turatyn úsh adam alýym kerek. Qaısyń mundaı ónermen tanyssyńdar?

Eshkim oryndarynan qozǵalmady. «Maǵan jumys istegileriń kelmeı tur-aý!» dep áıel ashýlanǵan joq. Móldiregen úlken kógildir kózin sál kúlimsiretti de, ol:

— Óz erkilerińmen kóngileriń kelmeıdi ǵoı,— dedi kekete,— orys mujyqtarynyń mundaı sasyq tákapparlyqtary maǵan tanys. Olaı bolsa, kerek adamdardy ózim tańdap alamyn.

Áıel, sirá, shal kúıeýine erke bolýy kerek, odan ruqsat suramaq túgil, burylyp ta qaraǵan joq. Minbeden jas qyzsha sekirip túsip, búkil denesin yrǵalta qozǵap, aıaǵyn kerbezdene basyp, bizdiń aldymyzdan túrlerimizge júgirte kóz tastap óte berdi. Qanshyq ıttiń sońynan júrgen. kóp tóbetteı, ofıserler onyń sońynan shoqtana júrip keledi. Grafınıa Haýassıdiń kózi eń aldymenen Sadyqqa tústi. Sadyq ózgelerimizdeı taqa júdeý emes (onyń qolǵa túskenine bir aıdan jańa asypty) jáne Aqbaıan sekildi kórikti bolatyn. Uzyn boıly, eki ıyǵyna eki adam mingendeı keń jaýyryndy, ádemi qyr muryndaý, aq quba, qara shashty jigit edi. Dene shynyqtyrý oıynymen bala jastan kóp shuǵyldanǵandyqtan, jalpy dene qurylysy kóz tartarlyqtaı symbatty.

— Azıattyń qaısysyń?— dedi onyń janyna taıaý kelip grafınıa.

— Qazaqpyn.

— Á...á! Jylqy baqqan taǵy ulttan ekensiń ǵoı. Bilem. Maǵan atqosshylyqqa laıyqsyń. Bylaı shyq.

Sadyqtyń shyqpasqa amaly bar ma, maǵan «ne isteımin» degendeı bir qarady da, ynta kórsete alǵa shyqty.

Sirá, birinshi tańdaǵany kórikti jas jigit bolǵanynan qymsyndy ma, áıel endi meniń oń jaǵymda turǵan jıren saqaldy búkireıgen orystyń (ózgemiz Mıtreı aǵaı dep ataıtyn) shalynyń janyna toqtady.

— It ustap kórip pe eń?—dedi oǵan,

— It ár túrli bolady ǵoı...

— Á... sol ıtterdiń biri óziń sekildisiń.— Ofıserler áıel sózine máz-meıram bolyp kúlisip aldy.— Jaraıdy, áz baýyrlastaryńnyń asyna taqa qıanat isteı qoımassyń. Bylaı shyq.

«Mıtreı aǵaı» qyp-qyzyl bop namystanyp qalsa da, aıaǵyn sylbyr basyp amalsyz alǵa attady.

Endi Haýassı qara tory kelgen, úlken qara kózderi ushqyn atqan, jurttyń bári «Mıshka sygan» dep ataıtyn, tipti júdeý, taramys deneli, on altylar shamasyndaǵy jetim sygan balasynyń qasyna kelip toqtady.

— Sygansyń ba? Evreısiń be?—dedi.

Bala, sirá, áıeldiń qorasyn sypyratyn malaıy bolǵannan góri, óziniń serikterinen aırylǵysy kelmegen bolýy kerek.

— Evreımin,— dedi.

Áıel zilsiz kúldi.

— Sygan ekensiń. Evreı bolsań, janyńdy saqtaý úshin sózsiz syganmyn der ediń, bylaı shyq!

Grafınıa ózine kerek adamdaryn tańdap aldy da, minbege qaıta shyqty.

— Ober-leıtenant Kýpper myrza, ózge tutqyndardy ekige bólip, ár bólegin tıisti shahta bastyqtarynyń qolyna aparyp tapsyryńyz! Búginnen bastap jumysqa shyǵatyn bolsyn!—dedi.

...Sóıtip biz osy kúnnen bastap, orys nanyn jep, Moskvada ýnıversıtet bitirgen, oryssha múltiksiz sóıleıtin, sulý jas grafınıa Haýassıdiń menshikti quly bolyp shyǵa keldik.

Sol kúni shahtaǵa tústik. Shahta degen aty, qıamet-qaıymnyń naǵyz ózi. Birden jıyrma adam sıatyn kileti bar, alty júz metrlik eski shyńyraý. Zaboılardyń ústi túsip ketýge taıaý, qısaıǵan. Ústinen basqan salmaqqa ázer shydap shytynap ketken, qatarlasa tizilgen tireýish aǵashtarynan ár basqan qadamyńnyń qaýipti ekeni kórinip tur. Zaboılardyń keı jeri opyrylyp túsip ketken. Qýystarynan ıtteı eńbektep ázer ótesiń. Shyǵatyny — kúli kóp qońyr kómir. Jumsaq, tıip ketseń, ýatyla túsedi. Jáne kómir jelisi sondaı tar, kómir opyratyn vrýbmashınalardyń janynda basyńdy kótere almaısyń, búkshıip ázer jumys ústeýge bolady. Kómir alynǵan jerdi aǵashpen tireýshiler jumystaryn tizerlep, ne maldasyn quryp otyryp isteıdi. Eń dozaǵy sýy. Tóbeńnen de, jan-jaǵyńnan da bir tynbaı sorǵalap turǵany. Qaıdan aǵyp jatqanyn túsiný qıyn. Aq jaýynnan ańnyń maıdy, sorǵalaıdy da turady. Aıaǵyń astynda oıpatty qýalaı saryldaǵan jylǵalar. Sýdyń, bári oıpatqa jınalady degendeı, kólbeı qazylǵan keı zaboılardyń organ beline deıin sý basyp ketken. Jan-jaǵyń bári sý balshyq, vagonetkelerge salatynyń da balshyqtan birde-bir kem emes sý sińgen. qorda tárizdi tas kómir.

Osyndaı shahtada kúnine on eki saǵat jumys isteý kerek. Onyń ústine beretin tamaqtary da qur tamaq degen aty. Jylan qaraǵy joq, laıly qara sý tektes burshaqty sorpa. İshinde birer túıir sasyǵan balyqtyń basy, ne quıryǵy júzip júredi. Kúnine úsh júz gram balshyqtan da aýyr qara nan. Keıde qara sýǵa qaınatqan qabyǵy tazalanǵan eki-úsh bottashyq nemese malǵa beretin qyzylshanyń shala pisken botqasy.

Mundaı tamaqpen, shahtanyń álgideı aýyr jumysyna adam túgil tas ta shydamas edi. Biraq biz shydadyq. Nemis jumysy úshin emes, qaıtsek te tiri qalyp, elge qaıtaıyq degen arman úshin bir sát jasyp, áljýazdyq bildirmedik. Birimizdiń tıtyǵymyz bitip, ómirmen qosh aıtycap jaǵdaıǵa jetsek, ózgemiz oǵan arasha tústik. Bir úzim nanymyzdan barmaqtaıyn jyryp soǵan berdik. Tıisti úlesin oryndaı almaı shtrafqa iligetin joldasymyz bolsa (shtraf — normany burynǵysynan da asyra túsirý), oǵan jarty kúrekten óz tabysymyzdan úles qosyp aman saqtap qaldyq. Bala ákesinen: «Áke, bul joqshylyqqa qansha tózemiz»,— dep surapty-mys. «Qyryq kún»,— dep jaýap beripti ákesi. Bala: «Sodan soń?»— degende, ákesi: «Sodan soń kóndigip ketemiz»,—depti. Adam qandaı qıyndyqqa bolsa da kóndigedi. Biz de ashtyqqa da, jalańashtyqqa da, aýyr jumysqa da kóndiktik. Joq, kóndikken joqpyz-aý, shydap baqtyq.

Biraq búıtip júre bersek, uzaqqa barmaıtynymyzǵa kózimiz jetti. Óıtkeni shahta ınjenerleri bizdi aıamaıdy. Kókirekten janymyz shyqqansha bar kúshimizdi paıdalanýǵa qumar. Biz jaramaı qalsaq, ornymyzǵa basqa tutqyndar ákelinetinin biledi. Qansha kómir shyǵarsań da, qansha eńbek etseń de, seniń kóreriń bir qorlyq.

Joq, búıtip ómir súrýge bolmaıdy deımiz biz. Sonda ne isteý kerek? Quzdan tas qulamaı, saı tegistelmeıdi. Ózimiz kirispeı, eshkim de bizdi bul azaptan qutqarmaıdy. Taǵdyrymyz qara qulyp bolsa, qulyptan kilt myqty, sol taǵdyrdyń — qara qulyptyń kiltin tabý kerek.

Osyndaı jaǵdaıdy jalǵyz men emes, jurttyń bári de oılaıtyn tárizdi. Baıqaımyn, qur oılap qana qoımaı, keıbireýi jol da tapqandaı. Munyń belgisi: keı jigitterdiń kózinde buryn men kórmegen ushqyn, senim sáýlesi paıda bola bastaǵany. Úmitsiz adamda mundaı túr eshýaqytta da kezdespeıdi. Úmitsiz adam aýrý jeńgen kisimen teń. Onyń kózin tek qaıǵy týmany ǵana torlaıdy. Al bizdiń keı jigitterdiń túr kelbetinen, shúńireıip ketken kózderiniń tesile qarasynan qaıǵy tumanynan basqa erekshe sezim ańǵaramyn. Úmit sáýlesin baıqaımyn... Biraq maǵan eshkim eshteńe demeıdi. Jurt menen syryn jasyratyn sekildi. Óz betińmen suraǵanmen, aıtpaıdy, seziktenedi. Seziktenbeske de amaldary joq, ómir ógeı anadaı tas qabaǵyn túıip turǵanynda, syr jasyra bilý eń kerek qasıet. Qıyndyqqa shydaı alǵan adam syr da jasyra biledi. Al tutqyndar arasynda mundaı adamdardyń kóp ekeni de sózsiz. Aıtpasa da, sol adamdardyń bir tilekke kelgenderin de sezinemin. Biraq, qandaı tilek? Bul qandaı uıym? Ony kim basqarady? Maǵan jumbaq.

Bizdiń barakta Andreı deıtin bala jigit bolatyn. Soǵystyń bastalǵan kezinde áskerde júrip Latvıanyń Lıbavo degen portynda qolǵa túsken. Ózi shıkil sary, juqa óńdi, kúlgin erindi, kógildir kóz, taldyrmash jigittiń aqyl-esi durys emes sekildi kórinetin. At-jóni joq yrjyńdap kúle beretin. Ústinen túıe júrip jatsa da renjýdi bilmeıtin. Áldeqalaı ashýlanǵan bireýler keıde ony orynsyz tómpeshtep te tastaıtyn. Sonda da qyńq etpeıtin. Keıbir qomaǵaı, ashtyqqa shydaı almaıtyn adam qolyndaǵy bir úzim nanyn tartyp áketse, jylaýdyń, ne talasýdyń ornyna mazaqtaǵandaı oǵan qur yrjıa qarap qala beretin. Orys joldastar Andreıdiń osyndaı minezine qaraı, ony «choknýtyı Andrúsha» deıtin. Ózimen birge polkta bolǵan serikteri Andreıdiń mundaı minezin «bomba túskende, jer basyp qalyp, ázer qazyp aldyq, sodan. keıin osyndaı kúıge ushyrady» dep túsindiretin. Qysqasy, bul bir esi aýysqandaý, kim ne aıtsa sony isteıtin, jurttyń tálkegin de, qıanatyn da kótere beretin, kózge qunsyz bala jigit bolatyn. Sondyqtan ba, nemister de buny adamǵa sanamaıtyn. Bul ezge adam barmaıtyn jerge barsa, «sen nege bardyń» demeıtin. Búkil tutqyndardyń ishindegi betiniń aýǵan jaǵyna tarta beretin osy Andreı. Bir baraktan ekinshi barakty kezedi de júredi... Óz basym bunyń qaı ýaqytta turatynyn da bilmeıtinmin. Eger túnde bireý qysylyp sý surasa, janyna tez jetetin de osy «Esýas Andreı».. Eger bireý bireýge qıanat istemek bolyp jatsa, ózgelerge habar beretin de osy Andreı... Áldeqalaı janjal bolyp, tóbeles shyǵa qalsa da, taıaqty eń aldymen jeıtin osy bıshara bala jigit. Nan jetpeı qalsa, tek osyǵan jetpeı qalady. Sonysyna qaramaı Andreıdiń aýyrǵanyn, ne sharshap tóseginen týra almaı jatqanyn kórgen emespin. Shap-shaǵyn taramys denesi asa bir asyl zattan jaralǵandaı sharshaýdy bilmeıdi. Bir tynym tappaıdy. Jurt ony «esýas» dese de, tegi, jaqsy kóredi. Alǵashqy kezdegideı emes, bertin kele Andreıdi bireý jábirleıtin bolsa, ondaı adamdy ózge tutqyndar jep jibere jazdaıdy, sazaıyn tartqyzady.

Nege ekenin bilmeımin, ózimnen-ózim júrip osy Andreıden seziktene bastadym. Óıtkeni ol jýyp ketken adam, qansha renjip otyrsa da, kilt ózgere qalady. Bul áldeneni sybyrlasa bolǵany, ananyń júzinde basqa bir sezim paıda bolady.

Bir kúni osy Andreı meniń de janyma keldi. Jumystan sharshap shyqqan betim edi.

— Baýyrym, tym qajydyń ba?— dedi ol ózgege estirtpeı yrjıa kúlip.

Qajyǵandyǵym sonshalyq, esýas adamnyń sózi bolsa da janyma maıdaı jumsaq tıdi. Syrymdy jasyra almadym.

— Búıtken qorlyqtan ólgen jaqsy ǵoı,— dedim.

— Ólýge asyqpa,— dedi ol burynǵysynan da yrjıa,— ólimnen erte dúnıede eshteńe joq. Jáne, báribir, odan qutyla almaısyń. Qudaı ómirdi saǵan qaryzǵa bergen, ýaqyty jetkende ózi de alady. Al oǵan deıin sol ómir úshin kúresý kerek.

Baıqaımyn, sózi jyndy adamnyń sózine uqsamaıdy.

— Kúresý kerek ekenin ózim de bilemin,— dedim,— biraq qol-aıaǵyń shynjyrlaýly jaǵdaıda qalaı kúresesiń?

— Shynjyrdy kesetin bolat egeý de bolady...

— Ol qandaı egeý?

— Ol — bizdiń birligimiz. Bárimizge birigý kerek. Jalǵyz júrip jol tapqansha, kóppen birigip adasqan artyq.

— Aqyldy sóz.

— Onda erteń shahtaǵa túsken soń bir saǵattan keıin, úshinshi yldıǵa kel. Baıqa, bizdi satýshy bolsań, óz janyńmen kúni buryn qoshtasa ber!

Ózim izdep júrgende, maǵan Andreıdiń senbegenine renjip qaldym, biraq syr bergem joq.

Abaqtydaǵy sovet adamdarynyń dostyǵy, tutqyndardyń birine-biri senýi — ol eki ǵashyqtyń arasyndaǵy mahabbattan berik bolýǵa tıisti. Ony buzý—antyńdy buzýdan aýyr qylmys. Muny men de túsinem.

Úshinshi yldı—eń sýly jer. Bul arada kómir joq. Bar zaboıdyń sýy osy araǵa jınalady. Yldıdyń saǵasynda sýdy joǵary shyǵaratyn nasos bar. Andreı osy nasostyń kúzetshisi. Nasos motory buzylyp, ne bolmasa sý kóbeıip, nasos kúshi jetpeýge aınalsa, kompresorlar bólmesindegi kezekshi slesarǵa habar beredi. Bar mindeti osy. Úshinshi yldıdyń joǵarǵy jaǵynda buryn kómir qazylǵan qarańǵy zaboılar, shtrekter kóp. Biraq bári de buzylǵan, qaýipti jáne óte sýly. Bul jerge bir de bir nemis baqylaýshy soldattary kelmeıdi. Qorqady.

Erteńine Andreıdiń aıtqan ýaqytynda osy araǵa keldim. Qarańǵy bir shtrekte jıyrmaǵa taıaý adam jınaldyq. Meni nasos janynda otyrǵan Andreı osy araǵa ózi ertip ákeldi.

— Joldastar,— dedi ol «bárin tegis jınaldyńdar ma, aramyzda jat adam joq pa» degendeı qarańǵyda qolyndaǵy karbıt shamyn turǵandardyń betine qaraı tosa bir sholyp,— bar bólimsheniń ýákilderi tegis jınalǵan ekenbiz. Onyń ústine, bizdiń aramyzda taǵy da bir joldas bar. Ol—qazaq. Men ózim bul jigitke ábden senemin. Sengendikten ertip keldim. Biz búginnen bastap tek orys, ýkraın, belorýs tutqyndaryn ǵana emes, basqa ulttardyń da tutqyndaryn ózimizdiń uıymymyzǵa tarta bastaýymyz kerek. Aramyzǵa búgin birinshi ret kelip turǵan jigitke túrki tilinde sóıleıtin tutqyndardy uıymdastyrýdy tapsyrsaq deımin.

Shynyn aıtaıyn, Andreıdiń sózine óte qýanyp qaldym. Ásirese, onyń maǵan sengenine. Andreı aldymen ózgeden surap meniń shahter ekenimdi bilip alypty. Ózi de shahter balasy eken. Maǵan senýiniń sebebi de osydan ǵoı deımin. «Jumysshy taby birin-biri satqan emes, ásirese onyń ishinde shahterler»,— dedi kóp kún ótkennen keıin maǵan Andreı.

Baıqap kórgenimde, onyń eshbir «esinen aýysqan da», «jyndy da» emestigine kózim ábden jetti. Naǵyz aq júrek, Lenın komsomolynyń múshesi eken. Tutqyndar arasyna da nemis áskeri basyp alǵan jerdegi jasyryn partıa komıtetiniń tapsyrmasy boıynsha ózi tilenip kelipti. Mine, «esinen aýysqan, Andreıim» osyndaı adam bolyp shyqty.

Sol kúnnen bastap bizdiń «BIS-1» dep atalatyn jasyryn uıymymyz nemis tutqynynan qalaı qashyp shyǵyp, Sovet Armıasyna qosylý jolyn izdeýge kiristi.

— Áıteýir, sizderdi eshkim ustap bermedi me?— dedi baǵanadan beri tabjylmaı tyńdap otyrǵan Bátıma.

— Jylannyń qarasy syrtynda, adamnyń qarasy ishinde emes pe, onyń ózi bir hıkaıa...

Dál osy kezde kenet áldekimniń «Qaryndas!» dep aıqaılaǵan daýsy shyqty.

— Nurjan ǵoı!—dedi Bátıma ushyp túregelip,— bıshara, taǵy qysylyp qaldy ma!

Nurjan degen mashına aıdaýshy, shetki bólmedegi jas jigit. Araq ishken adam ózin-ózi sultanmyn deıdi ǵoı, araq iship alyp mashına aıdap, jaman avarıaǵa ushyraǵan. Tek eshkim ólmeı, ózi qatty jaraqattanǵan. Qazir jazylýǵa aınalsa da, keıde túnde ózinen-ózi shoshynyp oıanyp, osyndaı aıqaılaıtyn keselge ushyraǵan.

Bátıma daýys shyqqan bólmege júgire jóneldi. Men ony uzaq kúttim. Sirá, Nurjan jaǵdaıy qıyn bolýy kerek, jýyq arada kele qoımady.

Meniń oıym endi Nurjanǵa aýdy. «Ómir adamǵa bir-aq ret beriledi. Adam sol ómirdi nege baǵalamaıdy eken? Mynaý Nurjan... jap-jas jigit. Sol jas ómirin qor eterdeı bunyń araqta ne sharýasy bar edi? Joq jalpy sovet adamynyń araqta nesi bar? İshimdik, ishimdikke salyný — bári sonaý ótken aýyr tirshiliktiń, qaldym emes pe? Patsha kezinde jumysshy adam ishse — turmystyń azabyn bir sát umytaıyn dep ishken bolar. Al búgingi jumysshyǵa ne joq? Qandaı kúıigin araqpen baspaq? Joq, eger bılik meniń qolymda bolsa, men araq-sharapty shyǵarýdy birjolata toqtatar edim! Memleketke bunyń paıdasynan zıany kóp. Ásirese, buryn daǵdylanbaǵan halyqtardyń araq sory. «Qoı kórmegen qýalap óltiredi» degendeı, araqty ishe almaǵannan keıin úlken tragedıaǵa aınalýy múmkin. Óıtkeni araq ishý, ásirese qazaq jastarynyń arasynda kóp. Al bolashaǵyń — artyńdaǵy jas býynyń bundaı ýlaný jolymen áýestenbeı, halyqtyń keleshegi ne bolmaq?»

Bátımany kútip jatyp qalaı uıyqtap ketkenimdi ózim de bilmeı qaldym.

Ortada biraz kún ótip ketti. Aýrýhanaǵa keseli qatty adamdar túsip, menimen sóılesýge de Bátımanyń qoly tımedi. Tek búgin ǵana azyraq tylsym taýyp, janyma keldi. Bul aýrýlardyń jatqan kezi edi.

— Qazir júregińizdiń soǵýy durystalyp qaldy. Endi eki-úsh kúnde júre de bastaısyz,— dedi ol oryndyǵyn meniń janyma qoıyp jatyp,— qudaı buıyrtsa, bul aýrýdan aıyǵyp ketersiz, biraq ózińizdi-ózińiz kútýińiz kerek, júrek keseli degen ańdaýsyzda bas salatyn jaý tárizdi, oıda joqta ustaı alýǵa qushtar.

Betine qarap edim, sońǵy kezde jumysy tym aýyr bolǵandyqtan da, kózi kirtıip, óńi jýylǵan shúberekteı bozańdanyp qalypty.

— Óziń júdeýsiń ǵoı,— dedim aıap ketkenimdi jasyra almaı.

— Meniń júdeý ekenimdi ańǵarǵanyńyzǵa rahmet,— ol muńaıa kúlimsiredi,— jumys aýyr bolyp júr.

— Á... á!— Men endi ózimdi-ózim ustaı almadym. Kókeıkesti armanymdy suradym.— Aqbaıan kelgen joq pa?

Bátıma qabaǵyn sál shytty, suraǵymdy unatpaı qalǵanyn bilip jatyrmyn.

— Joq kelgen joq.

Endi men kúrsindim. Meniń júdeı qalǵanymdy bul joly Bátıma sezdi. Kóńilimdi jubatqysy keldi me, ol qabaǵyn ashyp, aqyryn kúlimsiredi.

— Asyqpańyz, kóp kúttirmes. Qoly bosamaı jatqan bolar. Aqbaıan jeldeı qazir erkin ushqan bir aqqý qus qoı!

«Aqqý qus Aqbaıannyń beınesine qandaı tabylyp aıtylǵan teńeý. Ol rasynda da aqqý qus emes pe? Pańdyǵy da, sándigi de sulýlyqqa yntyq sonaý qus tóresiniń beınesin esińe túsirmeı me? Onyń qońyrqaı úni de aqqý qustyń syrnaıdaı sozylǵan daýsyndaı jan seziminde tereń jatqan qumarlyqty terbetedi! Kerbez, symbatty beınesi, aq aıdynda júzgen qus patshasyndaı, kóńilińdi kók tolqyn qýanyshyna shomyldyryp, janyńdy bir bitpes armanǵa jetekteıdi!»

Qóńil qurǵyrda kenet bir kúdik paıda bola qaldy. «Biraq sol aqqý qustyń qaıda kókteımin, qaıda júzemin dese de, erki bar emes pe? Bátımanyń: «Aqbaıan jeńgeı qazir erkin ushqan bir aqqý qus qoı!» degeni de sony eskertpeı me? Iá, kim bolsa da, arman etetin, sulýlyqty súıetin tiri jannyń júregin qıal shyńyna jetekteıtin aqqý qus! Onyń dál qazir basqa bir qýanyshty aq aıdynda shattyq nuryna shomylyp jatpaǵanyn kim bilgen!»

Ómirde qyzǵanshaqtyqtan kúshti sezim joq shyǵar. Ásirese sen bireýdi shyn jaqsy kórer bolsań! Mundaı jaǵdaıda árkim-aq Otello kúnásine moıyn usynýy ǵajap emes. Qyzǵanshaqtyq keıde pák adaldyqty da ańǵarttyrmaıdy. Jazyqsyz jandy kinálamas úshin tek úlken júrek, adal júrek qana emes, salqyn qan, sabyrly oı kerek. Onyń bári birdeı bir adamnan tabyla bere me? Joq, tabylý kerek! Men orta ǵasyrdyń mavry emespin ǵoı, jıyrmasynshy ǵasyrdyń adamymyn! Jıyrmasynshy ǵasyrda Dezdemonalar qandaı sırek kezdesse (bul oıǵa men Aqbaıannyń opasyzdyǵyn alǵashqy estigen kúnnen bastap-aq, bekingem), Otellolar da sondaı sırek kezdesýge tıisti. Mahabbat burynǵydaı armanǵa emes, bizdiń ǵasyrymyzda tek ómir qyzyǵyna aınalǵan joq pa? Al ómir qyzyǵyn qashan da bolsa aýystyrýǵa bolmaı ma? Biri qolyńa túspese, ekinshisin izdeseń, kim kúnáǵa sanaıdy? Buny eshkim de kúná demeıdi. Sondyqtan da men Djýlettadan aıyrylǵan Romeodaı, ne bolmasa Baıan sulýynan aıyrylǵan Qozy Kórpeshteı, Aqbaıanymnan aıyryldym dep ózimdi-ózim qurbandyqqa shalǵan joqpyn ǵoı. Aqbaıanda ketken qyzyǵymdy Tatánadan izdedim emes pe? Ras, Aqbaıannan aıyrylǵanymdy estigen saǵatymda, mahabbat qaıǵysynan da kúshti ómir qaıǵysy, halyq qaıǵysy janymdy jegideı jedi. Múmkin sol bir uly aýyrtpalyq meniń óz basymnyń sherin jeńgen bolar, meni ajaldan alyp qalǵan shyǵar. Áı bilmeımin, sonda da meniń zamandastarymnyń mahabbatqa degen kózqarasynda jıyrmasynshy ǵasyr belgisi jatqan tárizdi.

Kenet Bátımanyń: «Sizdiń kostúmińizdi Aqbaıannyń úıinen aldym» degen sózi esime túsip ketti. «Meniń ózimdi sol úıden áketse, kostúmimniń onda bolýy ǵajap is pe?» Bátımadan «Sen nege úıdeısiń?» dep suraǵanymsha ol:

— Sabyr aǵaı, siz áneýgi áńgimeńizdiń aıaǵyn aıtpadyńyz ǵoı. Men ádeıi sony tyńdaǵaly keldim,— dedi oıymdy bólip ketip,— ásirese Sadyq jaıynda... Siz Sadyqpen sodan keıin kezdespedińiz be?

Sadyq! Sadyqtyń atyn estisem, osy ýaqytqa deıin boıym dirildep, kóz aldymda sol kúnderdegi ǵajaıyp sýretter elestep ketedi! Keıde ózimdi ustaı almaı qalamyn. Kókiregimdi yza, kózimdi jas bıleıdi. Bar dúnıeni umytyp ketemin. Bátıma meniń jaraly jerimdi dál basty. Sadyqtyń aty kóz aldymdaǵy Aqbaıannyń sýretin de, ol jaıynda qoımaq suraǵymdy da esten birden shyǵardy.

— Nege kezdespeımin? Haýassı bizden bólip áketkennen keıin, on shaqty kún etpeı, Sadyqpen kezdestim,— dedim men,— biraq ony áńgime etpesten buryn, áneýgi ózim aıtqan jalpy jaǵdaıǵa azyraq toqtap keteıin...

— Jaqsy, Sabyr aǵa...

— Ár bólim bastyǵy ózi senetin jigitterden top jınamaq bop kelistik. Maǵan qazaq, ezbek, qyrǵyz, túrikmen týysqandardyń basyn qosý tapsyryldy. Ár toptyń arasynda saıası úgit jumysy júrgizilip, uıym múshelerin kúreske shynyqtyrý kerek destik. Túpki maqsat bul aradan qashyp, óz áskerimizge qosylý. Biraq kúr ǵana óz basymyzdy qutqarý emes, jaýdan kek ala ketýdi mindet ettik. Jylandy basar bolsań, quıryǵynan emes, basynan bas. Ósh alǵyń kelse, jaýyńnyń eń jandy jerine qanjaryńdy suq.

Kóp keshikpeı bizdiń shahtalar kómir beretin TES-tiń ne úshin jumys isteıtinin bildi. Joq, bizdiń TES tek shahtadan kómir óndirý úshin ǵana jumys istemeıdi eken. Osy qalanyń mańyndaǵy jer astyna salynǵan «faýst-patron» shyǵaratyn qupıa zavodqa elektr kúshin beredi eken. Al bul kez «faýst-patronnyń» jańa shyǵa bastaǵan kezi edi. Alǵashqy ýaqytta onyń qandaı qorqynyshty kúsh bolǵany bárimizge de málim. Biz endi osy zavodqa nár berip otyrǵan TES-tiń kúlin kókke ushyryp, joq etip qashýdy maqsat ettik. Ol úshin ne kerek? Eń aldymen amonıt ne dınamıt sekildi tas jarǵysh, kóptegen ot-dári tabý kerek. Ony qaıdan alasyń? Jańa zaboılar, shtrek, yldılardaǵy qatty taý jynysyn jarǵyzý jumysyn júrgizetinniń bári nemister. Bundaı jaýapty isti tutqyndarǵa isteýge senbeıdi. Eń aldymen bizderge osy jumysshylarmen baılanys jasaý kerek. Olarmen til tapsaq, ar jaǵy jeńil. Til taba alsaq, mysqyldap, qasyqtap, bir patrondap osy oq-dárini bir qaýipsiz jerge jınamaqpyz.

Oq-dárini tabý qandaı qıyn bolsa, ony sym temirmen qorshalǵan, tórt buryshynda pýlemetti, projektorly kúzet turǵan TES-tiń ishine kirgizý odan asqan qıyn. Bizdiń bul oılaǵanymyzdyń bári bos qıal, oryndalmaıtyn arman tárizdi. Biraq qıalsyz, armansyz adam balasy ómir súre ala ma? Biz de ómir súre almadyq, osy buldyr qıaldarymyzdy oryndaýǵa kiristik.

Sol jınalǵan kúni, eń aldymen budan bylaı qaraı uıym jumysyn, aramyzdaǵy baılanysty asa qupıa túrge aınaldyratyn boldyq. Bes top bastyǵy bir adamǵa baǵynady. Ony ózge top bastyqtary bilmeıdi. Álgi top bastyqtary baǵynatyn adamdardan taǵy da úsh bólimshe qurylyp, árqaısysy taǵy da bir adamǵa baǵynady. Olardy da ózgelerimiz bilmeımiz. Biletinimiz — tek óz bastyqtarymyz. Bul bólimshe bastyqtary jınalyp shtab qurady. Ol shtab úsh adamnan turady. Shtabtyń bastyǵyn da tek osy úsh adam ǵana biledi. Mine, osyndaı tártip ornattyq. Bir top áldeqalaı áshkerelene qalsa, ózge toptyń qaýipsiz bolýyn oıladyq. Al mundaı uıymdastyrýdyń ózgeler bile almaıtyn taǵy bir tetigi bar. Shtab qurý, shtabtan úsh top bastyǵyna bir adam belgileý, olardyń óziniń qaramaǵyndaǵy bes top bastyǵyn daıyndaý jáne osy bes toptyń bir bastyǵyn taǵaıyndaý — bári tómennen joǵary qaraı saılaý retinde emes, joǵarydan temen qaraı belgileý retinde etpek. Bul ádis boıynsha kimniń qaı topta, kim kimmen baılanysty ekenin tek ez mindetine tıisti adamdar ǵana biledi. Olar da ózgelerdi bilmeıdi. Biraq bárimizdiń de biletin bir-aq adamymyz bar, ol — Andreı. Barlyǵyn uıymdastyryp, bárin baılanystyrýshy — Andreı. Al shtab bastyǵy kim? Andreı me? Ony taǵy biz bilmeımiz. Qysqasy, jalpy uıymdastyrý jumysy osylaı bolyp bekitildi. Sonymen qatar kózge túsip qalmas úshin budan bylaı qaraı bas qosyp jınalmaıtyn bolyp ýádelestik. Bar baılanysty Andreı arqyly ǵana ustap turatyn boldyq.

Osyndaı ýádeden bes kún etkennen keıin, zaboıda ońashada Andreı kezdesip qaldy da, menimen qatarlasa júrdi.

— Sabyrka,— dedi ol sybyrlaı sóılep,— kisilerińdi tezirek uıymdastyr. Úshinshi yldıdan TES astyna aparatyn zaboı qazbaqpyz. Ol zaboıdy júrgizý senderdiń adamdaryńa tapsyryldy. Bizderdeı emes, nemis kúzetshileri senderdiń tústerińdi dáldep tanı almaıdy. Olarǵa báriń bir tústes azıatsyńdar. Jáne senderden taqa qaýiptene qoımaıdy. Ondaı jer astymen júretin qupıa jol qazady dep oılamaıdy. Al saǵan da kúnde úsh adamnan bólip turý qıynǵa túspeıdi. Ózgeleri olardyń tıisti normasyn oryndap tursa bolǵany...

Úshinshi yldıdan TES turǵan jerdiń qashyqtyǵy alty júz metrdeı. Ár smenada úsh adam Jumys istese (bireýi jer qazady, ekeýi topyraqty tasyp Andreı nasosy turǵan yldıdaǵy sýǵa tógedi), bir táýlikte tórt metr jer qazýǵa bolady. Sonda bir jumysty bes aıda bitirýimiz kerek. Andreı maǵan bul sezdi aıtqan kúni meniń tobymda jıyrma kisi bar edi. Qazaq, qyrǵyz ózbek... Bári de senimdi adamdar. Soǵysta qolǵa túsken jas jaýyngerler...

— Biz tapsyrmany oryndaýǵa daıynbyz,— dedim men. Ýstav boıynsha ár topta qansha adam bar jáne olar kimder ekenin top bastyǵynan bóten eshkim bilýge tıisti emes.—Al ot-dári tabylatyn túri bar ma?

— Shoshqany orys tekke semirtpeıdi,— dedi syryn ashpaı, kúlgen bolyp Andreı,— ot-dári tabylmaıtyn bolsa, jer astyna or qazdyryp ne jynymyz bar? Oq-dáride sharýań bolmasyn. Ol — basqalardyń mindeti.

«Kimniń mindeti?» dep men suraǵam joq. Ýstav boıynsha óz sharýamnan bóten iske meniń qatynasýym tártipti buzý bolyp tabylady.

Áıtse de, bul iske maǵan qatynasýǵa týra keldi.

Sadyq bizden bólingennen keıin kózge túspeı ketken. Árkimniń óz zobalańy óz basynda bolyp, men de ony izdeı qoımaǵam. Surastyryp kórip edim, sol Haýassı hanýmnyń at aıdaýshysy kórinedi. Ózi jáne sol grafınıanyń aq tastan qalanǵan ádemi úıiniń astyńǵy qabatynda turady desedi. Maǵan kórgen adamdar: «Tipti tutqynǵa uqsamaıdy, túri de, kıimi de ózgergen. Sirá, grafınıaǵa unaǵan bolýy kerek, arǵymaq jekken tarantasynyń kózeline tek sony ǵana otyrǵyzady»,— deıdi. Men ań-tań qalam. «Bulaı bolýy nelikten eken?—deımin ishimnen.— Ákesi konfıskelengen baı balasy ekeni esime túsip. Sadyq grafınıaǵa shyn júregimen qyzmet isteı bastaǵany ma? Álde Máskeýde ýnıversıtette oqyǵan nemis áıeliniń adamgershilik sezimi oıanyp, oǵan jan ashyrlyq istep júr me? Sovet ýnıversıtetiniń tárbıesi, qansha qas bolsa da, onyń seziminiń oıanýyna sebepker bolǵan shyǵar? Nemis áıeli degenmen de, ár nársege kóńilshek keletin zaty áıel ǵoı, aıady ma eken?»

Osyndaı oıda júrgenimde bir kúni keshke taman shahtadan sharshap shyǵyp kele jatqanymda, kontordyń janyna grafınıanyń aq boz arǵymaq jekken jeńil tarantasy kelip toqtaı qaldy. Ústine býyryl túlki sholaq ishik kıgen Vınter haným tarantastan sekirip túsip kontorǵa kirip ketti.

Men ótip bara jatyr edim, arǵymaq janynda turǵan adam:

— Sabyr, myna telegraf baǵanasy tusyna kelip dáret syndyrǵan adam bop sál kidir,— dedi.

Daýysynan Sadyq ekenin tanı kettim. «Konfıskelengen baıdyń balasy násiline tartyp ketti me» dep kóńilime sekem alyp júrsem de, jastaı joldas bolǵandyqtan ba, sózin qımadym, aıtqanyn istep, baǵana janyna baryp turdym. Qara kóleńke kez edi, áıtse de baıqap qaldym, ústinde sholaq qara tony bar. Jaǵasy — basyndaǵy qulaqshyny tárizdi kógildir eltiri. Aıaǵynda — qara qurym etik. Óziniń onysyz da suńǵaq boıyna bári de jarasa qapty. Buryn eki urty sýalyp turatyn bozǵyl beti de tolyqtanǵandaý, kózine de nur paıda bolǵandaı. Múmkin, júdep júrgen maǵan solaı kóringen shyǵar, áıteýir, bul burynǵy tutqyn Sadyq emes.

— Sabyr,— dedi ol daýysyn sál qattyraq shyǵaryp, teris burylyp ketip qazaqshalap,— durystap tyńda, bizdiń tilimizdi eshkim túsinbeıdi, áıtse de saq bol... Osy óziń turǵan jerden on ekinshi baǵananyń tusyndaǵy eski shahtanyń terıkonyn kórip tursyń ǵoı. Sol aradan kúnde men tań ata attardy sýarýǵa aıdap ótemin. Al erteńnen bastap sol on ekinshi baǵananyń tusyna, terıkonnyń tómengi etegine, topyraqtardyń arasyna senderge arnap at Dorba tyǵam. İshinde shoshqa maıy, shujyǵy, qorytqan sút sekildi taǵamdar bolady. Jáne arnaýly hat jatady. Shamań kelse ózin, áıtpese senimdi bireý keshki mezgilde terıkonnan shaı qaınatatyn kómir tergen bolyp baryp alyp júrińder. Hatta qandaı jaǵdaıda júrgenimdi oqyrsyńdar. Qosh bol,— dedi de, ózi kontorǵa qaraı júre berdi.

Senerimdi de, senbesimdi de bilmeı, dáret alyp bolǵan adamdaı, uzap bara jatqan serikterimniń, sońynan l dymdaı jóneldim.

Biz jatqan barakta ústi shoıyn, tórt buryshty shaǵyn kirpish pesh bar. Tutqyndarǵa osy peshke shaı qaınatyp ishýge ruqsat etilgen. Biraq kómirdi jol boıynan, ne terıkondardyń ózderi jınap ákelýge tıisti. Jan-jaǵy sym temirmen qorshaýly bolǵandyqtan, alǵashqy kezdegideı emes, kazarma men shahta ortasynda bizge bos júrýge ruqsat etilgen. Daladan kómir terip ákep, erteńgi peshti jaǵý meniń kezegim edi. Sadyqtyń sezine senerimdi de, senbesimdi de bilmeımin. Biraq at sýaratyn ózenniń bizdiń shahtanyń ar jaǵynda ekeni anyq. Oǵan barý úshin tutqyndar qorshaýyn syrttaı etý kerek. Al tóte jol bizdiń alań arqyly. Degenmen Sadyq sózine nanǵym keldi. «Kim biledi, ıtke súıek tastap aldaǵandaı, bizge taǵam berip, syrymyzdy bilgisi kelip júr me» dep te qaýiptenemin. Áıtse de «birge esken joldas edik qoı, óıte qoımas» deı berem. «Joqtyq ne degizbeıdi, ashtyq ne jegizbeıdi», topyraq astynda úıilip jatqan taǵam bar degen soń, eshkimge aıtpaı, erteńine beımezgil kún batar-batpas kezde qapshyǵymdy alyp Sadyq meńzegen terıkonǵa bardym. Biraz kómir jınap, ymyrt úıirile baǵananyń janyna keldim. Aıtqan jerden suly salatyn at dorbany taptym. İshi toly ár túrli taǵam. Bir japyraq qaǵaz bar. Qaǵazdy qaltama saldym da, dorbany kómirdiń arasyna tyǵyp, qapshyǵymdy arqalap barakqa qaıttym. Andreı ekeýmiz aqyldasyp tamaqty aýrý, ne bolmasa tym júdep ketken kóterem jandarǵa bólip berdik. Hatyn qazaqsha jazǵan eken, bylaı depti:

«Sabyr! Qandaı kúıge ilikkenimdi ózim de bilmeımin. Tamaǵym toq kıimim kók. Grafınıanyń oıy maǵan. ázirge belgisiz. Demek, ol maǵan áıeldik turǵydan qaraıtyn tárizdi. Nemistiń erikken qanshyǵy men sekildi «taǵy» halyqtyń jigitine nápsilik oımen qumartýy da ǵajap is emes. Múmkin, osyndaı oıy bolýy kerek, maǵan óte kóńil bólýde... Óziniń jeke menshikti at aıdaýshysy etip aldy. Ózgeden góri asqanadan maǵan asty da molyraq bergizedi. Meniń jatatyn jerim jeke. Grafınıanyń uıyqtaıtyn bólmesiniń dál astynda... Baıqaımyn, tóbemde qıýyn taýyp jymdastyryp tastaǵan joǵarǵy bólmege shyǵatyn tesik bar sekildi. Sirá, ústinen jabylady-aý deımin.

Bir kúni sol tesikti ashyp, «joǵary shyq» demesin kim biledi? Al grafınıanyń úıine kiretin ózge esik-terezesiniń bári kúzette. Adam balasy oǵan ruqsatsyz bas suǵa almaıdy. Ózi de bir kesip alsań qan shyqpaıtyn qatygez áıel sekildi, biraq menimen tym sypaıy, keıde ázildesken de bolady. Túbi menen erkektik tilep qalsa, ne isteýim kerek? Halqyńdy qyryp jatqan kóp jendetterdiń biriniń jezókshe áıeliniń tósegine jatýdyń ezi keshirilmes kúná emes pe? Ondaı kún týatyn jaǵdaı bolsa, men ony býyndyryp óltirem... Meıli, sosyn nemister ne istese sony istesin. Aqylyńdy aıt.

Mynaý taǵamdar kópten beri jasyryn jınaǵandarym. Kúnde bundaı bola bermes. Áıtse de, qoldan kelgenshe senderge járdem berýge barmyn. Mynany oqyp shyq ta, jyrtyp tasta»,— depti.

Men hattyń mazmunyn Andreıge túsindirip berdim de, jyrtyp tastadym. Ol kóp oılanyp otyrdy da:

— Sen oǵan senesiń be?—dedi.— Hatyna qaraǵanda, adal jan sekildi.

Men Sadyqtyń kim ekenin túsindirdim de, óz oıymdy aıttym.

— Túrine qarasam, qaıǵydan azap shegip júdep júrgen adam sekildi emes, keýdesi kóterińki, al hatyna qarasam, aldamaıtyn tárizdi.

— Oǵan ondaı jaǵdaıda keýdesin kóterińki ustamasqa da bolmaıdy,— dedi Andrúsha, sosyn taǵy da oılanyp otyryp qaldy. Birazdan keıin baryp:— Qaıtken kúnde de bul jigit grafınıanyń aıtqanyna kóne bersin,— dedi,— bulaı isteýi bizge kerek. Eger júregi taza bolsa, dene kirin jýyp ketirýge bolady ǵoı. Tek júregi kirli bolmasyn. Al onyń júregin synaýǵa áli ýaqyt bar. Tek ózine berik bolsyn.

Sadyqqa hat jazýǵa qoryqtym. Habarlasýdyń basqa jolyn taba almadym. Sóıtip júrgende bir kúni monshada kezdesip qaldyq. Bar oıymyzdy aıttym. Sodan keıin aramyzda baılanys úzildi. Múmkin, Sadyq birdemeden seskengen bolar, múmkin, meniń oıymdy bilgennen keıin, boıyn aýlaq ustaýdy durys kórgen shyǵar. Demek, oǵan ashyq jaýap qaıtarǵanyma ókindim. Sadyqtyń shyn oıyn kim biledi?.. Áldenege seskene berdim. Biraq Sadyq kúnde bolmaǵanmen de kún ara, keıde eki-úsh kún ótken soń sol ýaǵdalasqan jerimizge tamaq tyǵyp ketýin tastaǵan joq. Keıde ol attaryn túnde, keıde tań sáriden sýarýǵa aparady. Áıteýir amalyn taýyp tastap ketedi. Qolǵa ustaǵan, ne attyń moınyndaǵy jem dorbada ne baryn kim oılaıdy? Kim seziktenedi?

Osylaı bir aıdaı ýaqyt ótti. Bizdiń jasyryn qazyp jatqan tar zaboıymyz da TES-tiń astyna jaqyndap qaldy. Artynan baryp bildim. Andrúsha nemistiń ot-dári atýshy eki jumysshysymen tanysyp, kóp keshikpeı til taýypty. Sol jumysshylar arqyly úshinshi yldıǵa jaqyn jerdegi bir adam bilmeıtin úńgirge biraz ammopotty tyǵyp úlgiripti. Bul jumysshylarmen ol Beılıs deıtin evreı tutqyn jigit arqyly sóılesipti. Beılıs nemis jumysshylarynyń jarylǵysh ot-dári jınap berýge ýádesin alyp bergeni bolmasa, odan bóten eshteńeni bilmeıdi. Ol oq-dárini qaıtedi, qaı jerge saqtaıdy, bárinen de habarsyz bolady. Bul bizdiń ýaıymnyń jumysty qalaı jasyryn júrgizetinin kórsetedi. Árkim tek óziniń ǵana mindetinen bóten eshteńede jumysy joq. Beılıs te sonyń biri edi.

Osy kúnderde joq jerden monshada Sadyqpen taǵy kezdesip qaldym. Ol jeke nomerde jýynyp shyqqan eken, men jalpy zalǵa kirmekshi bolyp tur edim, dalaǵa shyǵyp bara jatyp, meni kórip, kilt toqtady. Ymdap janyna shaqyrdy. Esik aldynda turǵan nemis avtomatshysy adyraıa bir qarady da qoıdy. Óıtkeni bul kezde Sadyqtyń grafınıanyń «jeńildik bergen at qosshysy» ekeni búkil shahta komendatýrasyna aıan bolyp qalǵan. Jáne jerles eki tutqyn adamnyń áldeqalaı kezdesip sóılesýinde qandaı aıyp bar? Nemis soldaty múmkin osylaı oılaǵan shyǵar, múmkin «sóılesse sóılessin, artynan komendatqa jetkizermin» degen bolar (komendantymyz baıaǵy ober-leıtenant. Ol bir qanypezer qatań kisi bolyp shyqty), áıteýir, bizge qaıtadan adyraıa taǵy bir qarady da, burylyp ketti. Sadyqtyń qasyna keldim. Ústindegi kıimi táp-táýir, biraq eki urty sýalyp júdep ketipti. Kezinde qaıǵy bulty kórinedi. Qushaqtasýǵa soldattardan qaımyǵyp, biz qol alysyp amandastyq ta qoıdyq. Sodan keıin Sadyq maǵan birden:

— Sabyr, shydaı alatyn emespin, qashaıyq,— dedi.

Onyń oqys aıtqan sózi meni shoshytyp jiberdi. Biraq ózgege syr bermeı:

— Nege úıdeısiń?— dedim aqyryn sóılep.— Bizge qaraǵanda seniń haliń...

— Meniń halim senderdikinen myń ese jaman.

— Ne bolyp qaldy?..

— Otyr. Aıtaıyn.

Ekeýmiz baryp esikke taıaý qoıylǵan oryndyqqa qatarlasa otyrdyq. Sadyq taǵy kúrsindi.

— Sharýa saǵan jazǵan hatymdaǵydaı bolyp shyqty,— dedi ol basyn tómen túsirip,— nemistiń soıatyn qabandy semirtkendeı grafınıa meni tekke kúılendirip júrgen joq eken. Seniń: «Aıtqanyna kóne berý» degen keńesińdi alǵannan keıin, bir jegi ótken soń, bir kúni túnde ózim seziktenip júrgen tóbemdegi tesik ashylyp, jerge baspaldaq túsirildi. Haýassı:

«Qoryqpa, Sadyq janym,— dedi tómen qarap kúlimsireı,— joǵary shyq». Tiliniń sál kúrmelýinen iship alǵanyn bildim. Bir rette «shyqpasam qaıtedi» dep te oıladym. Biraq oǵan qudiret bar ma? Jáne seniń de bergen aqylyń esimde bolatyn...

— Iá, sosyn?— dedim men «biz aqyldy, sirá, durys bermegen sekildimiz-aý» degen kúmándi oıǵa kelip.

— Amal joq, joǵary shyqtym. Buryn men grafınıanyń ár túrli syltaýmen basqa bólmelerinde bolǵanmyn. Biraq jatatyn jerin kórgen emespin. Árıne, ondaı saltanatty bólmeni buryn sen de, men de kórgen joqpyz. Altyndap tastaǵan keń saraı. Búkil edenin alyp jatqan, túgi eki eli parsynyń qyzyl kilemi. Qaı jaqqa qarasan, da aına. Terezeleri sáýle túspes etip qalyń kógildir jibek perdemen qymtyrylǵan. Tórde eki kisi túgil tórt kisi jatsa sıatyn órnekti aǵash kereýet. Ústi aq mamyq qus tósek. Teńdeı-teńdeı úlbiregen qus jastyqtar. Úıdiń ortasynda úlken dóńgelek ústel, ústine shashaqty qyzyl barqytty gúlmen áshekeılengen dastarqan jabylǵan. Dastarqan ústi tolǵan taǵam. Qus eti deısiń be, sıyr tili kerek pe, sort-sortqa bólinip farfor ydystarǵa salyp qoıylǵan. Moıyndary uzyndy-qysqaly birneshe sharap, konák tolǵan shıshalar. Stol janynda eki-aq oryndyq. Osyndaı jaǵdaıdyń ústine keýdesi men qara sanyn appaq etip kórsetken, denesimen dene bolyp jabysqan toqyma ish kóılek kıgen áıeldi qos. Otyz besten asyp bara jatsa da denesiniń sulýlyǵyn kórseń! Qazaq on áıeldiń toǵyzy kıimimen sulý kórinedi deıdi ǵoı. Buryn Haýassıdi men kıimimen, boıanýymen kórikti kórinetin, shyǵar deıtin edim, al bul joly ol oıymnan qaıttym. Jumyrtqadaı appaq moıny men jup-jumyr ıyǵyn qyzǵylt altyn jıren kómgen, aq mramordan quıylǵandaı appaq deneli sulý áıeldi kórip, tań qaldym. Buryn orys ertegilerinde «Rýsalka» deıtin sý perileri — sulý áıelder bolady dep estıtinmin. Haýassıdi de sonyń biri eken dep qaldym. Onyń júzi de kúndizgisindeı emes, ózgeshe. Betinde adamgershilik sazy, kózinde ózgege degen bir pák kúnásiz aıryqsha sezim bar. Joq, dál sol saǵatta ol júzdegen sovet adamdaryn ash, jalańash shahtasyna túsirip, mehnatpen uly Germanıasyna kómir shyǵartyp jatqan qan isher grafınıa emes, meıirban júzdi, qaıǵy men qasiretti, qýanysh pen shattyqty biletin, ystyq júrekti adal sulýlardyń biri sekildendi.

— Búgingi kún meniń ǵana kúnim,— dedi ol kenet maǵan qarap,— buryn osy búgingi segizinshi mart kúni — graf Vınterge degen óshpendigimdi, oǵan arnalǵan máńgi jibimes tas júregimniń qastyǵyp japadan-jalǵyz otyryp araq-sharap pen ǵana basatyn edim. Mas bolyp, yzadan eki kózimnen jas parlap, oǵan qarǵys aıtatyn edim. Al búgin sol kúnimdi jalǵyz toılaǵym kelmedi. Jáne jylaýdan da bas tarttym. Qaıǵym qýanyshqa aınalsyn dedim. Graf Vınterden buryn kegimdi kózimnen aqqan jaspen, syrtynan aıtqan qarǵyspen alatyn edim. Al búgin kári kókjal qasqyrdyń kózine shóp salyp shattanbaqpyn. Óıtkeni, Sadyq, men seni janymdaı jaqsy kóremin. Sen úshin bul dúnıeden bezýge barmyn.— Ol endi eki rúmkaǵa konák quıyp bireýin maǵan sozdy.— Káne, ekeýmizdiń alǵashqy ońasha kezdesý qýanyshymyz úshin alyp qoıalyq,— dedi.

Men ań-tańmyn. Mundaı jaǵdaıda mas áıeldiń kóńiline unaǵan erkekke «sen meniń eń súıerim» deýi ǵajaıyp is emes. Haýassıǵa shyn unaıtynymdy alǵashqy kúnderden-aq seze bastaǵam. Al onyń «búgingi kún meniń graf Vınterden kek alatyn qastandyq kúnim» degenine túsinbeı turdym. «Bul qaı sózi? Óz baıyna ózi nege qastandy bolady? «Joq, bunda bir sıqyrly jaǵdaı bar. Sadyq, mynaý áıel qansha sulý bolsa da, sıqyrlap seni qaqpanǵa túsirgeli turǵan qasqyr! Baıqa! Ol jaýyńnyń áıeli. Ózi de jaýyń Aq júregińdi ańdamaı qaralap alma!»— deımin men ishimnen.

Meniń qozǵalmaı qatyp qalǵanymdy kórgen grafınıa ashýlanǵysy keldi me, yza ushqyny paıda bolǵan kózin maǵan kenet qadaı qaldy. Biraq sol mınýtta yzasy óship, burynǵy kúıine qaıta endi. Ol endi tómen qarap, jasqa býlyqqan daýysyn dirildete sóıledi.

— Baıqap turmyn, Sadyq, sen meniń sózime túsinbegen sekildisiń,— dedi ol kúnásiz sulýlardyń keıpine kóship,— tiri janǵa aıtpaǵan syrym edi, saǵan aıtaıyn, tyńda...

Jaý syryn bilýge qandaı sovet adamy qarsy bolady.

— Aıtyńyz, tyńdaıyn,— dedim.

— Meniń ákem jaı sharýa edi. Moskva ýnıversıtetin bitirip kelgen jyly ózimnen otyz jas úlken, jaqynda ǵana jesir qalǵan osy graf Vınterge kúıeýge berdi. Sovet elinde áıel bostandyǵyn kórip kelgen jıyrma bir jasar qyzǵa budan artyq zorlyq bolar ma, biraq kapıtalızmniń zańy basqa, amalsyz shyqtym. Onyń ústine, basqa da sebebim bar edi. Moskvada júrgende men Ivan degen jigitti jaqsy kórip qalǵanmyn. Sodan eki qabat bolǵanymdy Germanıaǵa kelgen soń bir-aq bildim. Amal joq, Vınterge kúıeýge shyǵýǵa týra keldi. Jeti aıdan keıin bosandym. Vınter bala óziniki emes ekenin uqsa da, graf atyna kir keltirmes úshin, «meniń Haýassıim shoshynyp, balamyz erte týdy» dep úlken toı jasady. Balanyń atyn Karl qoıdy. Biraq ony óte jek kórdi. Gıtler úkimet basyna keler jyly Karl úshte bolatyn. Graf Vınter birden fashızm ústemdigine bas urdy...

— Al siz she?

— Men fashızmdi óte jek kóretinmin. Biraq búkil Germanıany basyp alǵan doly muhıtqa qalaı qarsy turasyń? İshteı jek kórsem de, amal joq fashızmge kónýge týra keldi,— áıel kenet toqtaı qaldy da, jańaǵy úzilip qalǵan áńgimesine qaıta kiristi,— másele men jaıynda emes, graf Vınterdi nege jek kóretinim jaıynda edi ǵoı...

— Iá, mártebeli grafınıa...

— Meni ońashada grafınıa deme, Haýassıim de,— dedi áıel kúlimsireı,— maǵan súıdeseń unaıdy... Tý, taǵy bóten jaqqa burylyp bara jatqanymdy qarashy. Jańa aıttym ǵoı, Gıtler úkimet basyna keletin jyly Karl úshte edi. «Sumyraı kelse, sý qurıdy» degendeı, sol jyly bul jaqta egin shyqpady. Onysyz da bul arada kóp kór tyshqandar, sarshunaqtar burynǵysynan da kóbeıe tústi. Ár jerde ashtyqtyń, jetispestiktiń belgisi kórine bastady. Bizdiń shahtanyń jumysshylary ne qyr kórsetip kóteriliske shyqty, ne bolmasa Polsha, Chehoslovakıa shahtalaryna qashty. Osyndaı aýyr jaǵdaıǵa qaramaı, graf Vınter ózinin týǵan kúnin toılady. Onyń týǵan kúni osy búgingi jetinshi mart kúni bolatyn. Úıge birtalaı qonaq jınaldy. Jurtqa ashtyq bolǵanmen, nasıonal-fashıst ofıseri, birneshe shahta ıesi graf joqshylyqty bile me, taǵam, araq-sharap ózendeı aqty. Jurt qyzyp alyp «Haıl Gıtler» dep jyndana bastady. Qyzǵan jurttyń jeligi áser etti me, jaıshylyqta taqa úndemeıtin úsh jasar Karl jyn urǵandaı mazasyzdana qaldy. Birese úlkenderdi mazaqtap «Haıl Gıtler!» dep aıqaı salady, birese kóshede kóterilisshilerden estigen sózi «Joıylsyn Gıtler!» dep baqyrdy. Qoı desek, odan saıyn óshige túsedi. Onda biz bóten úıde turatynbyz. Yzalanǵan graf balasynyń «Gıtler qurysyn!» degen sózinen qoryqty ma, qolynan ustady da, meniń qarsylyǵyma qaramastan, aýyz bólmeniń astyndaǵy qarańǵy podvalǵa aparyp qamap qoıdy. Sý qarańǵy podvaldan bala túgil, úlkenniń ózi qoryqpaı ma,«Mama! Mama!» dep qulyndaǵy daýysy quraqqa shyqty. Sondaǵy shyńǵyrǵan úni áli qulaǵymda tur. Podvaldy ashyp balamdy alaıyn desem, onysyz da Karldy jek kóretin qatygez, iship alǵan graf kónbedi. «Qarańǵyda otyra tursyn. Oǵan sol kerek»,— deıdi. Gıtlerdiń týyn kótergen mas shtýrmovıkter bala baqyrǵan saıyn kúle túsedi. «Bizdiń keleshek soldattarymyzdy ákeleri osylaı tárbıeleýi kerek. Sóıtkende ǵana olar er júrek bolyp esedi! Onysyz búkil jer sharyn basyp ala almaımyz!»— deıdi.

Karl qarańǵylyqqa úırendi me, álde aıqaılaı-aıqaılaı sharshady ma, bir jıyrma mınýtten keıin ábden daýysy shyqpaı qaldy. Men balamdy jaman aıap kettim, endi shydaı almadym, kúıeýime podvaldyń esigin ashqyzyp, Karlǵa «Endi shyǵýyńa ruqsat!» degizdim. Baladan jaýap bolmady. Bul uıyqtap qaldy ma dep, dereý sham ákeldirip, qarańǵy úńgirge jaryq túsirdik. Karl joq. Tek súıekteri ǵana jatyr. Jańa aıttym ǵoı, sol jyly onysyz da mol kór tyshqan bul arany basyp ketken edi dep. Jer astyna túsken jas balany ash kór tyshqandar talap jep qoıypty. Karldyń «Mamalap!» sonshalyq shyńǵyrýy da sodan eken! Bıshara náreste kór tyshqandar talap jatqanda shyńǵyrmaǵanda ne etsin! Mine, meniń orystan paıda bolǵan balamnyń ólgen kúni — osy graf Vınterdiń týǵan kúni. Bul kúndi nege meniń bulaı toılaıtynyma endi túsindiń be?

Grafınıanyń aıtqan sózine janym jaman túrshikti. Men endi onyń erine degen qastyǵyn da túsindim. Jalǵyz balasy anandaı bolyp ólgen anany aıap kettim. Ony jubatyp, kóńilin aýlaǵym keldi. Biraq Haýassıdiń kózinen jas kórmedim. Ol qolyndaǵy rúmkasyn maǵan usynyp:

— Buǵan on. jyldan asyp ketti ǵoı,— dedi kúlimsirep,— ótkenniń qaıǵysyn oılaǵansha, búginginiń qýanyshyn oılaıyq. Káne, alyp qoı!

Men jańaǵy shyńǵyrǵan balanyń daýysynan qutylǵym kelgendeı, eshteńeni oılamastan rúmkany qaǵyp saldym,— dedi Sadyq.— Joq, rúmka emes-aý, grafınıanyń usynǵan rúmkasyn stol ústine qaıta qoıyp, jýan qaryn shıshadan qyrly stakanǵa konákty toltyryp aldym da bir-aq tarttym. Óıtpesem bolar emes, jańaǵy balanyń daýysy dál sol mezette shyǵyp turǵandaı, en boıymdy dirildetip áketip barady.

Áńgimemdi toqtatyp, endi baǵanadan beri qatpaı úndemeı qalǵan Bátımanyń betine qaradym. Qarasam, ol kózinen móldir jasy burshaqtaı aǵyp jylap otyr.

— Bátesh, bunyń ne?—dedim sasqanymnan.

— Iapyrmaı, álgi grafınıanyń qattysyn-aı,— dedi ol jasyn súrtken bolyp,— bul ýaqıǵanyń ótkenine bálen jyl bolsa da, qur áńgimesin estigen men shydaı almadym. Al ol áıel, balasy sóıtip ajal tapqan kúni erkek shaqyryp...

Bátıma jasqa býlyǵyp sózin aıaqtaı almaı toqtady...

— Áıeldiń shyn qattylyǵyn biz sońynan kórdik.

Bátıma jasyn súrtip, sál óksigin basty da, maǵan qarady.

— Iá, sosyn?..

— Sosyn ne bolýshy edi,— dedim men,— sen Muhambet paıǵambardyń nege musylmanǵa sharap ishýge ruqsat etpeıtinin dáleldegen áńgimesin estigeniń bar ma?

— Joq.

— Uly sózde uıat joq, estimeseń, men aıtyp bereıin. Muhambet paıǵambardyń bir múrıti jolaýshylap kele jatyp bir sulý jesir áıeldiń úıine qonýǵa ruqsat suraıdy. Áıel úsh tilegimniń birin oryndasań, qonýǵa ruqsat etemin,— deıdi.

— Qandaı tilek?—dep suraıdy múrıt.

— Ne meniń ózimmen túnep shyǵasyń, ne myna jeti jasar balamdy óltiresiń, ne tún ortasyna deıin sharap iship raqattanasyń,— deıdi áıel.

Múrıt oılap-oılap eń kúnásizi sharap ishý eken dep soǵan kónedi. Áıel túneýge ruqsat etedi. Ýáde boıynsha múrıttiń aldyna sharap qoıady. Tún ortasyna deıin sharap ishken múrıt mas bolady. Mas bolǵan adamda ustamdyq qala ma, ol áıeldiń de qoınyna barady, jeti jasar balasyn da óltiredi. Mine, sol sebepten kúnániń en úlkeni araq-sharap dep Muhambet paıǵambar musylmanǵa ishimdikke ruqsat etpegen-mis. Áıeldi aıaǵan, bizdiń aqylymyzdy esine ustaǵan Sadyq, bir stakan konák ishkennen keıin, Haýassıdiń degenine kónedi... Sol túnin birge ótkizedi. Bir túnge bir tún jalǵasa beredi. Sadyqtyń maǵan monshada kezdesken kezi onyń osyndaı jaǵdaıda júrgen kezi eken.

— Haýassıdiń qolyna qalaı túsip qalǵanymdy ózim de bilmeımin,— dedi ol sybyrlaı sóılep, kúzetshi soldat bizden taǵy da árirek ketken kezde,— meni shyn jaqsy kóretin tárizdi. Ońashada mahabbatyma bir toımaıdy. Al meniń arym janymdy jegideı jep barady. Jaý adammen dos bolý — halqyń aldynda keshpes kúná. Al grafınıanyń bizdiń halqymyzǵa jaý ekenine shek keltirýge bolmaıdy. Mundaı kúnáni men endi kóterip júre alatyn emespin. Bir kúni ony baýyzdap óltirýim sózsiz. Onda onyń óshin, nemister tek qana menen almaıdy, senderden de alady. Sondyqtan maǵan qalǵan jalǵyz jol — qashý,— dedi ol tunjyraı.

Sadyq maǵan bar syryn ashyp saldy. Onyń bizge aq ekenine endi ábden sendim. Jáne nemis grafınıasymen baılanysyn ózine kúná sanap ábden júdep qalǵan kórindi, tipti aıap kettim.

— Biraq ekeýden-ekeýmizge qashýǵa bolmaıdy,— dedim,— bunymyz qur óz basymyzdy dozaqtan arashalaý ǵana... Bar tutqyn birge qashýymyz kerek.

— Óziń tutqynda júrgende óshińdi qalaı alasyń?..

— Joly bar.

— Qandaı joly bar?

— Óziń de bilesiń, osy arada faýst-patron shyǵaratyn qupıa zavod bar. Oǵan elektr kúshin biz shyǵaryp jatqan kómirmen júretin mynaý TES beredi. Sony kúl-talqan etip qashýymyz kerek. Mundaı áreket sovet azamattaryna laıyqty.

— TES-ti kúl-talqan etetin amonıt pen dınamıtti qaıdan alasyń?

— Gans pen Rıhter beredi.

Jarylǵysh ot-dári jetkizip júrgen nemis jumysshylarynyń attaryn ataýyn atasam da, ózim qysylyp qaldym. Meniń bunym bizdiń jasyryn uıymnyń ýstavyn buzý edi. Qysylǵanymdy ańǵarǵan Sadyq:

— Maǵan sen,— dedi jalynǵandaı únmen,— ózge syryńdy aıtpasań aıtpa, biraq búkil tutqyndar bolyp qashýǵa bel býǵandaryńdy túsindim. Al sonda men ne isteýim kerek? Senderge járdem berýdiń ornyna, jaýymyzdyń erke áıeliniń maýqyn basyp qara bet bolyp júre berýim jón be?

Óz sezimnen ózim kúdik alyp qalsam da, Sadyqqa qaıtadan sendim. Kenet maǵan bir oı keldi.

— Grafınıa Haýassıdi seniń súımeıtinińe meniń esh kúmánim joq. Al onyń seni shyn jaqsy kóretinine kóziń jete me?

— Áıel degen bir kesilmegen qarbyz emes pe, onyń ishi qandaı bolyp shyǵaryn qaıdan bilesin. Ásirese, grafınıa Vınter sekildi sezimi tym názik áıeldi uǵý óte qıyn. Áıtse de, meni jaqsy kóretin tárizdi... Solaı dep ózim oılaımyn.

— Oǵan kóziń jetse, Andreımen aqyldasý kerek saǵan.

«Mynaý ne aıtyp tur» degendeı Sadyq maǵan tańdana qarady.

— Qaı Andreı? Esýas Andreı me?

Andreıdiń atyn ber ataǵanymdy endi uqtym. Bu da ustapty buzý. «Qudaı bir aınaldyrsa, shyr aınaldyrady» degen osy da. Biraq endi amal joq, shyǵar sóz aýyzdan shyǵyp qaldy.

— Iá, sol Andreı.

Sadyq senerin de, senbesin de bilmedi. Bir rette ol «Esýas Andreıge» jumsap, ózderiniń ústinen meni adastyrmaq-aý» dep te oılaǵan tárizdi.

— Jaqsy,— dedi ol selsoq, sóıtti de esikke qaraı aıańdady. Men ony taǵy aıap kettim, biraq «Toqta!»deı almadym. Óıtkeni janyma kúzetshi soldat kelip «Marsh ózińniń ornyńa!» dep ákireńdeı buıyrdy. Sadyqpen uzaǵyraq sóıleskenime ashýlanyp qalǵandaı. Al úsh kún ótken soń, shahta janynda Andreımen Sadyqtyń sóılesip turǵanyn kórdim. Olar ne sóılesti, maǵan Andreı de, Sadyq ta aıtqan joq.

Dál osy kúnderde kútpegen bir aýyr oqıǵa boldy: gestapo Gans pen Rıhterdi ustady. Bizge buny tutqyndar arasyna qaıta oralǵan sygan bala men Mıtreı qart jetkizdi. Olar grafınıa úıin kúzetetin nemis soldattarynan estipti. Bul habardy estigende tula boıym muzdap ketti.

— Iapyrmaı,— dedi Bátıma daýysy dirildep,—bısharalardy Sadyq kórsetpedi me eken?..

Dál osy kezde kórshi bólmeden:

— Janym-aı,— degen qınalǵan daýys estildi.

Aýyr jaraǵa shydaı almaı jatqan, aıaǵyna tas túsip búgin aýrýhanaǵa ákelingen jas shahter edi. Bátıma kóziniń jasyn súrte-súrte daýys shyqqan bólmege qaraı asyǵa jóneldi.

Men aýrýhanaǵa túskeli Bátıma týraly osy joly alǵashqy ret oıǵa qaldym. «Qandaı aq júrek jan? Bireýdiń yńqyly shyqsa bolǵany, sonyń janyna jetýge asyǵyp turady. Dári járdem bere almaıtyn aýrýǵa maıda sózimenen, jumsaq minezimen shıpa etkisi keledi. Aýyrǵan adamnyń eń bolmasa sózimen kóńilin kóterýge bar. Bireýge renjý, ne ókpeleý degendi bilmeıdi. Jaraly jandy jas baladaı kútedi. Sol úshin de, ony ózgeler de jaqsy kóredi. Al men she? Men de osy Bátımany unata bastaǵan tárizdimin... Biraq meniń unatýym ózgelerdikindeı qaryndasty jaqsy kórý me? Ózge aýrýlardaı maǵan onyń beretin dári-dármegi joq. Tek tynyshtyq qana meniń keselimniń dárigeri. Al sonda Bátımanyń janyma kóbirek kelip júrýin nege ańsaımyn?» Ózime-ózim qoıǵan osy suraqtarǵa jaýap bere almaı jatyp uıyqtap ketippin. Túsimde Bátımany kórdim. Buryn tek túsime Aqbaıan ǵana kiretin. Bul qalaı?

Búgin dáriger maǵan túregelip otyrýǵa ruqsat etti. Osy kezimdi kútkendeı Mysqazǵanda jıyrma bes jyl qatar ken shyǵarysqan eski serikterim keldi. Eń kishisi ózimmen qurdas. Al úlkenderi menen jıyrma - jıyrma bes jas kári. Sonyń biri — Aqshalov. Pensıaǵa shyqqanyna on bes jyldan asyp ketken. Qaýsaǵan shal. Bir kezde kek tasty qurysh burǵymen qarshyldatqan balýan kisiniń qazir aýzy opyraıǵan, moıny qaltaqtaǵan qartqa aınalǵany ókinishti-aq. Biraq, amal ne, kárilik degen osy. «Jastarǵa — jol, kárilerge — qurmet» dep óleń aıtady ǵoı. Al kárilik, bilgińiz kelse, ár jeriniń júni qyzyl shaqa bolyp túsip qalǵan jerinen terimen teń. Qansha qurmetteseń de, kári serke tas ústinde oınaqtar jas laq bola almaıdy. Tek qartaıǵanda bala-shaǵań, kelin-kepshigiń, «áı, sen kimsiń-áı» dep kózge shuqymasa jetedi, qurmetteý degen osy da. Maǵan sol da jetedi. Árıne, Aqshalovty kórgende, men de osyndaı kúıge jetedi ekenmin dep záre-qutym qashty. Joq, qurmettelmeseń de jas bolǵanyń jaqsy. Jastyq—ómirdiń eń qyzýly shoǵy. Budan kórikti, budan qyzyqty, budan qurmetti adamnyń kezeńi joq.

Serikterimniń ishinde, ásirese, Qaısardyń kelgenine qýanyp qaldym. Ol menimen túıdeı qurdas. Soǵystan qaıtqannan keıin shahtaǵa birge túskenbiz. Qaısar ómiri — bir qyzǵylyqty tarıh. Kúlesiń de jylaısyń, qýanasyń da renjısiń. Jas kezinde kóp qıanatty ózinin minezi arqyly kórgen. Qaısar dese qaısar, óz aıtqany bolmasa, jurttyń degenine kónbeıtin bir betkeı ańǵal. Bul: «Men úshin eki shahta bastyǵy birdeı talasyp júr: biri jumystan shyǵara almaı, ekinshisi jumysqa alǵysy kelmeı»,— deıtin Qaısar. Onyń aýyldan úlken qalaǵa kelip jumysqa túskendegi alǵashqy kezderi Qojanasyr isterine bergisiz bir kúldirgi hıkaıalar. Eń aldymen ol transport kontorynda shanamen shóp tasýshy jumysyna kiredi. Aýyldan kelgen jigit bolǵan soń, oǵan jurt qalanyń tártibin úıretedi. «Kóligin, kósheniń oń jaǵymen júrsin», «shanań bos bolsa, júkti kólikke burylyp jol berýiń kerek» degen sekildi erejelerdi ábden mıyna quıady. Qaısar bir qar qalyń kúni syrttan shanasymen shóp ákele jatady. Ózge jolǵa qaraǵanda, ústindegi qaryn jańa ǵana arshyp ótken tramvaı joly oǵan durystaý kórinedi. Qaısar osy tramvaı jolyna shanasyn salyp alyp tartyp beredi. Qarsy aldynan bos tramvaı kezdesedi. «Joldan shyq» dep qońyraý qaqsa, Qaısar kónbeıdi. Tramvaıyn toqtatyp qasyna kelgen kondýktorǵa «meniń kóligim júkti. Seniń arbań bos. Qala tártibi boıynsha sen burylyp, maǵan jol berýiń kerek»,— deıdi. Bundaı isti ol bilmestiginen, ańqaýlyǵynan istemeıdi. Keıde kúldirgi úshin, keıde qıqarlyǵy ustap isteıdi. Ózi shashy kirpiniń júnindeı tikireıgen, shombal deneli qara jigit. Al jumysqa kelgende bir pil dersiń, opyryp jiberedi. Ózinen dárejesi úlken adam buıyra sóılese, qyrsyǵyp qalady. Eger tilin tapsań, odan jomart, odan aq jarqyn joldas joq. Kóńili tússe, qur ǵana qaısar emes, qýaqy, tapqyr jigit. Jumystan sharshap otyrǵanyńda ol qaıdaǵy joqty aıtyp shek-sileńdi qatyryp kúldiredi. Oıdan shyǵaratyny da kóp, áıtse de Qaısardyń jalpy minezin biletin adam ony esh ýaqytta da ótirikshi demeıdi. Osy Qaısar meniń bólmeme bir top kenshilermen kirip kelgennen-aq ishin bazar etip jiberdi. Bir adamdyq bir bólme alty adamnyń kirgenine qaramaı burynǵysynan keńip ketkendeı kórindi. Eski serikter degen osyndaı bolady eken, kóńilim maı kúnindeı jadyrap berdi.

— Jarqynym,— dedi ańqyldaı kúlip Qaısar,— buryn qandaı qatty tasqa salǵanymda da egeýdeı jonyp túsetin ediń júrek tusyńa altyn juldyz taqqannan beri júregiń aýyratyndy shyǵarǵansyń ba? Óıtetin bolsań, ekinshi altyn juldyzdy taqpaı-aq qoı, maǵan-aq ber. Men-aq aýyraıyn.

Kirgender Qaısar sózin ilip alyp qaljyńdasyp jatyr. Eki ańshy kezdesse — ań týraly sóılesedi, eki balyqshy kezdesse — balyq týraly jyr etedi, eki kenshi jolyǵyp qalsa — ken jaıyna kóshedi. Bul joly da solaı boldy. Anany-mynany aıtyp bolǵannan keıin bárimiz shahta jaıyna kóshtik.

— Men alpysqa aıaq basqanymda,—dedi Qaısar oıyn shynyn aıyra almaıtyn saz berip daýsyna,— aıdy aspanǵa shyǵaryp, jurtty bir tań qaldyrmaq bolyp júrmin. Zaboıdy ótýdiń jeńil jáne jyldam jańa ádisin taptym.

— Baıqa, Qaısar, bul ádisiń byltyrǵy bir qap qoıan men kókjal qasqyrdy qalaı ustaǵanyndaı bolyp júrmesin,— dedi selkildeı Aqshalov.

Jurt dý kúldi. Qaısar ótken qysta ańǵa shyǵady-mys. Qolyna eshteńe túspeı eki kúndeı qar basqam qý dalany kezip júredi de, bostan-bos Mysqazǵanǵa qaıtady. Biraq «Ne ákeldiń?» degen jurtqa «Bir qap qoıan men bir kókjal qasqyr ákeldim» dep jaýap beredi.

— Qoıshy, olardy qalaı ustadyń?— deıdi nanaryn nanbasyn bilmegen jurt,— atyp aldyń ba, álde qaqpanmen ustadyń ba?

— Ekeýi de emes,— dep jaýap beredi,— ózim oılap tapqan jańa ádispen ustadym.

— Qandaı ádis?

— Appaq qar basqan jazyq dalaǵa bes-alty kúıgen. Qyzyl kirpish aparyp tastadym da, ústine qyzyl burysh seýip qoıdym. Jer betin qalyń qar basyp ábden ashyqqan qoıan bısharalar, qyzyl kirpishti anandaıdan kórip, bir bos jatqan et eken dep topyrlaı júgirmesin be! Et degenderi tastaı birdeme. «Bu ne bále» dep kirpishti ıiskeı bastaıdy. Sol kezde qyzyl burysh murnyna kirip, shetinen túshkire jóneledi. Qoıandar túshkirip áýre bolyp jatqanda, men shetinen quıryǵynan ustaı alyp qabyna sala berdim.

— Al qasqyrdy qalaı ustadyń?

— Úıeńkiden buzaýdyń sýretin oıyp, ony býryl túske boıap, aıdalaǵa aparyp qoıdym da, ózim tasasynda tyǵylyp otyrdym,— depti Qaısar.— Aıdalada jaıylyp júrgen bul bir maǵan buıyrǵan buzaý eken dep kózi qaraıyp ketken ash qasqyr úıeńkini bas saldy. Tyrnaqtary aǵashqa kirsh-kirsh kirip shyqpaı qaldy. Men tek ony úıeńki buzaýymmen birge súıretip úıime alyp keldim.

— Joq,— dedi Qaısar,— bul jolǵy qaljyń emes, shynym. Jıyrma bes jyl shahtada istep, bir óner kórsetpeı ketýim uıat ta.

— Talaı óner kórsettiń ǵoı, Qaısar,— dedim men onyń shyn maǵynasyndaǵy myqty kenshi ekenin dáriptep.

— Joq bul jalǵyz ónerim — erekshe óner.

— Áıteýir «Erjanovtyń arbasy» sekildi bolsa jarady,— dep taǵy selkildeı kúldi Aqshalov.

Almatydan Mysqazǵanǵa Erjanov Jaqyp degen oqymysty kelgen. Ushyp-qonyp turǵan pysyq bolatyn. Aýylǵa kelgen bir tatar áıeli botany kórip «ı-ı, túıá býlamyn dıp túıá býla almaı qalǵan ıkán bú bıshara» degen eken. Sol sekildi ǵalym bolamyn dep bola almaı qalǵan bireý shyǵar dep oılaǵan alǵashqy kezde kenshiler. Sol jigit perforatorlardy ústine ornatyp alyp ken tasyn burǵylaıtyn karetka degen «arbany» bizdiń shahtaǵa usynǵan-dy. Ózgemiz bul karetkanyń túbi shıki birdeme eken dep bas tartqanymyzda, «jańa oı» dep osy Qaısar kónbeı, karetkany jumysta synap kórmek bolyp qulshynǵan. Alǵashqy kezde Mysqazǵan sekildi záýlim-záýlim ken oshaqtary, aıqysh-uıqysh jolsyz zaboılary bar ken oryndarynda ol karetkany paıdalanýǵa múmkindigi bolmaı, shahta mıllıondaı shyǵyn shyǵaryp, kóp keshikpeı ol bir zaboıdyń túbinde bosqa qalǵan. Oǵan jurt artynan «Erjanovtyń arbasy» dep mysqyldaı at qoıǵan. Jurttyń bári bul karetkadan bezse de, tek Qaısar ǵana ony synaýyn qoımaǵan. Aqyry iske asyrǵan. Aqshalovtyń aıtyp turǵany osy jáıt.

— Oı, Temeke,— dedi kúlip Qaısar,— siz de qaıdaǵy joqty umytpaıdy ekensiz! Jaqsy istiń op-ońaı istele qalatynyn qaı ýaqytta kórip edińiz? «Erjanovtyń arbasy» da solaı boldy ǵoı. Odan da meniń myna jańa oıyma kóńil bólseńdershi.

Qaısardyń bul jolǵy oılaǵany rasynda tereń jatyr eken. Bárimiz jabylyp oıyn ortaǵa saldyq. Men tipti júregimniń aýrý ekenin de umytyp kettim. Alaı tartqylap, bylaı tartqylap, durys maquldasyp otyrǵanymyzda Bátıma kirdi.

— Aǵalar, kóp otyryp qaldyńyzdar,— dedi kúlimsireı.— Sabyr aǵaıǵa demalý kerek.

— Bunyńyz shyǵyp otyryńdar degeniń ǵoı, qalqam, — dedi kúlip Qaısar,— al ýaqyt bolyp qalǵan bolsa biz ketelik.

Bári oryndarynan tura bastady.

— Tez jazyl, Sabyr.

— Kóp jata berme. Kóp jata bergen adam ózine-ózi aýrý shaqyrady.

Júrek aýrýynyń tym kóp qozǵalmaýdy kerek etetinin qaıdan bilsin, bári de ózderiniń qara dúrsin aqyldaryn aıtyp jatyr. Ózgeleri shyǵyp ketkenmen, Qaısar esik aldynda sál kidirdi.

— Qalqam Bátesh,— dedi ol kúlimsireı,— bizdiń Sabyrdy ońdap kút... Eger tezirek jazyp berseń, ózińdi osyǵan qosam.

Bátıma qyp-qyzyl bolyp ketti. Bátıma túgil men de sasyp qaldym.

Qazaq áıeli qaljyń kótergish keledi. Onyń ústine «áziliń jarassa, atanmen de oına» degen dástúr bar. Bátıma boıyn tez jınap aldy:

— Qaısar aǵa, bul kisini maǵan qalaı qosasyz,— dedi qaljyńǵa qaljyń qaıtarǵan bop,— kóńil qalaǵan Aqbaıan jeńgeıdeı aqqýy bar emes pe...

— Á!...— dedi julyp alǵandaı Qaısar. Sirá, ol Aqbaıan ekeýmizdiń aramyzdaǵy jaǵdaıdan habarsyz tárizdi.— Qaıdaǵy Aqbaıan? Álgi Áljannyń sulýyn aıtyp turǵan joqsyń ba? Oı, táıiri, qoryqpastan qorqady ekensiń! Óziń tárizdi ýyzdaı jas turǵanda bireýdiń sary qaryn jesirine kóz salyp Sabyrdy qudaı urdy deısiń be? Tek tezirek jaza gór! Ózgesin ózime jiber!

Al endi ashýlanyp kórshi sen Qaısarǵa! Ne bolmasa «men Aqbaıandy jaqsy kóretin em» dep syryńdy ashyp baıqa! Ázińdi kúlkige aınaldyrady. Ol «súıemin, kúıemin» degen sózderińe qulaq ta ilmeıdi. Seniń júrek syryńa túsinip tursa da, óziniń oılaǵanyna qaraı tartady. Osy minezin bilgendikten, onymen jıyrma bes jyl joldas bolsam da, mundaı máseleni talqylaýdan qashyp júremin. Yńǵaıyna kelmeseń, ot tisti, oraq aýyzdy Qaısar byj-tyjyńdy shyǵarady. Bul joly da úndemeı qalýdy maqul kórdim.

— Al, qosh bol!— dep Qaısar shyǵyp ketti.

Álgi sózderden keıin menimen ońasha qalýdy Bátıma da yńǵaısyz kórýi múmkin ǵoı. Ol terezeni ashyp sál turdy da, syrtta birdemesi umyt qalǵandaı úıden asyǵa jóneldi.

Aqbaıandy nege jaqsy kóretinimdi Qaısar qaıdan bilsin! Ol úshin meniń ornymda ózi bolsynshy! Oǵan meniń kózimmen qarasynshy! Sonda kórer edim: Aqbaıandy jaqsy kórer me edi, kórmes pe edi! Basy aýyrmaǵannyń kúnde nesi bar, ózgeniń aýrýy aıtýǵa jeńil!

Kóńilim kenet júdeı qaldy. Aqbaıan birazdan beri alǵashqy kúndegideı aýrýhanaǵa kelip menimen jolyǵýdy tileýdi qoıdy. Bunysy nesi? Sebebin artynan baryp bildim. Al ol kúnderde... Men onyń kelmegenine qapaly edim. Bátımadan «Aqbaıan kelmedi me?» dep suraýdyń ezi de qıyn. Nege ekenin bilmeımin, áıteýir, ony ete kórgim keledi, sóıleskim keledi. Biraq Aqbaıan joq. Serikterim jolyǵyp azyraq ashylǵan kóńilim, qaıtadan bulttana qaldy. Oıymdy bir aýyr sher torlap, qıalymdy qaıdaǵy joq bir aýyr zil basty.

Toıda — sharap, qaıǵyda — dos kerek. Adam sezimi nege mundaı shym-shytyryq, birine-biri qarsy keledi eken, endi Bátımanyń janyma tezirek oralǵanyn tiledim.

Dál osy kezde ol úıge kirdi.

— Sabyr aǵa, uıyqtaıyn dep jatqan joqsyz ba?— dedi qysyla sóılep.

— Joq, Báteshjan. Jaı ma?

Buryn men ony «qaryndas» nemese «Bátıma» deıtinmin. «Jan» degen sózdi qalaı qosyp qalǵanyma ózim de ań-tańmyn.

— Taqa jaı emes. Eger uıqyńyz kelip jatpasa, áneýgi áńgimeniń aıaǵyn aıtyp berińizshi. Sadyq jaıy sodan beri mıymnan shaqpaı qoıdy.

— Aıtyp bereıin, taıaýyraq otyr...

Qaısardyń qaljyńynan keıin ekeýmizdiń aramyzda paıda bola qalǵan qolaısyzdyqtan ońaı qutylǵanyma ózim de qýandym. Bátıma oryndyq alyp kereýetime taıaý kep otyrdy. Men áńgimemdi bastap ta kettim.

— Gans pen Rıhterdi gestapo alyp ketkennen keıin, nemister bul jumysqa bes júz adamnyń ishinen meni aldy. Qoımadan amonıtty da ózim ákelem, jańa júrgizilip jatqan zaboıdy da ózim atqyzam. Biraq qolymnan dym kelmeıdi. Qasymda ańdytyp qoıǵan eki avtomatshy soldaty bar. Men qaıda barsam, olar sonda barady. Sońymnan bir eli qalmaıdy. Óstip júrgende taǵy aıǵa jýyq ótti. Qupıa zaboı kúnine keıde on metrge deıin qazylady. TES-tiń astyna taıaý tárizdi. Bar tetik endi tek oq-dáride...

Sadyq maǵan jýýyn qoıdy. Men Andreıge ózimniń Sadyqtan qaýiptenetinimdi aıttym. Ol kúldi de qoıdy. Rasymen men bosqa seziktenip júrmin be? Láıim solaı bolǵaı da!..

Osyndaı kúıde ýaqyt ótip jatqanda bir kúni «gestapo Beılısti ustap áketipti» dep estidim. Nege ustady? Jazyǵy ne? Tiri jan bilmeıdi. Bunyń bári artynan baryp anyqtaldy: Beılıs Prıbaltıka nemisi eken. Túbi ony tyńshy etpek oımenen fashıser, ótirik, ultyn latysh dep, osy lagerde qaldyrady. Latysh tilin nashar bilgendikten, Beılıs tutqyndarǵa evreımin deıdi. Sońynan fashıser Beılıstiń rasynda da evreı qandas ekenin bilip qalady. Tutqyndar uıymyn ashpaq úshin, ony qurbandyqqa shalmaq bolady. Al ol kúnderde Beılıstiń istegeni bizge tipti málim emes-ti... Tek sezetinim gestapo adamdary bizdiń lagerdi tym kóbirek torlaıtyn boldy. Ań ıisin sezgen tazylar tárizdi, ana jerdi, myna jerdi timiskilep mazasyzdanyp júrdi.

Bir kúni komendatýra bar tutqyndy ortadaǵy alańǵa taǵy aıdap shyqty. Bul Gıtlerdiń týǵan kúni eken. Bizge endi Gıtler jaıynda baıandama isteıdi eken dep oıladyq. Biraq olaı bolmaı shyqty. Lager bastyqtarynyń bári jınalǵan kezde baıaǵy qaqpadan aq boz arǵymaq jekken tarantas kórindi. Dál baıaǵysyndaı grafınıa arbadan atyp tústi. Kýcheri — Sadyq. O da arbadan túsip, arǵymaqtyń bas jaǵyna baryp turdy.

Dál osy sátte qastarynda jetektegen ıtteri bar, tórt avtomatshy soldat Beılısti aıdap dál ortamyzǵa alyp keldi. Buryn da Beılıs murny qońqıǵan, eki jaǵynyń túgi úrpıgen, bolmashy deneli ǵana márdimsiz jigit bolatyn. Al qazir burynǵysynan da kishireıip ketken. Gestaponyń da aıamaı urǵany kórinip tur. Bet-aýzy kókpeńbek isik, kıimi dalba-dulba. Penjagynyń ár jerinde battasa jabysqan qan. Betine adam qaraǵysyz aıanyshty. Aıaǵyn ázer-ázer basady. Jel úrse qulap keterdeı. Soldattar aıdaǵan beti alańnyń ortasyna alyp keldi.

— Sovet dońyzdary!—dedi ober-leıtenant, lager komendanty Kýper.— Sender qandaı ońbaǵan bolsańdar, mynaý tutqyn sekildi joıt urpaqtary senderden asqan ońbaǵandar! Bular uly Germanıany satqan ıtter! Bular senderdi de satty! Joıt Beılıs arqyly senderdiń aralaryńda bizge qarsy jasyryn uıym bar ekenin bildik. Uıym basshylarynyń kimder ekeni de bizge anyq. Biraq biz, uly Germanıa uldary, naǵyz adambyz! Jamandyq pen jaqsylyqty túsinemiz! Jaqsylyq istegen adamnyń, pe aıybyn moıyndaǵan tutqyndardyń kúnásin keshe alamyz! Bar tizim mynaý Beılıs arqyly bizdiń qolymyzda! Sonda da aqyrǵy ret múmkindik beremiz: senderdi durys joldan taıdyrǵan adamdardy ózderiń atap, kúnálerińdi jýyńdar deımiz! Kim de kim muny etpese, óz obaly ózine, bizderden raqym kútpeńder! Qatesin moıyndaǵysy kelmegen adamǵa aıaýshylyq etpeımiz! Ony ózderiń de biletin shyǵarsyńdar! Senderge ot-dári berip júrgen soldattar Gans pen Rıhter nemis bolsa da, búgin atyldy! Olardy ashyp bergen Beılıske biz raqmet aıtyp, bosatýymyz kerek edi! Biraq biz óıte almaımyz! Ózinin dostaryn — jasyryn uıym múshesi sovet tutqyndaryn satqan Beılıs, kezi kelse, bizdi de satady! Joıt ataýlynyń bári sondaı! Sondyqtan bul ólýge tıisti! Biraq jańa men aıttym ǵoı, uly Germanıa uldary jaqsylyq ıen jamandyqty qatty aıyrady dep! Biz de adambyz! Jaýymyz bolsańdar da senderdiń namys kek degen qasıetterińdi de eske aldyq! Mine, osy sebepti ózderińdi satqan Beılısti ortalaryńa ákep turmyz! Buny endi óz qoldaryńmen uryp óltirýge tıistisińder! Joldastaryn satqan ıtke bul eń durys ólim! Bul bizdiń ádilettik sheshimimiz! Káne, bastańdar!

Jurtta ún joq. Tym-tyrys. Tek bir júdeý daýys ázer degende qıqyldaı:

— Neni bastaımyz?— dedi.

— Ózderińe opasyzdyq istegen Beılısti urýdy bastańdar!—dedi aqyryp ober-leıtenant.

Taǵy bir daýys:

— Ol opasyzdyqty qalaı isteıdi? Bizde ondaı jasyryn uıym joq!—dedi.

— Bar!—dedi doldana ober-leıtenant.— Ol uıymnyń tizimi tegis bizdiń qolda!

— Onda nesine aıanyp júrsińder! Sovet adamdaryn aıamaıtyndaryń bárimizge de málim!—dedi álgi daýys.

— Qaısyń buny aıtyp turǵan? Káne, beri shyq.

Bul Andreıdiń daýsy edi. Biraq ol ornynan qozǵalǵan joq.

— Káne, beri shyq!

Taǵy tym-tyrys.

— Jańaǵy aıqaılaǵan kim?

Jurtta ún joq.

— Á!.. Basshylaryńnyń biri eken ǵoı!— Ober-leıtenanttyń jelkesi qyp-qyzyl bolyp nemistiń qabaǵan ıtiniń jalyndaı shodyraıyp isinip ketti.— Báribir aıtqyzamyz!—Ol bizge doldana kóz tastady.— Óz kúnálerińdi joıýǵa aqyrǵy ret múmkinshilik beremiz!

— Múmkinshilik bermeı-aq qoıyńdar!

Ober-leıtenant jalt buryldy. Daýys shyqqan jaqty ańǵaryp qalǵandaı. Ol adymdaı basyp Andreı turǵan saptyń tusyna keldi.

— Myna topty jeke alyp ketińder!—dedi ober-leıtenant janyna júgirip barǵan úsh avtomatshy soldatqa.— Daýys osylardyń arasynan shyqty. Báribir tabamyz!

Úsh soldat bir top tutqyndy jeke bólip, bizden shetkerirek aparyp turǵyzdy.

— Al, bastańdar!—dedi ober-leıtenant qalǵanymyzǵa.

Taǵy bir daýys:

— Neni?— dedi orta shennen.

— Senderdi satqan myna sasyq joıtty urýdy!

— Onyń satqanyn biz qaıdan bilemiz?— dedi álgi daýys.

— Bul qaısyń, beri shyq!

Taǵy tym-tyrys. Ober-leıtenant bul joly da daýystyń qaıdan shyqqanyn ańǵaryp qalǵan eken. It ustaǵan eki soldat taǵy da bir top tutqyndardy bólip áketti.

— Ósh alýdy bilmeıtin netken ońbaǵansyńdar! Qoldaryńa ózderińdi satqan adamdy ustap berip turǵanda da mal sekildi til qatqylaryń kelmeıdi! Zatsyz jandar ekendikterińdi osydan-aq bilýge bolady!—dedi kúıip-pisken ober-leıtenant, endi ol yzalana aıqaılady.— Urasyńdar ma, joq pa?!

Taǵy da bir kúshti daýys:

— Joq!—dedi.

Ober-leıtenant daýystyń bul joly qaıdan shyqqanyn anyq estidi. Jáne kim daýystaǵanyn da ańǵarǵan tárizdi. Ol sońynan ergen eki soldatqa qatar turǵan bes adamdy kórsetti de, olardy da bólip ákettirdi.

Nemister sasýǵa aınaldy. Meniń qarsy aldymda turǵan grafınıa jylandaı ysyldaı aqyryn ǵana:

— Ober-leıtenant myrza,— dedi kekete,— siz búıtip bóse berseńiz bir de bir tutqyn qalmas! Jáne ózińizdiń nadandyǵyńyzdy munshama áshkerelep, masqara bolýdy toqtatyńyz. Rossıada kisi sabaý áldeqashan tyıylǵan ádet. Myna evreıdiń jazyqty ekenine júz jerden kózderi jetse de, urmaıdy. Bul komedıany bitirińiz. Ótirikshi bolmańyz, bir shala nemisten ýly Germanıa qara jamylmaıdy, atyp tastańyz! Joq, ózińiz emes, myna tutqyndardyń biri atsyn,— ol ezý tartyp kúlimsiredi,— eń bolmasa osylaı abyroıyńyzdy saqtap qalyńyz...

«Atyp tastańyz» degen sózdi estigende boldyrǵan jylqydaı saly sýǵa ketip, kózin jumyp ázer turǵan Beılıs kenet selk etti. Onyń kózinde rasymen «meni atasyń ba» degendeı bir suraq paıda bolyp, ober-leıtenantqa jalyna qaraı qaldy.

— Rossıa da kisi sabaý joq eken, buny maǵan qurmetti fraý Vınter túsindirdi,— dedi ober-leıtenant,— bundaı ǵadet kúshsizderdiń isi! Biraq amal joq, senderdiń fanatıkalyq sezimderińdi men bul arada synamaı-aq qoıaıyn. Beılıstiń jazyqty ekenin kórip tursyńdar, káne qaısyń buny opasyzdyǵy úshin óz qolyńmen atqyń keledi?!

Taǵy da tym-tyrys.

— Bul ne qylǵan maqulyq halyq,— dedi grafınıanyń ashýly daýysy bir mezet shańq etip,— bul azǵyndy endi eshkim qutqara almaıtynyn bilmeı me?— Kenet onyń kózi aq boz arǵymaqtyń qasynda turǵan Sadyqqa tústi, grafınıa qol sýmkasynan kishkentaı tapanshany sýyryp aldy da:

— Sadyq beri kel!—dedi.

Sadyq asyqpaı basyp jaqyndady. Túsi sup-sur. Qabaǵy qars jabylǵan.

— At mynany!—dedi grafınıa qolyndaǵy tapanshasyn oǵan usynyp.

Sadyq qarsy bir aýyz sóz aıtpastan tapanshany qolyna aldy. Beılıske jıirkene bir qarady da, qoly qaltyramastan tapanshany sál kóterdi de, kózdemesten basyp qaldy. Tapansha daýsy shańq etti. «Mama!» dep Beılıs bir-aq ret aıqaılap jiberdi de, etpetinen tústi.

Meniń kózimnen jas yrshyp ketti. Sadyq óshpes kekti ejelgi bir jaýyn óltirgendeı, jabylǵan qabaǵyn sál ashty da, bir aýyz sóz aıtpaı tapanshasyn grafınıanyń ózine berdi. Sóıtti de ún-túnsiz aıaǵyn salmaqtaı basyp, aq boz arǵymaqtyń janyna qaraı kete bardy.

— Netken qan isher edi!—dedi janymda turǵan qartań kelgen ýkraındyq.

«Iá, Sadyq qan isher bolyp shyqty. Gans pen Rıhterdi satqan da osy Sadyq»,— dedim men ishimnen. Oǵan endi esh kúmánim qalmady. «Átteń, átteń!» — deı berdim erinimdi tisteı. Baıqamaı syrymdy Sadyqqa aıtyp qalǵanyma qan jylaı ókindim. «Shirkin-aı, janyna jaqyn bara alar ma edim! Aqbaıannyń úlpe tamaǵyndaı sonaý jumyr tamaǵynan óńeshin sýyryp alar edim». O zaman qaıda! Jan-jaǵyńnan qorshaǵan ıtti nemis. Aıaǵyńdy alǵa qaraı attasań bolǵany, qandy kóz qasqyr tóbetter bas salǵaly tur.

Ózimniń istegen ańǵyrttyǵymnan ishim ottaı janyp barady. Bir Gans pen Rıhter emes, Beılıstiń de ajalynyń obalyna qaldym. «Jalǵyz bul úsheýiniń ǵana ólimimen biter me meniń opasyzdyǵym! Myna bólip alǵan toptardyń da birazyn ajal ańdyp turǵan joq pa? Beý,beý! Sabyr, ne istediń! Seni atyp tastar adam joq! Nege bireý atyp tastaýy kerek! Óz kúnáńdi óziń bilmeısiń be, ózińdi ózin jazalaýǵa qolyń barmaı ma? Joq, barýǵa tıisti. Keshirilmes kúnáden qutylý úshin bul saǵan jalǵyz jol!»

Bul sheshimge men kenet keldim. Kóńilim endi sál basylaıyn dedi. Biraq ólsem de óshimdi Sadyqtan alyp ólýge bel býdym.

Ózimniń istegen ańǵyrttyǵymnan janymdy qoıarǵa jer taba almaı júrgenimde, úsh kúnnen keıin Andreıler qaıta kelip qosyldy. Nemister «Qaısyń aıqaıladyń?

«Uıym qaıda?» dep qansha uryp-soqsa da, eshqaısy aýly» ashpapty. Bári de «men emespin, eshteńe bilmeımin» depti. Bul kezde shahtada kómir berý jumysy nasharlap ketken-di (tutqyndar qolynan kelgen qastyǵyn aıamaıdy). Onyń ústine jumysshy sany da kúnnen-kúnge azaıa túsken-di. Osy sebeptermen nemister ustalǵandardy aıyptaryn moıyndaryna qoıa almaǵan soń, bosatýǵa májbúr bolypty. Men Andreıge ózimniń qandaı kúıde júrgenimdi, eger Sadyq kezdesip qalsa, ony oılamastan baýyzdaıtynymdy aıttym. Andreı maǵan kúlimsireı sál qarap turdy da: «Óltirmek túgil, Sadyqty shertýshi bolma! Oǵan qastyq ister bolsań, basyńmen jaýap beresiń!» — dedi. Budan jasyryn uıym óshin Sadyqtan ázi almaqshy bolǵanyn túsindim. Ony qolymnan óltirip kegimdi qaıtara almasyma kózim jetti. Amal joq Andreıdiń aıtqanyna kónýge keldi.

Sóıtip júrgende joq jerden dızenterıa bolyp aýyryp lazaretke tústim. Sol kúni ózi tilenip shahtaǵa ot-dári attyrýshy bolyp Sadyq keldi degendi estidim. Nemisterge ábden senimdi adam bolǵandyqtan, janynda kúzetshi joq, bárin ózi isteıdi deıdi jurt! Amonıtty da ezi alady, janyndaǵy tutqyn járdemshisine tasytyp zaboılardy da ózi atqyzady». Árıne Sadyqqa senbegende nemister kimge senedi? Jáne búkil shahtada jumys isteıtin tutqyndardy jınap alyp ober-leıtenant «Eger de Sadyq áldeqalaı jazym bola qalsa, onyń ajaly senderden dep bilemiz. Sadyqtyń bir basy úshin senderdiń júzińdi atamyz»,— depti. Janyńa kúzetshi bereıin degen eken: «Qazir nemis soldattary maıdanǵa jetpeı jatqanda, onyń qajeti joq»,— dep bas tartypty. Qaraı gór Germanıanyń qandaı patrıoty bolyp alǵanyn! Osydan keıin «qanyna tartpaǵannyń qary synsyn» degen qazaq sózin teris deshi! Máskeýde ýnıversıtette oqyǵan grafınıa janyna qalaı tartpasyn, shahtada birge jumys istegen, bala jastan bir mektepte oqyǵan Sadyqtyń búldirip júrgeni mynaý! Qasqyrdy qansha asyrasań da ormanǵa qaraıdy degen osy da! Qansha Sovet jasymyn dese de ákesiniń konfıskelengenin umytpaǵan eken! Men endi ǵana túsindim, Haýassı ekeýiniń arasyndaǵy maǵan aıtqan hıkaıasy tek kóz boıaý eken! Meniń qyraǵylyǵymdy adastyryp, syrymdy bilip alý eken! Átten, átteń, ańǵarmaı is isteseń, arty baryp ókinishpen bitedi!

Bul kezde TES-ke baratyn jasyryn tesik te bitken. Lagerden qashyp shyǵý ádisteri de tegis oılanylǵan-dy. Belgi berilgen saǵatta (belgi TES-tiń kókke ushýy) barlyq jurt ne isteıtinin biledi. Qaıda qashady? Qalaı qashady, jurttyń bári kúni buryn habarlanǵan. Tek sol ot-dári jarǵyshy ǵana joq. Bar káp osynda ǵana. Jáne ol ot-dári jarǵyshyn tabý joly da joq sekildi. Keıbireýler «TES-ti jarmaı-aq qashsaq» degen kúńkil de shyǵara bastaǵan. Biraq oǵan shtab qarsy degen Andreı (biz sol ýaqytqa deıin shtabtyń bastyǵy, músheleri kim ekenin bilgen emespiz).

Bizdiń halimiz kúnnen-kúnge aýyrlaýda. Biraq shydaý kerek. Osyndaı aýyr kúılerde kósemimiz Lenın de bolǵan joq pa? Sodan bizdiń janymyz artyq pa? Shydaý kerek.

Men kenet aýyryp qalyp, on shaqty kún lazarette jatyp, qaıta shyqtym. Sol kúni keshke taman nemister Beılısti óltirerdegilerindeı bizdi taǵy alańǵa aıdap shyqty. Alańda qasqyr ıtterdi jetektegen, avtomattaryn keýdesine qysa ustaǵan az degende bir júz nemis bar shyǵar. Bári burynǵydaı bizdi qorshap almaı, aralaryna eki-úsh metr tastap, bizge qarama-qarsy saptasa qalǵan. Tutqyn bitkendi birjolata jýsatyp salýǵa daıyndalǵandaı. Ober-leıtenant pen «SS» formasyndaǵy bir polkovnık sóılesip týr. Anyqtap qarap edim, tanı kettim: graf Vınterdiń ózi eken. Olardan ar jaǵynda ersili-qarsyly Haýassı júr. Aıaǵyn qobaljı basady. Birdemeden degbiri qashqany aıdaı anyq... Anandaı jerde turǵan a k boz arǵymaǵyna kózim túsip edi, atty men tanymaıtyn bir jıren saqal mosqal adam ustap tur. Qýanyp qaldym. «Á,— dedim ishimnen Sadyqty tabalaı,— báse, tym mardymsyp ketip ediń, qýyp shyqqan eken!» Biraq men bul oıymnan tez qaıttym. Sadyqtyń qazir ot dári atqyzýshy bop shahtada jumys isteıtini esime tústi. Nemis basshylary mundaı isti tek senimdi adamdaryna ǵana tapsyrady. Sadyqqa degen ashý termometr synabyńdaı búkil denemdi bılep alqymyma kelip toqtady. Kenet ober-leıtenanttyń «Solǵa qarańdar!» degen buıryǵy estildi. Solǵa qaraı moınymdy burdym da, óz kózime ózim senbeı qattym da qaldym. Tórt jaǵynda tórt avtomatshy, olardyń sońynan shynjyrly qasqyr ıt jetektegen eki soldat Sadyqty aıdap keledi. Ústinde burynǵy kıimderiniń biri de joq. Kóıleksheń, butynda jyrtyq-jyrtyq eski qyzyl ásker galıfesi. Jalań aıaq, jalań bas, bet-aýzy kek ala qoıdaı kúp bolyp isip ketken. Keshegi arys keýde sylqym jigitten dym da qalmaǵan. Áıtse de ol aıypty, ne ókinishti adamdaı eki ıini túsip, jerge qarap kele jatqan joq. Aıaǵyn ilbip bassa da basy joǵary. Eshkimnen qorqyp kózin jerge salar emes.

— Sender sekildi ońbaǵandardy birden atyp tastaý i.erek edi, — dedi polkovnıktiń ózi sóılep. — Al men bolǵan shahtama ustap ajaldan alyp qaldym. Biraq sender shyn maǵynasyndaǵy tómengi kasa adamdary ekendikterińdi kórsettińder. Uly Germanıa úshin adal eńbek istep, bizdiń alǵysymyzdy alý ornyna jasyryn uıym ashtyńdar. Imperıaǵa beretin kómirdiń teń jartysyna topyraq k.osyp aldadyńdar. Ótirik aýyryp jumysqa shyqpaı shahtanyń berekesin ketirdińder. Qysqasy, qoldan kelgen oń qastyqtaryńdy istep baqtyńdar. Sonyń bárine biz kónip keldik. Al búgin... sender tek aıýandardyń ǵana qolynan keletin qastyqqa baryp otyrsyńdar.— Onyń daýysy kenet shańqyldap shyqty.— Mynaý turǵan azıat,— ol suq saýsaǵymen Sadyqty meńzedi.— Kesheden beri qoımadan eki júz kılogramm amonıt alypty. Bir de bir zaboıdy atqyzbaǵan. Sol eki júz kılogrammǵa qosyp, bir alypsatardan júz marka aqshaǵa asyqpaı atylatyn mınany satyp alyp, senderdiń jasyryn uıymdaryńa bergeni ashyldy. Ne istemeksińder? Meniń shahtamdy jarmaqsyńdar ma? Onda, eń aldymen, ol shahtada óletin genderdiń joldastaryń bolady. Meniń buıryǵym boıynsha osy alańda turǵan tutqyndardan bótenniń bári qazir shahtaǵa túsirildi. Olar qaýip ótpeı syrtqa shyǵarylmaıdy. Al senderge qoıylatyn shart mynaý,— polkovnıktiń túri qup-qý bop bezere qaldy,— sender amonıt pen mınany qaıda tyqqandaryńdy aıtasyńdar. Eger aıtpaıdy ekensińder, kózderiń she myna joldastaryńdy atamyz.— Ol suq saýsaǵymen taǵy Sadyqty meńzedi.—Qur qaısarlyqtan eshteńe de shyqpaıdy. Báribir oq-dáriniń qaıda ekenin tabamyz. On mınýtten keıin bul araǵa urlyqty izinen ıiskep júrip ashatyn bir top ıt keledi. Eger ózderiń aıtpaı ıtter tapsa, senderge ıtterge laıyq, ólim jazasy qoldanylady. Qane, aıtasyńdar ma?

Turǵan eki júz adam bir daýystan:

— Meıliń ne isteseńder de, biz eshteńe de bilmeımiz,— dedik.

Bul nemistiń qandaı suraǵy bolsa da, kúni buryn osylaı aıtamyz dep sheshken jaýabymyz.

— Á! Solaı ma?!—dedi kózi kenet qantalap ketken Vınter.— Mundaı «kim berik» degen oıyndy oınaýdy men de jaqsy kóremin! Qaraıyq, qaısymyz jeńer ekenbiz!— Ol belgi berdi. Soldattar Sadyqty aıdap, dál men turǵan tusqa alyp keldi.— Endi ekinshi shartymdy tyńdańdar,—dedi polkovnık aıqaılap. Sóıtti de Sadyqqa qarady:—Qazirgi saǵatqa deıin ózińdi-óziń ustap keldiń! Jigit ekensiń! Biraq aıaǵyna deıin jigit bola alasyń ba, kórelik! On mınýttyń ishinde amonıt pen mınany kimge berdiń, aıtasyń! Eger aıtpasań — mynaý eki júz joldasyńdy kóz aldyńda atamyz! Tańdaýyn al!

Nemis soldattary eski tártibin buzyp, búgin nege qarsy aldymyzdan sapqa týra qalǵanyn endi túsindim. Fashıser esepsiz eshteńe istemeıdi. Bir mınýt, eki mınýt ótti... Sadyq jumǵan aýzyn ashpady. Ólik ústinde turǵandaı jurtta da ún joq. Men áli eshteńe túsine qoıǵam joq. «Bul ne, oıyn ba? Álde Sadyq ras bizdiń jaqtyń adamy ma? Rasymen amonıt pen mınany bizge berdi me? Bergen bolsa, osynaý qıyn saǵatynda aıtyp qoımas pa eken?»

Úsh mınýt ótti. Búkil alań tunshyǵyp qalǵandaı tyrs etpeıdi.

— Grafınıa...— dedi kenet Vınter, ózgelerge estirtpeı, dál meniń aldymda ersili-qarsyly dáıek taba almaı ún-túnsiz júrgen áıeline,— múmkin siz sóılesip kórersiz,— dedi kekesin únmen,— sizdiń syılaǵan mahabbatyńyz úshin shynyn aıtar?..

«Báse, tyńshysyz nemis jum.ys ister me? Endi túsinikti. Sadyq eshbir jarylǵysh oq-dárini urlamaǵan. Qatynyń qyzǵanǵan mynaý qý bastyń ósh alýǵa oılap tapqan jalasy. Biraq bir tutqyn qazaq úshin mundaı úlken jalanyń ne keregi bar? Jalǵyz oqpen sharýasyn bitire salmaı ma? Kim ony joqtap jatyr? Osynshama jurtty dúrliktirýine qaraǵanda munda basqa syr jatqan tárizdi... Múmkin áıelinen de ósh alǵysy keletin bolar. Jańaǵy sóz sol úshin aıtylǵany haq. Grafınıa ne der eken? «Meni shyn jaqsy kóretin tárizdi» dep edi ǵoı Sadyq. Onysy ras bolsa, graf áıeline shyn aýyr syndy: tapqan eken?»

— Nesi bar, sóılessem sóıleseıin,— dedi grafınıa kenet toqtaı qalyp. Ol ober-leıtenanttyń qolyndaǵy rezınka qamshyny aldy da, Sadyqtyń janyna bardy.— Ýaqytty bosqa etkizip qaıtemiz,— dedi,— jarylǵysh oq-dárini kimge berdiń? Qaıda aparyp tyqtyńdar, qane aıt!

Sadyq oǵan burylyp ta qaraǵan joq. Rezınka qamshynyń basy jylan tárizdi keıin qaraı ıreleń ete tústi de, ys etip joǵary bir kóterilip, Sadyqtyń arqasyn osyp ótti.

— Aıtasyń ba?

Sadyq oǵan jaýap bermek túgil, moınyn da burǵan joq. Qamshy ys-ys etip Sadyqtyń denesin orap ótedi de, qaıta kóteriledi. Áıeldiń qımyly da jıilene tústi. Onyń betine qarap edim, men kórgen alǵashqy beıneden dym da qalmapty. Ashýdan kógildir kózi appaq bop ketipti. Tistenip alǵan. Búkil túr-kelbetinde, dene qımylynda, kisini shaǵýǵa umtylǵan ýly jylannyń meıirimdi sýyq keıpi bar. «Joq, jaqsy kórgen adamda mundaı tur bolmaıdy. Áıeldiń myna keıpi — tek shyn qastyń keıpi!..»

Áıel Sadyqty bizdiń kózimizshe uzaq urdy. Adam balasy qandaı myqty. Sadyq áli qozǵalmaı tur. Ol jalǵyz ret qana burylyp Haýassıǵa qarady. Onyń menen «Seni de qushaqtadym-aý, qandaı aıýan bolǵanmyn!» degendeı bir adam aıtyp bere almas, jıirkenishti ushqyn jarq etti de sóndi. Ol sóıtip odyraıa qarady da, burylyp ketti. Endi Sadyq dál qarsy aldymyzdaǵy, sym qorshaýdyń ar jaǵyndaǵy qalalyq pochta ústindegi birdemeni kútkendeı úmittene kóz tastady. Bir mınýtsiz jeti edi. Kún batyp ketken. Ymyrt kelip, qarańǵylana bastaǵan. Tek jańa ǵana tutanǵan projektorlar sáýlesi jarq-jurq kókti kezedi.

— Grafınıa, jetedi!—dep polkovnık Vınter, taǵy da kekete kúldi.— Qushaǵyńyzdy ashatyn jandy tańdaı bilgen ekensiz,— ol kenet ober-leıtenantqa buryldy.— Mynalardy qurtýǵa daıyndalyńyz.

Mynalary, árıne, bizbiz. Dál osy kezde kele jatqan kishi ıtterdiń de daýsy estildi. Polkovnıktiń buıryǵyn Haýassı estidi me, estimedi me, bilmeımin, ol Sadyqty urýyn toqtatqan joq. Kózi shyny tárizdenip shytynaı qatyp, demin ázer ala qamshysyn silteı túsedi.

— Má, saǵan! Má, saǵan!

Kenet Sadyq bizge kilt buryldy.

— Joldastar, qosh bolyńdar! Men óz mindetimdi aqtadym! Elge aman jetseń, barshasyna sálem de!—Atymdy atamasa da bildim, sońǵy sóz maǵan arnalǵan edi.

Dál osy mınýtta jer silkingendeı bolyp ketti. Gúrsildeı ot-dári atyldy. TES birden kókke ushty. Onyń qol basyndaı túıirshik tastary, kirpishteriniń bólshekteri bizdiń de alanǵa jetti. Áldekimderge tıip qulap ta jatyr! Bar jaryq sónip, búkil dúnıesi qap-qarańǵy bola qaldy. Bizdi atpaq túgil, nemis soldattary óz bastarymen áýre bop alańnan tym-tyraqaı qasha jóneldi. Tek osy sýdaı qarańǵyda jalǵyz ǵana oq oty jarq etti.

Artynan baryp bildim, bul Sadyqty tapanshasymen atyp úlgirgen Haýassıdiń oǵy eken.

TZS-tiń kókke ushýy bizdiń qashýymyzǵa arnalǵan belgi edi. Ár jerden taǵy da osyndaı gúrsilder paıda boldy. Bul — syrttaǵy dostardyń áreketteri eken. Búkil qala alaı-túleı bolyp jatqanda, biz aldyn ala qurylǵan jospar boıynsha on-on besten ár kóshemen qaladan shyǵa bastadyq (elektr oty júrgizilgen sym qorshaýdyń endi esh qaýipi bolmaı qaldy).

Ýáde boıynsha, Andreımen birge ketýim kerek edi. Andreı «Júr» dep bilegimnen tartqanda ǵana, esime Sadyq tústi. Júgirip Sadyq turǵan jerge bardym. Shalqasynan jatyr. Keýdesinde jan joq. Sirá, Haýassı dál júrek tusynan atqan bolýy kerek. Eńirep etpetimnen túsip betinen súıdim. «Baýyrym, sen týraly jaman oıda bolǵanymdy keshir» dedim.

— Sabyr, tur,— dedi Andreı ıyǵymnan aqyryn tartyp,— nemister esterin jınaǵansha qaladan shyǵyp úlgirýimiz kerek.

Qaladan der kezinde shyǵyp úlgirdik. Biz turǵan rýdnıkten úsh kılometr jer ótken soń qalyń toǵaı bastalatyn. Oǵan da jetip úlgirdik. Biraq sonaý kómýsiz qalǵan Sadyq esimnen bir shyqpaı-aq qoıdy. Ajalǵa qımas esil er týraly bir kezde jaman oılaǵanym júregimdi órtep, alǵa basqan aıaǵym keıin ketýde. Nemis qamaýynan, qorlyǵynan qutylýdyń qýanyshy, Sadyq esime túsip ketse, kóterip júre almas zildeı qaıǵyǵa aınaldy. Bireýge orynsyz jala japqan adam ústine bylǵanyshty ish kıim kıgenmen teń. Men de ózimdi dál sondaı sezindim. Týla boıymdy myń ret jýsań da ketpeıtin kir basqandaı, ózimnen-ózim jıirkenip kelemin. Biraq adam ózinen-ózi qashyp qutyla ala ma? Sadyqqa japqan jalamnan esh ýaqytta tazara almaıtyndaı kórem... Árıne, ol kúnderde dál sondaı halde edim.

Meniń bul azaptanýym, ýaqıǵanyń qalaı bolǵanyn artynan Andreıden estigennen keıin, tipti údeı tústi.

— Gans pen Rıhterdi, shynynda, Beılıs ustap beripti. Ol ezin osy eki kisimen sóılesýge májbúr etken jasyryn uıym múshesi Selıvanovtyń da atyn atapty. Biraq Selıvanov sol kúni súzekten qaıtys bolyp, nemister ózgelerimizdi bile almaı qalady. Gans pen Rıhterdi de jaman qınaıdy. Biraq olar da Selıvanovtan bóten eshkimdi bilmeıdi! «Ashpyz, kólden jarylǵysh oq-dárini atyp balyq alaıyq» degen soń Selıvanovqa anda-sanda bir-eki amonıt patrondaryn bergenimiz ras deıdi. Ózderi ustalatyn kúni Selıvanovtyń ólgenin estigen eki jumysshy nemis bul sózderinen tanbaıdy. Olardy ári qınaıdy, beri qınaıdy, aqyrynda eshteńe endire almaǵan soń, «aıyptylar rotasyna», soǵysqa jiberedi. Ober-leıtenanttyń attyq degeni beker bolyp shyǵady. Al Beılıs bizdiń jasyryn uıymnyń oılan shyǵarǵan ádisi arqasynda Selıvanovtan bóten eshkimdi bilmeıdi. Nemister «sen ózge múshelerin bilesiń» dep ony óltire sabaıdy, biraq bilmegen soń ne istesin, Beılıs eshteńe aıta almaıdy. Nemister sonda baryp qýlyqqa kóshedi. Jasyryn uıymnyń baryn, Rıhter men Gansty Beılıstiń ustap bergenin tutqyndarǵa aıtsaq, ózimiz «úr» dep turǵanda yzalanǵan tutqyndardyń bireýi bolmasa bireýi Beılıske qol kóterer dep oılaıdy. Sol arqyly jasyryn uıymnyń izine túspek bolady. Bunyń bárin Beılıstiń bulardy satqanyn Haýassıdiń mańynda júrgen Sadyq áldeqalaı estip qalady. Bárin Andreıge aıtady. Andreı oǵan senedi. Óıtkeni Gans pen Rıhter, Selıvanov arasyndaǵy baılanysty biletin tek Beılıs qana. Odan: bóten jannyń ýstav boıynsha eshteńeden habarsyz ekeni Andreıge málim. Haýassıdiń senimine ábden kirý úshin joldastaryn satqan Beılısti Sadyq atýǵa májbúr bolady. «Gans pen Rıhterdiń atyn men Sadyqqa aıtyp edim, olardyń ustalýy sonyń isi, men ony óltirem» degenimde, Andreıdiń maǵan: «Sadyqqa tıisýshi bolma, murny qanasa, basyńmen jaýap beresiń!» deýi de osydan eken.

Al evreı Beılıs nemisterdiń evreılerdi jek kóretinin, olarǵa raqymsyz ekenin bile tura, óz joldastaryn nege satty? Bul — tiri jan bilmeıtin jumbaq. Bireýler: «Beılıstiń sheshesi nemis eken, gestapo tyńshylary Beılıske osy jaǵynan kelip, «sen ózimizdiń adamsyń. Eger aralarynda júrip syrlaryn ashyp berseń, ózimizdiń qatarymyzǵa alamyz» degen soń satty» deıdi. Al keıbir Beılıstiń minez-qulqyn, ashqaraqtyǵyn, ez basynyń qamyn kóbirek oılaıtyn sý júrek adam ekenin biletin serikteri: «Ol gestaponyń qolyna áldeqalaı túsip qalyp, óziniń basyn qorǵaý úshin basqalardy ustap berdi» deıdi. Anyǵynda solaı tárizdi, óıtkeni keı adam óz basynyń qamyn ultynyń namysynan joǵary sanaıdy. Evreılerdiń de arasynda Beılıs syndy shirigen jumyrtqa az deısiń be! Nemister de evreıler arasynan ózine kerek kisisin taba bilgen. Satyp ta ala alǵan.

Beılısti joq etýdi jasyryn uıym ózi buryn sheshipti. Budan Sadyq ta habardar eken. Sondyqtan da onyń qoly Beılısti atqanda diril demepti. Men muny qaıdan bileıin?

Senim alǵan at aıdaýshy óziniń ot-dári jarǵysh mamandyǵy bar ekenin Haýassıǵa aıtyp, shahtaǵa ez erkimen túsedi. Alǵashqy bir jeti jumysty oıdaǵydaı isteıdi. Nemister rıza bolady. Biraq TES-tiń astyna qazylǵan or áldeqashan jetken. Jurt qashýǵa daıyndalǵan. Qashýdy keshiktire berse, jurttyń kútpegen birdemege ushyraýy da múmkin. Taǵy da bir Beılıstiń shyqpasyn kim biledi. Shtab jedel sheshim qabyldaıdy. Ony Sadyq qostaıdy. Syrtqy qoımadan alǵan shahta astyna túsiriletin bir jetilik amonıtti óz qolymen aparyp TES astyndaǵy úńgirge tyǵady. Jáne bir táýlikten keıin atylatyn mınany tastaıdy. Budan keıin shtab top bastyqtary arqyly jurtty qashýǵa daıyndaıdy. TES kókke ushysymen jer astyndaǵy jumysshylardyń joǵaryǵa «avarıınyı baspaldaqpen shyǵý joly belgilenedi. Biraq kúndegi ýaqytynda zaboılardyń atylmaǵanyn ańdap qalǵan nemister seziktenedi. Al Sadyqqa qaıtken kúnde de nemisterdi bir táýlikke kidirtý kerek. Gestapo jaýap alǵanda, ol eń aldymen, oq-dárini vagonetkemen ákele jatqanymda ekinshi yldıǵa qaraı ótetin temir jolǵa jańylys túsip ketip, vagonetkeni sýǵa qulatyp aldym deıdi. Tómen qaraı zyrlaı jónelgen vagonetkeni ustap qalýǵa kúshim jetpedi dep ótirik aıtady. Nemister dereý sý jınalatyn ekinshi yldıdyń túbin zertteıdi, esh ot-dári taba almaıdy. Bir sumdyqtyń bolǵanyn bilip Sadyqty qysymǵa alady. Endi amonıttiń joǵalýy tegin emes ekenin sezgen ober-leıtenant Baden-Badendegi polkovnıkke habar beredi, iz ıiskep qylmysty ashatyn ıtter ákelýin ótinedi. Sóıtkenshe shahta nesi polkovnık te jetedi. Óz ómiri úshin záresi ketken ober-leıtenant grafınıanyń Sadyqpen jaqyn ekenin de aıtady. Sadyqtyń sońynan arnaýly kúzet qoıyp ańdymaǵanyn osymen túsindiredi. Yzalanǵan polkovnık Sadyqtan ezi jaýap alady. Aıamaı urady. Biraq Sadyq jumǵan aýzyn ashpaıdy, taqymyna arqan salyp burap, tyrnaqtarynyń astyna sym temir suǵyp qınasa da, amonıttiń qaıda ekenin aıtpaıdy. San mártebe esinen de tanady. Nemiske degen kek alý ábden boıyn bılep alǵan Sadyq, olardy úreılendire túspek bop, bir-aq ret aýzyn ashady. «Qur ǵana amonıt emes, mına da qoıdym, endi úıiń kókke ushady»,— deıdi. Vınter bar pále meniń úıim mańynda eken dep keń saraı jazıra únindegi bar múlkin syrtqa shyǵartady. İzdetpegen jeri qalmaıdy. Biraq eshteńe taba almaıdy... Óziniń taǵy da aldanǵanyn biledi. Sonda baryp ol aqyrǵy aılasyn qoldanady. Eki júz tutqyndy shahta alańyna apartyp, Sadyqty eń aqyrǵy synǵa salady. Ólimge bel býyp, bul iske óz erkimen barǵan jas qazaq eń aqyrǵy mınýtyna deıin shydaıdy, ózi biletin syrdy ashpaıdy. Onyń ar jaǵy ózińe belgili. Mine, osyndaı er dosyma senimsizdik istedim, onyń aryna kir keltirdim,— dep men kúrsine hıkaıamdy bitirdim.

— Siz bilgen joqsyz ǵoı...— dedi kóziniń jasyn oramalymen súrtip Bátıma.

— Bilýim kerek edi. Ózgeni bilmegenmen de, bala jastan birge ósken Sadyqty bilýim kerek edi,— dedim men,— shyn joldasty aıyra almaǵanym — aıybym. Osy aıybym kópke deıin janymdy qoıarǵa jer taptyrmady, jegideı jedi. Aqbaıannyń bóten adamǵa shyǵyp ketkenin de aqtadym. Men sekildi óz joldasyna ezi senimsizdik etken adam onyń móldir bulaqtaı taza sezimdi qaryndasynan úmittenýin kúnáǵa sanadym. «Aqbaıannan durys aıryldyń! Saǵan sol kerek!» dep ózimdi-ózim tabaladym. Sonda ǵana baryp kóńilim azdap tynyshtalaıyn dedi.

— Iá, sosyn?

— Sosyn ne bolsyn? Biz Andreı ekeýmiz kóp mehnatpen Sovet Armıasyna kelip qosyldyq. Bul qyzyl áskerdiń nemis basqynshylaryna qarsy shabýyly kúsheıip, olardy birjolata shegindire bastaǵan kezi edi. Bir jyldaı osy qan tógiste boldym, úsh orden aldym. Andreı de birge boldy. San urystarda biz Lenın ıdeıasynyń jaýyngeri ekenimizdi kórsettik. Ekeýmiz de tek bir ǵana arman boldy. Ol — Vınterlerden Sadyqtyń óshin alý edi. Oǵan jete almadyq. Maıdan degen bir ushy-qıyry joq muhıt emes pe, óshtesken jandardyń kezdesýi ekitalaı. Sóıtip júrip bir aıqasta men qatty jaralandym. Gospıtálǵa tústim. Sonda Tatánaǵa kezdestim. Ol meni ajaldan qutqardy.

— Á... á,— dedi Bátıma, Tatánaǵa qalaı úılengenińdi endi túsindim degendeı.

Biz ekeýmiz de bir mezet úndemeı qaldyq. Bátımanyń ne oılap otyrǵanyn qaıdan bileıin, al óz basym ótken qun oqıǵalaryna qaıtadan shomyp kettim.

V

Ómirdi az jasaısyń ba, kóp jasaısyń ba, mańyzy onda emes. Onyń máni — sol ómirdi qalaı etkizdiń, sonda. Men myń jasasam da báribir, ómirim Sadyqtyń jıyrma eki jasyna tatymas dep oılaımyn. Adam óz ómirinde talaı janmen kezdesedi. Jaqsy men de, jamanmen de. Biraq sonyń ishinde qara jerge kirgenshe umytylmaıtyn aıaýlylary bolady. Ondaı jandardyń beınesi, tot baspaıtyn sary altyndaı, seniń esińde sol ózine unaǵan qalpynda qalady da qoıady. Ony basyńnan ótken uzaq jyldar da, qaıǵy-qasiret te, qýanysh ta seniń júregińnen óshire almaıdy. Sondaı adamnyń biri maǵan Sadyq boldy. Kózimdi jýma qalsam, qara barqyttaı úlken oıly kózdi, aq quba pishini dál jas kezindegideı qaq aldyma tura qalady. Onyń óler aldyndaǵy «Sabyr, aman-esen elge qaıta qalsań, barsha jurtqa sálem de!» degen sózi áli kúnge deıin qulaǵymnan ketpeıdi.

Sadyq, ásirese, sońǵy kezde esimnen shyqpaı qoıdy. Bunyń erekshe sebebi bardy: Soǵysqa attanbastan buryn onyń Saqysh degen máńgi-baqı qımas qyzy bolatyn (tolyq aty Saqypjamaldy). Dándi erin, kúlim kóz, ásirelep aıtqanda, tobylǵy kúreńniń sulýy edi. Sadyq, ony óte súıetin-di. Bir kórmese typyrshyp, janyn qoıarǵa jer tappaı, jaýar kúndeı tomsara qalatyn. Qyz da Sadyq dese jan tynysy úzilip keterdeı ólip-óship turatyn. Ǵashyq jigitiniń jan joldasy bolǵan soń, keıde menimen syrlasyp ta qoıatyn. Sadyqtyń tek tániniń bólektigin aıta kelip:

— Jaqsy kóretinim sondaı,— deıtin uzyn qundyz kirpikterimen jannat qara kózderin jaýyp.— Eger ol olaı-bulaı bolyp ketse, bir kún tiri tura almas edim. Qozy Kórpeshinen aırylǵan Baıan sulýdaı, sol saǵatta ajal tabar edim.

Sadyq, ta maǵan:

— Vladımır Ilıch pen Nadejda Konstantınovna úılengende júris-turystary jaıynda esh ýaqytta bir-birinen eshteńe suramaıtyn bolyp kelisipti. Eger kóńilderi ózgere bastasa, ony bir-birinen jasyrmaıtyn bop ýádelesipti. Osy ýádelerin ómir baqı buzbapty. Mine, mahabbat dep osyny aıt,— dep sál oılanyp qalatyn da, kenet shattana kúlimsirep,— Saqysh ekeýmizdiń aramyzdaǵy mahabbat ta osyndaı bolýǵa tıisti. Adal, kirshiksiz taza. Mine, sonda ǵana biz baqytty jandarmyz,— deıtin, sónbeıtin de kenet qabaǵyn shytatyn.— Biraq baqyt degen ne? Ol tuńǵıyq túbinde jatqan merýert tas emes pe? Ony sonaý túpsiz tuńǵıyqqa súńgip, qaýip-qaterdi jeńip baryp alyp shyǵý kerek...— Ol kenet taǵy oılana qalatyn.— Eger bizdiń mahabbatymyz osyndaı syn qıyndyqqa tússe, ekeýmiz de qadirin biler edik. Al ońaı mahabbat — ushqyr júırik tárizdi. Qarqyny da kúshti, jeńisi tez. Biraq uzaq synǵa shydaı al maıdy.

Tutqynda júrip, monsha esiginiń aldynda Haýassı týraly sóılesip otyrǵanymyzda Sadyq kenet Saqyshty esine túsirip:

— Men soǵys synynan, al Saqysh halyq basyna, óz basyna túsken aýyrtpalyqtan ar-namysyn adal saqtap aman-esen qosylsaq, sonda bizdiń mahabbatymyz shyn baqytty mahabbatqa aınalar edi,— degen-di.

Sadyqtyń bul sózi umytylmastaı bop uzaq jyldar boıyna meniń esimde qalǵan-dy. Ol óler aldynda: «Sabyr, aman-esen elge qaıtsań, barshasyna sálem de!»— degen aqyrǵy sózinde Saqyshty jeke bólip aýzyna almaǵan.

«Nege sálem aıtpady?» degen oı maǵan únemi maza bermeıtin. Álde Haýassı ekeýiniń arasyndaǵy oqıǵadan keıin, esil er Saqyshqa degen móldir mahabbatqa endi qaqym joq dep oılady ma? Álde basqa sebebi boldy ma, kim bilsin... Biraq onyń júregi tek Saqysh dep qana soǵatyny maǵan aıan edi. Osynaý qan qaqsaǵan arpalysta eli úshin, halqynyń keleshegi úshin qorqaqtyq kórsetpeı, adal soǵysyp, Saqyshqa maqtanysh bolý — onyń armany ekenin men jaqsy uǵatynmyn. Eger Sadyq maıdannan tiri qaıtqanda bul tileginiń buljymaı oryndalǵanyn ózi de kórer edi. Átteń, átteń, ne kerek, jaýyn muqatam dep mert bolǵan lashyn qus, qandaı bıiktikten temen samǵaǵanyn ózi bile almaı jan tapsyrady.

Sadyq soǵystan saý qaıtqanynda, ómirdiń eń tańǵajaıyp qýanyshyna, baqytyna qaqy bar edi. Al sol qýanyshqa, sol baqytqa Sadyqtan aırylǵan Saqyshtyń qaqy bar ma edi? Bar bolsa qandaı eńbegimen, qandaı adal, erlik qasıetimen jeńip aldy?

Bul suraq ta meniń bir búıirimde túıirshik tastaı myzǵymaı jatatyn. Mysqazǵanǵa oralǵannan keıin on shaqty kúnnen soń Saqysh meni izdep keldi. Sadyqtyń qalaı qaza bolǵanyn jasyrǵam joq, bastan-aıaq bárin oǵan aıtyp berdim. (Árıne, grafınıa Haýassı týraly aýzymdy ashqam joq, óıtkeni bul Sadyqtyń minez-qulqyna jatpaıtyn, jol-jónekeı jaýmen kúres úshin paıda bolǵan oqıǵa edi). Saqysh sózimniń aıaǵyna deıin shydaı almaı, eńireı jylap, úıden táltirekteı basyp shyǵyp ketti. Men ony toqtatqam joq. Júreginiń zapyranyn kóziniń jasymen shyǵarsyn dedim. Áıtse de «Sadyq, olaı-bulaı bolyp ketse, onysyz men ómir súrmeımin» degen baıaǵy sózi esime túse berdi. Kópke deıin jaý jerinde topyraq jamylyp jatqan súıgeniniń kúıiginen dúnıeniń dámi ketip, Saqysh ózine-ózi zaqym istemese jarar edi dep qobaljyp júrdim. Demek, ondaı jan túrshiger eshteńe estile qoıǵan joq, tek bir kúni Saqysh Mysqazǵannan ketip qalypty degen habar maǵan da kelip jetti. Sodan keıin birte-birte Saqyshty men de umytqam. Sadyqtyń baǵyna týǵan bir juldyz edi. Sadyq sóngen soń, bu da sóngen shyǵar dedim. Biraq taǵdyr degen qara qarǵa bar, qarqyldap eshteńeni umyttyrmaıdy.

Aldyńǵy jyly Almatyǵa barǵanymda, bir kezde mektepte bir bólmede oqyǵan Sársen degen jigit ushyrasa ketti. Býyryl tartqan tolqyndy shashyna, ústindegi qyry synbaǵan sur kostúmi kelisip tur. Qolynda krokodıldiń terisinen istegen jýan portfel bar. Aıaǵynda adamnyń sýreti túsetindeı súıir tumsyq qara sheblet... Qarny da, eki qabattyǵy bilinip qalǵan áıeldeı, orta qursaqtana bastaǵan. Soǵysqa barmaǵanyn ertede estigem. Ǵylym granıtyn kemirip júr deıtin keıbir ony tanıtyn joldastarym. Ol granıtke tisi batty ma? Batsa qanshalyq oısyratyp tastady — onysyn bilmeıtinmin.

Sársen meni birden tanydy. Ekeýmiz shurqyrastyq ta qaldyq. Bes mınýtta hal-jaǵdaıymyzdy tegis bilip te úlgeristik. Jaqynda doktorlyq dısertasıa qorǵapty. Dúnıede baqytty eki adam bolsa — biri, al jalǵyz adam bolsa — sol jalǵyzdyń ózi osy Sársen sekildi. Soǵys biter jyly úılenipti, eki balasy bar eken. Al áıeli... áıeline kelgende maǵan bir qýanysh ákelip, súıinshi suraǵaly turǵan adamdaı eki ezýi eki qulaǵyna jetip máz-meıram boldy da qaldy. Sózine qaraǵanda, qazaq áıelderiniń ishindegi kóriktisi de, kóńildisi de sol kórinedi. Qysqasy, jumsaýǵa qımaıtyn, tek sandyqqa salyp qana saqtaıtyn gaýhar tastan da qymbat bir asyl zat dersiń!

Gúl-gúl janǵan turmysyn, sary altyndaı saqtap kelgen áıelin kórsetip maqtanǵysy keldi me, álde bala jasta birge oqyǵan joldasymen dóńgelek stol qasynda otyryp, bir qumaryn tarqata syrlasqysy keldi me, áıteýir ol qoı júnine ilingen tikenekteı maǵan jabysa ketti.

— Al bizdiń úıge baraıyq,— dedi qolymnan ustap,—qalaı turatynymyzdy kór. Keı adam bótenniń baqytty úı basyn kóre almaıdy. Sen ondaıdan aýlaq bolýǵa tıistisiń. Shyn proletarıat qashan da bolsa kapıtalızmniń bizge qaldyrǵan sasyq dástúrinen joǵary turady. Sen shahtersiń ǵoı. Bylaısha aıtqanda, naǵyz proletarıatsyń. Seni ondaı qylyqqa qımaımyn.

Qolym da bostaý edi, onyń ústine Sársen de úı ishin kórsetkisi kelip ólip-óship turǵan soń kóńilin qımaı, sońynan ere berdim. Eki-úsh kóshe ótken soń, záýlim bıik qaraǵaı men aq qaıyńǵa bólengen bes qabat úıdiń janyna keldik.

— Úkimet múshelerine arnap salynǵan,— dedi úıdiń jaıyn túsindirip, máz bolǵandaı syrtynan bir kóz tastap.— Mınıstrler Sovetiniń uıǵarýy boıynsha ǵalymdardan úsh-tórt adamǵa ǵana berdi...

Páteri tórt bólmeli eken, bólme ishteri tolǵan qymbat garnıtýr, asyl kilem, edenin mysyq jalaǵandaı etigi jyltyratyp tastapty. As daıyndaıtyn bólmeden bylqyldatyp qaınatqan jas baǵlan etinin, ıisi múńkip, murnyńdy jaryp barady. Suńǵaq boıly, tolyqtaý kelgen, betinen qamy tamǵan tobylǵy kúreń, áıel, jaırańdaı kelip kúıeýiniń qolyndaǵy portfelin aldy. Maǵan kúlimsireı kóz tastap:

— Joǵary shyǵyńyz,— dedi.

— Qanat pen Janat qaıda?—dedi baıy.

— Dalaǵa velosıped tebýge ketti,— dedi áıeli daýsyn qońyr qazdyń únindeı sozyp. Daýysyńda erine degen bir erkelik bar. Mundaı ásem sazdy ún tek shyn baqytty erli-zaıypty adamdardyń sózderinen ǵana ańǵarylady. Sársenniń baqytty ekenine men endi shek keltirmedim.

Al áıeli de baqytty ma? Men áıeldiń betine úńilip qaraı berdim. Qaraǵan saıyn ol maǵan tanys adam sekildi jyly ushyraı bastady. Baıaǵy oımaq erin, qumar kóz, tobylǵy kúreńniń sulýy Saqyshtyń ózi bolyp shyqty. O da meni tanydy.

— Oıbaı-aý, Sabyr aǵaısyz ba?—dedi ol shyn qýanyp ketip.

İp-ilezde stol ústine bes juldyzdy konák pen júzim, alma salynǵan tárelkeler tolyp ketti. Býy burqyrap shaı da keldi! Saqysh bir de bir ózgermegen, sol baıaǵy qalpy: eki betinen qany tamady, kózi kúlim-kúlim etedi. Tek denesi ǵana tolyqqan, azyraq kóziniń aldynda ájim paıda bolǵan. Sylańdaǵan jasqa qansha eliktegenmen de, ýaqyt ózinikin alǵany sezilip tur. Biraq oǵan qaraıtyn Saqysh joq. Shyn baqytty ekenin maǵan ańǵartqysy kelgendeı, álsin-álsin kúlip, bir turyp, bir otyryp jaırań qaǵady. Men kelgeli Sadyqty aýzyna bir ret te alǵan joq. Shaı ishkenimdi de, ý ishkenimdi de bilmeımin, jarty saǵattaı ázer otyryp, asyǵys jumysym bar edi dep syltaý taýyp shyǵyp kettim.

Meniń bul qylyǵymnan Saqysh esh nárse túsindi me eken? Áı, bilmeımin, túsinbese kerek, óıtkeni ol maǵan tym baqytty kórindi. Basyna baq qusy op-ońaı qonǵan adamnan dúnıede topas adam joq. Ol ózgeniń qaıǵysyn da, qýanyshyn da jete túsinbeıdi. Saqysh ta sonyń biri sekildi. Meniń munym Sadyq óldi eken dep Saqysh ómir baqı qara jamylyp ótsin degen sóz emes. Joq, meniń oıym basqada. Sadyq pen Saqyshtyń ómirden tilegeni úlken baqyt, úlken mahabbat edi, al Saqyshtyń Sársennen tapqany ýaq, bolmashy baqyt sekildi. Osyǵan Saqysh qalaı máz bolady? Árıne dúnıege kelgen adamnyń qaısysynyń bolsa da ózinshe baqytty bolýǵa qaqy bar. Biraq jalpy alǵanda baqyt degen ne? Eger Sársen men Saqyshtyń jańaǵy men kórgen jıhazy dúnıege tolǵan tórt bólmeli páteri, ǵalym degen aty, erli-zaıypty eki adamnyń talassyz tatý-tátti ómiri ǵana ma? Onda, daýam joq. Saqysh pen Sársennen baqytty adam bolmasqa tıisti. Al Sadyq sekildi, baqytty qolǵa ońaı túspes tereń tuńǵıyq astynda jatqan merýert sanasań, onda bul ekeýinde qandaı baqyt bar? Baqytty bolýǵa qandaı qaqy bar? Bireýiniń sulýlyǵy, ekinshisiniń osyndaı kúıge jetemin dep ebin taýyp ǵalym degen ataqqa ıe bolǵany ma? Ǵylym jolynda ol bir jańa zań, tabıǵattyń jańa bir qubylysyn ashyp jatyr ma? Sársen degen oqymystynyń atyn estisem buıyrmasyn! Bul jalǵanda ne kóp, dısertasıa qorǵap ǵalym bolǵan kóp! Bul da sonyń biri bolar! Al baqyt tuńǵıyqta jatqan asyl tastaı zor eńbekpen, mehnatpen qolǵa túsýge tıisti bolsa, ondaı baqyt tek Sadyq sekildilerdiń qolynan keledi. Bul Sársenniń ıe bolar qandaı qaqy bar? Joq, Sársenniń oǵan qaqy bar. Sebebi Saqysh men oılaǵan Saqysh emes eken. Shyn baqytqa, Sadyq oılaǵan uly baqytqa, Saqyshtyń qaqy joq. Óıtkeni «jer ústinde jyljýǵa jaralǵan — kók betinde samǵaı almaıdy». Saqyshtyń óresi aqıyq qyran Sadyq emes, qıaly qanatsyz Sársen. Buǵan meniń kózim sol jarty saǵat otyrǵanda ábden jetti. Sondyqtan «Átteń-aı!» dep men Saqyshty Sársennen qyzǵanǵan joqpyn. Adamshylyq aryma kelispese, de, «Saǵan osy kerek!» dep men ony ishteı tabalap kettim.

Biraq sol kúngi kórgenim meni qatty tebirentti. Álsin-álsin Sadyqty esime sala berdi. Eger ol soǵystan tiri qaıtqan bolsa, Saqysh pen Sársen kórip otyrǵan ómirdiń bar qyzyǵyn da, baqytyn da sen kórer ediń-aý deımin. Buǵan onyń qaqy baryna aq júregi de, erlik isteri de kýá. Átteń, ne kerek, dúnıede keıde baqytqa shyn ıe bolar adamdar mehnatpen ótedi, al esh mehnat kórmegen jandar ómir baqı baqytty ótedi.

Bular meniń Sadyq týraly qazirgi oılarym. Al soǵystan qaıtqan kezde ony esime túsire beretin basqa da sebep bar-dy. Ol sebep Aqbaıan bolatyn. Ózderińe aıttym ǵoı, Sadyqtyń beınesi alǵashqy kezde jadymnan bir shyqpaı qoıdy. Onyń erligi, qaısarlyǵy kózimdi jumsamaq boldy, kóńilimdi eltip, álde qaıdaǵy qıaǵa qıalymdy jetekteı jóneledi. Bir bettegi eki kózge qarasań bireýin kórip, bireýin qalaı kórmeı qalasyń. Sadyq týraly oılasam, amal joq endi Aqbaıan týraly da oılaýǵa májbúr boldym.

Aǵasyna degen sezimim, júregimniń jylylyǵy birtindep qaryndasyna da aýysty. Onyń erte shyǵýy, Sadyqtyń Haýassımen kóńil qosýy tárizdi, bir jat jaǵdaıdan turan lajsyz sheshim sekildi kórindi de týrdy. Aqbaıannyń júregi sútteı aq, kúni týsa Sadyq qutylǵan jat jaǵdaıdan o da qutylady, biz áli kezdesemiz deımin. Meniń bul «kezdesýim» meni bir buldyr úmitke aparyp soǵady. Sol saǵym sekildi qolǵa túspes úmitke men ózim máz bolamyn. Kúni-túni Aqbaıan týraly oılaımyn. «Altyn qusym, shynymenen meni umytyp ketesiń be?»—deımin. Ózderiń aıtyńdarshy, maıdannan jaralanyp kelip, tósek tartyp jatqan jıyrma úsh jasar jigit qyzdan bóten ne oılaıdy? Neni arman etedi? Meniń munym sóket pe?

Vınter oqqa ushqan kúnniń erteńine taǵy da úlken urys boldy. Sol aıqasta men eki aıaǵymnan birdeı jaralandym. Qıǵashtaı jaýǵan avtomat oǵy eki baltyrymnyń ekeýine birdeı tıipti. Tek súıekteri aman. Biraq ashyq jaralaryma kerzi etiktiń ishindegi kir shulǵaýdyń jyryndylary kirip ketse kerek, úsh kúnnen keıin eki aıaǵym tizeme sheıin asqynyp, kúpteı bolyp isip ketti (artynan baryp bildim, buny oryssha «gangrena» deıdi eken). İsik zardaby búkil deneme, júregime taraı bastady. Áıteýir, aýrýlardy tasıtyn poezǵa ákep salǵandary esimde, ar jaǵynda ne bolǵanymdy ózim de bilmeımin, talyp ketippin. Kún ótti me, aı ótti me, jyl ótti me, jadymda joq, kózimdi ashqanda kórgenim dál

osyndaı appaq bólme, altyn shashty, kógildir kózdi bir jas áıel betime kúlimsirep úńilip tur. Shyramytam, biraq kim ekenin birden esime túsire almaımyn. Oı toqtatyp, anyǵyna jeteıin desem, shamam keler emes, tula-boıym kúıip-janyp áketip barady. Basym óz basyma uqsamaıdy, bireý ákep moınyma kıgize salǵan zildeı birdeme tárizdi...

— Sabyrka, qalaısyń? Túý, ábden záremizdi aldyń ǵoı,— dep kúlimsireıdi álgi áıel.

Endi tanydym.

— Taná, Tanúsha, Tatánajan,—deı berem.

Sadyq ekeýmiz soǵysqa ketetin jyly bizdiń shahtanyń «medpýnktine» Almaty dárigerler ınstıtýtyn bitirip, Tatána degen qyz kelgen. Osy altyn shashty, aq sary qyzdy jumsaq minezi úshin shahterler birden jaqsy kórip ketken. Bireýler ony Taná, bireýler Tanúsha, Tatánajan dep erkelete ataıtyn. Kópten beri eldi saǵynyp qalǵan basym, tanysymen-aq, ony bar atymen atap qýanyp jatyrmyn...

— Men qaıdamyn?—deımin aqyryn kúbirlep.

— Qaraǵandy gospıtalyndasyń,— deıdi Tatána kúlimsireı.

Men úndemeı kózimdi jumamyn. Óz jerimde, qazaq jerindemin! Germanıada júrgenimde, bir ýys topyraǵyńdy ıiskesem armanym bolmas deýshi edim. Sol jerim! Ózge jerdiń bári jaqsy, biraq óz jerin,. týǵan jeriń bárinen de artyq. Qandaı baqyttymyn!

Joq, basym da bótendiki emes, ózimdiki. Tatána, Qaraǵandy degen sózderdiń bári de mıyma qonýda. Ǵaryshtaǵy dozaqtan dúnıe degen ujmaqqa qaıta oralǵanymdy bilip jatyrmyn.

— Búgin Aqbaıan men eri kelip ketti,— degen Tatánanyń daýsy o dúnıeden estilgendeı bolady. Óıtkeni men qazir bu dúnıeniń qyzyǵynda jatyrmyn. Maǵan qazir óz qýanyshymnan bótenniń bári — meniń sana-sezimimnen tys túsinik. Biraq Aqbaıannyń aty meniń qalǵyp bara jatqan sezimimdi qaıta oıatty.

— Ol saǵan hat tastap ketti,— dedi Tatána taǵy da daýsy alystan sóılegendeı aqyryn estilip.

Aqbaıan! Hat! Boıymdy órtep jatqan burynǵy ystyqtyqtan da artyq basqa bir jalyn meni birjolata balqytyp jibergendeı. Joq, bas ta ezimdiki jáne ol shoıyn da emes, kádimgi et, súıekten jaralǵan bas. «Aqbaıan hat tastap ketipti!» Buny túsingen bas ózimdiki bolmaı kimdiki bolady? Mundaı túsingish basy bar adam baqytty adam emes pe! Shynynda da men baqytty adammyn. Bir kúnniń ishinde qansha qýanysh! Tatána, Qaraǵandy, Aqbaıan, hat! Aqbaıannan hat! Jáne ózi kelipti! Joq, joq, jalǵyz ózi emes... erimen. Eri nesi?.. Ah, ıá...»

— Áljan da saǵan sálem dedi...

«Áljan?» Á!. Búgin Aqbaıan erimen birge kelip ketti. «Eri eken ǵoı!», «Eri?.. Er dep adam minetin maldyń ústine salatyn aǵash zatty aıtpaı ma?.. Sonda Aqbaıan minetin mal bolǵany ma?.. Áıeldiń jubaıyn er deý qandaı turpaıy maǵyna beredi! Qazaq ta ne bolsa sony qoıa salady. Biraq er degen sózdiń batyr júrekti degen de maǵynasy bar ǵoı. Múmkin bul sóz sodan alynǵan shyǵar. Onda ol sózdiń Áljanǵa qandaı qatynasy bar?.. Joq, shynynda da mynaý bas burynǵy meniń basym emes. Áldekim moınyma ornata salǵan bireýdiń basy... Áıtpese, búıtip shatasa bastamasa kerek edi...»

— Hatty kishkene jóndelgen soń qyrsyń. Saǵan ázirge dem alý kerek. Aýrýyńnyń beti qaıtty. Biraq áli de bolsa...

Tatánanyń sózi maǵan taǵy da alystan estildi. Ǵajap! Hatty jóndelgen soń oqyrsyń, saǵan ázirge dem alý kerek deıdi. Aqbaıannyń haty meniń jóndelýime de, dem alýyma da qandaı kerek ekenin bıshara Tatána bilmeıdi ǵoı. Bilse búıtpes edi.

Joq, Tatána Aqbaıannyń maǵan kim ekenin jaqsy biledi. Mysqazǵannyń baqshasynda Aqbaıan alǵashqy ret Áljandy kórgende onyń janyndaǵy taldyrmash deneli orystyń sulýsha qyzy osy Tatána bolatyn. Hatty sońynan oqyrsyń degenine qaraǵanda, ol hatta maǵan degen qýanysh joq tárizdi. Buny meniń basym emes, júregim sezedi. Bas — aqyl ıesi. Sóıte tura bul sorly bas osy ýaqytqa deıin Aqbaıan seniki emes degenge túsinbeıdi. Mundaı aqymaq bolar ma! Sirá, bul meniń óz basym emes, bótenniń basy shyǵar. Óz basym bolsa qandaı kúıge ushyraǵanyn nege uqpaıdy!

Aýrýdyń beti qaıtqan soń, jas dene ǵoı, tez jetile bastadym. Eki jetiden keıin júrýge de jarap qaldym. Eń alǵashqy asqanaǵa ózim barǵan kúni Tatána maǵan Aqbaıannyń tastap ketken hatyn berdi. Hatynda ol:

«Sabyr. Búgin erimmen birge (taǵy da «erim» deıdi jubaıyn) Qaraǵandyǵa kelip edik, osynda jatqanyńdy estip, kirip shyqtyq. Seniń maıdannan jazǵan hattaryńa jaýap berýge qolym tımedi. Sonyń esesine osy hatty tastap kettim. Suraǵan suraqtaryńa jaýap bereıin. Turmysym jaqsy. Mysqazǵanda qazir úsh tres bar. Áljan sonyń birin basqarady. Instıtýtqa túseıin dep talpynǵan joqpyn. Ómirdiń qyzyǵy oqýda emes, baqytta ǵoı. Sol baqyttynyń biri ózim sekildimin. (Táýbe, bul da Saqyshtan aýsaıshy!) Áljanym tiri tursa, qor bolatyn emespin. Seniń qurby-qurdastaryńnan munda bálendeı kózge túser eshkim de joq. Kóbi maıdanǵa ketken. Maıdanǵa ketpegenderi osynda shahtalarda jaı jumysta júr. Mysqazǵanǵa kele qalsań, óziń de kórersiń.

Jazylyp shyǵýyńa tilektes Aqbaıan men Áljan!»

Bul hatty oqyǵan kúni túnimen taǵy uıyqtamaı shyqtym. Keıde tipti jylap ta aldym. Maıdanda ólimmen san ret kezdesken batyr jigittiń eki kezine ne bola almaýy ersi-aq, eken. Biraq amal ne, jylamaý qolymnan kelmedi. Aqbaıanǵa baqyt nede ekenin túsindim. Bar armanym onymen dıdarlasyp, bir syrlasý edi. Qoldan toqyǵan marjan men merýertteı, kókiregimde oǵan arnalǵan san syrly ádemi sózder bar bolatyn. Endi ol armanymnan kóktegi juldyz jaqyn ekenin uqtym. Bul meniń mahabbatymnyń esh úmit qaldyrmaı kúıreýi edi. Amal qansha, altyn qus degeni qyzyl kórse qyzyǵar qara qarǵa bolyp shyqty. Endi burynǵymnan beter kúıindim. Búkil hatynda maǵan arnalǵan bir aýyz jyly sózi bolsaıshy! Ásirese, «jazylyp shyǵýyńa tilektespiz» dep Áljan ekeýiniń atyn jazǵany batyp ketti. Áljannyń maǵan qandaı tilektes ekenin bilmeımin be? Sary bolyp týǵanym ákemnen degendeı, meniń Aqbaıannan aıyrylýyma sebep bolǵan osy Áljan emes pe? Endi jazylyp shyǵýyńa tilektespin deıdi! Baqany kilemge otyrǵyzsań da, batpaqqa qashady. Jaman adamdy qandaı dárejege kóterseń de, jamandyǵyn kórsetedi. «Jazylýyńa tilektespiz» dep atyn jazǵansha, jazbaı-aq qoısa qaıtetin edi! Eń bolmasa meniń jaraly jerime tımeıdi ǵoı. Erteńine aýrýlardy aralap júrgen Tatána meniń bir túnde júdep qalǵanymdy birden ańǵardy.

— Saǵan ne boldy, Sabyr?— dedi meniń nege kezimniń kirtıip qalǵanyn ishteı sezip tursa da.

Men bul kishkentaı bólmede jalǵyz jatatynmyn. Tatánanyń suraǵyna jaýap berýdiń ornyna:

— Áljan qandaı adam?— dep ózine qaradym.

— Ony men qaıdan bileıin?

— Siz biledi ǵoı dep edim...

Tatánanyń esine baıaǵy baqshaly kesh tústi me, aqyryn jymıyp kúldi.

— Biri keshte eki adamnyń birge júrgenin kórýden ol ekeýi birin-biri bilip qalǵan eken dep suraý orynsyzdaý sekildi...

— Keshirińiz, meniń suraǵym rasynda orynsyz eken...

— Keshirdim,— dedi Tatána kúlip,— biraq esińde usta: sol kesh Áljan ekeýmizdiń eń alǵashqy jáne eń sońǵy kezdesýimiz boldy.

— Tym sholaq bolǵan eken kezdesýińiz.

— Túıeni kilem japsaq da, jasyra almaısyń demeıdi me qazaq, jaman adamdy bir keshte de tanýǵa bolady.

Endi men kúldim.

— Jańa «ony men qaıdan bileıin» degen joq pa ediń?

— Sen menen «Áljan qandaı adam?» dep suradyń ǵoı. Onyń qandaı adam ekenin men rasynda, da bilmeımin. Bireýge unaǵan bireýge unamaıdy. Ózim de túsinbeımin. Maǵan salsań, Áljan jaman adam, al, Aqbaıanǵa...

— Jańa ózińiz aıttyńyz ǵoı «Túıege kilem japsań da jasyra almaısyń» dep. Siz kórgendi Aqbaıan qalaı kórmeıdi?

— Kim biledi, kórgisi kelmeıtin shyǵar.

— Ol múmkin emes!

— Keıde múmkin emes nárse de múmkin bolady. Bul adamnyń ómirge degen kózqarasymen baılanysty. Ómirlik mahabbatty az kúnniń qyzyǵyna aıyrbastaıtyndar da az emes. Mahabbat degendi tek áıel men erkek arasyndaǵy fızıologıalyq baılanys dep túsinetinder de bar... Áıel ataýlysynyń bári birdeı emes. Bireýi almadaı qyzyl, tiske jumsaq bolsa, basqa bireýi jańǵaqtaı qatty keledi. Onyń almadan tátti ishtegi dánin tatý ońaıǵa túspeıdi.

Tatána ekeýmizdiń aramyzdaǵy sondaǵy bolǵan sózderdi oıǵa salyp jatyp, kenet taǵy Sadyq esime túsip ketti. Joq, Sadyq emes-aý, Sadyqpen baılanysty grafınıa Haýassıdiń beınesi kez aldyma tura qaldy.

Soǵys bitkeli on jyldaı bolyp qalǵan. Mysqazǵannyń áıgili burǵyshysy atalyp alǵan kezim. Onyń ústine syrttan Almatydaǵy Taý-ken ınstıtýtynda oqımyn. Bir kúni bizdiń partorg Aqshalov (ol pensıaǵa «áne shyǵam, mine shyǵam» dep júrgen-di) aldyńǵy qatarly birtalaı jumysshylardy jınap aldy. «Búgin Germanıadan kelgen kásipshiler odaǵynyń ýákilderimen kezdesemiz. Báriń de durystalyp kıinip Mádenıet saraıyna kelińder»,— dedi. Aıtqan ýaqytyna biz tegis jınaldyq. Jarty saǵattaı kútkennen keıin, «qonaqtar kele jatyr» degen habar aldyq. Sóıtkenshe bolǵan joq, esik ashylyp, úıge shet eldik jıyrma shaqty kisi kirip keldi. Qasqa bas, kókqutan sekildi sereıgen-sereıgen bireýler. İshterinde biren-saran buıra shash tapal boıly semizderi de bar. Kásipodaqtarynyń ýákilderi bolsa bolǵandaı-aq, bári de jupyny kıimdi, moıyndarynda fotoaparattary bar, keshe ǵana aıyrylysqan baýyrlarymyzdan bizdermen qushaqtasyp amandasyp jatyr. Bizdiń Mysqazǵanǵa shetelden adamdar jıi keledi. Árıne kenshilerdi kapıtalıspen de, ımperıalıspen de tań qaldyra almaısyń. Biraq bu joly meni tań qaldyrǵan basqa jaǵdaı boldy. Ýákilderdiń ishinde úsh-tórt áıel bar. Ásirese, bireýi ózgelerine qaraǵanda kóriktileý jáne ózin-ózi ustaý kelbeti de ózgesheleý. Ár qımylynda pańdyq, ózgeni mensinbeıtindik minez seziledi. Birden tanı kettim: baıaǵy ózim shahtasynda istegen, Sadyqty óz qolymen atyp óltirgen grafınıa Haýassı Vınter. Máskeýden ertip kelgen bizdiń adam ony FRG kómirshiler kásipodaǵynyń ýákili dep tanystyrǵan. Alystaý turyp atyn ańǵara almaı qalǵam. Baıaǵy sylańdaǵan qalpy, tek sál qartaıaıyn degen. Buryn kórgen tájirıbeli kóz bolmasa, betindegi battasqan boıaýdan ony aıyrý qıyn. Qasynda uzyn boıly at jaqty jas jigit bar. Bunysy osy áıeldiń jubaıy, jýrnalıs degen. Aldymen áıeldi Vınterge uqsas bireý me dep oıladym. Jetpis mıllıon halqy bar Germanıada eki áıeldiń bir-birine uqsas bolýy ǵajap pa? Árıne ǵajap emes. Biraq bul oıymnan tez qaıttym. Haýassıdi birneshe ret kórgem, sondaǵy bir baıqap qalǵanym: ol oń qolymen álsin-álsin samaıyn sıpaı beretin. Bunyń da sondaı ádeti bar eken. Nemis áıelderiniń bárine samaıyn sıpaý jazylyp qoıyp pa, sózsiz bul Haýassı dedim. Taǵy meni tań qaldyrǵan bir jaǵdaı—Vınterdiń shahtalary GDR jerinde bolýy kerek edi, al myna áıel FRG-dan kelipti. Bul qalaı? Álde shahtalaryn Germanıa Demokratıalyq Respýblıkasy ult qazynasyna tartyp alǵannan keıin,. FRG-ǵa shyǵyp ketti me eken? Biraq men biletin Vınter jumysshy kásipshiler odaǵynda múshelikte turmasa kerek edi... Sonda qalaı bolǵany? Qaıtken kúnde de bul arada men túsinbeı turǵan bir gáp bar tárizdi. Ol ne gáp? Qan isher «SS» ofıseriniń áıeli bizge jumysshy odaǵynyń atynan tyńshy bolyp kelip júrmesin kim bilsin? Óıtken jaǵdaıda buny áshkereleý kerek. Biraq qalaı áshkereleısiń? Seniń sózińe kim senedi? Óziń senesiń be? Qandaı dáleliń bar? Kenet Haýassıdiń oryssha jaqsy biletini esime tústi. Suraq kezegi dál osy tusta maǵan kelip qalar ma, men oılanbastan:

— Gospoja Vınter,— dedim orysshalap,— sizdiń shahtańyzda qazir qansha jumysshy bar?

Haýassı meniń sózime elen de etken joq. Máskeý ókili maǵan qarap:

— Bul kisi oryssha bilmeıdi,— dedi,— jáne famılıasy Vınter emes Gýnter...

— Men bul kisini jaqsy tanımyn.

— Qalaısha?

— Bul kisi «SS» polkovnıgi Vınterdiń áıeli. Kýpermende birneshe shahtasy bolǵan. Soǵys kezinde men onda tutqynda júrip jumys istegem.

Moskva ýákili meniń sózimdi aýdarý kerek pe, joq pa sol oılanyp qaldy. Áıtkenmen:

— Bu kisi soǵys kezinde Shyǵys Germanıada bolypty, sizdi grafınıa Vınterge uqsatyp otyr,— dep jeńil túrde aýdaryp berdi. Jigittiń oıyn men ózimshe túsindim. Sirá, anany kúni buryn shoshytyp almaıyn degen bolar dedim men ishimnen.

Vınter-Gýnter janyndaǵy «kúıeýine» qarap jaıbaraqat kúldi.

— Vık, meni tanıtyn taǵy bireý shyqty, kórdiń be?— Sóıtti de Moskva ýákiline buryldy,— bul meniń úırengen isim, meni kóp adam aq Shyǵys Germanıadaǵy bir Vınter degen grafınıaǵa uqsatady...

Budan ári Máskeý ýákili maǵan sóz bergen joq, áńgime jumysshylar jaıyna, kásipodaǵynyń kezekti mindetterine kóship ketti.

Tek keshke taman, memleket qaýipsizdigin qorǵaıtyn mekemeniń bir jigiti bizdiń úıge keldi. Ol grafınıa Vınterdiń soǵys kezinde qandaı qıanat istegeni jaıynda uzaq sóılesti. Men bilgenimdi aıtyp berdim. Sadyqty qalaı atqanyn da jasyrǵam joq.

Áńgimemiz osymen bitkendeı edi. Biraq bir aıdaı ýaqyt etken shaqta, álgi jigit maǵan taǵy keldi. Ol bizge kelgen áıel Gýnter emes shyn grafınıa Vınter bolyp shyqqanyn, sovet tutqyndaryna soǵys kezinde kóp jábir, aıýandyq isten, qazir jasyryn atpen tyńshylyq maqsatpen kelgeni anyqtalǵanyn aıtty. Men oǵan tań qalǵam joq. Jáne odan Vınterge ne istedińder dep suramadym da. Óıtkeni mundaı jaýyz jandarǵa qandaı jaza qoldanatyny bárimizge de málim ǵoı. Sadyqtyń aldynda ózimniń bir mindetimdi atqardym dep oıladym.

Bul áńgimeni qozǵaǵanda, men grafınıa Haýassıdi qalaı ustap bergenimdi aıtaıyn degem joq. Jamandyq ashylmaı qalmaıdy, men bolmasam ony basqa bireý ustap berer edi. Áńgime Haýassı beınesi jaıynda. Óz qolymen atsa da, Haýassıdiń Sadyqqa qumar bolǵany haq. Sadyq sekildi jigitke qumar bolmaý meniń túsinigimde múmkin emes. Túr qandaı, symbat qandaı, minez qandaı! Kózsiz er, jas baladaı sengish jan! Biraq Haýassıdiń, qumarlyǵy qandaı qumarlyq? Menińshe, Haýassıdiń qumarlyǵy áıeldik sezimnen týǵan erkekke degen tek tán qumarlyǵy! Munda minez úılesýi, maqsat birligi, ne bolmasa asqan ener, adamgershilik qasıetterden jarasyp keletin bir de bir tabıǵı sezim joq. Mundaı qumarlyq adamdardan góri, qasqyrlar arasynda kezdesedi! Al qandaı qasqyr bolsa da, bir-biriniń maýqyn basqannan keıin bólinip ketedi. Olardyń ekinshi ret qosylýy da eki talaı. Haýassı da qanshyq qasqyr, ol Sadyqtan maýqyn basyp edi, óz qolymen atyp tastaýǵa shimirikken joq. Eger Sadyqty naǵyz adamdyq sezimmen súıgen bolsa, aıyrylýǵa týra kelgen kúnde de, arasyndaǵy qaıta oralmas mahabbat» úshin ony ajaldan alyp qalar edi. Buny isteý Haýassı sekildi áıeldiń qolynan keler de edi.

Demek, Haýassı ózimen ketsin. Sonda Aqbaıannyń Áljanǵa degeni qandaı mahabbat? Hatyna qaraǵanda, ekeýiniń arasyndaǵy sezim Áljannyń bastyqtyǵymen baılanysty tárizdi. Biraq mundaı da mahabbat bola ma? Eger Áljan tres bastyǵy qyzmetinen túsip, jaı jumysshy bolyp qalsa, Aqbaıan ony burynǵydaı súımeýi kerek pe?

Hat sózinen men Aqbaıannyń Áljanǵa degen asa bir artyq sezimin baıqaı almadym. Múmkin baıqaǵym kelmegen bolar? Ózi ǵashyq adamnan mundaıda ádiletti sheshim shyqpaýy da múmkin. Osyndaı oıda jatqanymda Tatána maǵan qarap taǵy kúlimsiredi.

— Sabyr, sizdiń saý qalǵanyńyzǵa óte qýanyshty ekenimdi ózińiz de sezetin shyǵarsyz,— dedi,— eki ret konsılıým boldy, ekeýinde de sizdi aman alyp qalýdyń joly eki aıaǵyńyzdy kesý dep tapty. Bul qorytyndyny istegen belgili hırýrg-dáriger bolsadaǵy maǵan olarǵa qarsy turýǵa týra keldi...

— Beker qarsy bolǵansyz!— dedim Aqbaıannan múldem aırylǵan kúıigimdi basa almaı.— Eki aıaǵymdy birjolata kesip tastaǵandaryń jaqsy edi. Eki aıaqtyń kúıigi, qazirgi meniń jan kúıigimnen anaǵurlym jeńil tıer edi.

Shirkin jastyq! Shirkin mahabbat! Bar aqylyńdy únemi sezimge jeńdiresiń! Aqbaıandy jaqsy kórgendigim sonshalyq tipti maǵan istegen opasyzdyǵyn ózimnen kórgim keldi. Sóıtsem ony taza alyp qalatyndaımyn. Eger meńin eki aıaǵym joq bolsa, Aqbaıannan ózim de úmittenbes edim. Eki aıaǵy joq adamdy súımegeni úshin Aqbaıan da aıypty bolmas edi. Oǵan men aıyptysyń deı de almas edim. Biraq Aqbaıanǵa degen taza mahabbatym meniń júregimde máńgi saqtalar edi. Sol bir asyl sezim maǵan san mártebe qanat berer edi. Dál qazirgideı kúıretpes edi, Aqbaıannyń ózime orynsyz qazirgi istegen opasyzdyǵyńdaı aq júregime qara kúıe jaqpas edi! Dál osy sátte, shynym, men qudaıdan ajal tiledim. Kórinip kelgen kúıikten, kórinbeı keler ólimdi artyq kórdim.

Biraq meniń bunym ne? Álde men boz ekpe osal janmyn ba? Aqbaıan meni qıǵanda, men ony nege qımaımyn? Onyń opasyzdyǵyn aqtar sebep izdep, basymdy nege jarǵa da, tasqa da uramyn?

— Men sizden mundaı «alǵys» kútpegen edim,— deıdi Tatána ókpesin jasyra almaı.

Aldymen túsinbesem de, azdan keıin baryp onyń sózin uqtym. Eki aıaǵyńdy kestirmeı, seni máńgi múgedektikten saý alyp qalǵan adamǵa, «sen bul jaqsylyqty beker istediń» deý qandaı ıttik!

Artynan baryp ezge dárigerlerden anyǵyn bildim. Meniń saý qalýym tek Tatánanyń arqasynda eken. Gospıtáldaǵy bas dárigerlik qaqyn paıdalanyp, «Aıaǵyn kesý kerek» degen konsılıýmnyń qorytyndysyna kónbeı qoıypty. «Bul jigitti kútip turǵan eki aıaǵynan aıyrylýdan da aýyr qaıǵy bar. Onyń ústine eki aıaǵynan aıyrylsa ne bolǵany.

Joq, men muny ondaı músápirlikke qıýǵa qaqym joq»,— dep, operasıa istetpepti. Biraq ózi on kúndeı (meniń eń qıyn kezimde) janymnan shyqpapty. Penısılın ýkolyna deıin ózi istepti.

Árıne, Tatánanyń jaqsylyǵyn artynan túsindim. Aqbaıandy bylaı qoıǵanda, men eń aldymen shahtermin ǵoı. Eki aıaqsyz shahter — shahter emes. Ondaı adamǵa ómirdiń keregi ne?

Meniń sózime ókpeledi me, álde bóten sharýasy boldy ma, Tatána on shaqty kúndeı bólmeme kirmeı qoıdy. Qansha qaıǵyń bolǵanmen, adamgershilik degen bar ǵoı, jan kúıigi ústinde ózińdi máńgilik músápirlikten saqtap qalǵan adamǵa aıtqan aýyr sózimnen endi ózim qysyldym. Keshirim surap, oǵan alǵysymdy aıtýǵa Tatánanyń kelýin kúttim. Meni qaraýǵa basqa dárigerler keledi. «Bas dáriger» qaıda dep suraımyn, olar únemi «bir aýyr operasıa istep jatyr» áıtpese «májilis ótkizýde» dep jaýap beredi. Ómiri bitpeıtin ne qylǵan qaptap ketken aýyr operasıa men májilis dep tań qalam. Biraq tań qalýǵa da bolmaıdy, soǵys bolsa júrip jatyr, sovet adamynyń erligi kúnnen-kúnge órshýde. Erlik órshigen jerde — jan túrshigerlik talaı qaýipti jaǵdaılar bolady. Adam san aýyr jaǵdaılarǵa kezdesedi. Demek, keı nánálar Tatánanyń keıde kórshi bólmelerge kelip ketkenin maǵan aıtyp qoıady. Onyń ókpelegeni endi maǵan ábden anyq boldy. Tatánany bir kórsem deımin. Bunym kádimgideı keselge aınaldy. Óz aıybyma keshirim suraý bir úlken tilekke aınaldy. Tatánany izdep bara almaımyn. Áli júrýge ruqsat etilgen joq. Meniń bar qolymnan keleri — tósekte jatyp alyp oıǵa shomý. Osyndaı kezimde «Bul netken áıel» dep Tatána týraly oılaıtyn boldym. Keıde onyń túrin, júrisin, kúlkisin kóz aldyma elestetkim keledi. Elestetem de. Elestetsem, onyń maǵan keı kóz qarasy, keı burylysy, sándene basqan aıaq alysy unaı bastaǵan tárizdenedi. Rasynda solaı ma dep taǵy oılaımyn. «Iá, solaı» deımin ózime-ózim. «Meni aman alyp qalýǵa sonshama nege jan saldy eken?» deımin taǵy da. «Kisini aman alyp qalý dárigerdiń mindeti emes pe» deımin ózime-ózim jaýap berip. «O, ondaı mindetti qatty ustaǵan dáriger — shyn dáriger, jaqsy adam» deımin. Bul oıym jalpy dárigerlerdi baǵalaýdan góri basqa jaǵdaıǵa kóshedi. Endi men «Tatána — jaqsy qyz, altyn qyz» degen qorytyndyǵa kelemin. Qaıǵyly bola turyp ózimdi-ózim kekete kúlemin. «Aqbaıanǵa «altyn qus» dep at qoıyp ediń, endi Tatánaǵa «altyn qyz» degen at qoıdyń osy seniń ózińde de bir pále bar ma deımin. Áıtse de Tatánaǵa qoıǵan atym ezime unaıdy. Onyń shashy da qyzǵylt altyndaı, minezi de tot baspaıtyn sary altyn tárizdi kórinedi maǵan. Rasynda da ol maǵan endi shyn «altyn qyzǵa» aınaldy.

Bireýdi unatyp, sol unatqan adamyń týraly kóp oılaı berseń, birte-birte kóńiliń de, oıyń da oǵan múlde aýady. Mahabbat ta osyndaıdan týady. Oı arqyly bireýdi unatý adam seziminiń ózgerýinde úlken oryn alady. Ol seniń qıalyńnyń qanatyna aınalyp, jaqsy kóre bastaǵan adamyńa tez jetýge sebepker bolady. Tatána jaıynda meniń de oıym osy mindetti atqarýǵa daıyn tárizdi. Qazaq kóńil júırik pe, kek dónen júırik pe deıdi. Meniki sol kók dónennen de júırik kóńil áýresi sekildi. Áıtpese men kim, Tatána kim? Men tek osydan bes jyl buryn ǵana onjyldyqty bitirgen, jańa ǵana naǵyz shahter bolýdy tilek ete bastaǵan kóp jastyń birimin. Al Tatána bolsa júzdegen aýrýdy emdep shyǵarǵan áskerı gospıtáldyń bas dárigeri. Aqbaıannyń mahabbatqa degen tarazysymen salmaqqa salsań: ol — altyn da, men — baqyrmyn... Baqyr men altyndy birge qorytýǵa bola ma? Bolǵan kúnde ne shyǵady? Altyn da shyqpaıdy, baqyr da shyqpaıdy. Qysqasy, mundaı ómir satysynyn tómengi joǵarǵy baspaldaǵynda turǵan eki adamnyń arasyndaǵy mahabbat ta osy qorytylǵan altyn men baqyr tárizdi bolsa kerek. Men aldymen osylaı oılasam da, artynan baryp basqa qorytyndyǵa keldim. Joq, mahabbattyń zańy basqa bolýǵa kerek deımin. Mahabbattyń ózi altyn emes pe, sondyqtan altyn men baqyr birge qorytylsa, altyn jeńýi kerek, baqyr da altynǵa aınalýǵa tıisti. Mahabbattyń kúshiniń ózi osynda. Eki adam birin-biri shyn súıse (árıne, qyzmet dárejelerine qaramaı), ekeýi de altyn. Altyn da — altyn, baqyr da — altyn. Mahabbatta baqyr joq, ol tek altyndy baqyrǵa sanaǵan bilmestiń kóńili.

Osyndaı bátýesiz oıda júrgenimde, bir kúni bizdiń bólmege Tatána keldi. Ol kirip kele jatyp meniń qýanyp qalǵanymdy birden ańǵardy, jymıa kúlip:

— Amansyń ba, Sabyr, haliń qalaı?—dedi.

— Hálim jaqsaryp keledi. Biraq siz kelmeı ketken soń... kóńilim júdep qaldy.

— Nege?..

— Meniń adam qataryna qosylýyma sizdiń istegen eńbegińizdi jaqsy bilemin. Alǵys aıtýdyń ornyna...

— Oqasy joq,— dedi Tatána kúlimsireı,— men ádeıi kelmeı qoıdym. Mundaıda adam ózimen-ózi bolǵany jaqsy. Seniki syrttan kelgen kesel emes. Óziń tapqan júrek keseli. Syrt keselińe bizdiń emimiz kerek edi, ony qolymyzdan kelgenshe aıaǵan joqpyz. Al júrek keselińnen ózin aıyǵýǵa tıistisiń.

— Meni sol keselden aıyǵady dep oılaısyz ba?

— Aıyǵýyńnyń ońaıǵa túspeıtinin bilem. Biraq sen jassyń ǵoı. Jas adam qandaı keselden bolsa da aıyǵa alady.

Tatána bilip aıtqan eken. Qaıǵy — ishińde úıirilip jatqan sur jylan. Ol seni janyńdy aýyrtyp kúndiz-túni sorýmen bolady. Jylannyń boıy ólgeninde ǵana jazylsa, mundaı shyn qaıǵy da tek ólgenińde qana umytylady. Biraq adam qandaı keselge bolsa da úırenedi ǵoı, men de bul keselge úırendim. Budan keıin ol birte-birte janymdy burynǵydaı tym qatty aýyrtpaıtyn boldy. Oǵan da kóndige bastadym. Baıqaımyn, Aqbaıanǵa degen keselim buryn ashyq jaradaı janyma maza bermeı aýyratyn bolsa, endi áldeqaıda júrek túbine baryp tyǵylǵan sekildi. Qaı kúni qaıta shyǵady, bilmeımin, al ázirge oqta-tekte ǵana en boıymdy syrqyratady da qoıady. Buǵan da kóndiktim. Endi boıymnyń bul syrqyraýy da azaıa túskendeı.

Qysqasyn aıtqanda, Aqbaıandy esimnen shyǵarýǵa tyrystym. Onyń ornyna endi bóten at aýzyma jıi túsetin boldy. Bul at Tatána aty edi. «Seniń bunyń ne? Mahabbat máńgilik deıtiniń qaıda? Aqbaıandy rasymen umyta bastaǵanyń ba?— deımin men ishimnen. — Seniń de mahabbatyń ózgelerdikinen bóten bolmaǵany ma?» «Ólgen artynan elý joq. Aqbaıan endi maǵan ólgen adam. Qur tulypqa móńiregenmen ne paıda? Ómirdi qaıta bastaý kerek» deımin men endi ózime-ózim jaýap berip.

Ómirdi qaıta bastaý degen sóz maǵan mahabbatty qaıta bastaý degen sezben bir. Ólimniń san mártebe qushaǵynda bolǵan jas jigitke mahabbattan artyq qandaı arman bar?.. Áıgili shahter atalyp, jurt aýzyna iliksem degen de tilek joq emes. Biraq bul áz qolymdaǵy baqyt emes pe? Al mahabbat toryma ońaı ilikpes baıaǵy bir altyn qusqa usaıdy maǵan.

Men endi úı ishinde júre bastadym. Oıym maıdanǵa qaıta ketý. Biraq jaqynda rentgen aınasyna túsip edim, ókpeńde bir qara daq bar, sirá gangrenanyń áseri tıgen bolar, ol qara daq tarqaǵansha, úsh aıdaı tynyǵýyń kerek, maıdanǵa sodan keıin barasyń dedi.

Gospıtáldan ketýge de asyǵam, ábden jalyqtyryp boldy. Al qıǵym da kelmeıdi, óıtkeni munda Tatána bar. Nege ekenin bilmeımin, ony kórgim kele beredi. Bul ne, mahabbat pa? Mahabbat bolsa Aqbaıanǵa ǵashyq bolǵanymdaı kúıip-janýym kerek qoı. Tatánaǵa degen júregimdi órtep bara jatqan ondaı jalyn joq. Sonda bul ne bolǵany? Múmkin bu da mahabbat shyǵar. Biraq jıyrma jastaǵy jas bala jigittiń albyrt mahabbaty emes, opasyzdyqty kórgen, tutqynda, maıdanda bop, basynan qıyndyqty ótkizgen soldattyń aqylǵa jeńdirgen mahabbaty bolar?

Men osyndaı kúıde júrgenimde Tatána bir kúni tary keldi. Júzinde bý joly azdaǵan qaıǵynyń týmany seziledi. «Jumysy kóp qoı, sharshaǵan bolar» dedim men ishimnen.

— Sabyr, búgin seni gospıtáldan shyǵarý kerek edi,— dedi aqyryn kúrsinip,— taǵy bir jetige qaldyrdym.

Júrýge jaraǵan adamdy «bir jetige qaldyrýdyń» búgingi jaǵdaıda ájeptáýir kúná ekenin men de bilemin. Bólmelerde oryn jetpegen aýrýlar korıdorlarda jatyr. Sanıtarlyq poezd kúnde keledi. Gospıtalda jata berýdi endi ózim de durys kórmeımin, áıtse de «taǵy bir jetige qaldyrdym» degen sóz kóńilime jyly tıdi. Sóıtse de, bóten sóz taba almaı:

— Nege?—dedim.

Budan asqan aqymaqtyq suraq bolar ma! Men shalqamnan tósek ústinde jatyr em, óz suraǵymnan ózim qysyldym da, kerýetime túregelip otyrdym. Tatána maǵan sál qyryn qarap turdy da, qasyma taıaý keldi.

— Úırenip qalǵandyǵymnan ba, qımaımyn,— dedi, sóıdedi de taǵy kúrsindi,— tipti aıyrylǵym kelmeıdi.

Ol bir qolymen meniń bórikteı bop tutasyp esip qalǵan shashymnyń arasyna uzyn saýsaqtaryn kirgize aqyryn ýqalady.

— Shashyń qandaı qalyń edi!

Men onyń qolyn basymnan aldym da bileginen ustap júrek tusyma aparyp bastym.

— Estısiń be?

— Tym alaburtyp soǵyp tur ǵoı.

— Sen kelmesten buryn búıtip týlaǵan joq edi.

— Onda... júregińniń búıtip týlaýyna ne sebep?

— Sebep bireý-aq...— Men sózimdi aıaqtaýǵa mursham jetpedi. Sol qolymmen onyń ash belinen ustap ózime tarttym. Ol qarsylasqan joq. Qyzǵylt altyn shashyn tógildire, basyn aldyma qaraı jyǵa berip, tolyq qyzyl erninen qushyrlana súıdim. Ol aqyryn ǵana jaýap berdi. Biraq kózin jumyp, eki qolymen meniń moınymnan qushaqtaǵan qalpynda aldymda qozǵalmaı uzaq jatty. Men onyń erninen, tamaǵynan, jumýly kózinen kezek-kezek súıdim. Álden ýaqytta baryp ol basyn kóterdi.

— Esikti jabýdy da umytyp ketippiz ǵoı,— dedi shyn qysyla,— bireý-mireý kirip kelse uıat bolar edi. Bas dárigerdiń jaraly soldatpen...

Men onyń sezin tyńdaǵan joqpyn. Baýyryma qysa taǵy súıdim de:

— Meıli!— dedim.— Meniń júregimniń nege alaburtyp soqqanyn endi túsindiń be?

— Túsindim...

Budan artyq biz til qatysqan joqpyz. Sońynan baryp sonaý Áljan Aqbaıanǵa qyzyqqan keshte Tatánanyń júregi de alǵashqy ret men dep tolqyǵanyn bildim. Áljanmen ekeýiniń serýeni sol keshte tez bitip, odan ári jolyqpaı ketýlerine jalǵyz Aqbaıan ǵana emes, men de sebepker bolǵanyma sendim.

Bir jetiden keıin poezben Mysqazǵanǵa keldim. Jalǵyz balasy maıdannan tiri qaıtqan kári áke-shesheniń qýanyshyn kórseńder! Barlaryn dastarqanǵa tógip, ne isterlerin bilmeı báıek boldy da qaldy. Kári kempir-shaldyń qýanyshyn bul arada sóz etpeı-aq qoıalyq. Olardyń shat-shadyman kóńilderi onysyz da málim ǵoı. Bul arada basqa bir jaıdy aıtyp ketkim keledi:

Biz joqta Sadyqtyń sheshesi Bıǵaısha qaıtys bolǵan eken. Mysqazǵanǵa taıaǵannan-aq janymdy eń qınaǵan oı Sadyqtyń qaıtys bolǵanyn sorly anasyna qalaı estirtý edi. Bul azaptan «jenil» qutyldym. Aqbaıan aǵasy jaıynda suraǵan da joq (sirá, meni bilmeıdi dep oılaǵan bolýy kerek), bizdiń úıge kelgen de joq. Jaı bir shahterdiń úıine qaıdan kelsin, kúıeýi tres bastyǵy bolyp turǵanda!

Mysqazǵanda qalǵan biren-saran qurby-qurdastar meni qýana qarsy aldy. Birinen soń biri úıine shaqyryp, shamalary kelgenshe qurmet kórsetti. Árıne olarǵa Sadyqtyń jaıyn aıtýǵa týra keldi (grafınıa Vınter ekeýiniń arasyndaǵy jaǵdaıdan bótenin). Jaman habar jata ma, Sadyqtyń erlik ólimi Aqbaıanǵa da jetipti. Bir kúni men bir joldasymnyń úıine barǵaly jatqanymda Áljan ekeýi bizdiń úıge keldi. (Áke-sheshem jumystaryna ketken edi: ákem bul kúnderde qoıma kúzetshisi, sheshem mektepte úı sypyrýshy bolyp jumys isteıtin.) Soǵys ózge jurttyń reńin alǵanymen bul ekeýine maıdaı jaqqan syndy. Áljannyń qara sur betine sus paıda bolyp, Aqbaıannyń onysyz da ýyzdaı aq júzi burynǵysynan da sáýlettene túsken. Beli qynalyp, bóksesi tolyqtana, úlken móldir qaraqat kózderinde bir oınaqshyǵan sáýle paıda bolǵan. Sadyqtyń qaıtys bolǵanyn estigenine bir jetiden asyp ketkendikten bolsa kerek, maǵan bálendeı aýyr qasiretti tur kórsetpedi. Álde bir kezde kóńildes jigitine óziniń tolyp bolǵanyn bildirgisi kelgendiginen be, áıteýir, sándene kıinipti. Basynda aq túbit sháli, ústinde jaǵasy bar qara túlki, beli qynalǵan túbit júndi sherstpalto. Aıaǵynda aq shósheńke. Nege ekenin bilmeımin, bu joly Aqbaıan meniń júregimdi órtemedi, jaı salqyn qandy pishin kórsetip sypaıy ǵana sóılestim.

Aqbaıandy kórgende ólip-óship qalatyn shyǵarmyn dep oılaýshy edim, joq olaı bolmady, Múmkin bul jaǵdaı bizdiń áńgimemiz birden ekeýmizge birdeı aýyr tıer Sadyq jaıynan bastalǵandyqtan shyǵar, áıteýir sózimiz salqyn shyqty. Bir kezde máńgilikpiz dep anttasqan eki jastyń qosyla almaı qalǵan ókinishi, ne sodan beri júregimizde saqtalyp kelgen júrektiń jyly lebizi bilinbedi.

Sadyq ajalynyń jaıyn tolyq estip bolǵannan keıin ǵana Aqbaıan azyraq kózine jas aldy. Qaıtsin, bıshara, týǵan qaryndasy emes pe! Árıne, men ony ókirip jylaıdy ǵoı dep edim, sirá, bir jetiden beri jylaı-jylaı kóziniń jasyn qurǵatsa kerek, bu joly tek kózinen jas shyqtynyń yrymyn ǵana istedi. Onym, ajalyna qaıǵyrýdyń ornyna «Báse, bizdiń Sadyq sóıtse kerek edi?» dep, aǵasynyń erligine súıingenin kóbirek ańǵartty. Men Sadyqtyń qalaı ólgenin dál sol saǵattaǵysyndaı tolqı aıtyp otyrǵanymda, ol «Kórdiń be, meniń aǵamnyń kim ekenin» degendeı kúıeýine kóziniń astymen bir-eki ret tákapparlana qarap ta qoıdy. Sadyqtaı erlik ólimmen qaıtys bolǵan aǵasyn qandaı adam bolsa da maqtan etýi tabıǵı is. Biraq dál sol sáttegi Aqbaıannyń qylyǵy maǵan unaǵan joq. Múmkin burynǵy «ǵashyǵyma» salqyn ǵana sóılesýime bu da sebep bolǵan shyǵar.

Meniń áńgimem bitip, Aqbaıan óksigin basyp bolǵannan keıin, Áljan maǵan:

— Múgedektikti qansha aıǵa berdi?— dedi.

— Úsh aıǵa, biraq, jóndelip ketsem, bir aıdan keıin maıdanǵa qaıta attanam ǵoı deımin.

— Onsha asyǵyp ne qylasyń?—dedi Áljan,— qazir nemister keıin sheginýde ǵoı. Sen maıdanǵa barǵansha soǵys ta bir jaıly bolyp qalar. Múmkin densaýlyǵyń kóterse ázirge shahtada jumys isteı turarsyń. Qazir tyl da maıdan ǵoı. Ken beretin úsh bizde jetkiliksiz. Ózin bilesin, nemiske atylyp jatqan oqtyń onnan toǵyzy Qazaqstan qorǵasyny men mysynan quıylady. Al mystyń deni Mysqazǵandiki ǵoı...

— Mysty mensiz de shyǵararsyńdar,— dedim men,— meniń ornym — maıdanda. Fashıserden áli alynbaǵan kegim bar.

— Bul aıtyp otyrǵanyn balalyq,— dedi Áljan keýdesin sál kóterip,— fashıserde qaısymyzdyń kegimiz joq. Jiberse, kúni búgin maıdanǵa attanar edim, amal ne, partıa: «sen Mysqazǵanǵa kereksiń» deıdi. Saǵan da sol sózdi aıtam. Sen de Mysqazǵanǵa kereksin. En. bolmaǵanda, múgedektik merzimiń ótkenshe shahtada jumys iste (meniń súıegim synǵan múgedek emes ekenimdi aldymen ózim aıtqam), eger oǵan deıin soǵys bir jaıly bolmasa bara jatarsyń. Al alda-jalda maıdanǵa barǵyń kelmese, qazir bizge jumysshylardy bronmen alyp qalýǵa úkimet ruqsat berdi, seni de alyp qalarmyz.

Áljannyń sózinen jıirkene qabaǵymdy túıdim. Maǵan «shahtaǵa qal» dep jatqany baıaǵy óziniń Aqbaıan úshin meni maıdanǵa jibergen aıybyn shaıyp-jýý ekenin de túsinip otyrmyn. Biraq bu jerde, Aqbaıanǵa Sadyq jaıynda sýyq habardy estirtip otyryp, kúıeýine qatty sóz aıtqym kelmedi.

— Jaraıdy, oılap kóreıin,— deı saldym.

Demek, bir jetiden keıin maǵan shahtaǵa jumysqa túsýge týra keldi. Buǵan sebep Áljannyń sózi emes, ákemniń hal-ahýaly boldy. Men bir aıǵa da shydaı almaı, bir-eki kúnde soǵys komısarıatyna baryp maıdanǵa attandyrýyn suraımyn dep júrgende, kári-qurtań bıshara qatty naýqastanyp qaldy. Dárigerler «ókpesine sýyq tıgen, tıtyǵy bitken, densaýylyǵy qorǵan bola, almas» degen soń, jalǵyz sheshemdi jylatyp, aýrý ákemdi tastap ketýge qıa almadym. Múgedektik kúnim bitip, qaıtadan komısıaǵa kóringenshe shahtada jumys isteýge bel býdym. Áljan basqaryp júrgen shahtaǵa túskim kelmep edi, Aqshalov (ol áli partorg eken) ózińniń burynǵy jumys istegen jerińnen aıyrylma dep bolmady. Amal joq, ózimizdiń shahtaǵa tústim. Eki aıdan keıin Memlekettik qorǵanys komıtetiniń Mysqazǵannan maıdanǵa bir de bir adam alynbasyn degen qaýlysy shyqty. Endi maıdanǵa baram desem de, bara almaıtyn boldym. Bul bizdiń áskerdiń jeńiske jete bastaǵan kezi edi. Endi nemis basqynshylarynan maıdanda alatyn kegimdi, olardy qurtatyn metaldy kóbirek shyǵaryp almaqshy boldym. Óstip Otanymyzǵa kómek bermekshi bop, bilegimdi sybanyp shahtaǵa birjola tústim. Eki aıdan soń Mysqazǵanda jańa gospıtál ashylyp, Tatána soǵan bas dáriger bolyp keldi.

Arada úsh jeti ótkennen keıin, bizdiń qosylý toıymyz boldy. Sodan beri jıyrma bes jyl otastyq. Bir-birimizge qatty sóz aıtysyp kórgenimiz joq! Jeti jyldan keıin Tatánadan bir qyz bala kerdim. Qazir ol Almatyda ınstıtýtta oqıdy.

Osy basymnan ótken ómirim, oqýshym, saǵan uzaq kóringenmen, maǵan bir sátteı bolǵan joq, zý etip ushqan qustaı kóz aldymnan ete shyqty. Násili men etken kúnderge tym berilip ketken bolýym kerek, janymda otyrǵan Bátımanyń daýysyn ázer tanydym. Uıqydan oıanǵandaı, onyń betine tańyrqana qaradym.

— Bátıma, sen birdeńe suramaqsyń ba?

Bátıma muńaıa kúlimsiredi.

— Suramaq em, eger sizge aýyr tımese...

— Sura. Janyma aýyr tıer jaǵdaıdyń bárin men basymnan ótkizdim. Suraǵyń sonyń birin esime túsiretin suraq bolsa, taqa qınala qoımaspyn.

Bátıma aqyryn ǵana ezý tartty.

— Onda suraıyn... Tatána jeńgeımen qalaı qosylǵanyńyz maǵan aıan. Meniń suraıyn degenim sodan keıin Aqbaıan jeńgeımen aralaryń qandaı boldy?.. Joq, joq, siz meni teris túsinbeńiz. Tatána jeńgeıge degen pák sezimińizge eshbir kir keltiretin ázázildikke sizdeı jandardyń jol bermeıtinin men bilemin... Tek úıli-barandy bolǵannan keıin, Aqbaıan jeńgeıdi tez umyta aldyńyz ba?.. Sony ǵana bilgim kelgeni. Eger býǵan jaýap berý qıyn tıse, jaýap bermeı-aq qoıyńyz. Mundaı sizdiń názik sezimińizdiń júrek qylyn qozǵaıtyn qupıańyzdy suraýǵa qaqymnyń joq ekenin ózim de uǵam,— ol taǵy kúlimsiredi,— biraq amal ne, áıel degen bir qyzyq jaratylǵan jan ǵoı, ózgeniń qupıasy oǵan aına sekildenedi de turady. Bir jerden óziniń sýretin kórip qalatyndaı qaraı bergisi keledi...

Rasynda bul meniń eń qatty aýyrar jerim edi, buǵan birdeńe jaýap berý maǵan da qıyn... Biraq nege ekenin bilmeımin, Bátımaǵa shynymdy aıtqym kelip ketti. Sondyqtan:

— Jaraıdy, suraǵyńa jaýap bereıin,— dedim,— Biraq bul suraqqa jaýap bermesten buryn maǵan Áljanǵa toqtap ketýge ruqsat et. Óıtkeni Áljandy tanýdan baryp, m.eniń úılengennen keıingi Aqbaıanǵa degen kózqarasymda aıaýshylyq, jek kórýshilik sezimder týǵan edi.

— Jaqsy.

Vİ

Aqshalov shegir kóz, jıren murtty, tórtpaq kelgen balýan kisi bolatyn. Jasy elýge taıap qalsa da, jıyrma bestegi jigitten kem qımyldamaıdy. Jıyrma bes kılogrammdyq perforatordy oń jaq keýdesine tirep qoıyp, bir jarym metr bolat súmbimen qattylyǵy granıtteı kók tasty burǵylaǵanda jan shydatpaıdy. Perforatordyń selkildeı gúrildegeninen dúnıedegi ózine eń bir jaǵymdy mýzyka kúıin tyńdaǵandaı kózin sál jumyp qatady da qalady. Bir saǵat burǵylap, on bes mınýt qana dem alady. Onda daǵy burǵylaǵanda shyqqan kógildir tastyń betindegi shańyn súrtip, sómkesindegi eki shısha sútten bir-eki jutý úshin ǵana. Onyń burǵysy tastyń jaryǵyna kirip ketip, tyǵyndalyp qalýdy, ne qatty tasqa kúshi jetpeı muqalýdy bilmeıdi. Keýdesine mashınasyn tirep, rezınka óńeshten kelip turǵan jeti atmosferalyq tyǵyzdalǵan aýany iske qosatyn perforatordyń tetigin bassa-aq bolǵany, burǵysy bir tynym almaı, búkil zaboıdy basyna kótere gúrildeıdi de turady.

— Temeke, osy sizdiń burǵyńyz ben perforatoryńyz bir múltigýdi bilmeıdi ǵoı, qandaı qýlyǵyńyz bar?— deseń, ol yrjıa kúlip:

— Jylqy jemmen júredi, mashına bappen júredi. Úsh kúnde perforatorymdy shańnan tazalap, maılamaǵanymdy bir kórgeniń bar ma?— dep jaýap beredi.— Soldattyń dosy myltyǵy bolsa, jumysshynyń dosy mashınasy, ony sylap-sıpaı bilseń, o da seni jurtqa kúlki etpeıdi...

Temekeńniń minezi de qyzyq adam. Aq kóńil, saldyrlaǵan. Al bireýdiń minez-qulqyndaǵy kemshilikti kerse, betin bar, júziń bar demeıdi, tikeleı aıtyp salady da qarap otyrady. Kóp adam onyń bul minezin biledi de, qaımyǵyp júredi. Onyń ústine, Temekeń qur ǵana aldyńǵy qatardaǵy burǵyshy emes, shahta partorgi. Aq kóńil, saldyrlaq minezdi bolǵanmen, Temekeń jumys tártibine qatal adam. Tákappar, ne bolmasa jumysqa sál salqyn qaraıtyn gorızont, smenanyń anaý-mynaý bastyqtaryn partbúrony shaqyryp jiberip, silikpesin shyǵarady. Keıde shahta bastyqtarynyń da sybaǵasyn berip jatady. «Óndiriske komandır qoja, partıa uıymy onyń kómekshisi» degen sózderdi ol ózinshe túsinedi. Mysqazǵan bolǵaly jumys istep kele jatqandyqtan, ol ózin ústem taptyń ýákili sanaıdy. «Sovet úkimeti — jumysshylar tabynyń úkimeti. Qandaı komandır bol, sen jumysshy tabyna baǵynyshtysyn. Al partıa uıymy — sol taptyń aldyńǵy shebi. Meıli toqsan jerde akademıa bitirseń de,— bizdiń aıtqanymyzdy isteısiń. Sonda ǵana biz saǵan kómekshimiz, sonda ǵana sen óndiris qojasysyń. Al buny túsinbeseń, jaqsylyq kútpe»,— deıdi. Bir ǵajaby, qansha ór minezdi, isinde azdaǵan partızandyq bolǵanmenen, ol bas jaryl, kóz shyǵarmaıdy, qashan da bolsa, isti adal sheshýge tyrysady.

Osy Aqshalov meni ózine kómekshi burǵyshy etip aldy.

— Bir aıdan keıin senen tabany kúrekteı naǵyz burǵyshy shyǵaramyn,— dedi.

On shaqty kún buryn osy brıgadaǵa transport kontorynan Qaısar kóshken eken. Bu da burǵyshy kómekshisi. Aqshalov burynǵy kómekshilerin úlken razrádty burǵyshy etip úıretip, ekeýin eki brıgadaǵa brıgadır etin jiberipti. Shamasy, bizdi de sóıtpek. Baıqaımyn, Qaısar jasy menen úlken bolmasa da brıgadaǵa on shaqty kún buryn kelgenin baýyr basty etip, maǵan ústemdigin júrgizerdeı oıy bar syndy. Alǵashqy kúnderi men aıtqanyn istep júrdim. Al degenine kóngen saıyn, ol údetip keledi. «Tura tur,—deımin men ishimnen—ózenniń tereńdigin bilmegen qaıyqshy qaıyqtyń astyna túsedi, sen áli meniń minezimmen tanysqan joqsyn ǵoı!»

Qaısar at qorada jeńil jumysqa úırenip qalǵandyǵynan ba, taqa aýyr jumystan qashyńqyrap júredi.

— Bala,— dedi ol bir kúni bóten zaboıǵa kóshkeli jatqanymyzda, qurdas ekenimizge qaramaı, ezin úlken sanaıtyn daǵdysyna salyp,— zaboıdan zaboıǵa kóshkende budan bylaı qaraı myna eki perforatordy sen alyp júr, al rezınka men burǵylar meniki bolsyn.

Bir perforatordyń salmaǵy ananyń bar júginen aýyr. Men talasýdyń ornyna:

— Qaısar, osy senen burǵyshy shyqpaıdy ǵoı deımin,— dedim.

Ańqaý bıshara shoshyp ketti.

— Nege? — dedi kózin jypylyqtatyp.

— Tyshqannan: «Nege kishkentaısyń?» dese, «mysyqtan qoryqqanymnan ese almadym» depti. Sen de sóıtip jumystan qorqyp, burǵyshy bola almaı qalasyń ba deımin...

Bizdiń bul sózimizdi estip qalǵan Aqshalov shek-silesi qatyp kúlip jatyr.

— Urdy eneńdi, Qaısar, urdy eneńdi!..

Qaısar shyn qysylyp:

— Men jumysshy adammyn,— dedi sasqalaqtaı,— meni aýyr jumyspen qorqytý qıyn bolar!

Aqshalov kúlkisin tyımaǵan qalpymen:

— Báse,— dedi ol,— qasqyrdy qoı terisin jamylyp qorqyta almaısyń, bizdiń Qaısardy aýyr jumyspen qaıdan qorqytaıyn dep ediń!

Osydan keıin Qaısardyń jeńildik astymen júrsem degen azdaǵan qýlyǵy múldem qaldy. Bar qaısarlyǵyn jumysqa saldy. Tepse temir úzetin qarýly jigit, kóp uzamaı jıyrma bes kılogrammdyq perforatordy balǵasha oınatatyn boldy. Men de odan qalysqan joqpyn. Burǵyshy mamandyǵyn tez-aq úırendim. Ustazyń asyl bolsa, ónege etip ustaryń da az bolmaıdy, Aqshalov tárizdi burǵyshy úırenbeske qoıǵan joq. Bir jarty jylda Qaısar da, men de jeke burǵyshy bolyp kettik! Mine, osy kezde biz Áljanmen kezdestik. Onyń kim ekenin tanydyq.

Mysqazǵan keni — jańbyrdan keıin aıdalada dóńgelene bitken qatqaq sýdaı ár jerde oıdym-oıdym bolyp jatady. Sol oıdymnyń kólemi keıde kishigirim qoǵaly kóldeı bop kep, qalyńdyǵy elý-alpys metrge jetedi. Ken alynǵan jerler orny záýlim keń saraıǵa aınalady. Ken jelisine jetti degenshe bolǵany, shetinen kemirip, mysqa baı surǵylt tasty ala beredi. Kóbine sol taý jynysy jatqan jerge jetý qıapat qıyndyqqa túsedi. Osy baılyqqa aparatyn zaboı, shtrekterdi qazý, olardy qazyp bolyp oǵan elektrovozdar júretin jol salý,— bári op-ońaı istele qoımaıdy. Neǵurlym osy jumystar tez júrgizilse, soǵurlym kenshiler altyn ken ornyna tez jetedi. Óndiris jospary tez oryndalady. Osy zaboı, shtrekterdi ashý — jumystyń shahta salýdan keıingi qıyn túriniń biri. Mysqazǵanda qazylǵan úńgirler aǵash tireýlermen bekitilmeıdi. Óıtkeni, kendi qorshaıtyn tas jynystardyń ózi de berik, ondaǵan jyldap myzǵymastan tura beredi. Keıde tóbe tastardyń qulap búkil zaboıdy basyp qalatyn kezderi de bolady. Oǵan sebep sý. Mysqazǵan jeri sýly. Qazaq bilmeı aıtpaıdy «tamshy tas tesedi» dep, osyndaı jer astynyń sýy áldeqalaı ken, ne kendi qorshap turǵan tas jynystarynyń jarylǵan jerine kezdeser bolsa, aılap, jyldap ony keńitip, bir kúni qoparyp túsedi. Bundaıda keıde kenshiler apatqa da ushyraıdy. Biraq ondaı jaǵdaılar kóp jyldarda bir kezdesedi. Sondyqtan qaýip-qaterge úırenip alǵan kenshiler kóbine buǵan kóńil qoımaıdy. Mysqazǵannyń adamǵa degen eń erekshe qaýpi: ol tóbedegi tastardyń kútpegen jaǵdaıda opyrylyp jerge qulaýy. Ózderin. oılańdarshy, zańǵar bıik keń saraıdaı, keni alynǵan bos jerdiń tóbesindegi óz salmaǵyn ázer kóterip kókke jabysyp turǵan úıdeı bóliginiń bir sheti áldeqalaı sógilip, otyz-qyryq metrlik bıiktikten jerge opyrylyp tússe, astynda júrgen kenshilerdiń nesi qalady? Mine osydan Mysqazǵanda tebe taý jynystarynyń qaýipsiz bolýyna erekshe kóńil bólinedi. Eger bul apat bolmasa, bálendeı qaýip joq. Alańsyz jumys isteı berý — ońaı is.

Jańa aıttym ǵoı, oıdym-oıdym bolyp jatqan ken qoımasyna jetý úshin zaboı, shırek, yldılar júrgizý kerek dep. Osylardy neǵurlym jyldam júrgizseń, soǵurlym Otanǵa mys berý mindetin jyldamyraq oryndaısyń. Soǵys aıaqtalyp kele jatqanmen, mys óndirý qajeti kúnnen-kúnge asýda edi. Al biz istep jatqan on altynshy shahtanyń eń baı ken oıdymdary ońtústik jaqta bolatyn. Biraq bul jaqtyń tóbe taý jynystary qaýipti dep biletin ınjener, marksheıderler munda kóp jýı qoımaıtyn. Ásirese ken oıdymdaryna jetkenshe aǵash tireýlersiz zaboı, shtrek júrgizý mamandarynyń oıynsha kózsiz erlikke sanalatyn.

Mine, osy ońtústik kenin alý kerek dep bir kúni Áljan buıryq berdi. Buıryq berer aldynda qasyna birneshe ınjener, tehnıkterdi ertip alyp, osy aradaǵy burynǵy júrgizilgen zaboılardy aralap shyqty. Jalpy bu jaqtyń tóbe taý jynystary osal degenmen, ne ǵajaby bar ekenin kim bilsin (bul artynan baryp belgili boldy), bir de bir zaboıdy tas basyp qalmapty, tek sýy kóp demeseń, bári de sol kezde ótken qalpynda tur. Múmkin bu da sebep bolǵan shyǵar, áıteýir, ońtústiktegi jetinshi belgiden en baı ken oıdymyna aparatyn tótenshe zaboı júrgizýdi buıyrdy.

— Bul aranyń joǵarǵy jaǵynda sý kóp, taý jynystary opyrylyp ketýi múmkin, zaboı júrgizý qaýipti,— degen keı ınjenerlerge ol:

— Maıdanda jaý dzotyn alý qaýipsiz dep oılaısyń ba? Táýekelsiz is bitpeıdi,— dep jaýap berdi.— Otan tek maıdandaǵy áskerlerinen ǵana emes, bizden de erlik tileıdi. Sol erlikti kórsetýimiz kerek. Jáne bul zaboıdy biz ádettegideı qalaı bolsa solaı júrgizbeımiz. Jedel ádispen ótemiz. Kerek deseńizder, mundaı zaboıdy jedel etýdiń búkil odaqtyq rekordyn qoıamyz. Jumysty ózim basqaram. Senderdiń jandaryń meniń janymnan artyq pa, kúmándanýdy qoıyńdar! —dedi arys keýdesin sonaý qorqynyshqa kúni buryn qarsy qoıǵandaı kúmpıte.

Áljannyń munshalyq qudirettene qalýynyń sebebi de bar eken. Budan buryn osyndaı «qaýipti» degen jerdeı zaboı ótkizip, ózinin degeni bolypty. Sodan dándegen kórinedi. Bıshara, shısha kúnde synbaı, bir-aq synatynyn qaıdan bilsin!

Jaýyń bolsa da aqyldy bolsyn. Árıne Aqbaıanymdy tartyp alǵan adamdy men dosym deı almaımyn. Biraq, rasyn aıtaıyn, Otanǵa mys kerek kezinde Áljannyń ózge ınjenerlerdeı «anaý bolar, mynaý bolar» dep kóleńkesinen qoryqpaı, qaýipti degen Ońtústik ken ordasyna shabýyl salýǵa belsene shyqqany maǵan óte unady. Talapty jigittiń aldynan nur jaýar. İsiniń ıgilikti bolýyn shyn tileımiz. Bul tilegim árıne Áljan úshin emes, Otanym úshin. Áıtse de qaýipti iske, qaýipti ekenin bile týra barý — bul — shyn erlik. Men Áljannyń erligine súısindim. «Báse, Aqbaıan da kerek adamyn tańdaı bilgen eken!» Tek, bul bastamasy ǵylymǵa qaıshy bolmasa eken. Ǵylym degen de bir syry tereń kelinshek qoı, qaıdan bilsin op-ońaı qolyńa túse qoıaryn!

— Rekord!.. Unamaıdy maǵan osy jigittiń rekord qumary,— deıdi jaıshylyqtaǵy ádetinen aınyp, mińgirlep Temekeń—«qyryq — bir jaq, qyńyr — bir jaq...» Ataq kerek pe, baq kerek pe buǵan, áli de bolsa ońtústik jaqty zertteı túsý jón...

Biraq «Otanǵa mys kerek», «Maıdanda dzotty alý qaýipsiz be?» degen dálelderge Temekeń. de qarsy kele almady. Mundaıda jurttyń aldynda júretin partorg qalaı artta qalsyn. Bu joly ol kisini óz basynyń kúmándanýynan, jurt aldyndaǵy boryshy jeńdi. Endi zaboıdy jedel júrgizip, taý-ken jumysynyń mundaı túrinen odaqtyq rekord qoıýǵa partorg te apyl-qupyl kirisip ketti.

«Rekord qoıylady eken!» «Ońtústiktegi qaýipti ken ordasyna zaboı aparylady eken!» degen sózderden búkil rýdnık tik turdy. Bul istiń dem berýshisi — rýdnık bastyǵy Áljan Bekenovtyń ózi eken. Ózge ınjenerlerdiń qatesin ózi taýypty, ońtústik kenniń alynýyn qaýipsiz ekenin dáleldepti,—dep jurt ony burynǵy jaı rýdnık bastyǵynan endi batyl qımyldaıtyn táýekelshil bastyqqa aınaldyrdy. Áteshtiń qanatyn qaqqanynan shaqyratyny málim. Áljannyń isti basy-qasynda ózi júrip, dedek qaǵýyna qaraǵanda bosqa dáıek emes, úlken abyroıǵa iligetini sózsiz tárizdi.

«Qaýipti ken oıdymy buzylatyn», «jedel zaboı júrgizýde rekord qoıylatyn» bizdiń shahtaǵa kerek tehnıkanyń bári de jetkizildi. Zaboı júrgizýshi aldyńǵy úsh burǵyshy bon Temekeń Qaısar, men úsheýmiz taǵaıyndaldyq. Ózimdi osy aldyńǵy úsh burǵyshynyń ishine qosqanyna Áljanǵa ishteı rıza bolyp qaldym. «Menen de jaqsy burǵyshylar bar ǵoı, kim biledi» dep buryn ájepteýir qaýiptenip te júrgem.

Ne kerek, jumys bastalyp ketti. Eki júz metr kók tasty zaboıdy biz bir jetide ótýimiz kerek. Alǵashqy táýlikte úsh kezektegi toǵyz buryshy jıyrma metr jer júrippiz. Bul — Mysqazǵanda bolmaǵan tabys. Erteńine búkil rýdnık radıosymen, bes júz dana bop shyǵatynyn , az danaly «Qyzyl kenshi» jarnama gazeti bizdiń attarymyzdy dáriptep ý-shý boldy da qaldy. Mysqazǵannyń osy erlik isine arnalyp rýdnık bastyǵy Áljannyń ortalyq gazette maqalasy da shyqty dep estidim, biraq ózim oqyǵan joqpyn. Gazet oqý qaıda, segiz saǵat tyıym almaı kók tasty burǵylap shahtadan shyqqanyńda basyń aınalyp úıińe ázer jetesiń!

Bizdiń zaboıǵa Áljan álsin-álsin keledi. Kerek zatymyzdyń bárin múltiksiz jetkizdirip týrady. Vagonetka aıdaıtyn jol da tez salyndy. Burǵylanǵan shpýrlar atylǵannan keıin gazdy da kúshti aýa sorǵyshtarmen tez-aq sorǵyzyp tastady. Atylǵan taý jynystary jatpaıdy. Tek burǵylaýdy ǵana bil. Belgilengen sıkldiń bir de biri buzylmaıdy. Eger jumys osy qarqynmen júre berse, zaboı júrgizýdegi Búkilodaqtyq rekord daıyn!

— Eger Búkilodaqtyq rekord qoısańdar, bárińe de Sosıalısik Eńbek Eri ataǵyn berýdi suraımyn,— deıdi Áljan shabyttana.

Temekeń myrs etip kúledi. O kisiniń minez-qulqy maǵan málim. Munysy:

— Sol atqa qalaı jetem dep shydaı almaı júrsiń-aý, batyrym,— dep Áljandy kekete kúlgeni.

Temekeńniń bul minezine men renjip qalam. «Alsyn, Áljan da alsyn» deımin kenet keń peıildenip. Jumys barysy jaqsy. Biz kóńildimiz. Tek anda-sanda artymyzda qalǵan zaboıdyń ón boıyn aralap kelip Temekeń:

— Sý tym kóp aǵýda. Joǵary jaqtyń bir jerinde jaryq paıda bolǵan tárizdi,— deıdi basyn shaıqap.— Áıtkenmen, bizdiń zaboıdyń alǵashqy etken elý metrdeı boıyn aǵash baǵanalarymen bekitý kerek bolar... Unamaıdy maǵan sol aranyn tóbesi. Sý joǵarǵy jaǵynan kóp tamshylaı bastapty...

Jylan shyqqan adam ala jipti attaýǵa qorqady. Grafınıa Vınterdiń shahtasynda júrip talaı qaýipti basymnan ótkizgenim bar. Sondyqtan men qart kenshiniń sózin qobaljı tyńdaımyn. Al shahtaǵa túsip, áli basynan esh qorqynysh ótpegen Qaısar bul sózge eleń de etpeıdi.

— Bálen jyldan beri turǵanda, taǵy da bir-eki aıǵa shydar bul aranyń tóbesi,— deıdi ol,— oǵan deıin kerek kendi ózimiz de alyp bolarmyz.

— Shyraǵym, qaýipti kóre tura elemeý erlik emes.

Oǵan qaraıtyn Qaısar bar ma! Bolat burǵysyn kek tasqa qalshyldata qadaı túsedi.

Aqshalov tekke qobaljı bastamaǵan eken, apat kútpegen jerden keldi.

Biz jańa ǵana burǵylap bitken zaboıdy ot-dári atqyzýshylar atqyzyp bolsyn dep ezimiz júrgizip jatqan shtrektiń qaltarysynda otyr edik, janymyzǵa Áljan keldi.

Aqshalov amandasyp bolǵannan keıin:

— Sý tym kóbeıip barady, joǵarǵy jaqtan bir jaryq paıda bolǵan tárizdi,— dedi,— tóbe tasyn opyryp túspese jarar edi...

Áljan jedeldete jaýap qaıyrdy.

— Sý — joǵarǵy jaqtan emes, kórshiles zaboıdan, Marksheıderler belgisin durys júrgizbepti. Kelesi zaboı bizdikinen bıikteý, ortadaǵy sboıka arqyly sizderdiń zaboıyńyzǵa quıylyp jatyr. Sýdy tezirek azaıtýǵa taǵy bir nasos qostyrdym.

— Olaı bolsa jaqsy ǵoı... Biraq sý joǵarǵy jaqtan sekildi. Tómengi tusqa aǵash tireýler qoımasa bolmas.

Dál osy kezde bizdiń janymyzdan tómen qarap oq-dári atqyzýshylar júgirip ótti.

— Qýystan shyqpańdar, qazir atqyzamyz,— dedi bireýi bizge daýystap etip bara jatyp.

Áljan ot-dári atqyzýshylardyń sońynan ketpekshi bolyp sál yńǵaılandy da, toqtaı qaldy. Aqshalovtyń sezine jaýap bermeýdi yńǵaısyz kárdi bilem.

— Men siz aıtqan qaýipti baıqamadym ǵoı,— dedi ol Aqshalovqa.

— Qazir zaboıdy atqyzyp bolǵannan keıin baryp qaraıyq. Meniń boljaýym durys tárizdi.

— Jaqsy.

Áljan taǵy ketpekshi bolyp edi, Qaısar qolynan ustaı aldy.

— Qaıda barasyz? Qazir zaboı atylady.

Sóıtkenshe bolǵan joq, gúrs etip alǵashqy shpýr atyldy, oǵan ekinshisi qosyldy, sodan keıin ile shala úshinshisiniń daýysy shyqty.

— Tórtinshi, besinshi, altynshy... on birinshi,— Qaısar dúrsil shyqqan saıyn barmaǵyn jumyp atylǵan shpýrdy sanap jatyr,— on ekinshisi qaıda?

Dál osy kezde on ekinshi shpýr da atyldy. Qaısar qýanyp ketti.

— Mine, on ekinshisi de atyldy!—dedi.

Biraq onyń qýanyshy uzaqqa barmady. Kenet osy kezde zaboıdyń ústińgi jaǵy dirildeı jóneldi. Jer silkinip, taý qulaǵandaı, aldyńǵy jaqta gúrs-gúrs birdemeler qulap jatyr. Ár gúrsilden bizdiń turǵan qýysshamyz selk-selk etedi. Osyndaı jaǵdaı bes mınýttaı ýaqyt aldy. Búkil elektr shamy sendi. Alǵashqy gúrsil shyqqanda-aq esik jaqtan soqqan leptiń kúshimenen qolymyzdaǵy karbıt shamdary da sengen. Zaboı ishi tastaı qarańǵy bola qaldy. Kezge túrtse kóringisiz. Ne bolyp ketkenin bárimiz de ishteı sezsek te, aýyz ashar jaıymyz joq. Álden ýaqytta baryp áldekimniń:

— Ne bop ketti?!—degen suraǵy qulaǵyma jetti.

Buny suraǵan Áljan edi. Biraq daýysy sondaı ózgerip shyqty, ázer tanydym.

— Qaısyda shyrpy bar?— dedi Temekeń baısaldy únmen, Áljannyń suraǵyna jaýap bermeı.

— Qap, keshe ǵana shylymdy tastap edim.

Daýsynan tanydym, buny aıtqan Qaısar. Ol qazirdiń ezinde de qaljyńyn qoıar emes. Qaltamdy aqtaryp jarty qorap sirińke taptym.

— Temeke, mende bar.

— Ákel beri.

Aqshalov shyrpymen sónip qalǵan karbıt shamyn jaqty. Biz otyrǵan qýys emis-emis jaryq bolady. Endi meniń esik jaqta úrpıe qalǵan Áljanǵa kezim tústi. Qoryqqannan maǵan onyń boıy kishireıip ketkendeı kórindi. Óz oıyma ózim ezý tarttym da qoıdym. «Bul, árıne, baıaǵy óshpendiktiń saldary, áıtpese onyń boıy nege qysqara qoısyn». Temekeń ornynan túregeldi.

— Sender qozǵalmaı osy arada otyra turyńdar,— dedi ol. Sóıtti de, aqyryn jyljyp shyǵyp ketti. Sýdy shapyldatyp temen qaraı bara jatqanyn estip otyrmyz. Áne, ol toqtady. Álden ýaqytta sý taǵy shalpyldaı bastady. Bul, árıne, kele jatqan Temekeń. Men oıymdy aıaqtap ta bolǵan joqpyn, ol biz otyrǵan qýysqa kirdi.

— Ózim de osylaı bolar dep oılap edim,—dedi ol baıaǵy bir salmaqty daýsymen,— zaboıdyń aldyńǵy jaq tóbesi qulapty. Shamasy, qyryq-elý metrdeı bolý kerek. Qulady deımin-aý, bunym beker bolar. Tóbe tusyndaǵy taý jynysy sol qalpymen opyrylyp túsken. Bizdi qutqarý úshin ol taý jynysyn arǵy jaǵynan burǵylap atqyzý kerek. Býǵan kem degende eki kún ketedi. Al sý saǵat saıyn kóbeıedi ǵoı...

Bireýmiz de ún joq. Temekeńniń habary ústimizden qara taspen basyp tunshyqtyryp tastaǵandaı. Partorg qaıtadan sóıledi.

— Bizge qaýip ázirge sýdan. Nasos bitkendi de qulaǵan taý jynysy kómip qalypty. Eger bir on saǵattyń ishinde qutqaryp úlgermese, bul zaboı sýǵa tolady.

— Álden-aq, tola bastaǵan joq pa,— dedi Qaısar. Onyń qaljyń shynyn túsiný qıyn.— Meniń aıaq jaǵym shylp-shylp etedi. Múmkin, zaboıdyń joǵarǵy jaǵyna baryp otyrǵanymyz durys bolar. O jaq bıikteý ǵoı...

Joq, Qaısar oınap otyrǵan joq sekildi.

— Ázirge barýǵa bolmaıdy,— dedi Temekeń,— jańaǵy atylǵan zaboıdyń gazyn sý soryp alǵansha osy jerde bolýymyz kerek...

Taǵy da tym-tyrys bola qaldyq.

— Temeke,— dedi Qaısar tynyshtyqty bólip,— buryn mundaıdy kórip pe edińiz?

— Otyz jyl shahtada jumys isteseń ne kermessiń! Bul Temirbektiń basynan ne ótpedi deısiń.

— Onda sol basyńyzdan ótken oqıǵanyń bireýin aıtyp berińizshi,— dedi Qaısar,— ýaqyt ótsin...

— Tý, Qaısar-aı, seniń de qaljyńyń bitpeıdi eken.— Temekeńniń kúlgen daýysy estiledi,— dál qazir sondaı áńgimeniń ýaqyty ma?

Qaısardyń da taqa jetisip otyrmaǵanyn men bilemin. Oǵan biraq bul mınýtta dán rızamyn. Óziniń qaljyńymen az da bolsa bizdiń qobaljı túsken kóńilimizdi kótergisi keledi. Biz taǵy da ún-túnsiz tyna qaldyq. Qansha ýaqyt otyrǵanymyzdy bilmeımin. Taǵy da Qaısar tynyshtyqty bóldi.

— Sabyr, qazir saǵat qansha boldy?—dedi.

— Jetige bes mınýt qaldy.

— Onda biz nege otyrmyz? Smena bitip qalypty ǵoı.

Temekeń myrs etip kúldi de qoıdy. Áljan baǵanadan beri aýzyn ashqan emes. Ol ashýlana qaldy.

— Kúletin jerdi jańa taptyńdar! Adam mundaı jaǵdaıda kúlmeıdi, jylaıdy.

— «Jylaǵanǵa berse, men kúndiz-túni jylaı berer edim» degen eken bir sorly,—dedi Qaısar,—jylaǵyń kelse jyla. «Baqa sıse, kólge sep» degen, senin, birer tamshy kóz jasyn ǵana jetpeı turǵan tárizdi osy aranyń topan sýyna.

Bul janjaldyń basy edi. Biraq Áljan úndemedi. Álden ýaqytta baryp ol:

— Endi ne isteımiz?— dedi. Onyń daýsynan men bir erekshe úreı estidim.— Osylaı tas qapshyqta bostan bos tunshyǵyp ólemiz be?

Eshkim oǵan jaýap bermedi. Jaǵdaı, shynynda da, qıynǵa aınalǵanyn kórip otyrmyz. Biz mundaı kúıge ushyraǵaly bir jarym saǵattaı ýaqyt ótti. Sodan beri sý ájeptáýir kóterilip qaldy. Qazyp jatqan zaboıymyz ońtústikke qaraı joǵarylaı túsetin. Meniń baıqaýymsha osy otyrǵan qýysymyzǵa sý taıap qalǵan tárizdi. Áljanǵa emes, óz oıymdy men Temekeńe aıttym. Qazir shahta bastyǵy sol kisi ekeni aıtpaı-aq málim emes pe...

— Gaz biraz sińip bolǵan shyǵar. Júrińder zaboı túbine baryp otyraıyq,— dedi o kisi.

Bárimiz ún-túnsiz syǵyraıǵan jalǵyz shamnyń sońynan erip zaboıdyń atylǵan tastarynyń ústine baryp otyrdyq. Gazdy sý tartyp bitýge aınalǵan eken, degenmen, azdap kózdi ashytady. Partorg dereý shamyn sóndirdi.

— Bul arany sý alǵansha áli bes-alty saǵat ýaqyt kerek. Múmkin, bizge járdem kelip te úlgirer,— dedi o kisi. Ǵajap! Temekeńniń daýysy áli bir de ózgergen joq. Sol baıaǵy salmaqty qalpy.— Mundaıda aýa tegin saqtaı bilý kerek. Kóp qımyldamaı, tynysh otyrýǵa tyrysyńdar.

Biz taǵy ún-túnsiz otyryp qaldyq. Qaı jaqtan quıylyp jatqany belgisiz, tek saryldaǵan sýdyń daýysy estiledi. Bul — qaýip daýysy, biraq kórdeı tynyshtyqty buzyp, kóńildi elegizitedi. Buǵan da shúkirshilik, tek shirkin adam daýysyna ne jetsin. Úndemegen saıyn ólim sur jylandaı aqyryn syrǵyp taıaı túsken sekildi. Joq, búıtip úndemeı otyra berýge bolmaıdy. Birdeme deý kerek, ómir baryn sezdirýimiz kerek. Temekeń de osyndaı oıǵa keldi me, ol tynyshtyqty ózi buzdy.

— Qaısar, ne oılap otyrsyń?— dedi bir kezde.

Kórmesem de sezem, Qaısar aqshyl tisin jarq etkizip kúlimsiredi.

— Úılený toıym jaıynda oılap otyrmyn. Oı, aıdy aspannan bir-aq shyǵarmaqpyn. Qazaqtarǵa qoıdyń basyn, orystarǵa toraıdyń semiz súbesin tartyp, araq-sharapty sýdaı aǵyzbaqpyn.

— Úılený toıym deısiń be? Úılený er jigittiń eń asqan qyzyǵy ǵoı. Qalyńdyǵyń kim?

— Qalyńdyǵyn, kim deısiz be? Qalyńdyǵym — ózim sekildi kenshi. Vagonetka aıdaıdy. Qajýdy bilmeıtin bir jýan bókse. Ústinde— berezent. Aıaǵynda — dál ózimdikindeı shobal etik.

— Jetisken ekensiń!

Muny aıtqan Áljan. Bilem, Qaısardyń qalyńdyǵy jańa ózi aıtqandaı emes, názik kelgen qara tory qyz. Shahterlerge kıim berip turady. Ádeıi bizdiń kóńilimizdi kótereıin dep qalyńdyǵyna joq qasıetti japsyryp qaljyńdap otyr. Endi ol Áljanǵa tap berdi.

— Jurttyń bári sen sekildi Aqbaıandaı aq maraldy qaıdan taba beredi?! Murtyna qaraı — iskegiń, sabasyna qaraı — pispegin. Bizge sondaı qara dúrsin de altyn qazyna.

Adam mundaı jaǵdaıda kimi týraly oılaıdy eken? Aqbaıannyń aty atalǵanda ǵana kúni boıy men sol týraly oılap otyrǵanymdy uqtym. Joq, ony bir mahabbat turǵysynan emes, Áljan turǵysynan. Osydan bes-alty kún buryn ol maǵan Aqbaıannyń tańdaǵanyna laıyq shyn aqıyq qyran tárizdi kórinip edi, al búgin sýǵa túsken taýyqtaı ábigeri kete qapty... Osyndaı adamnyń qazaqtyń eń sulý aqqýy Aqbaıandy alýǵa qandaı qaqysy bar edi?!..

Dál meniń oıymnan shyqqysy kelgendeı, osy sátte Áljan taǵy sóıledi.

— Iapyrmaı, osylaı bostan-bosqa ólemiz be? Mundaıyn bilgende, bul qarań qalǵyr ońtústikti qozǵamaıtyn edim ǵoı? Qap! Partorg joldas, eń bolmasa siz nege toqtaý salmadyńyz?

— Men bul aranyn qaýipti ekenin aıttym ǵoı,

— Qur ǵana aıtý jetkiliksiz. Tájirıbeńiz bar, «toqtat» deýińiz kerek edi!

Shahta qarańǵylyǵy burynǵysynan da qoıýlana túskendeı. Áljan maǵan kórinbeıdi. Biraq men onyń daýsy shyqqan jaqqa jıirkene qaraımyn. Óz kúnásin bótenge japqysy keledi. Budan artyq pasyqtyq bolar ma? Álde istegen qylmysyna aqtalarlyq dálel izdeı me? Olaı bolǵan kúnde Áljannyń bul dalbasasy tek onyń tabansyzdyǵyn kórsetedi.

Meni ezinen tipti jıirkendire túskisi kelgendeı ol:

— Iapyrmaı, rasymen bizge járdem jetip úlgirmes ne eken!— deıdi.

Onyń úninen bu joly qur ólimnen qoryqqandyq qana emes, áldekimge jalbarynǵandyq, qaıtsem tiri qalam dep jantalasqandyq estiledi. Taǵy kúlimsireımin. Eger oǵan dál osy mınýtta bireý «qudaıǵa jalbarynyp quran oqysań tiri qalasyń» dese, ol sózsiz moınyna burshaq salyp, kezinen jasy parlap quran oqyr edi.

Árıne, jan berý ońaı emes. Ony men de túsinem. Jan berýdiń qıyn ekenin, talaı ret óz basyma túsken syn saǵattardan da jaqsy bilemin. Biraq jan berý de ár túrli bolady ǵoı. Bireýler qyran qustaı jaýǵa qarsy shaýyp eledi, bireýler taýyq. tárizdi ólerinde de qoqymnan kózin almaı jan tapsyrady. Áljan rasymen sol taýyq bolǵany ma? Men taǵy kúlimsireımin. Temekeńniń karbıt shamy alǵashqy sáýle bergendegi Áljannyń túri kóz aldyma qaıta elesteıdi. Aýmaǵan taýyq! Saly sýǵa ketip súmireıgen bıshara taýyq!

Aqbaıan osyndaı adamdy qalaı súıgen? Múmkin, súımegen de bolar? Men bilmeıtin bir jaǵdaı kezdesken shyǵar? Ómirde ondaı jaǵdaılar az ushyraı ma? Haýassıǵa Sadyq ta osyndaı jaǵdaıda dýshar bolǵan joq pa?

Sadyqtyń aty aýzyma tússe, júregim órtenip ketedi. Joq, ólim dep, mine, Sadyqtyń elimin aıt! Ol jaýyna qarsy ushqan aqıyqtaı syn saǵatta armanyna ómirin qurban etti! Sadyqtyń kúıi eger Áljannyń basyna tússe ne bolar edi? Sózsiz Haýassıdin qulyna aınalar edi! Otandy satýshylar osyndaı ómir dep jabysatyn qorqaqtardan shyqqan! Men Áljandy endi burynǵymnan da jek kóre bastadym. Kim biledi qazir oǵan tıiser me em, qaıter edim, meniń oıymdy taǵy Qaısar bólip jiberdi.

— Temeke, siz elimnen qorqasyz ba?—dedi ol.

— Ólimnen qoryqpaıtyn adam bola ma?— dep jaýap berdi partorg.— Biraq óledi ekenmin dep bostan-bos kúni buryn ábigerlenýdiń qajeti joq. Ózi bergen janyn qudaı ózi alady.

— Sizge olaı deý jeńil,— dedi ashýly únmen Áljan.— Asaryńdy asadyń, jasaryńdy jasadyń! Al biz she?

Áljanǵa eshkim de jaýap bermeıdi. Tek men ǵana onyń sózime tań qalam. «Áljan da ómirdiń qyzyǵyń kórmedim deı me? Aqbaıannyń «sen meniń súıerimsiń» dep bir qaraǵan qaraqat kóziniń lázzat oty — bar ómirdiń qyzyǵyna tatymaı ma?»

— Al men ajaldan qoryqpaımyn,— dedi Qaısar. Men onyń sózine senemin.— Tek bir-aq qana armanym bar, sol armanymdy oryndasam, dál qazir ólip ketsem, qyńq demes edim.

— Ol qandaı arman?— dedim men. Sóıdedim de ózime-ózim: «Qalyńdyǵy shyǵar armany» dep oıladym.

Joq, Qaısardyń armany bóten bolyp shyqty.

— Ómir boıy bar armanym — bir jaqsy dastan jazý,— dedi. Men óz qulaǵyma ózim senbeımin.

— Dastan jazý?

— Nemenege tańyrqaı qaldyń. Shahterde tek ken shyǵarýdan basqa arman bolýǵa tıisti emes deısiń be?— dedi ol sál ashýly daýyspen.—Joq, Sabyr, óleńge bala jastan áýespin, kópten beri bir dastan jazyp júrmin. Eger biz búgin sý basyp ólip ketsek, dastanym bitpeı qalady, bar ókinishim sol ǵana!

Aınalaıyn Qaısar, qandaı jaqsy jigitsiń! Qaljyńyń bolsyn, shynyń bolsyn sen bizdi taǵy da ólim degen qubyjyqtan ári alyp kettiń! Bizdiń oıymyzdy, sanamyzdy tipti úsh uıyqtasaq túsimizge kirmeıtin ómirdiń bir biz bilmeıtin qanatty seziminen jetekteı jóneldiń! Ólseń — ólersiń, biraq armanyń qandaı tamasha edi! Óleń jazǵym keledi degenin tipti jalǵan aq, bolsyn, biraq ómirdiń táttiligin qandaı ıdealǵa bólegenińdi ózin bilesiń be? Sen kenshi emessiń, aqynsyń. Joq, aqyndyq sezimge kóterile alǵan kenshisiń! Men seniń qaljyńyńdy, keıde bizdi kúldirý úshin aıtatyn ótirigińdi, jorta isteıtin qaısarlyǵyńdy endi ǵana túsindim. Sen ómirdi tek ken shyǵaryp, as jep, bala tapqyzyp qana ótkizgiń kelmeıdi. Ómirge ózinshe boıaý berip, ony sánge bólegiń keledi. Mine sol san boıaýyńnyń biri oıdan shyǵaryp otyrǵan sóziń «dastan jazyp júrmin» degenin bolar. Sen dastan jazbaı-aq, qoı, biraq bul sóziń bizdi qandaı ásem sezimge toltyrǵanyn, qandaı bıik shyńǵa kótergenin bilesiń be?

Joq, Qaısar meniń oıymnan da joǵary bolyp shyqty. Ol shynynda da dastan jazyp júr eken.

— Sabyr, sen meniń sózime senbegen deısiń ǵoı,— dedi sál muńaıa,— men shyn dastan jazyp júrmin. Osy jańa ǵana birneshe shýmaǵyn shyǵardym. Tyńdap kór, meniki qur áýre bolar.— Ol meniń jaýabymdy kútpesten óziniń jaıshylyqtaǵy qaısarlyq minezine basyp, shyǵarǵan shýmaǵyn qattyraq kúbirleı aıta bastady. Men onyń dastanynyń osy jerin artynan ádeıilep jattap aldym.

Sondaǵy Qaısardyń shyǵarǵany mynaý edi:

Ólimsiz esh ómir joq,

Qoryqpaımyn men qaltyrap.

Jańa alsam keshe beıne shoq,

Sóne alam búgin jarqyrap.

Arym taza jas janmyn,

Jamandyqtan uıalǵan.

Armanym joq, dostarym,

Ómirdi shyn súıe alǵam!

Serpil, dostar, qanekeı!

Baqyt, erlik adamda.

Óteıik biz qor etpeı

Adam atyn ajalǵa!

— Shynynda, jaqsy óleń eken,— dedi Bátıma,—o kisi bul dastanyn bitirdi me?

— Joq, bitirgen joq. Bul onyń ómir dastany ǵoı, ómirimen birge bitedi,— dedim men, sóıttim de Bátımaǵa qaradym,— sen jaqsy óleń eken deısiń... Shynynda, dál sol sátte bul jaqsy eleń edi, bizdiń tunshyǵa bastaǵan jigerimizge jiger berdi. Biraq sen bul eleń jaıyn tyńdap bolǵannan keıin, Áljannyń ne aıtqanyn estigen bolsań...

— Iá, ol ne dedi?

Áljan: «Ittiń quıryǵyn maımen sylasań da, túzelmeıdi». Sen júz jerden óleń shyǵarsań da aqyn bola almaısyń»,— dedi Qaısarǵa.

Qaısar kitap jazatyn aqyn bolamyn degen emes. Áljan onyń aqyn jandy jigit ekenin túsinbedi. Men Áljanǵa burynǵymnan da jıirkene qaradym. Osyndaı adamdy Aqbaıannyń qalaı jaqsy kergenine endi shyn tań qala bastadym.

Qaısar Áljannyń sózine mán bergen joq. Oǵan burylyp ta qaramady. Tek menen taǵy da:

— Saǵatyń qansha boldy?— dep surady.

— Túngi on,— dedim men. Sóıttim de, kúlip jiberdim.

— Nege kúldiń?— dedi Temekeń.

— Jyndanaıyn degen ǵoı,— dedi men úshin jaýap berip Áljan.

Biraq onyń sózine men de ashýlanbadym. Óıtkeni oıym basqa jaqta edi. Men:

— Temeke,— dedim o kisiniń suraǵyna jaýap berip,— Osydan on jyl buryn Sadyq ekeýmiz osy túngi saǵat ondy asyǵa kútýshi edik. Sol esime túsip ketti.

— Nege kútetin edińder?

— Esińizde bar ma, siz ol kezde keshki smenaǵa saǵat toǵyzda ketetinsiz. Biz sizdiń ketkenińizdi saǵat onǵa deıin kútetinbiz. Sodan keıin Sadyq ekeýmiz baqshańyzǵa túsip, kúnine on almadan úzip alatynbyz. Tańerteń siz jumystan qaıtyp kelip alma aǵashtaryńyzdyń almasyn sanaıtynsyz. Kúnnen-kúnge ózinen-ózi kemip bara jatqan almalaryńyzdy kórip tań qalatynsyz...

Meniń bul aıtyp otyrǵanym shynym edi. Mys qazǵanda eń alǵashqy alma aǵashyn otyrǵyzǵan osy Temekeń bolatyn. Biz jetinshi bólimde oqyp júrgen kezimizde Temekeńniń baqshasynyń almasy bar bala bitkenniń armany bolatyn. On túp alma aǵashy judyryqtaı-judyryqtaı qyp-qyzyl shyryn tátti almaǵa syńsyp turatyn. Ózge balalar sym qorshaýly baqshaǵa kirýge bata almaıtyn. Buny tek Sadyq ekeýmiz ǵana isteıtinbiz. Biraq urlyǵymyz shyǵyp qalmasyn dep, kúnine on almadan artyq almaıtynbyz. Kúz shyǵa kúnde túndegi saǵat ondaǵy ádetimiz osy. Temekeń kúz ábden jetip, almalaryn jınaı bastaǵan kezde ǵana baqshasyna bir sýyq qoldyń kirgenin sezetin. Ań-tań bolatyn da qoıatyn. Biz osy kásippen eki jyldaı shuǵyldanǵanbyz. Biraq balalyq shaq mundaı kúnáni saǵan kúná degizgen be? Meniń eske túsirip otyrǵanym osy oqıǵa edi.

— Óı, tentekterim-aı,— Temekeń. qarq-qarq kúldi.— Báse, sol jyldary baqsham jemisti az berip júrdi. Kógerip shyǵa bastaǵanda almalary ájeptáýir sekildenedi de, kúz jınaǵanymda tipti joqtyń qasy bolyp shuntıa qalatyn. Bul sorlylardy qustar shuqyp jep kete me eken dep aǵashqa jaman tymaǵymdy kıgizip talaı qaraýyl da qoıǵam. Sóıtken qustarym sender ekensińder ǵoı. Kesh qaıtqan borysh eki ese baǵaly bolady deıtin edi jurt, erteń úıge barǵan soń sondaǵy baqshamnan alǵan almalaryńnyń qunyn tóleısiń!

— Osy tas qapshyqtan qutylyp shyǵamyn dep oılaısyńdar ma sender?—dedi Áljan Temekeńniń «erteń úıge barǵan soń» degen sezine ashýlanyp. Sóıtti de taban tusyna jetip qalǵan sýdan shoshyp, bizden joǵaryraq, zaboıdyń qurǵaq jerine baryp otyrdy,— kóp bolsa endi eki saǵatta sýǵa tunshyǵyp ólemiz.

— Shyraǵym, janyń qandaı tátti edi?—dedi partorg ananyń sózin jaqtyrmaı qalǵanyn jasyrmaı, sál zekip,— qaýip-qaterde úsh adamdy basqara alǵan adam, jaıshylyqta úsh myń adamdy basqara alady deıdi eken atalarymyz, qalaı bizdi osy ýaqytqa deıin basqaryp kelgensiń?

— Basqara almaıtynymdy bilseń, baıaǵyda aldyryp tastamaısyńdar ma? Onda mundaı apatqa ushyramas edik.

— Sasqan úırek artymen súńgıdi. Qoı, shyraǵym, aqymaq adam júzge kelgende de aqymaq bolady, myń jasasa da sol aqymaq qalpynda óledi. Óziń istegen qateńe ózgeden arasha izdemeı, jaıyńa otyr!

Partorgtyń zekı sóılegen sózinen keıin óziniń qatesin túsindi me, álde basqa bir sebebi bar ma, Áljan úndegen joq. Bir mezet meniń boıym shymyrlap ketti. Áljan maǵan taıaý otyrǵan. Qyryq gradýs aıazda qalshyldaǵan adamdaı, kenet meniń qulaǵym onyń qoryqqanynan tisi tisine tımeı saqyldap otyrǵanyn shalyp qaldy. Naǵyz bir qasyma kólbaqa kelip qona qalǵandaı jıirkenip, odan alysyraq baryp otyrdym. Dúnıede talaı qorqaq adamdy kórdim. Al Áljandiki qur ǵana qorqaqtyq emes edi. Onyń búgingi qylyǵynda qorqaqtyq ta, pasyqtyq ta, ólim aýzynda tursa da, óz aıybyna bótennen sebep izdeý de bar. Qolymen istegendi moıynmen kótere almaý — bul adamnyń eń álsizdiginiń kýási. Osyndaı adamdy Aqbaıan súıdi, jarym dep qushaǵyna kirdi. Al Áljan maǵan kólbaqa boldy da qaldy. Aqbaıan tárizdi kirsiz taza perishteniń sup-sýyq, qolyńa ustasań jymyr, osy kólbaqany jıirkenbeı jarym dep qushaqtap, «súıgenim» deýi múmkin be? Joq, múmkin emes. Bul arada bir sıqyrly kúsh kirisken. Jas baladaı senimpaz Aqbaıandy aldaǵan. Aldap qolǵa túsirgen. Onyń endi kózin ashý kerek. Aldanǵanyn bildirý kerek. Buny Aqbaıan úshin istemesem de, Sadyqtyń arýaǵy úshin isteýge boryshtymyn. Jaý qolynda sondaı erlikpen jan tapsyrǵan aıaýly jannyń týǵan qaryndasy Áljan tárizdi kólbaqanyń jary bolýǵa tıisti emes. Áljan onyń tyrnaǵyna tatymaıdy. Buny bile tura Aqbaıandy odan arashalamaý zor kúná. Úndemeı qalýym — jan joldasym Sadyqty qorlaý. Adam degen atty qorlaý. Ózińniń aryńdy qorlaý. Aqbaıandy Áljannan qutqarý — meniń adamgershilik mindetim. Adam úshin kúresýden joǵary baqyt bar ma? Olaı bolsa men adam úshin, ásirese adamnyń shyn perishtesiniń biri Aqbaıan úshin kúresýim kerek. Onyń mundaı kúıge dýshar bolýy, Áljan sekildi dymǵa tatymaıtyn adamǵa erge shyǵýy — bári bizdiń, Aqbaıandy qorshaǵan qoǵamnyń adam taǵdyryna nemquraıdy qaraýynan týǵan. Eger Aqbaıan osy qalpynda qala berse, ol dúnıedegi eń baqytsyz áıelge aınalady. Ondaı halge jibermeýimiz kerek. Sonda men ne istemekpin? Aqbaıanǵa baryp «seniń qalaǵanyń jaman adam, aıyryl» demekpin be? Joq, ondaı oıdan men aýlaqpyn. Meniń túsinigimshe, Áljannyń jaman adam ekenin Aqbaıannyń ózi de biledi, bilmeýi múmkin emes. Aqbaıandy Áljannan qutqarý degen sóz maǵan Aqbaıannyń qatesin keshirý degen maǵynamen bir. Tek adasqan janǵa qol ushyn bersem, bári óz qalpyna keletin syndy...

Osy oıdyń bárin men sol tas qapshyqta otyrǵanda oıladym. Ózimiz tiri qalamyz ba, joq pa — onda sharýa joq. Ilá Erenbýrg aıtypty ǵoı: «Adam ólýine bir kún qalǵan saǵatynda da ómirin jańadan bastasa kesh bolmaıdy»,— dep. Meniń dál osy sátte bar oıym, bar tilegim ezimniń tiri qalýymda emes edi, osy mınýttan bastap Aqbaıanǵa degen kózqarasymdy ózgertýde, sol úshin kúresýde bolatyn.

Al bul kúres qandaı bolý kerek, neden bastalýǵa tıisti — o da maǵan belgisiz. Ázirge tek Aqbaıannyń aldanǵanyn túsinip, qatesin keshire bilsem, arǵy jaǵy ózinen-ózi tez-aq sheshiletin tárizdi. Sý joǵary kóterile túsken ár mınýtta: «Oıpyrmaı, osylaı ólgenimiz be? Ittiń balalary nege tezirek qımyldamaıdy»,— degen Áljannyń syrttaǵy jurtty balaǵattaı, úreılene shyqqan daýysyn estigen saıyn, óz pikirime bekine túsem.

— Aqbaıandy Áljannan qutqarý degen sózdi, Bátıma, sen ózimniń eski jaramnyń aýzyn ashý dep túsinbe,— deımin janymdaǵy qaryndasqa.— Tatánam barynda, Aqbaıandy qansha jaqsy kersem de, jubaıymnyń kózinen bir tamshy jas shyǵarý meniń qolymnan kelmes edi.— Bátıma úndemedi. Sózimdi qaıtadan jalǵaı berdim,— sol syn saǵatta Áljandy ábden tanyǵandyqtan oıymdy tek adamgershilik sezim bılep áketti. Aqbaıandy dál bir aıdahardyń qushaǵynda jatqandaı kórdim. Tek ony sol aıdahardan qutqarý ǵana tilegim boldy. Biraq bul tilektiń qanshalyq qıynǵa túsetinin men oılamadym. Ásirese Aqbaıannyń óz basynyń kim ekenin, onyń armany nede ekenin eske almadym...

Biz til qatyspaı taǵy az ýaqyt otyrdyq. Mundaıda kimniń ne oılap otyrǵanyn bilý qıyn. Ásirese, Bátıma sekildi tuıyq áıeldiń. Ondaı áıelderdiń syryn ashý da bir, temir shynjyrdy taratý da bir. Men shahtadaǵy jaıǵa qaıta kóshtim.

— Sý kóterile-kóterile aqyrynda bizdiń tyǵylar jerimiz qalmady. Fosfor kórsetkishi bar saǵatyma qarap edim, on eki eken. Ári ketse endi eki saǵat. Sodan keıin bári de bitedi. Ómir de, Aqbaıan degen áýreń de... Áıtse de óler aldynda jaqsy kergen adamyńnyń qatesin túsinip, ony keshirý kóńilińe qandaı jaıly tıedi. Bul qýanysh sonaý taıap kele jatqan ajaldyń sýyq beınesin sál jylyta túskendeı. Ólip ketken kúnde de júrektegi bir jarań jazylyp ólgendeısiń. Qaısardyń «dastanymdy bitirip ólsem, ekpem joq» degen sózi endi sanama burynǵysynan anaǵúrlym anyq qondy. Iá, Aqbaıannyń Áljanǵa aldanyp qosylǵany meniń de oǵan degen ókpemdi keshirtti. Óler aldynda budan artyq jeńildik bolar ma!

Biraq biz ólmeı tiri qaldyq. Kenet bizdiń alqymymyzǵa taıaǵan muzdaı sýyq sý — meıirimsiz ajal, birtindep tómen túse bastady. Azdan keıin onyń áldeqaıda syryldap aǵyp bara jatqanyn estidik.

— Ýra! Ýra!—dep jas baladaı qýanyp aıqaı saldy Áljan.

Biz de qýanyshty edik.

— Sirá, eski shtólná túbinen tesken-aý,— dedi Temekeń sý syrylyna qulaǵyn sál salyp,— ózim de súıter dep oılap edim,— jańa ǵana jaqqan karbıt shamynyń sáýlesin Qaısar ekeýmizdiń betimizge túsirdi. Óziniń kózinde de úlken qýanysh. Bizge ún-túnsiz qarap turdy da, aqyryn kúlimsiredi.

— Sabyr, umytpa, Sadyq ekeýiń urlaǵan almamnyń erteń tóleýin ákep beresiń,— dedi.

VII

Bizdiń Temekeń osy jyly elýge kelgen-di. Mysqazǵanda bir de bir shahter óziniń elý jasqa tolǵanyn toılap kórgen joq eken. Toı bolsa tek bastyqtardyń elý-alpysqa tolǵany atalyp jatatyn. Osyǵan yzalanǵany da bar shyǵar, álde bir serpilýdi durys kerdi me, Temekeń elý jasqa tolǵan múshelimdi ataýsyz tastamaımyn dep belin bekem býdy. Ne bolsa o bolsyn, aıdy aspanǵa bir shyǵarýdy oılady. Eki júz adamǵa taǵam, araq-sharap taǵaıyndady da, óziniń kóńili túsken adamdardyń bárine de «Qurmetti bálensheke, sentábrdiń ony kúni meniń elý jasqa tolǵan saltanatty merekeme kelýlerińizdi ótinemin» dep merekege shaqyrý qaǵazyn taratty.

Bas qonaqtarynyń biri, árıne, Qaısar ekeýmiz. Biz Tatána ekeýmiz keldik. Qaısar osydan úsh jyl buryn «karbıt shamyn beretin bólmedegi» Nurjamalǵa úılengen. O da kelinshegin erte keldi. Mundaıda qazaq qandaı dańǵoı keledi. Jáne soǵys bitkennen beri jurttyń kóńili kóterińki bolatyn. Elýge tolǵanyńnyń qurmeti dep bireý kilem, bireý patefon ákelip jatyr. Biz de qur qol emespiz. Qaısar ekeýmiz birigip bir tamasha radıoqabyldaǵysh ákeldik. Ol kezde mundaı zattyq az kezi, baıqaımyn, eshkim bizden asqan syılyq ákelmegen tárizdi.

Jurt shahtanyń qyzyl buryshyna tez-aq jınaldy. Keń bólmeni aınala qoıǵan stoldyń ústi soǵystyń jańa ǵana bitkenine qaramastan taǵamǵa lyq toly. Araq-sharap ta jetkilikti. Artynan baryp bildik, bunyń bárin jumysshylar jabdyqtaý bólimi arqyly rýdnık bastyǵy Bekenov Áljannyń ózi taǵaıyndatypty. Osydan úsh jyl buryn bolǵan jer astyndaǵy oqıǵadan keıin rýdnık bastyǵy partorgtan únemi qysylyp júretin, uıatyn osylaı jýǵysy keldi me, áıteýir, Temekeń toıynan eshteńeni aıatpapty.

Tas qapshyqta Áljandy áshkereleýge qansha tisimdi qaıraǵanmen, artynan qolma-qol oǵan eshteńe deı almaǵam. Aqbaıanǵa da jolyǵýǵa yńǵaıym kelmegen. Alda-jalda kezdesip qalǵanda «sen jer astynda qorqaqtyq kórsettiń» dep aty-jóni joq ózińnen-óziń oǵan qalaı tıisersiń. Sóıtip birte-birte jer astyndaǵy berik oıym pyshyraı bastaǵan. Tek Aqbaıandy kórgen jerde sóıleskim kelip ketedi. Biraq ózimdi-ózim kúshpen toqtatam. Meniń sózimdi onyń qalaı qabyldaıtynyn qaıdan bileıin. «Menen aıyrylǵan soń ishiń kúıgennen bul sumdyqty oıdan shyǵaryp júrsiń» dese, jurtqa ne betimmen qaraımyn? Qysqasyn aıtqanda, tas qapastaǵy Áljanǵa dep túıilgen ashý, kúni ótken saıyn, qum bolýǵa aınalǵan-dy.

Biraq sol shahta astyndaǵy oqıǵadan keıin bir uqqanym: maǵan qur ǵana burǵyshy bolyp qalý jetkiliksiz eken. Ekinshi ret mundaı halge ushyramas úshin eń aldymen tehnıkaǵa, taý ǵylymyna ózińniń kóziń ashyq bolýy kerek. Sonda ǵana sen «bastyq aıtty, men oryndaımyn» dep aty-jóni joq kóringen iske qulshyna túse qoımaısyń. Ne isteseń de, qandaı qaýipke barsań da, ózińniń kóziń jetip barasyń. Osyny oılap, men syrttan oqıtyn bop Almaty taý-ken ınstıtýtynyń birinshi kýrsyna tústim. Buǵan ózim ishteı ájeptáýir qýanatynmyn. «Bir bes jyldan keıin men de ınjener bolamyn» deımin keýdemdi kótere. «Bekenov joldas, asyqpańyz, ońtústik kenin qalaı alý kerek ekenin sonda sóılesermiz» deımin ózimdi-ózim qoshamettep. Árıne, meniń bunym et qyzýlyq. Áıtpese ońtústik keni ınstıtýt bitirýimdi tosyp bes jyl kútip turar ma?

Jurt tegis jınalyp, Temekeń áıel, bala-shaǵasymen ( segiz balasy bar, aldy on segizde) úlken stoldy jaǵalaı otyryp bolǵan soń, Áljan toıdy basqarýǵa kiristi. Árıne, biz «seniń bunyń qyzmet babyn paıdalaný, mereke jumysshyniki, biz ózimiz basqarýymyz kerek» degen joqpyz. Meıli, Temekeńniń elýge kelgenine ol bizdeı qýana alatyn bolsa, toıdy basqara bersin-aq... Men ishteı oǵan súısine de qaldym.

Samaıyna aq kirgen tolqyndy qoıý shashty susty túrine qara galstýkti qardaı appaq kóılegi men kómirdeı qara troıka kostúmi qalaı kelisken deseńdershi! Toı Temekeńdiki emes, óziniki tárizdi. Bas stoldyń eń ortasynan oryn alǵan. Oń jaǵynda bala-shaǵasy men Temekeń. Sol jaǵynda... Joq, bul adam emes, periniń qyzy! Ertegide kezdesetin bir kórgen adam esinen aıyryla ǵashyq bolyp qalatyn naǵyz aqqý beınesindegi periniń qyzy! Bul — Aqbaıan! Kim ony qazir Áljanǵa tıgenine on jyldan asyp ketti der! Baıaǵy ezim kergen on segizindeı. Álde maǵan solaı kerine me? Joq, baıqaımyn, jurttyń báriniń kózi Aqbaıanda. Kól ústindegi qalyń qaz ishinde jeke júzgen aqqýdy kórgenderiń bar ma? Bizdiń aramyzdaǵy Aqbaıan — sol aqqý! Ózi de appaq. Tek eki elideı etip tizilgen moınyndaǵy merýert monshaǵy men osyndaı merýertten órip qulaqtaryna taqqan kishkentaı syrǵasy ǵana kómirdeı qap-qara. Iyǵyna jaba salǵan úlbiregen aq sháli suńǵaq kelgen jup-jumyr appaq moınyna qandaı jarasyp tur! Men de es joq, osyndaı sý perisin ózime erge shyǵady dep júrgen. Biraq... Janyndaǵy Áljanǵa kózimniń qıyǵyn aýdaram da, onyń osydan úsh jylǵy jer astyndaǵy qylyǵy esime túsip ketip, Aqbaıanǵa bóten kózben qaraı bastaımyn. Áljan sekildi pasyq, qorqaq adamǵa shyqqanda, maǵan shyqpaıtyn nesi bar edi! Áljanǵa qaraǵanda Qaısar ekeýmiz shyn adam emespiz be? Bul qasıetimizdi sondaǵy tas qapshyqta qalatyn kúngi synda kórsetken joqpyz ba deımin ishimnen. Áljandy ınjener dep áldeqandaı etse, eki-úsh jyldan keıin ınstıtýtty men de bitirem. Sonda kórermiz kimniń qolynan ne kelgenin!

Sol oqıǵadan keıin Áljan ońtústik kenin alýǵa tipti jýymaı qoıǵan. Al ınstıtýtty bitirmeı jatyp meniń bar oıym — sol ońtústiktiń kenin qalaı alý. Dıplomdy da osy Mysqazǵannyń ońtústik ken qoımasyn paıdalaný jaıynda qorǵamaqpyn. «Tek ınjener atyn alaıyn. Áljan, senimen sosyn sóılesermin» dep oılaımyn, túbi Áljannan asyp túsetinime kúni buryn máz bolyp. Biraq Áljannan asqanymnan ne paıda? Aqbaıan buny kórer me?..

— Aqbaıan shynynda da qandaı sulý, qarashy!—deıdi meni aqyryn túrtip, janymda otyrǵan Tatána. Oıǵa shomyp ketken sorly basym, aldymenen onyń ne aıtyp otyrǵanyn túsinbeımin. Túsingennen keıin, Tatánaǵa İshteı renjip qalamyn. «Qarashy deıdi, Aqbaıannyń qandaı sulý ekenin men bilmeıtindeı!»

Dál osy kezde Áljan bokalyn ustap ornynan túregeldi.

— Qymbatty aǵa-iniler, apa-qaryndastar!—dedi ol bokalyn joǵary kóterip.— Búgin biz Mysqazǵannyń kók tasyna burǵylaryn alǵashqy qadaǵan ardagerlerimizdiń biri — qadirli Temekeńniń elý jasqa tolǵanyn merekeleýge jınalyp otyrmyz. Bul toı jalǵyz Temekeńniń toıy emes, osy otyrǵan kóptiń aqylshysy, shahta partıa uıymynyń kósemi, saıası jeńisterimizdiń uıymdastyrýshysy...— Áljan Temekeńniń uzaq jyl shahta partorgi bolǵandyǵyn «shahta kósemi», «saıası jeńisterimizdiń uıymdastyrýshysy» dep ádeıi kóterip aıtyp tur. Ol endi qatar otyrǵan Qaısar men maǵan bir qarap qoıdy,— men Temekeńdi kúndeliktegi is júzindegi ǵana emes, basymyzǵa qaýipti saǵattar týǵan ýaqyttarymyzdan da bilem. Búgingi toıda osydan úsh jyl buryn jer astyndaǵy apatta kezdesken ólim sheńberinde bolǵan tórt adam barmyz. Basymyzǵa týǵan sol bir aýyr kezeńde biz búgingideı tamasha qýanyshty kóremiz dep oılaǵan joq edik,— Qaısar myrs etip kúlip jiberdi. Qaısardyń minezin biletin men «beker qozǵadyń-aý, Áljan, bul áńgimeni» dedim ishimnen. Biraq rýdnık bastyǵy Qaısardyń qylyǵyn baıqap qalsa da, mán bermegen túr kórsetip, sál kibirtikteı sózin jalǵaı berdi.— Rasyn aıtsam... biz tas qamaldyń ishinde abyrjyp ne isterge bilmeı de qalyp edik. Biraq bizge Temekeń rýh berdi. Ajaldy qaımyqpaı qarsy alýǵa úlgi kórsetti. Sonyń arqasynda biz álimdi de jeńdik. Ómir úshin eń aqyrǵy demimiz bitkenshe qaýip-qaterge shydap baqtyq,— osy aıtyp turǵan sózine ezi sengendeı Áljannyń eki kózi jaınap, daýysy bir túrli shabyttana shyqty,— sol sebepti osy tosty,— dedi ol endi jurtty qyraǵy kózimen bir sholyp,— qaıtpas bolat semser, Mysqazǵan alyp qyrandarynyń biri, qurmetti kenshimiz Temekeńniń bizdiń baǵymyz úshin, el-jurtynyń baǵy úshin elý jasyna taǵy elý jas qosyp, jeńisten-jeńiske jete berýi úshin alyp qoıalyq,— dedi.

Jurt dý qol shapalaqtady. Birine-biri soqtyrylǵan shynylar syńǵyrlaı án qosyp, keń bólme qulaqqa jaǵymdy dybystarǵa toldy.

Birinshi sheshennen keıin ekinshi sheshen sóıledi. Temekeńniń tizerles serikteri, ózinen eki jas kishi jubaıy — Qalampyr, bóten shahtanyń qonaqqa shaqyrylǵan ýákilderi — bári de kezektese tost kóterip jatyr. Maǵan da bir-eki aýyz jyly lebiz kórsetýge týra keldi. Temekeń ózi de alǵysyn aıtyp, jurtqa bokal kótertti. Tek Qaısar ǵana tost kóterýden bas tartty. Áljan oǵan sóz bergende de, «Men sózimdi sońynan aıtam» dep kónbeı qoıdy.

Buny, árıne, Qaısar bosqa istep otyrǵan joq. İshim sezedi, bir búlik shyǵarýy múmkin. Baǵanaǵy myrs etip kúlýinde de bir gáp bar. Biraq ne istemek? Túrine qarasań jaı bir qaljyńdap bireýge tıispese, bálendeı búlik shyǵaratyn belgi joq. Aq jarqyn, bar yqylasymen-aq iship otyr. «Temekeń toıynda ishpegende qaıda ishemiz? dep qoıady, tisin aqsıta kúlip. Kóp ishe almaǵanmen de keý-keýlep, «sulý jeńeshe, jáne kóterip qoıyńyz» dep qaljyńdaı Aqbaıanǵa da bir-eki rúmka aldyrtyp tastady. Aqbaıannyń appaq betine qan júgirip, úlken móldir kózinde oınaqshyǵan bir jalyndy nur da paıda boldy. Álsin-álsin kúle de bastady.

Biraq Qaısarǵa sený qıyn. Ol arbaǵa jańa úırengen jylqy tárizdi. Kádimgideı durys júrip kele jatyp, birdemeden sekem alsa, bóten jaqqa bura tartýy op-ońaı. Onyń mundaı «tentek» minezin talaı kórgem. Árıne, bunysy bir qıqarlyqtan, ne buzyqtyqtan shyqpaıdy, ózgeniń istegeni mıyna qonbasa, ne óz jolyn durys dep sanasa, basynan altyn jaýdyryp qoısań da, óz aıtqanynan qaıtpaıdy. Kóńili neni qalasa, solaı qaraı bura tartady. Bundaı ádeti maǵan ábden málim. Talaı ret ashýlanǵanmyn da, endi kórmeımin dep te ketkem. Biraq onysyz júrsem, birdemem jetpeıtindeı, qaıta oralatynmyn. Osyndaı istiń biri, syrttan oqıtyn ınstıtýtqa túsetin kezimde boldy. Instıtýtqa aldymen Qaısar ekeýmiz birge túsýdi uıǵardyq. Ol qazaqsha toǵyz jyldyqty bitirgen-di. Emtıhanǵa daıyndaıtyn bir ınjener jigitti muǵalimdikke aldyq. Bir aıdaı birge daıyndaldyq. Baıqaımyn, zaty zerek Qaısar oqyp ketetin túri bar. Biraq onyń kóńilinde basqa birdeme jatqan tárizdi. Kúnnen-kúnge sabaqqa salqyn qaraı bastady. Bir kúni maǵan: «Sabyr, ınstıtýtqa sen tús. Men túspeımin»,— dedi. «Nege?» — desem; «Sol. Jurttyń bárine ınjener bolý mindet emes qoı. Men tas qoparý úshin jaralǵan adammyn. Qudaıdyń sol bergen jazmyshynda qalamyn»,— dep jaýap berdi. Men oǵan oqý kerek ekenin, oqý — adamnyń sana-sezimin kóteretinin, bizdiń zamanymyzdyń tehnıka zamany ekenin, komýnızmge jetý úshin de bilim kerek ekenin túsindirip, ábden qyzyl ter boldym. Tipti kónbegennen keıin, kisiniń armany qur ǵana shahterlik tóńirekte qalmaý kerektigin aıtyp kórip edim, ol: «Jurttyń bári agronom bolsa, jerdi kim jyrtady? Jurttyń bári ınjener bolsa, kendi kim qazady? Men óz mamandyǵymnyń tehnıkasyn jaqsy bilsem, búkil dúnıedegi tehnıkany bilýdiń maǵan qajeti qansha? Oqyǵan adam ǵana sanaly bolsa, kórdik qoı ana jyly jer astynda Áljan bastyqtyń qanshalyq sanaly ekenin! Maǵan jaı kenshi bolý da jetedi»,— dep, aıtqanyma kónbeı qoıdy. Aqyr sol aıtqan sózinde turdy. Instıtýtqa túsken joq. Biraq burǵyshylyq ónerin qudaıdaı meńgerip aldy. Jáne óz mamandyǵyna baılanysty tehnıkalyq jańa birdeme bolsa ony bilgenshe asyǵady. Osyndaı áýesqoılyǵynyń arqasynda «Erjanovtyń arbasyn da» qoıarda qoımaı júrip iske asyrdy. Qaısardyń ezi biletin taǵy bir «aýrýy bar». Ol baıaǵy óleń jazý. Biraq ony eshkimge de kórsetpeıdi. Jer astyndaǵy qıyndyqta syryn ashyp qalǵanyna osy ýaqytqa deıin opyq jeıtin tárizdi. Onyń bul ádeti maǵan unaıdy. Árkimniń jurt úshin emes, ózi úshin bir qıaly, armany bolýy kerek qoı. Ony ózgege aıtýdyń ne qajeti bar? Qamyqqanyńda kóńilińdi jadyratsa, sharshaǵanda súıenishiń bolsa, odan artyq ol armannan, ol qıaldan saǵan ne kerek? Qaısardyń osy jasyryn jubanyshy óleńi. Al mende ondaı ne bar? Aqbaıanǵa degen baıaǵy bir keıde joǵalyp, keıde qaıta paıda bolyp, pýnktır sekildi bitpeıtin bir mahabbatym ba? Múmkin sol shyǵar, men qaıdan bileıin...

Biraq Tatánaǵa kózim tússe bolǵany ózimnen-ózim osyndaı oıym úshin jerge kirerdeı bop uıalam. Tatánany aıaımyn, onyń kóńilin esh ýaqytta da jer etkim kelmeıdi. Jáne úsh jasar qyzymyz bar. Eger kúnáli birdeme oılaıtyn bolsam, sol kishkentaı sábıime jamandyǵy tıe me dep záre-qutym qalmaıdy. Basym jumyr pendemin ǵoı, áldeqalaı kúná isteı qalsam, sonyń jamandyǵy sábıime emes, ezime tısin dep tileımin.

Al qazir Qaısardan bosqa qaýiptengen sekildimin. Ol búgin tipti aıryqsha kóńildi. Qaıdaǵy joq qýlyq, kúldirgi sózderdi aıtyp, qynabynan sýyrylǵan bolat semserdeı jarq-jurq etedi. Álde bunysy surapyl aldyndaǵy naızaǵaıdyń oınaýy ma?

Jurt ári-beri ishkennen keıin top-topqa bólinip áńgime quryp, ne bolmasa jıylyp alyp án salýǵa kiristi. Keıbireýler korıdorǵa shyǵyp bılep júr. Solardyń biri Qaısar men Aqbaıan. Qaısardyń sol kezdegi «Parıj kúmbezderiniń astynda» atty fılmdegi Francheska Gaal aıtatyn «Haýdý-ú-dý» ániniń yrǵaǵymen fokstrotty bılep, Aqbaıandy korıdorda dedektetip júrgenin bir-eki ret kózim de shalyp qaldy. Áldenege ekenin bilmeımin, ishim kúıip ketti. Átten, ne kerek, ol kezdegi moda — fokstrot, tango, váls-bastondardy men bilmeımin, áıtpese Aqbaıandy múmkin men de bıge shaqyryp qalar ma edim, qaıter edim? Aqbaıan shyǵar ma edi, shyqpas pa edi? Perforatordan bóten qolyna eshteńe almaıtyn Qaısardyń bul bılerdi qaıdan úırengenine tań qalam. Jalpy alǵanda Qaısardyń, baıqaımyn, men bilmeıtin syry kóp. Qaı jaǵynan qarasań da, ásem bolyp kórinetin asyl tas tárizdi ol. Qaısardyń zaty, tabıǵı jaratylysy erekshe bitken jan ekenine meniń kózim taǵy bir jetkendeı...

Bir kezde jan-jaǵyma kez salsam, bir stoldyń basyna Áljan, Temekeń, Aqbaıan, Tatána, Nurjamal, Qalampyr, men, Qaısar taǵy bir-eki mosqal jumysshy adam jınalyp qalyppyz. Ózge jurt ishkeni iship, al keıisi shamadan tys qyzyp alyp, láılip óz betterine ketipti. Mundaı toıda jumysshy adamǵa ishtiń dep kim kiná qoıady. Men de kiná qoıǵym kelmeıdi. Biz jańaǵy aıtqan adamdar, ózgelerden bólek jınalyp qalyppyz. Bunyń qalaı bolǵanyn bilmeımin, áıteýir, bárimiz birge otyrmyz. Mine, osy jerde men Qaısardyń taǵy da bir asqan qasıetin kerdim. Áldeneni aıtyp shýyldasyp jatqan toptyń ishinen bir kezde qolyna bir bokal shampan quıyp alyp Qaısar ornynan túregeldi. Jańa ǵana stol basyna keler aldynda, Aqbaıanmen bılep júrgen kezinde qyzý sekildi edi, qazir tipti eshteńe ishpegen adamdaı lep-lezde salmaqty túrge ene qalypty.

— Dostarym, bokaldaryńdy toltyrýlaryńdy suraımyn,— dedi ol bárimizge jaılap qarap.— Áljekeń bergen baǵanaǵy tosty men endi kótermekpin. Jáne sózim Temekeń jaıynda emes, Áljekeń jaıynda bolady. Sondyqtan tostaryńdy móltildete quıýlaryńdy ótinem. Ásirese, siz, sulý qaryndas Aqbaıan...— Qaısardyń betinde kenet mysqyl kúlki paıda boldy,— bul joly rúmkańyzdy aqpen toltyryńyz.

— Jurttan ala-bóten aq isherlik meniń ne jazyǵyń bar?—dedi Aqbaıan ázildeı kúlip, daýysy kúmis qońyraýdaı syńǵyrlap.

— Jazyǵyńyz kóp, qaryndasym,— dedi oıyn shynyn aralastyra kúlimsireı Qaısar,— aldymenen erińiz jaıynda aıtylatyn qurmetti sózdi tyńdap alyńyz...

İshim qyp ete qaldy. Qaısardyń Áljandy jalpy jek kóretini maǵan aıan. Endi onyń qandaı «qurmetti» sóz aıtpaǵy belgili. Buny Áljannyń ózi de sezip qaldy. Onyń beti qýqyldanyp ketti.

— Búgin meniń merekem emes edi ǵoı, Qaısar,— dedi ol kúlgen bolyp,— men týraly sóılegiń kelse Temekeńniń toıynan da bóten tolyp jatqan májilis, jıyn bar ǵoı.

— Joq, aıtsyn,— dedi Aqbaıan jarqyn júzben. Sóıtti de sál kidirip,— eger odan birdeme ózgeretin bolsa,— dedi qabaǵyn joǵary kóterip, Qaısardyń Áljanǵa tıiskeli turǵanyn Aqbaıan da sezip otyrǵany baıqalyp qaldy. Biraq erimdi jamandar dep Aqbaıan qaımyǵar emes. Tipti ony qorǵap qarsy turýǵa da bar tárizdi.

Buny Qaısar da sezdi bilem. Ol kenet momaqansı yrjıa kúldi. Men onyń kúle sóılep, qatty uratyn ádetin de bilem.

— Men bireýdi ózgerteıin dep turǵanym joq, qaryndasym,— dedi ol jaıbaraqat jyly shyraımen.— Túıeniń edireıgen erkeshin tegistegiń kelse, ony aryqtat. Adamnyń jaman minezin ózgertpek bolsań, ony ómir tegeýirinine sal. Meniń oıym basqada edi. Myna Temekeńniń toıynda qur aqmaǵambetti simire bergenshe bir kúldirgi áńgime aıtyp, kóńilderińdi kótereıin dep edim. Aıtpa deseńder, aıtpaı-aq qoıaıyn.

Qaısardyń aıtaıyn degen sózine bóten jol tapqanyn men birden túsindim.

— Aıt,— dedim men.

— Aıt,— dedi ózgeler de.

— Sonda ol kúldirgi áńgimeńiz Áljan týraly bolady ma?—dedi Aqbaıan tomsara túsip.

— Oıpyrmaı, qalqam-aı, aldymenen tyńdap kórseıshi. Sózimnen ózine keregińdi taýyp alarsyń.

— Durys,— dedim men.

Aqbaıannyń eri týraly eshteńe sóıletkisi kelmegeni meni tań qaldyrdy. Eriniń qandaı adam ekenin jaqsy biletinin men endi ábden túsindim. Sóıtip turyp, ony qorǵamaq. Al men bolsam Aqbaıandy aıap, onyń kózin ashpaq bop júrdim-aý! Qandaı soqyr janmyn! Meniń oıymdy Qaısar bólip jiberdi. Ol sózin bastap ta ketti.

— Áńgime bu dúnıede emes, o dúnıede bolǵan,— dedi Qaısar kenet jymyń qaǵyp,—-osy otyrǵan bárimiz peıishtiń aldyndaǵy alańda turmyz, bu jalǵanda istegen kúnámizdi umytyp ketip, árqaısymyzdyń da ujmaqqa kirýge dámemiz bar. Biraq onyń esigi bizdiń dırektordyń kabınetiniń esiginen de berik qorǵalǵan. Qoldaryna gúrzisin ustaǵan Áńkir, Máńkúrden bastap, Ǵaziretáliniń ózine deıin kúzette tur. Tirińde eki ıyǵyńa otyryp alyp qoıyn dápterlerine istegen kúnáń men qylmysyńdy jazyp alǵan Ázireıil men Jábireıil de osy arada. Ómirde bolǵan bar jaqsylyǵyń men jamandyǵyńdy tarazyǵa salyp ólshep Mútýáli tur. Kirdiń bir jaǵy bir mysqal temen tartsa bolǵany, «mynany dozaqqa», «mynany ujmaqqa apar» dep ámir beredi. Tiri: júrgenderinde qylmystary ashylyp, prokýror men sot jasaǵan protokoldardyń o dúnıege kóshirmeleri jetken talaı sabazdar dozaqta shyryldap kúıip jatyr.

Sol ujmaqqa kirmekshi kezekte turǵan meni bir perishte ustap aldy da:

— Dozaqtyń qyzýy azaıyp barady. Shahtadan baryp kómir ákel,— deıdi.

— Jalǵyz ba?—deımin.

— Joq, qasyńa úsh kisi al,— deıdi ol.

— Kimdi alaıyn?—deımin men.

— Bilmeseń men kómekteseıin. Myna Temekeńdi, joldasyń Sabyrdy, bastyǵyń Áljandy alýyńa bolady. «Men bolsam bir sári, jaıyma júrmeı óleń jazǵan ekem. Al myna úsheýiniki ne?» deımin. Úsheýi de bu dúnıede halqyna adal eńbek etken jandar ekeni barshamyzǵa málim ǵoı. Ásirese, Temekeńniń aty atalǵanǵa tań qalamyn. «Sirá, birdeme istep qoıdy-aý deımin ishimnen, beısharaǵa qartaıǵanda qıyn boldy ǵoı. Ásirese, qurmetti shahter degen ataǵymen qudaı taǵalanyń sanaspaǵanyna ne derimdi bilmeımin. Eger osyndaıda shıpasy tımeıtin bolsa bul temirdiń, nesine osyny beremiz dep mestkom tórt kún qyzyl óńesh bop májilis ótkizdi». Shydaı almaı:

— Temekeńniń ne jazyǵy bar?— deımin.

— Sen óziń mysyq tektes jan ekensiń ǵoı,— deıdi perishte.— Ózi partorg bola turyp, Muhambet paıǵambardyń ósıetin buzyp, elýge keldim dep bárindi araq-sharapqa lyqyldata toıdyryp, esirtkeni qaıda?

Biz bárimiz Qaısardyń sózine dý kúlemiz. Ol endi maǵan kóz tastaıdy.

— It te bolsa joldas edi, dozaqqa kúısem, ózim-aq kúıeıin. Bunyń otqa janǵanynan qandaı maǵan paıda bar dep perishteden «Sabyrdyń kúnási ne» dep suraımyn.

Mútýáli maǵan túksıe qaraıdy.

— Bunyń kúnási senikinen de aýyr,— deıdi,— Beıishten az ýaqyt jer betine serýendep kelsin dep jiberilgen bir hor qyzy týraly, qatyn-balasy bola tura, áli kúnge deıin oılaýyn qoıǵan joq.

Men jerge kirip keterdeı bop uıalam. Basymdy kóterip Tatánaǵa, Aqbaıanǵa qaraýǵa betim shydar emes. «Aqbaıandy jaqsy kórgeni úshin» dep betime kúnámdi bylsh etkizbegenine Qaısarǵa ishteı rızamyn...

«Al, Áljannyń ne jazyǵy bar?» dep Mútýálige taǵy suraq qoıǵan Qaısardyń daýsyn estımin. Amalsyz basymdy kóteremin. Qaısarǵa ashýlanarymdy da, ashýlanbasymdy da bilmeımin. Bir jaǵynan Aqbaıandy meniń áli umytpaǵanymdy estirtkenine dán rıza. Al ekinshi jaǵynan qatyn-balasy bar adamǵa...

— Mútýáli maǵan bul joly renjip qaldy,— deıdi Qaısar.— Áı, sen Áljannyń kúnásin bilmeıtindeı, ne maltańdy ezip tursyń. Marsh!

— Ar jaǵynda ne boldy?— dedi kózi jaınap Bátıma.— Qaısar aǵa áńgimesin nemen tyndyrdy?

— Eń qyzyǵynyń ózi osynda boldy ǵoı,— dedim men eriksiz ezý tartyp kúlip, Qaısardyń sol kúngi qylyǵy kóz aldyma elesteı.— Qaısar biz úsheýimizdi ertip o dúnıeniń shahtasyna alyp bardy. Sonyń ar jaǵynda oqıǵanyń bári dál ana jylǵy ózimiz basymyzdan etkizgen oqıǵadan aýmady. Sondaǵydaı biz tórteýmiz dozaqqa kemir shyǵaramyz dep júrip tas qapshyqta qaldyq.

— Iá, sosyn?..

— Qarasam, toıǵa kelgen jurttyń bári bizdiń stolǵa jınala túsipti. Qaısar o dúnıedegi shahta oqıǵasy dep bizdiń óz shahtamyzda bolǵan jaǵdaıdy buljytpaı aıtyp berdi. Aıtqanda qandaı! Ólersiń! Naǵyz bir artıs tárizdi árqaısymyzdyń tas qapshyqtaǵy qylyǵymyzdy mundaı aınytpaı túsirseıshi!

— Ásirese, Áljandy jetistirgen bolar?

— Áńgimeniń bar túıini sonda boldy ǵoı. Qaısar Áljan bolyp «endi óledi ekem» dep jylaǵanda, onyń qoryqqan túrin dál ózindeı etip keltirgende, ishek-silesi qatyp kúlmegen bir de bir jan qalmaǵan shyǵar. Eger Áljannan basqa bireý bolǵanda, óz beınesin ózi kórip, uıalǵanynan tesik jer bolsa kirip keter edi. Ol sol sazarǵan qalpynan bir búlk etken joq.

— Aqbaıan she? Aqbaıan ne istedi? Eriniń qandaı adam ekenin kórip, qorlanǵannan úıden shyǵyp ketken joq pa?

— Joq. Maǵan sol kúngi Aqbaıan bir túrli túsiniksiz boldy. Buryn men ony arshyl, namysyn joǵary ustaıtyn erekshe jan dep túsinetin edim. Al ol kúngi Aqbaıan meni tań qaldyrdy. Qaısardyń sózine qorlanǵan da, shamdanǵan da joq. Eri úshin qyzarýdyń ornyna, ol bir erlik istegendeı pańdana otyrdy da qoıdy. Álde jurttyń bári kúlki etkenge ózinshe qyr kórsetkeni me, bilmeımin.

— Jurt kúıeýiniń pasyqtyǵyna kúlip jatqanda, pańdanatyn ne bar? Óıtkenshe ólgen jaqsy emes pe?

— Bilmeımin. Tek Qaısar jurtty qyran-kúlki etip áńgimesin bitirgende ǵana, ol sazaryp otyrǵan erine: «Qaısardyń áńgimesi o dúnıede bolatyn áńgime ǵoı, o dúnıege barǵan soń kórersiń. Tiri tirligin isteý kerek. Júr, qaıtaıyq»,— dep ornynan turdy da, erin ertip, eshqaısymyzben qoshtaspastan, úıden shyqty da ketti.

— Ashýlanǵan túri ǵoı. Múmkin, ol sender jer astynda qalǵanda áńgimeniń dál osyndaı bolǵanyn túsinbegen shyǵar.

— Joq, ol bárine de túsindi. Qaısardyń «o dúnıede» dep basymyzdan etken oqıǵany aıtyp otyrǵanyn ol sózsiz uqty. Biraq meni tań qaldyrǵan basqa jaǵdaı boldy.

— Qandaı jaǵdaı?

— Buryn meniń túsinigimde Aqbaıannyń ózi qandaı kirshiksiz taza appaq gúldeı bolsa, onyń jany da sondaı aına bulaq, móp-móldir kórinetin. Al onyń erim dep súıgen adamynyń qanshalyq pasyq ekenin Qaısar sózinen estip otyrsa da, eń bolmasa Áljanǵa bir mártebe jıirkenip, ne renjip qaramaǵany meni tań qaldyrdy.

— Múmkin, ezi de sol Áljan tárizdi pasyq bolar. Sulý gúldiń bári birdeı jupar ańqı bermeıdi ǵoı.

— Men de osylaı oıladym. Sodan keıin Aqbaıandy tipti esimnen shyǵarýǵa tyrystym. Biraq munym qate eken. Qatemdi on jyl ótken soń baryp túsindim.

Bátıma jymıa kúldi. Men onyń bul kúlkisinen bir kekesin belgi sezip qaldym.

— On jyl etken soń baryp túsindim deısiz be?— dedi ol meniń óz sózimdi qaıtalap,— sirá, myna kostúmińizdi sol úıge tastap ketken kúni túsingen bolarsyz?

«Ǵajap! Taǵy meniń kostúmim áńgime bola qaldy! Kostúmimdi men ol úıge tastap ketkem joq qoı. Júregim qysylar aldynda ǵana sheship stolǵa ilgen joqpyn ba edim. Al Bátıma bolsa... Kenet men birdemege túsingen sekildimin. «Joq, joq, ol múmkin emes!» Biraq Bátımadan ózimniń kúdigimdi suraýǵa aýzym barar emes! Eger meniń seziktengenim shynǵa aınalsa qaıtem? Onda ómir boıy armanym bolǵan «altyn qus» degenim... «Joq, joq, ol múmkin emes!» Aýa jetpegendeı bir túrli tynysym tarylyp ketti. Meniń neden mazasyzdanǵanymdy sezdi me, álde maǵan aıtamyn dep umytyp, jańa ǵana esine tústi me, Bátıma:

— Baǵana Aqbaıan jeńgeı kelip ketti,— dedi.

Bireý qapas bólmeniń terezesin ashyp, taza aýa kirgizip jibergendeı, tynysym keńip sala berdi. «Báse! Meniń altyn qusym umytpasa kerek edi!» Bátıma meni qýantqan ústine qýanta túskisi kelgendeı:

— Áneýgiden beri qoly tımepti. Qaraǵandyǵa baryp qaıtypty,— dedi kúlimsireı,—- ózi burynǵysynan da sulýlanyp ketipti.

— Qoıshy?!

Bátımanyń kózi kenet sál tumandana qaldy. «Aqbaıandy osynshama nege jaqsy kóredi?» degendeı maǵan bir túrli oılana qarady.

— Siz ol kisini burynǵyńyzsha súıetin tárizdisiz ǵoı,— dedi kenet qabaǵyn sál shytyp,— Al ol kisi she?

«Báse, osy Aqbaıan meni rasymen jaqsy kóre me?» Nege ekenin bilmeımin, bul suraq basyma tipti kútpegen jerden keldi. Eger shyn jaqsy kórse men mundaı bolyp jatqanda...— Qalaı-qalaı,— dedi Bátıma? «Kelýge qoly tımepti. Qaraǵandyǵa baryp qaıtypty. Ózi burynǵysynan da sulýlanyp ketipti» degen joq pa? «Onyń sonsha kóńiliniń kóteriletinindeı qandaı sebep bar? Men bolsam jatqan túrim mynaý».

Aqbaıan ekeýmizdiń sońǵy kezdegi kezdesýimiz bastalǵannan beri bul meniń oǵan degen mahabbatym jaıynda alǵashqy ret ózime-ózim esep bere oılanýym edi.

Uzaq jyldan keıin ekeýmizdiń aramyzda kenet paıda bolǵan bul mahabbat durystap oılaǵan adamǵa rasynda da túsiniksiz-di. Ómiriniń eń jas kezinde, lázzat jalyny júrekti shyn kúıdiretin albyrt shaǵynda ol meni qıyp ketti. Odan beri ótken mezgildiń ishinde eń bolmasa bir ret meni eń alǵashqy albyrt kezindegideı jaqsy kóretinin sezdirgen joq. Ony umyta júrgenim ózine aıan bola turyp, qıyn jaqsy kórgen adam el bolmasa bir ókinishin bildirmes pe? Eger de ekeýmiz birdeı birimizdi-birimiz jaqsy kórip, uzaq jyldar boıy taǵdyr áýresimen qosyla almaı kelip, túbi baryp tabysqan bolsaq, onda ; bir sári. Ondaı mahabbat— uzaq saqtalǵan mahabbat, ekeýmizge de aıaýly bolary sózsiz. Al eki adamnyń bireýiniń ǵana jaqsy kórýi — bizdiń qalǵan ómirimizdiń baqytty ótýine tirek bola alady ma? Al sonshama jyl boıy maǵan tek salqyn kóńil bildirip kelip, kenet Aqbaıannyń shyrpydaı tutana qalar qandaı sebebi bar? Jas jan emespin. Ózge qasıetimdi buryn nege kórmegen? Álde bir kezde Áljanǵa kóńili aýǵandaı meniń ataǵyma, dárejeme qyzyǵa ma? Olaı bolǵan kúnde Aqbaıannyń maǵan degen sezimi jalǵan sezim emes pe? Joq, basyma altyn qus jalǵan sezimmen qonar bolsa, men baqytty bola almaımyn.

«Ataq, dáreje» degen sózderime sońynan túsinik berermin, meniń dál qazir bulaı oılaýǵa sebebim bar...

Ǵajap! Aqbaıan týraly oılaı bastasam-aq bir búıregimnen Bátıma da kelip shyǵady. Nelikten ekenin bilmeımin, ekeýi kóz aldymda qatar tura qalady. Biri oń kózimdi, al ekinshisi sol kózimdi alǵandaı. Árıne, kórkemdik, symbattylyq jaǵynan Aqbaıanǵa kim jetsin! Múmkin áıelge qur ǵana túr jaǵynan emes, onyń aqyl-oıy, adamgershilik jaǵynan da qaraıtyn jasqa kelgendigimnen be, áıteýir, bundaı talasta Bátıma da qalyspaıdy. Aqbaıan sulý bolsa, Bátıma jas. Aqbaıan kóp jyldar boıy maǵan tákapparlyq minez kórsetip kelse, Bátıma eń alǵashqy kezdeskennen-aq árdaıym kishipeıildik, jumsaq minez, aqyldylyǵymen kóńilimdi aýdarýda...

Máńgi óshpes arman bolyp júrek túbinde saqtalyp qalǵan sezim jaǵynan kelgende, men esh ýaqytta Aqbaıanǵa tiri jandy aıyrbastaımyn degen jan emespin. Kóńilim qansha adal bolǵanmen de, bu tustan qaraǵanda tipti Tatána da oǵan para-par kele almaıtyn. Meniń osyndaı tas qamal armanymdy joq jerden paıda bolǵan Bátıma buzbaq. Ol múmkin be? Joq, múmkin emes tárizdi. Kıimniń jańasy jaqsy, dostyń eskisi jaqsy. Súıgen adamyń:— Ol kıimiń emes, dosyń. Olaı bolsa mahabbat samaly áli de bolsa Aqbaıan jaǵynan soǵatyndaı. Demek, solaı bolsyn. Al onda Bátıma nege Aqbaıanmen qatar kóz aldymnan ketpeıdi? Aqbaıanmen básekeleser munyń qandaı kúshi bar? Men kezimdi jumyp, oıǵa qalam.

«Joq, bunyń kúshi shyndyǵynda, deımin ishimnen, Bátıma meni shyn jaqsy kóretin tárizdi».

Meniń osy oıymnyń ústinen dál basyp, ony shegeleı túskisi kelgendeı, Bátıma kenet:

— Áljan men Aqbaıannyń jıyrma jyl birge ótkizgen ómiri baqytty ómir bolmaǵan tárizdi,— deıdi.

Men eleń ete qalam.

— Ony qaıdan bilesiń?

— Mundaı jaıdy bilýdiń qansha qıyndyǵy bar? Jaman arba shıqyldaq keledi, al jaman pıǵyl ózinen-ózi habar berip turady. Eger olar birin-biri shyn súıip qosylǵan bolsa...— Bátıma sózin aıaqtamaı áldeneni oılap úndemeı qaldy.

— Iá, shyn súıip qosylǵan bolsa?

— Aqbaıan búıtpes edi. Áz basym...— Bátıma taǵy da áldeneni oılanǵandaı toqtaı qaldy. Men endi baıqadym, Bátıma birdemeni oılaǵannan emes, korıdordan emis-emis shyqqan úndi tyńdap sózin aıaqtamaı toqtaı qalady eken.

Sóıtkenshe bolǵan joq, korıdordan kelgen dybysty endi men de estidim.

— Qaryndas,— deıdi álsiregen daýys ázer jetip. Bátıma ádetinshe tura jóneldi. «Bul kim boldy eken?» dep men sál oılaı tústim de, Bátımanyń sózine aýyp kettim. Óziń aýryp jatyp, aýrýlardyń qıyn jaǵdaıyna kóndigip ketesiń. Sondyqtan da meniń oıymdy qaıtadan Bátımanyń sózi bıledi. «Aqbaıan búıtpes edi. Óz basym...»

Árıne, Bátımadan ondaı qylyq shyqpaıdy. Al Aqbaıan buǵan qalaı bardy? Men qaıtadan oı teńizine shomyla jóneldim. Qansha oılasań da, oıdyń aty oı. Ol shyndyqtan asyp kete almaıdy. Al shyndyq meniń oıymnyń burys ekenin kórsetedi. Aqbaıanǵa ǵashyqpyn dep qansha balbyraı manaýrasam da, ortadaǵy sýyq jıyrma jyldyń yzǵaryn qandaı jylylyq joımaq? Kesh ashylǵan qushaq buny isteı almaıdy. Sonda Aqbaıan ekeýmizdiń aramyzda qalǵan kezge qandaı qýat dáneker bola alady? Áli de bolsa tek mahabbat qana! Aqbaıandy meniń jaqsy kórýim aıan... Al Aqbaıan she? Onyń meni jaqsy keretinine qandaı dálel bar? Áneýgi kezdeskendegi oqtyn-oqtyn soqqan júrek tynysy ma? Biraq ol júrektiń tek maǵan ǵana solaı soǵatynyna senimiń bar ma? Al senimiń joq eken, onyń seni jaqsy kóretinine qalaı kóziń jetedi? Jalpy, senim joq jerde mahabbat bar ma? Árıne, joq. Buny bile tura Aqbaıan ekeýmizdiń aramyzda shyn lázzat qýanyshy jas kezdegideı qaıtadan paıda bola alady deısiń be? Áı, bilmeımin, bilmeımin. Tolyp jatqan kúmándi oılar meni taǵy shyrmaı jóneledi. Qaısysyna jaýap bererimdi bilmeı jatyp, álden> ýaqytta talmaýsyraı baryp uıyqtap ketippin...

VIII

Men qalada óstim. Ónege alǵan jerim: soǵys, shahta, jumysshy tabynyń ortasy. Ómirge degen kóz qarasym. da, Otanyma, elime degen patrıottyq sezimim de — bári osy ózim ósken aranyń ıdealdarymenen qalyptandy.. Solardyń tilegimen, solar úshin kúrespen shynyqtym. Al bizdiń qoǵamnyń shyrqyn buzatyn árbir jat kórinis meniń de júregimdi aınytady, sezimimdi jıirkentedi. Mansapqorlyq, baıý jolyn kókseý óz basyńnyń qamyn oılap aýyrdyń ústimen, jeńildiń astymen júrý — bizdiń qoǵamymyzdyń saltanatyn buzatyn jeksuryn jamandyqtan ekeni egde jumysshy men túgil, jas balaǵa da belgili. Buǵan buqpantaılyq, jaǵympazdyq, qorqaqtyq ta qosý qajet. Osy sebepten bolý kerek, tas qapastaǵy qylyǵynan keıin men Áljandy kórsem dymqyl jerde paıda bolatyn qyryq aıaq qurtty kórgendeı jıirkenetindi shyǵardym. Tar qapasta otyrǵanda Aqbaıandy aıap, eger aman qutylsam onyń eriniń kim ekenin aıtyp kózin ashýǵa bel býyp edim. Jaryqqa shyqqannan keıin bul oıymnan qalaı qaıtqanym ezderińe málim. Áljannan jıirkengendigim sonshalyq tipti Aqbaıannyń ezine de kenet kóńilim qalǵandaı boldy. Osyndaı jaman adamdy kórmeı júrse, bunyń ezi de odan alys ketpegen boldy dep oıladym. Árıne, bunym aǵattyq eken. Sezimimdi ashýǵa jeńgizbeýim kerek edi. Biraq ol kezde meniń qolymnan ondaı aqylǵa salý kelmedi. Sondyqtan da Aqbaıanmen men tas qapastan qutylǵannan keıin sóılespedim. Sol sóılespeýdiń arqasynda birte-birte Áljannyń shylyǵy da esimnen shyǵa bastady. Tipti onyń bu dúnıede bar ekenin umytýǵa aınaldym. Bunyń bári, oqýshym, buryn aıtylǵan syrlarym ǵoı. Jáı, ásheıin, kezi kelip qalǵan soń esińe salyp jatyrmyn.

Iá, ýaqyt neni umytqyzbaıdy. Ýaqyt Áljan túgil Áljannan myń ese soraqy qıanat istegen adamnyń qylmysty isin de umytqyzady. Áıtpese búkil Evropany qanǵa boıaǵan Napoleondy osy kúni qaharmanǵa, soǵys darynyna aınaldyrar ma edi bu jurt? Al qan isher Gıtlerdi de aqtap alǵysy keletinder az ba Amerıka, Evropada. Osynyń bárine ýaqyt aıypty. Qandaı qaıǵy, qasiretti, aıýandyqty esimizden shyǵarýǵa tyrysatyn sol ýaqyttyń áýenine berilgish biz aıyptymyz. Qastyń istegen qastyǵyn esh ýaqytta da umytpaýymyz kerek. Eger onyń qylmysyn umytar bolsaq, sol qylmystyń jolyna óz urpaǵynyń túsip ketýi de múmkin...

Kenet meniń júregim ýdaı ashyp ketti. Dál osy oılap jatqan oıym osydan eki jyl buryn bolǵan bir oqıǵany kóz aldyma elestetip jiberdi.

Aıdam ınstıtýtqa túser jyldyń jazynda men Almatyǵa barǵam. Ondaǵy oıym — qyzym ınstıtýtqa emtıhan beretin kezinde basy-qasynda bolý. Jáne kógildir ormandy Almatynyń saıasynda azyn-aýlaq dem alyp raqattaný. Bul bir astananyń jaqsy kezi edi. Gúl bitken qaýyzyn ashyp, kúltesin kúnge shomyldyrǵan tamasha shaq — Aıdam emtıhanyn jaqsy ótkizip jatty. Kóńilim kóterińki, jaıdary. Qazaqtyń ósip qalǵan ul-qyzdaryn kórip, meniń de Aıdam osylardaı bolady dep bolashaq qýanyshqa aldyn ala mas bolyp, ózimnen-ózim shattana túsem. Keıde keshke taman kınoǵa baram (bul kezde teatrlardyń bári oblystarǵa shyǵyp ketedi eken). Keıde keshke taman kóshelerdi qydyryp qaıtam. Jazdyń salqyn keshinde, qarly Alataý jaǵynan samal jel soǵyp turǵan shaqta, jasyl kıgen Almatynyń tynysh kóshelerinde serýendeýdiń ózi qandaı ǵanıbet! Qandaı raqat kezeńder deseńdershi. Kóshe boıy tolǵan gúlder jupar ańqıdy, qalanyń ý-shýy basylyp, tek tynbaı aqqan aryqtardyń kúmis syldyry ǵana jas kezdegi qurby-qurdastardyń kúlkisin eske túsirgendeı, kóńilińdi qaıdaǵy joq bir ótken kúnderge jetekteıdi... Artymda turǵan oryndyqqa otyra kettim. Iá, endi bári de belgili!..

Mine, qazir tósekte jatyp, sonda Aqbaıan úshin nege kúrespedim dep ózime-ózim tań qalam. Ras, Áljandy jek kerdim, odan máńgi jıirkenip kettim. Biraq Aqbaıanǵa múldem óıte aldym ba? Ýaqyt oǵan degen ókpemdi qaıta umyttyrdy emes pe? Ol maǵan jaqyndaǵan saıyn, alystaı túsken túndegi ot tárizdi kóringenmin, men odan alystaı aldym ba? Árıne, kúndelik turmysynda sen alystap kettiń. Biraq qıalyńda, eziń de senbeıtin úmitińde sen odan alystaı almadyń! Qashan da bolsa ol qolyńa túspes altyn qusyń bop qaq tóbeńde ushyp júrgen joq pa?

Ol nege kelmeıdi? Rasymen, Aqbaıan qaıtadan altyn qusqa aınalǵaly tur ma? Kelmeýine qaraǵanda solaı tárizdi. Úıge bireý kirdi. Bul kim eken? Men kózimdi ashamyn. Maǵan qarap kúlimsirep Bátıma tur.

— Qalyńyz qalaı? — deıdi ol.

Men jaýap berýdiń ornyna:

— Aqbaıan keldi me? — deımin ózimdi-ózim umytyp ketip.

Bátımanyń betindegi kúlimsiregende paıda bolǵan nury sóne qalady. Áıtse de ol syryn op-ońaı bergisi kelmeıdi.

— Joq,— deıdi jaıbaraqat únmenen,— keletin shyǵar.

Men endi aqyryn kúlemin.

— Nege kúlesiz? — deıdi ol.

Joq, Bátıma adal, taza minezimen meni endi Aqbaıannan bura tartady:

— Bátesh, osy men Aqbaıannyń atyn atasam, sen nege renjı qalasyń?

— Kúlgen sebebińiz sol ma?

— Iá.

— Onda men renjimeımin.

— Nege?

— Siz úshin.

— Al ózińiz úshin she?

— Onda renjımin.

— Nege?

— Maǵan unaıdy ǵoı.

Bátıma kúrsinedi.

— Sizge de unamaıdy. Ol jaman áıel. Sizge unaýy múmkin emes. Siz onyń túrine, ádemiligine qyzyǵasyz. Shyn mahabbatqa bul jetkiliksiz.

— Ómirde bir-aq ret súıýge bolady ǵoı. Qalǵanynyń bári sonyń ár boıaýdaǵy qaıtalaýy.

— Biraq boıaý da ár túrli bolmaı ma? Ońatyny bolady, ońbaıtyny bolady. Birinshi mahabbattyń da tez ońar ásire qyzyly az ba?

Men úndeı almaı qalam. Bátıma rasyn aıtyp tur ǵoı deımin ishimnen, shynynda da bizdiń Aqbaıan ekeýmizdiń mahabbatymyz sol tez ońar ásire qyzylǵa uqsady emes pe? Onda qazirgimiz ne? Men taǵy ózime-ózim kúlemin. «Múmkin bunymyz jańaǵy ózim aıtqan sol alǵashqy mahabbattyń basqa boıaýdaǵy qaıtalaýy bolar? Al bul boıaýdyń ásire qyzyldan da tez ońbasyna keziń jete me?»

Men endi Bátımaǵa oılana qaraımyn. Ekeýmizdiń aramyzda dál búgingideı ashyq sóılesý buryn bolǵan emes. Bul ne? Bir qadam jaqyndaı túsýimiz be? Álde alystaýymyz ba?

— Ár boıaýdyń ońaryn, ońbasyn synap júretin siz de jas emessiz,— deıdi kenet Bátıma meniń oıymdy bólip,— sheshýińiz kerek.

Sóıdeıdi de, ózi qyzaryp ketedi. «Beıshara Bátıma, neni sheshý kerek deıdi?» Men oǵan burynǵydan da beter oılana qaraımyn. «Maǵan salsa men baıaǵyda-aq sheshken joqpyn ba? Endigi sheshim Aqbaıanda ǵoı. Bátıma buny qalaı túsinbeıdi?»

Joq, Bátıma túsinetin sekildi.

— Báribir Aqbaıan sizdiń teńińiz emes,— deıdi ol qaısarlana meniń kóńilime qaramaı.

«Onda Bátımanyń nesi bar?» Men ashýlanǵym keldi, biraq ashýlana almaımyn. Qasymda otyrǵan Bátıma maǵan óz baqytyn ózi qorǵaı almaıtyn bir qorǵansyz jan sekildi bolyp kórinedi. Men aqyryn onyń qolynan ustaımyn. Bátıma qolyn qaıtyp almaıdy. Saýsaqtary dir-dir etedi. Joq, onyń saýsaqtary emes, dirildegen meniń saýsaqtarym. Bul ne? Alǵashqy mahabbattyń, basqasha qaıtalaýy ma? Bu jolǵy shynynda da ońbaıtyn boıaý bolsa qaıtersiń?

Nelikten ekenin bilmeımin, ómir boıy Bátımamen osylaı otyra bersem ekenmin deımin. Bátıma da sony tileıtin tárizdi. Biraq bizdiń aıtqanymyz bolmady. Bireý esik qaqty.

— Kirińiz! — dedi Bátıma ornynan túregelip ketip.

Bul — Qazyken eken. Qaısardyń jalǵyz uly. Almatyda polıtehnıkalyq ınstıtýtta oqıdy. Meniń Aıdamdaı bu da ekinshi kýrsta. Jaqynda jattyǵý jumysyn etýge osy Mysqazǵanǵa keledi degen Qaısar. Balasy óziniń jolyn qýǵanyn ákesi maqtan etetin. «Ózim tiri tursam, nemeremdi de, shóberemdi de shahtaǵa túsirem. Kórsin sosyn bizdiń tuqymmen sóılesip jurt. Burynǵylar bálenshe baıdyń, túlenshe bıdiń urpaǵymyz dep daýryqqan bolsa, meniń urpaǵym «tuqymymyzben shahtermiz dep maqtan etetin bolady» dep nasattanatyn óziniń jumysshy taby ekenine máz bolyp. Eger Qunanbaı tirilip kelip, jer astynda ken qazatyn bir jumysshynyń ózin myńdy aıdaǵan baıdan artyq sanaıtynyn estise ne der edi? Mine zaman ózgerisi den osyny aıt!

— Sálemetsiz be, Sabyr aǵa!— dep Qazyken qas-qabaǵy qıylyp jymıa qolymdy aldy. Túr jaǵynan bul sheshesine tartqan, kelbetti. Tek shashy ǵana Qaısardiki. Kirpi ınelerindeı tip-tik. Minezi de ákesi tárizdi birbetkeı, bala jastan-aq qaıtpas qaısar ekeni belgili bolatyn.

Men ony kórip shyn qýanyp qaldym.

— Qazykensiń be? Óziń naǵyz jigit bolyp qalypsyń ǵoı, aınalaıyn. Qashan keldiń?

— Keshe?

— Júrerińde Aıdany kórdiń be?

— Kúnde kórip turamyn. Poezǵa shyǵaryp saldy. Sizge sálem dedi.— Jigit kenet qyzaryp ketti. Bular qurdas bolǵanmen, aǵaly-qaryndastaı jaqyn ósken. Meniń suraýymda da, onyń jaýap berýinde de uıalatyndaı eshteńe joq edi. Degenmen qyzarýy bulardyń da er jetip qalǵanyn ańǵartqandaı.

— Jattyǵý jumysyna keldiń be?

— Iá, erteń besinshi shahtaǵa túsem.

— Á...á! Aıda qalaı?

— Jaqsy, oqyp júr.

Bátıma kúlimsirep sál tyńdap turdy da, bizdiń áńgimemizge ortaq bolmaıyn degendeı, ún-túnsiz shyǵyp ketti.

Biz endi shúıirkelese áńgimelese bastadyq. Aıdanyń barlyq jaǵdaıyn surap, qyzymnyń jaqsy oqýmen qatar ońdy adam bolyp kele jatqanyna máz bolyp qaldym. Qazyken maǵan bala jasynan unaıtyn. Shynshyl, uqypty, sabaqqa zerek, jumysqa beıimdi.

— Óziń qalaı oqyp júrsiń?

— Jaqsy.

— Oqýdan bóten nemen shuǵyldanasyń?

— Kınoteatrlarǵa baramyn. Kitap oqımyn. Onyń ústine, eki úıirmege qatynasamyn.

— Qandaı-qandaı úıirmelerge?

— Boks pen ádebıet úıirmesine.

— Ekeýi de jaqsy úıirme,— deımin men,— boks adamnyń densaýlyǵyn shynyqtyrýǵa kerek. Al ádebıet...

Qazyken yrjıa kúledi.

— Ádebıet aqyl-oıyńdy keńitedi. Lıon Feıhtvanger aıtqan emes ıe: «Kórkem ádebıet jas balany saıası qaıratkerge deıin tárbıeleıdi»,— dep.

Kitap oqýdy ózim de jaqsy kórem. Qazykenniń de bala jastan kóp oqıtynyn bilem. Osyǵan ákesiniń qaısarlyǵy men aqyndyǵy da juqqan ba dep te oılap qoıatynmyn. Óıtkeni onyń keıde aýzy jybyrlap óleń shyǵaryp júrgenin de ańǵaryp qalatynmyn. Ádebıet úıirmesine qatynasýyna qaraǵanda onyń bul daryny da oıana túskendeı.

Joq, Qazyken men de emes, Qaısar da emes. Bul — bizdiń jańa bolashaǵymyz. Onda jalǵyz ǵana jumysshy tabynyń qany ǵana emes, ákesi men sheshesi Qaısar men Nurjamaldyń júrek soǵýy da bar. Ol halyq degen sózdi bizden góri tereńirek túsinedi. «Halyq — qur qazaq, Mysqazǵan, Qaraǵandy»— dep uqpaıdy, oǵan áke-sheshesiniń tilin, ánin, jyryn qosyp, ony bir úlken rýhanı túsinik dep uǵady. Ult ekonomıkasyn jalpy ulttyq sana-sezimnen, bar halyqtyń dostyǵynan, birlestiginen aıyrmaıdy.

Biz jumysshy tabynyń adamymyz. Oı, sana, sezimimiz orys, qazaq, ýkraındyq bolyp, óndirisimizdi qalaı órbitip halqymyzdyń turmysyn qaıtsek jóndeımiz degen ekonomıkalyq maqsatqa qurylyp kelgen. Sondyqtan sońǵy ýaqytqa deıin ult, ulttyq arman tárizdi máseleler buryn mazamdy almaǵan, oıyma kirip kórmegen-di. Chehoslovakıa, Qytaı ýaqıǵalarymen baılanysty bul máseleler meniń de mazamdy ala bastaǵan. Óıtkeni sonaý Lenın babamyz salǵan baýyrmaldyq ulttyq dostyq saıasatynyń negizin buzýshylyq tek ultshyldyq sezimge qurylǵanyn men de anyq túsinem. Mao Szedýn sekildi demagogterdiń de halyq dostyǵyn buzýdaǵy bas quraly ańqaý eldiń ulttyq sezimimen oınaýda. Bul — qaýipti oıyn. Bunyń arty baryp, bir ultty bir ulttyń kemitýine, rasalyq ozbyrshylyqqa jol ashady. Buǵan kónýge bolmaıdy, Lenın bizdi buǵan úıretken joq.

Ras, ulttyq másele qıyn másele. Bul ár qaısymyzdyń júrek sezimimizben baılanysty. Buny sheshý ońaı emes. Biraq halyq ózi osy máseleni tamasha sheship kelgen joq pa? Qalaı sheship keldi?

Ana jyly Omby qalasynda bolǵanmyn. Qalanyń dál qasynda Qarjas degen qazaqtyń poselkesi bar. Onda boldym. Kádimgi qazaqtyń eski jurty tárizdi. Anaıy tili de, eskiniń ádet-ǵurpy da saqtalǵan. Sóz ádemisi de, án shuraılysy da sonda tárizdi. Átteń, ne kerek, sol kúıine osy búgingi mádenıettiń, kosmostyq jyldamdyqtyń áseri molynan tıer me edi. Bir tamasha el bolar edi! Áıtkenmen, meni bul aýyl óziniń qazaq tilin, ánin, keıbir ádemi salt-ǵurpyn taza saqtaýymen tań qaldyrdy.

Nege bulaı? Men ózimniń osy suraýyma jaýap izdedim. Jaýapty tapqandaımyn.

Qazaq ejelden qytaı, ózbek elderimen shektes el. Bul eki eldiń handarynyń da qazaq halqyn ezine baǵyndyrǵysy kelgeni aıan. Biraq násili azıattyq, ádet-ǵurpy jaqyn bolǵanmen de, qazaq eli olarǵa emes, dini de, tili de bólek Rossıa eline qosylýdy durys kórdi. Bunda qandaı sebep bar? Sebep bireý-aq sekildi. Qazaq halqy qaıtken kúnde de tilin, ǵurpyn, án-kúıin saqtap qalýdy arman etken. Aǵaıyndy elge baǵynsa, bunyń biri de qalmaıdy. Al orys eline baǵynsa, patsha qansha otarshylyq saıasatyn júrgizgenmen, orys halqy ózinen kishi ulttyń tili men ádet-ǵurpyna qol suqpaıdy. Qol suǵýdyń oǵan qajeti joq. Sondyqtan da Qarjas poselkesiniń qazaqtary áli kúnge deıin tilin, án-kúıin, ǵurpyn saqtap keldi.

Bir kezde qazaq jerin Shyńǵysqan shapqynshylary basty. «Álem júziniń ámirshisiniń» úlken balasy Joshydan taraǵan urpaq sultandar ǵasyrlar boıy óziniń ústemdigin júrgizdi. Biraq olar qazaq tilin, salt-sanasyn joıa almady, qaıta ózderi qazaqsha sóılep, qazaq dástúrin aldy. Óıtkeni, olar az edi. Bir shelek sýǵa salynǵan shym-shym týzdaı erip ketýge májbúr boldy. Al qazir qazaq jerinde on úsh mıllıon halyq bar, sonyń úsh mıllıonnan sál artyǵy ǵana qazaq. Tilegi bir, maqsaty bir, keleshek baqytty ómirdi birge quryp jatqan sol on úsh mıllıonnan úsh mıllıon qazaqty bólip alý múmkin be? Kórmes túıeni de kermes. Bul tarıhı shyndyqty kermeý qur bilmestik.

Biraq sonda eziniń tili, ulttyq dástúri, án-kúıi joıylǵan el — el bola ma? Joq, bolmaıdy. Sonda ne iste deısińder? Ult bolý ǵana arman ba? Joq, ult bolý emes, adam balasyn shyn baqytqa, tegisshildik ómirge jetkizip, bar ultty bir adamnyń balasyndaı baýyrmal etkizý arman. Biz úrim-butaǵymyzdy osyǵan tárbıeleýge tıistimiz.

Men Qazyken ketkennen keıin de osy oıda kóp jattym. Oı degen keıde bir butaqtan bir butaqqa sekirgen aq tıynǵa uqsaıdy. Ár nárseniń basyn shalyp basym aýrýǵa aınaldy. Kenet oıym Aıdama aýdy. Qaısardyń Qazykeni, sezsiz, qazaq. Al meniń Aıdam kim? Minezi de, túri de bári ezim. Biraq qazaq tilin bilmeıdi. Sonda kim bolǵany? Erteń oǵan «qaıtseń de qazaq tilin úıren» dep hat jazbaq boldym. Qyzyma qazaq tilin úıren degende men kim bolamyn? Men de ultshylmyn ba? Ózime-ózim kúldim. Qaıdaǵy ultshyldyq? Balana ákeńniń tilin bil deý tabıǵı is qoı.

Taǵy da Bátımany kórgim kelip ketti. Onymen Qazyken ekeýmizdiń aramyzda bolǵan sez jaıynda áńgimelessem dep oıladym. Ne aıtar eken?

Tatánam qaıtys bolǵan kezde jasym bolsa elýge taıap qalǵan edi, endi maǵan Tatánamdaı adam qaıdan kezdesedi. Jıyrma jyldan astam birge ómir súrgen jarymnyń arýaǵyn qorlamaımyn, úılený degen máseleni birjolata umytý kerek dep sheshkem. Aqbaıanmen sońǵy kezdesýimniń aldyna deıin osy oıǵa qaıta-qaıta oralyp, álsin-álsin tolqyǵam.

Endi ǵana bul oıymnyń durys emes ekenin uqtym. Qartaıǵanda, ne bolmasa osyndaı bir kóńiliń tolqyǵanda eń bolmasa tek janyńda jatar jaryn ǵana bola alady.

Rasynda, erli-zaıypty adamdy bir bastyń eki kózi desek, sóz bar ma, qashan da bir kózden eki kez artyq qoı! Biri kórmegendi biri kóredi. Biri aýyrsa, ekinshisi aýrý kózdiń júgin kóteredi. Al meniń jalǵyz qalam deýim durys pa? Joq, durys emes. Jalǵyzdyq tek qudaıǵa laıyq. Men bolsam qudaı emespin ǵoı.

Maǵan bul oı qaıdan keldi? Bátımany kórgim kelgendikten be, álde Qazykenniń sózinen keıin aqyldasar, pikir alysar adam izdegendikten be? Sirá, ekeýi de sebep bolǵan tárizdi. Múmkin, meniń munym kúná bolar? Tatánany umytpaı jatyp bóten adamǵa kez tigýim onyń arýaǵyn qorlaý emes pe? Qorlaý sekildi. Eger meniń ornymda Tatána bolsa ne ister edi? O da men sekildi áldekimderge kóz tigip, bóten adam jaıynda oılaı bastar ma edi?

Árıne, maǵan bul suraqtarǵa jaýap qaıtarý qıyn. Óıtkeni bundaı suraqtardyń sheshimine júrek sezimi men aqylyń ǵana jaýap berýge tıisti emes. Bul suraqtarǵa eń aldymen aryń, uıatyń jaýap berýi kerek! Sonda ǵana ókinbeısiń. Sonda ǵana sheshim durys bolady. Men de sóıtýge toqtaldym.

IX

Dúnıede árkimniń bir qalaǵany bolady. Bireý úı salýdy súıse, bireý óleń jazýdy arman etse, al basqa bireý qyran qustaı kók betin súıgen, ushqysh bolýdy máńgilik tilegi etedi. Osynyń qaısysy bolsa da qıyndyqsyz, beınetsiz emes. Biraq qandaı azapty kórse de, adamǵa súıgen isi bir poezıa. Óleńdi súıgen aqyndaı, sol isińdi shyn súıe bilseń, sen de óz isińniń aqynysyń. Poezıa degenniń ózi de osy emes pe! Sýy sorǵalaǵan shahtada kúndiz-túni kók tasty burǵylaý, keıbireýlerge mehnat bolyp kórinýi de múmkin. Al sen shyn shahter bolsań, ómirińdi basqasha oılamaısyń. Saǵan dúnıeniń eń qyzyǵy sol kek tasty burǵylaý bolyp kórinedi. Óıtkeni sen bul jumystyń ózge túsinbegen qıyndyǵyn túsinesiń. Qandaı qıyndyqpen ár tekshe metr kók tasty qoparyp qandaı jeńiske jetkenińdi ózgeden góri sen jaqsy uǵasyń. Bunda ár tekshe metrdi qoparý — seniń armanyń. Ol arman — árqashan da adamnyń qanaty, shabys poezıasy.

Men shahta jumysyna birden qulap túskem joq. Qorqynyshyna, mehnatyna etim úırengennen keıin baryp ony jaqsy kere bastadym. Bul jumys maǵan ár qıyndyǵyn jeńgen saıyn unaı tústi. Bý da adamnyń minez-qulqymen baılanysty bolar. Aldymda qıyndyq tursa, sony jeńgenshe asyǵatyn meniń ádetim. Múmkin, shahta jumysyn jaqsy kerip ketýimniń bir sebebi osynda shyǵar. Óıtkeni: «Ómir úshin kim qoryqpaı maıdanǵa shyǵa alsa, ómir súrýge sonyń qaqy bar»,— dep Gete aıtqandaı, shahter sol ómir úshin kúnde eńbek maıdanyna shyǵady, qaýip-qatermen alysady, sondyqtan bul maıdandaǵy ár jeńisi ony eriksiz súısindiredi, óz kásibin qymbat baǵalaýǵa eriksiz májbúr etedi.

Men osyndaı sezimmen shahtada on bes jyl ken qazdym, burǵyshy bop on bes jyl kek tasty qajadym. Biraq ár eńbektiń eziniń jeńis satysy bar. Instıtýtty syrttan oqyp júrip bitirgennen keıin, men de osy jeńis satysy arqyly joǵary kóterilýdi tilek ettim. Endi mende qur kendi ǵana burǵylaý emes, bóten de arman týdy. Osy arman edi ǵoı meni ınstıtýtqa jetektegen, osy arman endi ınstıtýtty bitirgennen keıin qur burǵyshy bolyp qalýyma jol bermedi.

Baıaǵy tas qapshyqta qalǵan kúnnen bastap, ońtústigindegi kendi qaıtsek qaýipsiz túrde alamyz degen oı mende de týǵan. Bul oıdy oryndaýdyń bir qıyndyǵy bar-dy. Mysqazǵan ken alybynyń ońtústik jaǵy jalpy kenge baı kelgenmen ete sýly, taý jynystary aǵash bekinisinsiz zaboı júrgizýge qaýipti bolatyn. Másele, kúr ǵana bizdiń shahtada emes, osy ońtústik jaqtyń ken qoımasyn túgeldeı jańa jolmen, jańa ádispen alýda edi. Men ınstıtýtta oqyp júrgende de, ony bitirgennen keıin de osy máseleni kóp oıladym. Temekeńmen de, Qaısarmen, taǵy bóten tájirıbeli ınjener, jumysshylarmen de kóp keńestim. Aqyrynda, Mysqazǵannyń ońtústik ken qoımasyn jer astymen emes, jer ústi arqyly alý kerek degen qorytyndyǵa keldim.

Mine, osy aradan baryp, Aqbaıan úshin emes, kendi qalaı alý máselesi jaıynda Áljan ekeýmizdiń aramyzda úlken janjal týdy.

Áljannyń ózime istegen qıanatyn bylaı qoıa turǵanda, ol kúni búginge deıin jurt kózine jaman kórinip kelgen joq. Jalǵanda eń qaýipti adam — ishki syryn jasyra bilgen adam. Bertin kelgen soń ábden uqtym. Áljan da sonyń biri edi. Soǵys kezinde ken berý kerek boldy. Áljan bul mindetti myqtap oryndady. Jurt onyń aıaýsyzdyǵyn, ózgege qysymshyldyǵyn, óndiristiń josparyn oryndaýdy talap etýden týǵan qasıeti dep uqty. Ózi de kıt etse «Otanǵa qazir seniń aýyrǵanyń emes, shahtaǵa túskeniń kerek!» ne bolmasa: «Maıdanda ózindeı qyrshyn jastar qan tógip jatqanda, sen jaýmen alysýdyń ornyna menimen alysqyń keledi. Joq, shyraǵym, ekeýmizdiń patrıottyǵymyz eki túrli: men Otanym úshin, sen óziń úshin eńbek etkiń keledi!» degen sekildi sózdermen jurttyń aýzyn ashtyrmady. Jurt oǵan ne desin? Otan soǵysy sekildi qan qaqsaǵan kezeńde bundaı óz aıtqandaryn oryndata alatyn óndiris komandırleri de kerek edi. Onyń san buzyq qylyǵyn osyndaı jaǵdaılar japty.

Soǵys bitkennen keıingi bes jyldaı Áljanǵa taǵy jurt bata almady. Óıtkeni ol qysyl-taıań soǵys arpalysynda óndiris josparyn jan aıamaı oryndaǵan, halqyna eńbegi sińgen bastyq bolyp shyǵa keldi. Mundaı janǵa kimniń tisi batsyn? Halyqtyń, eńbekshi jurttyń eńbegin, patrıottyq, erligin, óz basynyń paıdasyna jarata biletin adamdar az ba? Sonyń biri osy Áljan edi. Demek, byqsı janǵan ottyń tútini qansha qalqalasań da kórinbeı qalmaıdy. Nashar adamnyń jamandyǵy bir bilinbeı ketpeıdi.

Osy turǵydan alyp qaraǵanda, Áljannyń basyna eki jamandyq týdy. Biri «Qane! Qane! Kendi ber!» dep tek qana kúndelik jospardy oryndaýdyń sońynda júrgende (árıne, kezinde bul ete kerek is edi), ol oılaný, ınjenerlik bilimin óndiristiń keleshegin kórkeıtýge paıdalaný degen qasıetterden aıyryldy.

Ekinshisi: jurtty ózine baǵyndyryp, tek óz aıtqanyn ǵana istetip úırengendikten, mort minezi endi ozbyrlyqqa qaraı keshti. Bir jaman jeri: Áljan óz kemshiligin ózi bilmeıdi. Qandaı is bolsa da jeke basyn dáripteý turǵysynan qaraıtyn boldy. Rýdnıkti «meniń rýdnıgim», jospar oryndalatyn bolsa «men oryndattym» deıtin kúıge ushyrady. Qaıda barsań da onyń «Men! Men! Men!» degen sózderin ǵana estıtin boldyq.

Árıne, mundaı jaǵdaı ózin-ózi baqylaý, óz isine esen berý degendi umyttyrady. Qate basqan aıaǵyńdy durys bastym degizedi.

Shahta partorgi Aqshalov Áljannyń tym quldyrap tómen qulap bara jatqanyn der kezinde-aq sezgen. Ózimen de sóılesken. Biraq oǵan ne isteı alady? Áljan bul ýaqytta rýdnık bastyǵy bop Aqshalovtyń yqpalynan shyǵyp ta ketken.

Mine, osyndaı kezde biz Áljan ekeýmiz ońtústik ken qoımasyn qalaı paıdalaný jóninde betpe-bet kelip aıqasa kettik. Oǵan qaraǵanda meniń bir artyqshylyǵym: keshegi shahter búgin ınjener boldym, Áljan sekildi etken tabystyń tóńireginde qalmaı, qaıtsek jańa tabystarǵa jetemiz degen armanǵa bar aqyl-oıymdy baǵyndyra bildim.

Tehnıkalyq máseleni aıtyp sizderdiń ýaqyttaryńdy almaıyn. Bizdiń ispen shuǵyldanbaǵan adamǵa buryn taqa qyzyqty da bolmas. Qysqasy, osy aıqasta biz birimizdi-birimiz aıaǵan joqpyz. Birimizdi-birimiz qulatamyz dep aıtylmaǵan sóz, qoldanylmaǵan shara qalǵan joq. Tek ol bul máselege ez basynyn. abyroıyn saqtap qalý turǵysynan qarasa, men óndiristiń paıdaly jaǵynan keldim. Aqyrynda durys qoıylǵan is jeńip shyqty. Mysqazǵan ońtústik ken qoımasy ústindegi taý jynystarynan arshyp, jer betinen ashyq túrde paıdalanýǵa arnaýly tres ashyldy. Bul treske meni bastyq etip bekitti. Janymdy aıamaı jumys istedim. Az ýaqytta bizdiń tres úlken óndiris ornyna aınaldy. Mysqazǵan keniniń alpys prosentin biz beretin boldyq. Ótken jyly osy eńbegim úshin, elý jasqa tolýymmen baılanysty, maǵan Sosıalısik Eńbek Eri ataǵyn berdi. Biraq men býǵan mastanǵan joqpyn. «Aıaz, álińdi, qumyrsqa, jolyńdy bil» degendegi jaı qatardaǵy shahterden shyqqanymdy esten shyǵarmadym. Osydan shyǵar, burynǵy serikterimniń birde biri menen aıyrylyp ketken joq. Baıqaımyn ózge jumysshylar da meni ózderindeı jumysshy sanap, bóten bastyqtarynan góri maǵan jaqyn júredi. Jyly tartyp turady. Jalpy alǵanda baǵym janyp, abyroıym óse túskendeı. Átteń, ne kerek, osyndaı kezimde jubaıym Tatána qaıtys bolyp kóńilimdi qaıǵy basty...

Biz tres bolyp bólingennen keıin men Áljanmen anda-sanda májiliste kezdeskenim bolmasa, tipti qarym-qatynasymdy úzgem (onyń rýdnıgi de treske aınalǵan).

Tek oqta-tekte «Áljannyń aýrýy burynǵydan da asqynyp ketti. Eshkimdi tyńdamaıdy. Ózi — bı, ózi — qoja. Tek eski qadiri men jospardy oryndaýdyń arqasynda ǵana júr. Jáne onyń ústine ishetin bolypty» degen sózderdi estip qoıatynmyn. Bul qańqý sózdiń aıaǵy túbi bir jamandyqqa aparyp soǵatynyn sezetinmin. Jamandyq bir bastalmasyn, ol taýdan domalaǵan jumyr tas tárizdi, jeter jerine jetpeı toqtamaıdy. Meniń qaýiptenýim bos emes eken. Bir kúni «Áljan ornynan alynyp, Qaraǵandy mańyndaǵy bir rýdnıkke qatardaǵy ınjener bolyp ketipti» degen habar estildi. Endi bir aıdaı ótkennen keıin, «Áljan men Aqbaıan ajyrasypty. Jurt kózine «balamyz bolmaǵan soń aıyryldyq» deıtin kórinedi. Al negizgi sebebi — Aqbaıan oǵan qosylǵanda tek dárejesine qyzyǵyp qosylǵan eken. Endi Áljan jaı ınjener bolyp qalǵannan keıin, onymen turǵysy kelmepti. Árıne, ondaı sulý áıel áli de bolsa bir qaltaly baıdy tabady ǵoı» degen sýyq, habar dúńk ete qalǵan. Bátımanyń da: «Eger shyn súıip qosylǵan bolsam, men búıtpes edim»,— deýi de, osyndaı jaıdan tárizdi.

Men Áljandy tabalaǵan joqpyn. Ol jas janymdy bir kezde otqa qandaı salsa da, basyna týǵan kún Áljannan da asqan qasyma bermesin dedim. Biraq Aqbaıandy jurttyń aıtqan qańqý sózine qımadym. Tipti sengim kelmedi. Óıtkeni Aqbaıan meniń júregimde sol baıaǵy qolym jetpes altyn qus qalpynda qalǵan-dy. Eger aırylysý Aqbaıannan shyqqan bolsa, onyń sebebi basqada dedim men ishimnen.

Sóıtip júrgende men onymen kezdestim. Ózderińe belgili, biz kól basyndaǵy kafeterııde otyrǵanda Bátımany bir jigit shaqyryp ketti ǵoı. Mine, biz sodan keıin kezdestik. Bátıma ketken soń, janyndaǵy dýdar bas jigitke Aqbaıan birdeme dep qoshtasty da, meniń qasyma keldi. Tatána qaıtys bolǵan kezde, ezi kelip kóńil aıtyp shyqqan. Qaıǵyly adam mundaıda bótenge kóńil bóledi me, onyń túrine de jóndep nazar aýdarǵan joq edim. Al qazir... Qyryqqa kelip, erinen aırylyp qaıǵy júdetken jan sekildi emes, baıaǵy ózim kórgen Aqbaıanym! Tek kóz aldyndaǵy ýaq ájimderi sál kóbeıe túsken tárizdi. Biraq symbatty denesiniń jumyr jerleri tolyǵa, beli burynǵysynan da qynalyp, ústindegi aq kóıleginiń gúlindeı, tús sıpaty gúl-gúl jaınaıdy. Qasiretten góri baqyt jeńgen jandaı.

«Eger jas kezinde súıgen qyzyń, óziniń sulýlyǵyn saqtaı bilse, oǵan degen mahabbatyń qoıanshyq aýrý sekildi, kórgen saıyn búkil jan sezimińdi bılep áketedi» degen sózdi oqyǵanym bar bir kitapta. Bul sóz dál maǵan arnap aıtylǵan tárizdi. Aqbaıan júregime qansha aýyr jara salsa da, ony kórgen saıyn, ózimdi-ózim ustaı almaı qalam. Kenet jel soǵyp tolqyndana jónelgen tynysh jatqan kól betińdeı júrek túbindegi bir sezimder oınaı jóneledi. Tek meniń qolymnan keleri — sol ishtegi tolqyndy syrtqa shyǵarmaýǵa tyrysý. Bul meniń qolymnan keıde keledi, keıde kelmeıdi. Bu joly da osyndaı halge ushyradym. Osydan keıin ábden jaýyr bolsa da, uly Pýshkınshe «Mahabbat jasqa qaramaıdy» degen qanatty sózin qalaı esińe túsirmessiń!

Rasynda, bir súıgen adamyńdy máńgi súıýge bolady ma? Bolady desek, onda búkil álemge taraǵan «Eń birinshi mahabbat» degen sóz qaıdan shyqqan? Bul sózdiń ózi birinshi mahabbattan keıin basqa da mahabbat bolady degen maǵynany aıtpaı ma? Budan mahabbattyń da adamnyń jek kórý, unatý, unatpaý sekildi ózgerip turatyn sezim kategorıasyna jatady degen qorytyndy shyqpaı ma? Eger Romeo men Djýletta, Qozy Kórpesh pen Baıan sulý jas kezderinde ajal tappaı, taǵdyr jazyp qosylǵan bolsa, olar birin-biri máńgi súıip ete alar ma edi?

Menińshe, bir súıgen adamyńdy máńgi súıip ótýge bolady. Bul mahabbattyń kúshinen ǵana emes, adamnyń minez-qulqynyń turaqtylyǵymen baılanysty. Kóringen ushqynnan jalt etip tez tutanatyn jandar da az kezdespeıdi. Bunymen qatar, bir súıgen adamǵa degen sezimi boıyna jazylǵan máńgi jazylmas kesel tárizdi ómir-baqı ózimen birge alyp júretin kisiler de kóp. Ózi qartaısa da, mahabbaty qartaımaıtyndar. Mundaı adamdardy men arheologtarǵa uqsatam. Bir kezde osyndaı kórkem músinder bolǵanyn adamzat esine saqtasyn dep olar eshkimge keregi joq kóne eskertkishterdiń qaldyǵyn mýzeılerge únemi jınap júredi ǵoı. Maǵan keı ǵashyqtar da osy arheologtarǵa uqsaıdy. Múmkin onyń bir kezdegi ystyq júregi áldeqashan sóngen de bolar, múmkin ol súıgen sulý qyz da qazir kóne betin ájim basqan kempirge aınalǵan shyǵar, biraq ol júreginde eń aqyrǵy saǵatyna deıin sol bir kezdegi jalyndy mahabbattyń qyzýyn saqtaýǵa tyrysady. Óıtkeni ózi kári bolǵanmen mahabbat qashan da bolsa jas. Ol adamzatqa sol jas qalpynda máńgi qalýy kerek. Sóıtken kúnde ǵapa bolashaq urpaqqa da ol uly dinge aınalady. Adamzattyń buzylýyna jol bermeıdi. Mahabbat joq jerde bolashaq ta joq, adam onda ıdealsyz ańǵa aınalady.

Men bul joly da ózimdi-ózim ustaı almadym. İshtegi tolqý betimnen de saz berdi me, janyma kelip otyrǵan Aqbaıan maǵan kúlimsireı qarady.

— Hal-jaıyń qalaı, Sabyr?

— Shúkir. Óziń de amansyń ba?— Kenet boıymdy bir jalyn sharpyp ketkendeı boldy,—jańaǵy janyńdaǵy jigitiń kim?

— Magazın dırektory. Mashınasymen kól jaǵasyna kele jatyr eken, birge keldim. Ony nege suradyń?— Aqbaıan kenet sylq-sylq kúldi.— Meni áli de qyzǵanasyń ba?

— Qyzǵanam dep aıtqan joq sekildi edim ǵoı...

— Jasyrmaı-aq qoı, ózim de bilemin. Sen jasyrsań da, men aıtaıyn... Men seni áli de qyzǵanam...

«Mine jańalyq! Bul — Aqbaıannan kútpegen sózim. Aıaǵy qaıda aparyp soǵar eken?»

— Sirá, meniń sózime senbegendeı túriń bar ǵoı? Joq, shynym, men seni jıyrma jyldaı qyzǵanyp keldim. Tatánadan da qyzǵandym, Temirbekten de, Qaısardan da, jańaǵy janyńdaǵy otyrǵan kelinshekten de qyzǵanam.

Álgi jalyn endi júregimdi qattyraq sharpyp ketkendeı boldy. Jalǵanda óz kúshine ózi sengen sulý áıeldiń birden syryn asha sóılegen sózinen qıyn syn joq eken. Men ózimdi aýǵa túsken balyqtaı sezindim. Qalaı bulqynsam da qutyla almaıtynymdy bilemin. Jáne qutylǵym da kelmeıdi. Janymda otyrǵan altyn quspen birge mahabbat meni de óziniń altyn toryna shyrmaı túsýin tileımin. Áıtse de, uzaq jylǵy kúıiktiń jan kúıdirgen zardaby áli óshe qoımaǵan eken, uzaq jyldar boıy maǵan kóz qyryn salmaı kelgen Aqbaıannyń kenet bylaı sóıleýi maǵan bir jalǵan sezimdi ańǵartqan sekildi. Kóńilim kenet ses alyp, endi oǵan senimsizdene qaradym. Aqbaıannyń birden bylaı tikeleı sóıleýine ne sebep? Men biletin Aqbaıan qamys arasyndaǵy tunǵan qara sý tárizdi, op-ońaı syryn sezdire qoımasa kerek edi! Ol meniń ne oılap otyrǵanymdy aıtpaı bilgendeı:

— Jıyrma jyl úndemeı kelgen Aqbaıannyń bunysy nesi dep tańdanyp otyrsyń ba? Álde men Áljanǵa qosylyp jıyrma jylymnyń bos ótkenine qapa jep senen keshirim suraǵaly keldi deısiń be? Ótken ómir ótti. Ony endi qaıtyp oralta almaısyń... Tek jer astynda qamalǵan asaý bulaq tasty jaryp bir kúni jasyl dalany kóredi. «Oı túbinde jatqan sóz, sher tolqyta shyǵady» degendeı, jıyrma jyl saqtalyp kelgen asyl syrymdy ashqanyma aıyp etpe...

Men Aqbaıannyń sózine bu joly múltiksiz sendim. Senbeske sebebim de joq edi. «Aqbaıandaı ózim de, mine, Jıyrma jyldan astam osy bir júrek aýrýyn eshkimge bildirmeı saqtap kelgen joqpyn ba? Bir kezde janyndaı jaqsy kórgen súıgen jardyń jıyrma jyl sol sezimin saqtap júrmedi deýge qandaı kúmánim bar? ıyǵyma qonǵaly turǵan altyn qus taǵy ushyp ketýi múmkin. Aqbaıan sekildi jandar tek kúmánsiz, móldir taza mahabbatty ǵana baǵalaı alady.

Osyndaı oıǵa kelsem de men odan:

— Áljannan nege aıyryldyń?—dep suradym.

Suraǵymnyń orynsyz ekenin ózim de uqtym, biraq soń uqtym. Degenmen, Aqbaıan renjigen joq, tomsara otyryp jaýap berdi.

— Jurt aıtyp júrgen sózdi, árıne, sen de estigen bolarsyń... Biraq, sen oǵan senbe... Senýge qaqyń joq. Ózge bilmegenmen, meni Sabyr bilýge tıisti.

Jıyrma jyl júrekke qadalǵan shanshý bu joly da aýyrtpaı qoımady.

— Iá, bir kezde biletin edim. Odan beri kóp jyl etti ǵoı.

— Kóp jyl emes. Maǵan máńgi bitpes talaı ǵasyr ótken sekildi. Biraq, Sabyr, sen qate oılama, Áljannan saǵan degen qaıǵym jeńip aıyrylǵan joqpyn. Qolmen istegendi moıynmen kóterý kerek, ózim erim dep qosylǵannan keıin, onyń qandaı kúıine bolsa qaraıtyn edim... Tek oǵan erip kete almaıtyn jaǵdaıym boldy.

— Qandaı jaǵdaı?

— Qudaı meniń saǵan etken opasyzdyǵymnyń jazasyn tartqyzdy ǵoı. Áljanǵa men bala taýyp bere almadym. Al onyń menen basqa áıeli men balasy bar.

— Aqbaıan, sen ne aıtyp otyrsyń?!

— Ózime aýyr tıse de, shyndyqty aıtyp otyrmyn. Bala tappaıtynyma kózi jetkennen keıin, Áljan osyndaǵy óziniń qaramaǵynda qyzmet isteıtin bir qyzben kóńil qosypty. Ol qyz Áljannan eki qabat bolady. Qyzmetimnen alyp tastar dep qoryqqan Áljan qyzdy Qaraǵandy janyndaǵy Ýspen rýdnıgine kóshiredi. Onda Áljannyń týysqandary bar. Munda ornynan alynǵannan keıin, ózi de sol Ýspenge surandy. Jas qatyny men bes jasar balasynyń janyna barǵysy keldi. Al men balasyz báıbishe bolyp onyń sońynan erýdi ózime ar kórdim. Qalaı oılasaq, olaı oıla, bizdiń aıyrylý sebebimiz osy...

Men endi Aqbaıandy aıap kettim. Áljannyń nashar adam ekenine eń alǵashqy kezdesýden-aq ábden kózim jetken. Biraq dál mundaı jeksuryn qylyq shyǵady dep oılaǵan joq edim. Aqbaıandy aldaý!.. Bul meniń tipti mıyma kiretin qylyq emes. Aqbaıannyń sol arada bar kúnásin keshirdim. Turpaıy suraǵymmen onyń júrek jarasynyń aýzyn tyrnap ashyp, onysyz da kúıip júrgen janyn aýyrtqanyma óte qysyldym.

— Keshir meni, Aqbaıan,— dedim suraǵymnyń aýyr bolǵanyn moıyndap.

— Oqasy joq,— dedi ol,— jurttyń bári kóringenniń syryn qaıdan bile bilsin... Seniń de kópshilik sengen ósekke senbeýge qaqyń joq,— ol endi júdeı kúldi,— arada jıyrma jyl ótip ketti ǵoı...

Joq, asaý júrek talaı órtengen, arada etken jıyrma jyl endi maǵan jıyrma kúndeı kóringen joq. Aqbaıan ekeýmiz aramyzdaǵy mahabbat dál sol jas qalpymyzdaǵydaı elestedi. Tek alǵashqy kezdesýimiz ben osy kezdesýimizdiń arasy jıyrma jylǵa sozylǵan sekildi. Al ol jıyrma jyl Aqbaıan sonshama uzaq kútkizip jańa ǵana qasyma kelgen syndy kóringendikten, bir uzaq sozylǵan túske uqsaıdy. Aqbaıanymnyń, altyn qusymnyń, qaıta oralýy rasynda da maǵan tek túste ǵana kezdesetin baqyttan aınyǵan joq. Qazirgim — tús, tek óńime aınalsyn dep men Aqbaıanǵa álsin-álsin qýana qaraı berdim. O da menen kózin alar emes. Óz baqytyna ózi senbeı otyrǵan tárizdi. Tek álden ýaqytta baryp Aqbaıan:

— Jurttyń bári bizge qaraı qalypty,— dedi eki kózi ottaı jaınap,— júrshi, dalaǵa shyǵyp keteıik...

Biz dalaǵa shyǵyp kettik. Osydan jıyrma jyl burynǵymyzdaı jupar ańqyp jasyl tókken jas baqshanyń arasyna baryp otyrdyq. Dál sonaý bir jıyrma jyl buryn soqqan samal jel qaıtadan baıaý esip betimizden súıdi. Dál sondaǵydaı biz birimizdiń-birimiz qolymyzdan ustadyq. Bári dál sol keshtegideı: júrektiń soǵýy da, qara kózderdiń kúlimdeýi de... Búgingi baqytymyz da sol kúngi baqytymyz syndy. Tek bizdiń qýanyshymyzdy buzar Áljan ǵana joq.

Osylaı bir aı kezdesip júrip, endi birjolata qosylmaq boldyq. Aqbaıan alǵashqy ret maǵan úıine kelýge ruqsat etti.

Al sol úıine kelgen kúnniń nátıjesi, mine, mynaý — men aýrýhanada jatyrmyn.

Bátıma: «Men óıtpes edim!» deıdi. Aıtýǵa jeńil. Eger Aqbaıannyń ornynda Bátıma bolsa qaıter edi? Jurt, árıne, Aqbaıandy Áljannyń basynan baǵy taıǵan soń aıyryldy deıdi. Bu sózge jurttyń bári de sendi. Tek men ǵana senbedim. Aqbaıandy jaqsy kórgen júregim, «olaı bolýy múmkin emes» dep birden kesip aıtty. Kezinde durys kúmándanǵan eken. Biraq buny Bátıma uǵar ma? Taǵy Bátıma? Aqbaıanmen aýzyma qatar túsedi de otyrady. Bul nelikten?

Bir jaýabyn osydan biler me ekenmin degendeı, qolymdy júrek tusyna qoıamyn. Joq, esh habar joq tárizdi. Júrek, shirkin, sol áli aıyqpaǵan qalpynda baıaý soǵady. Úıge aq halat kıgen Qaısar kirdi. Ony kórip qýanyp qaldym. Birdemeni sheshe almaı qınalǵanyńda, ne bolmasa jol taba almaı sasqanyńda Qaısardan artyq, aqylshy joq. Ol qandaı máseleni bolsa da, betiń bar, júziń bar demeıdi, túp tamyrynan qopara sheshedi. «Pyshaqtan qoryqqan aýrýynan jazyla almaıdy, shyndyqtan qoryqqan júrek keselinen qutyla almaıdy» deıdi ol. Jaıshylyqta Qaısar aq jarqyn, qaıdaǵy joq qýlyqty, keıde tipti uıqaspaıtyn ótirik bolsa da aıtyp, adamnyń kóńilin asha keledi. Bu joly olaı bolmaı shyqty. Esikten kirgen betinen-aq birdemege ashýlanyp kelgenin ańǵardym. Júzi kúreńdenip, qabaǵy túksıip ketipti.

Hal-jaıymdy sál selqostaý surap bolǵan soń, ol maǵan tikeleı qarap, kelgen sharýasyna kiristi.

— Sabyr,— dedi ol,— ekeýimiz kópten beri joldasyńyz. Eger birdeme surasam, aıtasyń ba?

— Ekeýmizdiń aramyzda aıtylmaǵan birdeme qalyp pa edi? Sura aıtaıyn.

— Surasam, osy Áljannyń qatyny Aqbaıanda seniń ne sharýań bar? Jıyrma jyl otasqan erine opa bermegende, saǵan opa beredi dep júrsiń be?— Aqbaıannyń syryn bul qaıdan bilsin. Men sezin tyńdap bolaıyn dep úndegem joq. Ol oıyn aıaǵyna deıin jasyrǵysy kelmeı,— buryn jurt seni sol áıelmen kórdik dep júrgenderinde, ushy-qıyry joq kók aspanda ushyp júrgen qustar da kezdesedi, adam men adam taý emes, jaı ásheıin kezdesip qalatyn shyǵar deýshi edim,— dedi,— al búgin, seni sol áıeldiń esiginiń aldyndaǵy alańda kóıleksheń talyp jatqan jerińnen balalar kórip «jedel járdemge» telefon soǵypty degendi estigenimde...

Júregim sý ete qaldy.

— Qaı jerde deısiń?—dedim daýysym Dirildeı shyǵyp.

— Qaı jerden ne? Araq ishpeıtin ediń ǵoı... Álde umytyp qaldyń ba? Aqbaıan sulýdyń esiginiń aldyńdaǵy alańda qulapsyń ǵoı. Tipti páteriniń qońyraýyn soǵýǵa da úlgermegendeısiń. Álde soqqan da shyǵarsyń, biraq ol úıde bolmaǵan kórinedi. Seni Bátıma «jeńil járdem» mashınasymen alyp ketpekshi bolyp jatqanda ǵana Aqbaıan dúkennen kelipti...

«Dúkennen kelgeni qalaı? Bulardyń meni esik aldyndaǵy alańnan taýyp aldyq degenderi ne sumdyq? Sol kúndegi tamasha mezet meniń kóz aldymda áli turǵan joq pa? Kenet Bátımanyń: «Penjegińizdi Aqbaıan jeńgeıdiń úıinen aldym» degen sózi, lázzat ústinde qaıtys bolyp ketken qyzmetkerdiń denesin, qoryqqan áıeldiń esik aldyna shyǵaryp tastaǵany jaıynda aıtqanyn endi túsindim. Júregim oınaı jóneldi. «Rasymen, tastaǵany ma? Onysy nesi? Ólip ketsem qaıtedi? Bul netken sumdyq? Qoryqsa da, dárigerge telefon soqpaı ma? Eń bolmasa eski dostyǵy úshin sóıtpeı me?»

Qaısar maǵan burylmastan, sol terezege qaraǵan kúıinde:

— Eger ol áıelde kóńiliń bolatyn bolsa, men ondaı bozbalalyǵyńdy keshpeımin. Jas emessiń, saǵan ózińdi kútetin, syılaıtyn Bátıma sekildi adam kerek. Al Aqbaıan tárizdi qyryqqa kelse de, kóńiliniń jeli basylmaǵan sulý seniń teńiń emes. Ol ana ýnıvermag dırektory Maǵazumovtarǵa laıyq. Ońbaǵan, búldirshindeı áıeli men eki balasyna qaramaı, on kúndeı Aqbaıanmen joǵalyp ketip, keshe ǵana kelipti!

Júregim burynǵydan beter alasura bastady. Áneýgúngiden beri qoly tımegeni de sol eken ǵoı! Meni esik aldyndaǵy alańǵa shyǵaryp tastaýynyń da sebebin endi túsindim. Úıinen ýnıvermag dırektory bóten erkekti alyp ketkenin bilmesin degen ǵoı.

— Eger men deseń...— Qaısardyń úni bir túrli alystan estildi. Kenet ol burylyp maǵan qaraǵan bolýy kerek, meniń túrimdi kórip shoshyp ketti ǵoı deımin,— oıbaı-aý, sen óziń ketip bara jatyrsyń ǵoı,— degen qobaljyǵan daýysyn estidim.

Ar jaǵynda ne bolǵanymdy ózim de bilmeımin. Esim kirip, kózimdi ashqanda kórgenim, qolynda denege dári jiberetin shanyshqysy bar, betime úńile qaraǵan Bátıma men aıaq jaǵymda aq oramalmen mańdaı terin súrtip turǵan Qaısar boldy.

— Oıpyrmaı, batyrym-aı... Záremizdi aldyń ǵoı...— Ol burshaqtap shyqqan mańdaı terin oramalymen taǵy súrtti.— Mundaıyńdy bilgende...

«Iapyrmaý, bul sonaý tas qapshyqta alatyn ajaldaı sý alqymymyzǵa taıaǵanda da qaljyńyn tastamaǵan Qaısar ma?..» Eki erni kezerip, bop-boz bop ketipti. Joldas bolsań, osyndaı bol!

Men Qaısardy aıap kettim, onyń kóńilin jubatqym kelip:

— Bárine de ózim aıyptymyn,— dedim qysyla kúlimsiregen ısharat kórsetip.

— Sabyr aǵaı, kóp sóıleı bermeńiz,— dedi Bátıma maǵan kúlimsireı qarap,— azyraq talmaýsyrap kettińiz. Qazir bálendeı qorqynysh joq...

— Jaqsy, qaryndasym...

X

On shaqty kúnnen keıin shyn aıyǵa bastadym. Qaıtadan konsılıým shaqyrylyp, júrek aýrýymnyń dál emin tapqan-dy. Múmkin sodan da bolar. Degenmen, meniń bulaı kenet kóterile túsýime bóten de sebep bardy. Jıyrma jyl aqyl-oıyma, jan sezimime maza bermegen altyn qus keselinen múldem aıyrylǵandaımyn. Altyn qus armanynyń ornyna qansha jylasań da qaıta oralmas bir kúıiktiń ókinishi ǵana qalǵandaı. Úmit emes, bul — ókinish. Tez jazylýyma bu da sebep tárizdi.

Demek, óz júregime ózim kúmán keltirgendeı de bolamyn. «Bitpeıtin qýanysh, óshpeıtin qaıǵy joq» degen osy eken-aý deımin. Endi Aqbaıannan góri, Bátıma jaıyn kóbirek oılaǵym keledi. Kóbirek oılaımyn da, biraq oı qurǵyr alysqa bara almaıdy. Naǵyz bir órisi tar tusaýly jylqy tárizdimin. Sekeń-sekeń etemin de, ári-beriden soń toqtaı qalamyn. Qıalym taıyzdanyp, jaı ásheıin maltýǵa kirisem. Aqbaıan degende alyp-ushyp, teńizdeı tolqıtyn shirkin kóńil endi tipti lepirmeıdi. Osyndaı máre-sáre bolyp júrgenimde bir kúni Qaısar taǵy keldi. Ol bul joly da jaı kelgen joq eken, janymnyń jarasynyń aýzyn tyrnaı kelipti.

Shahta jaıynda ári-beri áńgime shertip otyrdy da, kenet:

— Búgin Aqbaıandy kórdim,—- dedi. Etimdi bireý shymshyp alǵandaı dir ete qaldym, biraq úndemedim. Qýanarymdy da, ashýlanarymdy da bilmedim. Aqbaıannyń anandaı qylyǵynan keıin, myń jerden ǵashyq bolsań da, oǵan degen júrek jylyr ma? Joq, jylýǵa tıisti emes. Jylymaıdy da. Ol maǵan endi máńgi bitken adam. Áıtse de... Jıyrma jyldan astam atyn kókiregime tumar etip taqqandyǵymnan ba, Aqbaıan degen sóz qulaǵyma qubyjyq bolyp estilmedi.

— Ózi de ábden júdep bitipti... Túrin kórgenimde shoshyp kettim,— dedi meniń úndemesimdi bilgennen keıin, Qaısar sózdi taǵy da ózi bastap,— uzaq áńgimelestim... Sonaý senen aıyrylǵan kúnnen bastap qapa shegýmen bolypty. Seni shyn jaqsy kóredi eken, men oǵan endi ábden sendim.

Qaısardyń minezi ózime málim. Bireýdi keketse de, osylaı aıaǵansyp sóıleıtin ádeti bar. Bu joly da sol minezine salyp otyr. Biraq qazirgi meniń jaǵdaıym oınaıtyn jaǵdaı ma, betine renjı qaradym.

— Áıteýir, qaljyńyń qalmaıdy.

— Qaıdaǵy qaljyń? Shynyn aıtyp otyrmyn...

— Shyny — eger adam ajal ústinde jatqanynda dalaǵa shyǵaryp tastaý bolsa, ondaı shyndyqtan men aýlaq.

— Onyń da janyn jegideı jep júrgen sol qylyǵy ekeni sózsiz... «Mahabbattan kúıip-janyp bara jatyrmyn» dep otyrǵan Aqbaıan joq. Kúıip-janyp bara jatsa, bar pále ishinde shyǵar. Al syrtyna shyǵyp turǵan qaıǵy — sol qylyǵynan týǵan... «Sasyp qaldym, ne istegenimdi ózim sońynan baryp bir-aq bildim. Qolymnan kelgen járdemimdi jasap, dáriger shaqyraıyn dep júgirip úıge kelsem, «jedel járdem» de jetip qalǵan eken» dep «Ah!» urady. Mundaı jaǵdaı bolýy múmkin ǵoı... Sasqan úırek artymen súńgıdi, úıinde dyrdaı dırektordy óltirip alý ár kimge de jeńil tımese kerek-ti...

— Sonda Aqbaıannyń qylyǵyn aqtap otyrsyń ba óziń?

— Bolǵan jaǵdaıdy túsindirý — qylmysty aqtaý emes! Árıne, Aqbaıannyń qylyǵy — adam keshirerlik qylyq emes.

— Báse!

— Biraq sol qylyǵynan óziniń jer bolyp júrgenin aıtamyn. Onyń bul qınalýynyń túbinde seni jas kezinen jaqsy kórý bar. Sondyqtan da ol óz kúnásinen ózi kúıinedi. Qylmysy janyn bir jese, seniń betińe qararǵa uıaty jibermeı janyn eki jeıdi. Mundaı qınalý Aqbaıannyń, árıne, múldem quryp ketken adam emes ekenin kórsetedi. Adamnyń aıyby adasqany emes, adasqanyn moıyndamaý. Aqbaıan adasqanyn moınyna alyp otyr ǵoı. Men sony aıtam...

— Sonda... Maǵan Aqbaıanmen qaıtadan til tap demeksiń be? Mundaı sózge qalaı aýzyń barady?!

Qaısar kenet yrjıa kúldi.

— Bizdiń elde Jaýbasar degen túıeshi bolǵan. Jaýbasardyń inisi Kópjasar degen edi. Kópjasar qyryqqa jetkenshe úılene almaı kelipti. Jaratylǵaly kim kóringenniń esiginde júrgen malaıǵa qandaı adam qyzyn bersin. Sol Kópjasarǵa baıy ólgen bir jesir áıeldiń kózi túsipti. Toı jasap qosylmaqshy bolypty. Jesir áıeldiń tórkini, sirá, belgili tuqym bolýy kerek, toıǵa daıyndalyp jatqanda, kúndiz-túni túıe baǵyp, kileń qumaıtty, bozdy sýsyz jerde júrip, eki qoly birdeı kústenip, taram-taram bop jarylyp ketken Jaýbasarǵa áıeli: «Erteń qudalaryń keledi. Jalǵyz iniń úılengeli jatyr, má, qoldaryńdy ádemilep turyp jý!»—deıdi qara sabyndy berip. Jaýbasar jýyna bastapty. Ómir boıy sabyn kórmegen, kústenip, jarylyp ketken qoldary qara sabyn tıgende shydatsyn ba, janyn qoıarǵa jer tappaǵan Jaýbasar qolyna sý quıyp turǵan qatynyna: «Kópjasar emes, naǵyz bir men úılenetindeı, qolymdy sabyndatyp jýǵyzatyndaı, mende ne ákeńniń quny bar edi!» degen eken. Sol aıtqandaı, Aqbaıandy unatqan óziń, úılenetin men emes, taǵy sensin, aralaryńdy qalaı sheshseń solaı shesh.

Qaısarǵa ashýlanarymdy da, ashýlanbasymdy da bilmedim. Tek, Aqbaıandy nege munsha aıaı qalǵanyna tan qaldym. Qaısardy qansha jaqsy kergenmen, Aqbaıanǵa dep qatqan júrek tipti jibir emes. Biz endi bul áńgimeni doǵaryp, qaıtadan shahta jaıyna kóshtik. Ári-beri sóıleskennen keıin Qaısar úıine ketti. Jalǵyz qalǵasyn oıy qurǵyr qaıtadan Aqbaıanǵa kóshti.

Qaısardyń aıtqandaryn tarazyǵa salyp kórdim, biraq jezdi qansha altyn bolsa eken degenmen, altyn bolady ma? Aqbaıan da maǵan endi sol qunsyz jezdiń biri tárizdene berdi. Tek Sadyq esime túsip ketse ǵana osyndaı opasyz jan esil erdiń qaryndasy bolyp jaratylǵanyna ishim kúıedi. Sadyqqa endi Aqbaıan emes, Bátıma sekildi jandy qaryndastyqqa laıyq degen oıǵa kelem...

Men qaıtadan kózimdi jumam. Ondaǵym—taǵy da oı teńizine shomý. Eger qaıǵyly janyma oıym serik bol¬masa ne ister edim? Japadan-jalǵyz otyryp, janymdy qoıarǵa jer tappas edim. Oıshyl etip jaratqanyńa qudaıǵa shúkir. Oı — meniń etken ómirimniń aınasy, bolashaq ómirimniń qanaty. Oǵan qansha berilsem de, jalyqpaımyn. Tipti berilgen saıyn shabyttana túsem. Ótken-ketkendi tarazyǵa sap, oz qylyǵyma, óz isterime úkim aıtamyn. Bolashaqta ondaı qateler istemeýge ant etemin.

Oılaı berseń, ótken kúnniń ózi bir ertegi emes pe? Sol ertegi meni taǵy óziniń tańǵajaıyp qyzyǵyna erite jóneldi. Taǵy da ótken kúnder kóz aldymnan dál jas kezimdegideı elesteı berdi...

Bizdiń býynnyń basynan qandaı qıyndyq ótpedi! Aýyr óndiristi órkendetýdegi joqshylyq ta, aýyl sharýashylyǵyn kolhozdastyrýdaǵy qıyndyq pen túsinbeýshilik te. Kóz aldymnan áli ketpeıdi. Mysqazǵanǵa qaraı sonaý Torǵaı, Esil, Batpandala boıynan ash-jalańash shubyrǵan el. Qańyrap bos qalǵan qystaý, aýyl. Al Otan soǵysy halyqqa qandaı qıyndyqqa tústi! Áıtse de, sol qıyndyqpen jasaǵan aýyr óndiris pen ash-jalańash júrip uıymdastyrylǵan, jalpylaı birlestirilgen aýyl sharýashylyǵynyń kúshi arqyly biz qan maıdanda jeńip shyqtyq qoı. Bul — partıamyzdyń túpki saıasatynyń durys ekenin kórsetpeı me? Árıne, kórsetedi. Biraq men keıde eger Lenın bir jıyrma jyl tiri tursa qaıter edik dep oılaımyn? Joq, Lenın áli bir jıyrma jyl tiri bolǵanda, árıne, bul jeńistiń bárine de biz jeter edik. Oǵan men tıtteı de shek keltirmeımin, biraq bul jeńisterdiń bári de bizge sál jeńildeý túser edi. Átteń, átteń, uly kósem, erte kettiń!.. Lenınniń aty aýzyma tússe, maǵan taǵy bir oı keledi. Ol oı: Lenınniń býyny Uly Oktábr revolúsıasyn ornatsa, Uly Otan soǵysynyń aýyrtpalyǵyn negizinde arqalap shyqqan bizdiń býyn — Uly Oktábr shuǵylasynda týǵan jastar býyny. Lenın áke bolsa, biz balasymyz. Biraq bizdiń aramyzda, áke men bala arasynda, esh qaıshylyq bolǵan emes. Bizdiń bar armanymyz halqyn uly jeńiske jetkizgen sol ákelerimizdiń jolyn adal ustap, solardyń ósıetin jan-tánimizben adal oryndaý bolatyn. Sonyń arqasynda ǵana Uly Otan soǵysynda jeńip shyqtyq. Áke joly bizdiń patrıottyq sezimimizdi shynyqtyra tústi. Otan, halyq degen uǵymdardy kókiregimizge tumar etip taǵýǵa bolar járdem berdi. Al qazir she? Jalpy jastar áke jolyn myqty ustaǵanmen, shyǵyp jatqan keıbir kıno, kórkem ádebıet týyndylaryna qaraǵanda, áke men bala, urpaqtar arasynda qaıshylyqtar seziletin tárizdi. Jas býyn bizdiń isimizge qanaǵattanbaıtyndaı qandaı sebebi bar? Zamanymyzdyń bar aýyrtpalyǵyn biz arqalaǵan joqpyz ba? Ajalǵa keýdemizdi qarsy ashyp, qan qumar Gıtler basqynshylaryn jeńip, jas urpaǵymyzdyń keleshegin, Otanymyzdyń táýelsizdigin biz saqtap qalǵan joqpyz ba? Onda bizge qoıar qandaı aıyby bar? Álde jeke adamǵa baǵynýshylyq áreketinen shyǵa almaı, ózderińniń rýhanı, sana-sezim baılyqtaryńdy keńinen paıdalana almadyńdar degendi aıtpaq pa? Oı-pikirlerińdi ashyq jaıyp, sana-sezimderińdi erkin órbitýdiń ornyna, jeke adamǵa baǵynýdan týǵan saıasattyń arqasynda, keıde tar túsinikte ǵana qalyptastyńdar demek pe? Árıne, mundaı jaǵdaı da boldy. Biraq sol jeke adamǵa baǵynýdyń qate ekenin ashqan biz ózimiz emespiz be? Qatesin joıa bilgen ákege aıyp taǵýǵa bola ma? Álde áke men bala arasyndaǵy qaıshylyqtar — ósý qaıshylyqtary ma? Solaı tárizdi. Áke men bala, urpaqtar men urpaqtar arasynda ósý qaıshylyqtary kezdespegen jerde, qandaı qoǵamdy alsaq ta, alǵa basa almas edi. Tek bul qaıshylyqtar birin-biri joıatyn qarama-qarsy shyǵar qaıshylyqtar emes. Birin-biri tolyqtyratyn, áke jolyn bolashaq urpaqtar kórkeıte túsýine múmkinshilik beretin ósý qaıshylyqtary. Bul — komýnızmniń tabıǵı qasıeti.

Demek, jas urpaqty tárbıeleýde soǵystan keıingi jyldarda bizden azdaǵan qatelik ketken tárizdi. Soǵystan kúızelgen sharýashylyǵymyzdy jóndeımiz dep júrip, jastardyń patrıottyq sezimin tárbıeleýdi az ýaqyt esten shyǵarǵan tárizdimiz. Onyń ústine, keıbir kók ezýler jeke adamǵa tabynýdan týǵan qatelikterdi jalpy sovet qoǵamynyń qatelikterine aınaldyryp, ótken kún jemisterinen jas urpaqty basqa jolǵa salýǵa tyrysqan tárizdi. Osydan baryp jastardyń batys mádenıetiniń keıbir sasyq dástúrlerin mádenıettiń jaqsy túri dep túsinip, oǵan elikteý áke jolynan shalys bolýda týǵandaı. Biraq áke balaǵa synshyl, olardyń qatesin biz der kezinde kerdik. Jónge salýymyz sózsiz.

Al biraq Aqbaıan sekildilerdi jónge salýǵa bolady ma? Onyń qylyǵy da sosıalızm áldeqashan jeńgen kapıtalızmniń qubyjyq dástúriniń qaldyǵy emes pe? Iá, qaldyǵy. Sonda ne bolǵany? Kapıtalızmniń ózin jeńgende, onyń sovet adamynyń minez-qulqyna, sana-sezimine sýyq áseri tıer jaman qaldyǵyn jeńe almaǵanymyz ba? Onda kapıtalızmdi qurtqanymyz qaıda? Joq, bizge qazir kapıtalızmdi tap tartysynda, sharýashylyqta qurtý az. Biz kapıtalızmniń qaldyǵyn búkil sovet adamynyń sana seziminde de joıýymyz kerek. Bul — tartystyń jańa arnasy, bul — kapıtalızmmen eń sońǵy aıqasymyz.

Al Aqbaıanǵa ne boldy? Jan shoshynarlyq qasıet oǵan qaıdan keledi? Áli esimde ekeýmizdiń alǵashqy tanysqan kúnimiz! Onda da kóktem bolatyn. Sonaý ońtústikten Arqanyń kók shalǵyn, shalqar kóline qaıtqan qaz-úırek rýdnık ústinde etip bara jatqan. Qıqýy aralas syńsyǵan qus úni búkil Mysqazǵannyń surǵylt dalasyn bir ásem dúnıege bólegendeı edi. Joq, Mysqazǵannyń da jaıshylyqtaǵy surǵylt dalasy qazir surǵylt emes-ti. Jas aǵashtary jasyl japyraqqa oranyn, jyńǵyl, baıalysh, jýsandary kógildir tartyp, ár jerde oıdym-oıdym bop kók shyǵyp, búkil dala ústine bir sándi túkti kilem jabylǵandaıtyn. Qyzyldy-jasyldy sarǵaldaq, báısheshek ár jerden qyltıyp kórinip, kóktemgi dalaǵa erekshe kórik berip turǵan-dy.

Demalys kúni edi. Jaıshylyqtaǵy serigim Sadyq bir sharýamen Qasqyrsaı zavodyna júrip ketken. Kúni boıy úıde jalǵyz kitap oqyp otyryp, zerigip ketip, azyraq poselke shetine shyǵyp serýendep qaıtpaq bolǵam.

Ekpindi kez edi. Mysqazǵannyń kúnshyǵys jaǵyndaǵy adyr, tóbeni aralap kele jattym. Aspan kókpeńbek. Ár jerden bódene, torǵaı, bytpyldyq daýysy estiledi. Aýa kógildir aspandaı taza. Jutqan saıyn kókiregiń keńip, juta túskiń keledi. Osyndaı tamasha dúnıede adam qaıǵysyz bolsa qandaı raqat! Men qaıǵysyz edim. Jan-tánimdi, bar qıalymdy tek kómeski bolashaq qýanyshy ǵana bılegen. Bul qýanysh ne? Jalyny qol tıgizbes albyrt jastyqtyń dúıim jurttan ózin armansyz sanatatyn týlaǵan ystyq qanynyń oınaýy ma? Álde dúnıede mahabbat sekildi taǵy da bir ásem sezim bar ekenin sezingen jas jigittiń qıal shabyty ma? Ózim de bilmeımin. Áıteýir bar álem qushaǵyma syıǵandaı, aqyl-oı, jan sezimimdi bılep ketken bir shattyq! Dál osyndaı taza aýaǵa, shat qıalǵa mas bolǵandaı, japadan-jalǵyz qydyryp kele jatqanymda, dál qarsy aldymnan, surǵylt tasty adyrdyń tumsyǵynan tórt-bes qyz shyǵa keldi. Gúl terip qaıtyp kele jatyr eken. İshterinde Aqbaıan da bar. Ol bir top qyzǵaldaqty qushaqtap alǵan. Joq, qyzǵaldaq emes, Aqbaıannyń qushaǵynda dál osy sátte maǵan bir top shoq tárizdenip kórindi. Kórshiles bolǵandyqtan, kúnde kezdesip júrsem de, qyzdyń ózi de maǵan bu joly basqasha kórindi. Jumyrlana bastaǵan qulyn múshesi erekshe kózime tústi. Júregim dir ete qaldy. Boıymdy kómeski sezim tekke bılemegen eken. Osy qýanyshqa kóringenin endi uqtym.

— Japadan-jalǵyz qaıda bara jatyrsyń, Sabyr aǵa,— dedi qyz tostaǵandaı kózin jalt etkizip.

Júregim quıyn soqqan sý betinde oınap ketti.

— Jalǵyzbyn ba?!

— Kóleńkeńnen bóten eshkimdi kórip turǵam joq.

— Beker úıdeısiń. Mynaý kógildir aspan, jasyl jamylǵan adyr-budyrdy qaıda qoıasyń?

— Á-á!— Qyz kúldi. Daýysy kúmis qońyraýdaı syńǵyrlaı shyqty,— Onda, anaý qumyrsqalardy da ózińe serik kóretin shyǵarsyń?

Bul aǵaly-qaryndastaı bolyp júrgen qyz ben jigittiń alǵashqy ázili edi. Aqbaıannyń qasyndaǵy qyzdar jymıa kúlisip bizdi tastap uzaı berdi...

— Óziń qaıdan kelesiń?— dedim men.

— Kórip turǵan joqsyń ba, gúl terip kelemin.

— Gúldi kimge arnap terip kelesiń? Maǵan arnap pa?

Sý domalatyp ábden jumyrlanbaǵan qaıraq tastaı kedir-budyry kóp qaıran jastyq! Qaljyńymnyń dóreki shyqqanyn ózim de bildim. Qyz sál qyzaryp tómen qarady.

— Gúldi apama, Sadyqqa arnap terdim,— dedi Aqbaıan. Sóıdedi de, sál kidirdi,— al myna bireýin saǵan arnap juldym.

— Onda ózime berseıshi.

Aqbaıan qyzǵaldaqtyń asa bir qyzylyn alyp usyndy. Men alyp ıiskedim de, kóıleginiń omyraýyna taqtym.

— Qandaı ádemi gúl edi! Dál eziń sekildi eken.

Aqbaıan taǵy eki beti ottaı janyp qyp-qyzyl bop tómen qarap ketti. «Jas sezimi móldir bulaqtaı taza Aqbaıan, mine búgin jez ekshe áıeldiń qylyǵyn istep otyr. Sebebi qaıda? Buǵan kim aıypty? Qatelik qaı jerde paıda boldy?»

Sol kúngi Aqbaıan esime tússe, júregim para-para bop jyrtyla jóneledi. Qur ókinýden bóten qolymnan ne keledi? Kezimdi qaıta jumyp edim, oı tizbegi ári qaraı jalǵasa berdi...

Aqbaıan sál qysylyp turdy da, maǵan qaıta qarady. Biraq bul jolǵy kóz qarasynda bóten bir sezim paıda bolǵany haq.

— Sabyr aǵa, rasymen sizge osy qyzǵaldaq sekildi sulý kórinem be?..

— Qyzǵaldaqtan da sulý kórinesiń.

— Onda...

Aqbaıan toqtaı qaldy. Qyzaryp taǵy tómen qarady. Qyzdyń ne aıtaıyn degenin bilmesem de, onyń ózime degen bir asyl sezimin aqylymmen emes, júregimmen túsindim.

— Men seniń jalǵyz qyzǵaldaq qana emes, álemniń bar gúlinen ádemi bolǵanyńdy tiler edim.

— Nege?

— Aıtaıyn ba?—degem ózimdi-ózim ustaı almaı qalyp, ájemniń bir aıtqan ańyzy esime túsip ketip.

— Aıt,— degen Aqbaıan jaýdyraı qarap.

— Meniń qart ájem bolatyn. Ol nemeresin ıaǵnı meni óte jaqsy kóretin. On tórtke jetkenimde janyna otyrǵyzyp alyp, óziniń biletin ertegi, ańyz, ósıetin aıtyp ermek etetin. Bir kúni sol ájem maǵan:

— Baıaǵyda Er Kindik degen bir bala batyr bolypty,— degen kústi qolymen basymnan sıpap,— qan maıdanda úlken erlik kórsetip, el-jurtyn qorǵaǵany úshin Baba Túkti shashty Ázız paıǵambar oǵan rıza bolyp: «Shyraǵym, dúnıedegi bir tilegińdi bereıin,— depti,— ne tileısiń: kórik pe, aqyl ma, baq pa?» Sonda Er Kindik batyr: «Bul úsheýinen bóten basqa tilek tilesem, beresiz be?»—depti. «Berem,— depti Baba Túkti shashty Ázız paıǵambar,— tek máńgi ólmestikti surama». «Nege?» depti bala batyr. «Dúnıede alla taǵala ǵana máńgi ómir súrýge tıisti. Ózgemizge máńgi ólmestik suraý—kúná»,— depti paıǵambar. Sonda bala batyr: «Ózimdeı adam bitkenniń bári ólip jatqanda, kózge shyqqan súıeldeı, máńgi tiri júrýdi men de unatpaımyn. Jalǵyz ǵana tilegim bar, sony berseńiz bolady»,— depti. «Aıt! Berem»,— depti Baba Ázız paıǵambar. «Onda...—" depti bala batyr,— jańaǵy úsh qasıeti boıyna birdeı bitken, maǵan adal jar berseńiz bolǵany». «Jalǵyz tilegińdi berem» degen paıǵambar sózden jeńilip, kórki, aqyly, baǵy bar Er Kindikke adal jar beripti. Sol adal jar arqasynda bala batyr óle-ólgenshe dúnıedegi en baqytty adam bop ótipti.

Osy áńgimeni Aqbaıanǵa aıtyp berdim de:

— Adal adam ózine qımas qasıetti súıgenine qıady degen, men de seni súıgendigimnen, bar gúlden ádemi bolýyńdy qıdym.

Buryn mahabbat dúnıesine mashyqtanbaǵan, áli kúnásiz náreste pák minezden arylmaǵan bala qyz «súıdim» degen sózdi tikeleı maǵynasynda uǵynyp:

— Qalaı úıdeı alasyz?—degen uıalǵanynan eki beti mazdap janǵan ot aldynda turǵandaı balbyrap.— Siz meni súıip kórgen joqsyz ǵoı.

Men de qyz sózin ózimshe túsingem. Jaıbaraqat óz betine turǵan Aqbaıandy kenet qushaqtaı berip, tompıǵan qyzyl erninen qushyrlana súıip alǵam. Qyz yrshyp túsken. Uıalǵanynan eki betin qolymen basyp solqyldap jylap jibergen.

Kúnásiz erninen jigittiń alǵashqy ret súıgenine sonsha qysylǵan keshegi albyrt Aqbaıannyń búgingi qylyǵy mynaý. Kóńil shirkin taǵy da alǵashqy ret quryq kórgen asaý jylqydaı týlaı jóneldi. «Qate qaı jerde boldy? Kim aıypty? Álde Aqbaıannyń mundaı qylmysyna jaratylysynan boıyna bitken qasıeti sebepker me?»

Arqama Aqbaıan qylyǵy aıazdaı batty. Janymnyń bul aýrýy ózimniń qor bolǵan mahabbatymnan týǵan joq. Mahabbattyń opasyzdyǵyna jıyrma jasynda shydaı alǵan jas jigit elýge kelgeninde ólerdeı bop kúıinbeske tıisti. Adam qandaı aýrýǵa, qıanatqa bolsa da kóndige biledi, shydamdyqqa úırenedi. Men de soǵan úırengen ekem, janym az ýaqyt jaman aýyryp júrdi de, aýyr kesel birte-birte óshe bastady. Al endigi meniń janymdy jegen basqa kesel. Ol Aqbaıannyń baqytsyzdyǵy edi. Qyryqtan asyp bara jatqanda onyń mundaı kúıge ushyraýy baqytsyzdyq emeı nemene? Árıne baqytsyzdyq. Túr sıpatyń hor qyzynda ádemi bolsa da, qyryqtan asqanda áıel on jetisindegideı baqytty bola almaıdy. Baqytty bolsa da jas kúnindegisindeı shattana almaıdy. Kóne júrek pen jas júrektiń soǵýy ekeýi eki túrli. Shattyqqa bireýi asa júırikteı lepirip typyrshysa, bireýi áli de bolsa bir shabýǵa jarar jylqydaı qur elegize mazasyzdanady. Ar jaǵynda alyp-ushyp bara jatqan kúsh joq. Aqbaıannyń da mahabbattaǵy qalǵan kúni osy qyzýy basyla bastaǵan jylqynyń qarqyny sekildi. San báıgide jol bermegen erke júırikke bunyń ózi baqytsyzdyq. Biraq osy baqytsyzdyqqa kim aıypty? Biri Áljan bolsa, ekinshisi Aqbaıannyń ózi.

Áljan on jetige jańa jetken sulý qyzǵa úılendi. Ar jaǵynda ne istedi? Tek qas-qabaǵyna qarap erkeletti de qoıdy. Al Aqbaıan kúıeýiniń bul qylyǵyn ózinshe túsindi. Ne oqymady, ne jumys istemedi. Qaraıtyn jylap jatqan bala joq, tek qyzdaı sylańdap, óziniń ústi-basyn qaraýmen kúni ótti. Eń qyzyq dáýreni ótti.

Maımyldy adam etken eńbek. Adamdy adam eter de enbek. «Tamaǵy toqtyq, jumysy joqtyq, azdyrar adam balasyn»,— dep, atamyz Abaı aıtqandaı, kúndiz-túni oılaǵany ýaqytyn qalaı qyzyqty ótkizý bolǵan Aqbaıannyń burys jolǵa túsýi qıyn ba edi? Árıne, qıyn emes. Mundaı jaǵdaı túbi Áljandy da, Aqbaıandy da úlken tragedıaǵa ákep soǵatynyn olarǵa eshkim aıtpady. Aýzynan jalyny shyqqan dırektordyń semá máselesine kirisýge kimniń batyly barsyn!

Jas emen ósedi. Ony jańbyr da, jel de, daýyl da, boran da qulata almaıdy. Tamyryn jer astyna tereń jibergen alyp emen qandaı dúleı kúsh bolsa da qarsy tura alady. Biraq kúnderdiń kúninde áldeqalaı uryp ketken jelden opyrylyp qulaıdy. Qaharly aıazǵa, qarly boranǵa, naızaǵaıly doly daýylǵa qarsylasa bilgen osynaý myzǵymas aǵashqa álsiz jelden qulaıtyndaı ne boldy?

Joq, emen álsizdiginen qulaǵan joq. Bir kezde, jas kezinde, ishine túsken qurt, ony uzaq jyl qýalaı jep ábden álsiretken. Alyp aǵashtyń ajaly ózi asyraǵan, óz ishine saqtap pana bolǵan óz qurtynan keldi. Aqbaıannyń da kúıreýi sonaý jas kezinen júregine jegi bolyp uıalaǵan aýrýdan edi. Onyń ómirge degen bar pálsapasy «sen erińe ózińniń sulýlyǵyńdy ber, al ol saǵan ómirdiń bar qyzyǵyn ornatsyn» degen kesel uǵymnan týǵan. Bul shyn ómir súrgisi kelgen adamǵa jeńil pálsapa. Ómir degen bir úlken darıa, ol keıde tynysh, keıde doly tolqyndy keledi. Odan óziń kúshti bolsań ǵana óte alasyń, al qur qaıyqshyńa senseń aldyńda tolyp jatqan qater bar. Men endi túsindim, Aqbaıan qur qaıyqshysyna sengen. Áljan ony ómirbaqı ómir darıanyń aınadaı ashyq kógildir ústinde jelken qaıyqpen serýendep júre beredi dep uqqan. Al qaıyqshysy —Áljany kúırep edi, ómir darıanyń kenet soqqan asaý tolqynyna Aqbaıan qarsylasa almady. Basyna týǵan qaterden aman-esen alyp shyǵar bóten qaıyqshyny izdedi (árıne ondaı qaıyqshy men bolýǵa tıisti edim). Qaıyqshy tabylmap edi, op-ońaı kók tolqynǵa bata jóneldi. Mine, bir kezde ámirdiń esigin jas nárestedeı móldir taza nıetpen ashqan jas sulý, laýlaǵan jalyn qýanyshyn, baǵyn óz qolymen sóndirip, aqyrynda qaraly kúıge ilikti. Qaıtadan ol adal jolǵa túse ala ma, álde túse almaı ma bilmeımin. Tek ol maǵan endi máńgi ólgen adam.

Men Aqbaıan, ómir týraly uzaq oıladym. Oılaǵan saıyn, ón boıymdy ókinish bıleı berdi. Bul qınalýdan qutylar qandaı jol bar? Jol bireý-aq. Ol — ótkenińdi umytyp, keleshegińdi durys tańdaı bilýde.

Keleshek? Ol seniń baǵyń. Ol óziń qurǵan qaqpanyń. Ne túsedi ol qaqpanǵa? Qandaı ańǵa arnap qurdyń ol qaqpandy? Bári ózińmen baılanysty. Óz keleshegińniń ańshysy sen ózińsiń. Túlki soǵasyń ba? Álde ómir — qyzyl túlki seni soǵa ma, bári de taǵy seniń ez kúshińmen, dúnıege degen kózqarasyńmen shıelenisken. Sol shıelenisken túıindi qalaı sheshesiń, mine gáp qaıda!

Maǵan eń qıyn túıinniń biri—Aqbaıan edi, buny sheshtim. Ekinshi qıyn túıin — Bátıma bolatyn. Árıne, buny sheshý ońaıǵa túspeıdi. Biraq túbi sheshý kerek. Óıtkeni men ony shyn jaqsy kóre bastaǵan tárizdimin.

Al sonda ómirdiń oılaǵan shıelenisken túıinin sheshý úshin tek bir adamdy jaqsy kerýiń jetkilikti kúsh pe? Menińshe jetkilikti kúsh. Óıtkeni ómirdiń qyzyǵynyń ózi de adam balasynyń birin-biri jaqsy kórýinde emes pe? Olaı bolsa, men Bátımany jaqsy kóremin. Jaqsy kórgen jerde ómir bar. Al ómir bar jerde sheshim de bolady. Tek jyldamyraq jazylaıyn...

Mine, men endi jazylyp ta shyqtym. Aýrýhanada jatqanda «bálen istesem, túgen istesem» degen kóptegen oıym da bolatyn. Sonyń biri bala jastan beri kórmeı ketken sonaý týǵan jerime — kógildir tolqyny kóbik atqan kók Esildiń jaǵasyna bir baryp qaıtý bolatyn. Buryn týǵan jer, aǵaıyn-týys degender bireýi de esime kelmeıtin. Qartaıa bastaǵannyń belgisi me, endi baldyrǵan balalyq kúnim etken sonaý alysty bir kórýdi arman etetinmin. Mundaı arman árkimderde-aq — qus janýarlarda da bolatyn kórinedi. Maǵan bir ańshynyń «aqqý qaı jerden uıasynan qanat qaǵyp shyqsa, ólerde basym so jaqqa salyp jan beredi» degeni bar. Keı adamdarda s ondaı týǵan jerine degen ystyq sezim ómir boıy esinen shyqpaıdy ma, qalaı, ásirese qartaıǵan kezinde soıa sezim lapyldap jalyn bolyp janatyn tárizdi. Eski kezde qazaqtyń keıbir ataqty, ne dáýletti adamdarynyń ólgenimde bálenshe jerden, ne .ata-babalary jatqan zırattarǵa aparyp kómińder deýleri de osyndaı: sezimnen shyqqan bolar. Áıteýir meni de osyndaı bir sezimder bıleı bastady. Jalǵyz bul oı emes, aýrýhanada jatqanda basqa da tańǵajaıyp oılarym bar-dy.: Birese sonaý Sadyqtyń zıratyna izdep baryp taýyp alyp, basyna aq mramordan eskertkish ornatpaq boldym, birese maıdandas dostarymnyń, tutqynda birge bolǵan jan serikterimniń basyn qosyp áńgime-dúken quryp sher taratýǵa, olardyń turǵan jerlerin surap gazetterge hattar jazýǵa da bel býdym. Qysqasy kóp nárse istemek boldym. Biraq bunymnyń bári tósekte uzaqtan-uzaq sarylyp jatqan adamnyń bos qıaly bolyp shyqty. Ómir óziniń asaý aǵysymen alyp ketti. Aýrýhanadan shyqqan kúnniń erteńine-aq óndiristiń máńgi-baqı bitpes qyzyǵyna tústim de kettim.

Joǵaryda aıttym ǵoı, Mysqazǵan keni bizden buryn «kameralyq sıstema» atty ádispen alynyp kelgen dep. Ol ádispen áli de kóptegen shahtalar isteıdi. Al bul ádistiń bir nashar jeri — ken alynyp jatqanda sonaý bıik-bıik zańǵar biteý alańdardy ustap turý úshin kóptegen qalyń-qalyń tireýler-selıkter qaldyrylady. Sońynan ken alynyp bolǵasyn, alańdardyń ústindegi úıindi topyraqty shuńqyrlardy biteý úshin qulatqanda áli keni bar tireýler taý jynystarynyń astynda qalady. Sóıtip bostan-bos qanshama ken baılyǵy shyǵynǵa ushyraıdy. Bizdiń bunymyz árıne jaratylystyń óziniń bergen baılyǵyn orynsyz dalaǵa tastaý. Eger óne boıy jer astynyń ken baılyǵyn osylaı jan ashymastyq ádispen ala bersek, qanshama qymbatty ken jer astynda tekke qalady? Mundaı jaratylystyń ózi bergen dáýletin talan-taraj ete bersek, kenge qansha baı bolǵanmen, Mysqazǵannyń ómiri qanshaǵa sozylmaq, ásirese ken alý ádisi dál búgingideı qarqyndy jolmen kele jatqanda (búgin jer astynda elektrovoz, samosvaldar júrse, erteń ken jer betine konveıer — temir astaý arqyly shyǵarylatyny daýsyz), Mysqazǵannyń keni de bir elý-alpys jylda, ári ketse, júz jylda tamam bolmaq. Joq búıtýge bolmaıdy. Jer astynda bir mysqal tekke ken qaldyrýǵa bolmaıdy, jaratylys baılyǵyn ysyrap etý zor qylmys.

Men sońǵy kezde jer betin arshyp alýdan alys jatqan ken baılyqtaryn qalaı ysyrapsyz alýdyń jolyn kón oılaıtyn bolǵanmyn. Árıne, keıbireýlerge Mysqazǵannyń júz jyldan keıingi taǵdyryn oılaýym óreskel de kóriner. Ondaı adamdar maǵan: «Aldaǵy júz jylda neń bar, sen óz mindetińdi atqaryp, grafıgińdi júz prosent oryndap, Otanyńa kerekti mysyńdy berip ótsek— saǵan sodan artyq, ne kerek. Júz jyldan keıin kelgen urpaq seniń tastap ketken kenderińdi jer betine qalaı shyǵarýdy ózi de taýyp almaı ma?» deýi múmkin.

Árıne, men elimniń, Otanymnyń aldynda óz boryshymdy oryndap kem ústine ken berip ótsem, maǵan sen jamansyń dep eshkim de aıtpaıdy. Biraq men úıte almaımyn, búgingimiz de keleshegimizdiń baryn men jaqsy uǵynamyn. Júz jyldan keıingi urpaq aldynda «o kezde óner-ǵylymnyń satysy osylaı bolǵan» degen aqtaý estigim kelmeıdi. Bolashaq urpaq aldynda «Men ózimdikin istedim, sen ózińdikin iste. Meniń qolymnan kelgeni osy ǵana» degen dálelge moıyn usynǵym kelmeıdi. Sondyqtan izdenýde bolatynmyn. İzdenbeske de amalym joq edi. Óıtkeni men Mysqazǵandy óte jaqsy kóretinmin. Jaqsy kóretinim de sonshalyq onyń búgingi gúldenýi maǵan ýly keleshek ýaqytta da osylaı gúldene berýi maǵan uly arman-tyn.

Ótken jyly Almatyǵa barǵanymda maǵan bir profesor: «Eger Amýdarıa men Syrdarıany biz sý elektr stansıasy úshin osylaı bógeı bersek. Aral teńizi men Kaspıı teńiziniń tereńdigi on-on bes metr tómendep ketedi, al bir jıyrma-jıyrma bes jylda múldem qurǵap qalýy múmkin. Sonda mal sharýashylyǵyna, balyq sharýashylyǵyna qansha zıan keletinin bilesiz be?» degen-di. Árıne, jalpy halyq sharýashylyǵy úshin sý elektr stansıalarynyń sonaý alyp bógetterdiń paıdalylyǵy zor (qanshama qurǵaq jer sýarylady, qanshama kásip oryndary elektr qýatymen júrgiziledi), biraq sonaý Aral, Kaspıı alaptaryndaǵy byqyǵan mal sanynyń azaıýy jan kúıinerlik is emes pe, onyń ústine jarqyraǵan, aq shaǵaladaı san keme júzgen kógildir teńizderdiń joq bolyp ketýiniń ózi adamǵa qandaı bir aýyr kórinis. Sondaı-aq mynaý gúldenip turǵan Mysqazǵannyń bizdiń jer astyndaǵy baılyǵyn qalaı bolsa solaı alýymyzdan, ysyrap etýimizden, bir elý-alpys, ári ketse júz jyldan keıin, keni bitip mylja-mylja bop úıleri qırap «keshegi Mysqazǵanǵa» aınalýynan qandaı paıda bar? Men ezime qansha uzaq ómir súrýdi tilesem, Mysqazǵanǵa da sonshalyq uzaq ómir súrýdi tileımin. Meniń ómirimdi uzartýǵa dárigerler qanshama járdem kórsetkileri kelse, men de Mysqazǵannyń sonshalyq uzaq ómir súrýine qolymnan kelgen járdemimdi aıamaq emespin. Mine osy sebepten kúndiz-túni oılaýda bolatynmyn. Árıne Mysqazǵannyń ken baılyǵy ázir taýsylmaqshy emes. Ken zertteýshiler jyl saıyn jańa ken jelisterin, oshaqtaryn taýyp, burynǵy qoryn kóbeıte túsýde edi. Biraq bul meniń izdenýime qaıshy kelip jatqan joq. Eı dáýletti únemdeı jumsaǵanǵa ne jetsin.

Búgin de óz oıymdy taǵy bir qorytyp shyǵaıyn dep qaǵazyma úńilip otyr edim, bireý esik qaqty.

— Kirińiz,—dedim.

Úıge ózime tanys ken zertteýshi jas jigit kirdi. Bul jigit Mysqazǵannan qyryq shaqyrym jerdegi Bozshatas degen jerdegi topta bolatyn. Amandasyp bolǵannan keıin ol:

— Bozshatasta budan birneshe ǵasyrlar buryn ken alynǵan oryndaryn taptyq jáne ol arada mys ta qorytylǵan tárizdi, mine qarańyzshy, mynaý sonyń belgisi emes pe?— dep óziniń qolynda ustap turǵan kenep qorjynynan birdemeni alyp shyqty.

— Bul ne?

— Qus. Mystan quıǵan. Biraq syrtyn altynmen jalatqan.

— Sonda bul... Altyn qus pa?—dedim men kenet abyrjı, bala kezimde ájemniń aıtqan bir ǵajaıyp ańyzy esime túsip ketip.

Bir kúni meniń qart ájem altyn qus jaıynda ańyz shertti.

— Erte zamanda bir altyn qus bolypty,— dedi ol meni janyna alyp jatyp,— qudaı oǵan kórikti de, erikti de beripti.

— Áje, ol shyn altyn bolyp pa?

— Joq, qulynym. Ony qudaı jez etip jaratypty. Biraq syrt beınesi altynnan aınymaıdy eken. Kúnderdiń kúninde depti oǵan alla taǵala, sen shyn altyn qusqa aınalasyń, eger de saǵan qoıatyn eki shartymnyń birin oryndasań.

— Qudaı oǵan qandaı shart qoıypty?

— Biri: ózge jurt seni altyn eken dep uqsa da, sen ózińniń jezden jaralǵanyńdy ómir-baqı umytpa. Shyn altynǵa aınalýdy arman et depti.

— Ekinshisi?

— Ekinshisi: seni jurt altyn kórse de, sen olarǵa jez ekenińdi jasyrma. Adam balasy jaratylysynan aq kóńil, seniń shynyńdy bilse, tezirek altyn qusqa aınalýyńa ózińmen birge tileıdi. Kóp tilegin biz de eske alamyz,— depti.

— Iá, sosyn, áje?

— Jezden jaralǵan qus bul eki sharttyń ekeýin de oryndamapty. Altyn qusqa aınalǵanda da bar tabarym osy adamzat qoı dep oılapty ol, eger adamzattyń ózi jezdi altyn sanasa, altyn bolýdy arman etip nesine saý basyma saqına tileımin! Jáne jezdigimnen zıan kórmesem, nesine ózimdi jezbin dep áshkereleımin,— degen tujyrymǵa kelipti ol.

— Sosyn ne bopty, áje?

— Altyn qustyń eki sharttyń bireýin de oryndaǵysy kelmeıtinine kózi jetken alla taǵala bir kúni ony jurtqa jez ekenin kórsetipti.

— Qalaı kórsetipti?

— Syrtqy altyn sekildi aldamshy túrinen aıyryp jez qalpyna túsiripti. Keshegi altyn qus bop jalt-jult etip júrgen sorlynyń endi ústin tot basa bastapty. Jurt altyn qus dep júrgenderi qur ǵana mys ekenin kórip odan birden bezipti. Jezge aınalǵan altyn qus ústi-basyn ábden tot basyp, bir kúni qoradaǵy qoqym-soqymnyń arasynan bir-aq shyǵypty. Mine, qalqam, eger altyn basyndy qor etkiń kelmese, shynshyl bol, óz kemshiligińdi jurttan jasyrma, jaqsy bolýǵa tyrys,— dep ájem áńgimesin bitiretin. Osy «Altyn qus» ańyzy san ret esime túsken jas kezimde.

Mahabbatym — Aqbaıandy men de altyn qusqa teńegem, biraq ta shyn altyn qus bolyp shyqpaǵan. Sóıtip armanym oryndalmaǵan.

Men ózime qorytyndy etkem: «Eger mahabbatty — tot baspaıtyn shyn altyn bolsyn deseń, jalǵan sezimnen aýlaq bol, shyndyqty arman et» deıtinmin. Altyn qus hıkaıasy esime túsken saıyn, osy jalǵan altyn qusqa uqsaǵan Aqbaıan esime túsetin.

Al mynaý ken zertteýshi ákelip turǵan altyn qusty kórgenimde maǵan kenet basqa oı keldi. Biri ájem aıtqan altyn qus hıkaıasynyń túbinde negizi bar eken-aý dedim. Sol ańyzdyń shyǵýyna dál osy altyn qustyń negiz bolmaǵanyn kim biledi? Biraq sonda qalaı bolǵany? Syrtyn altyndatqany bolmasa mynaý qus jan jezden quıylǵan emes pe? Jezden quıyla turyp osynsha uzaq jasaýyna qandaı sebep bar? Jalǵan mahabbat ta sondaı ma? Kóz boıar syrtqy boıaýy bolsa, uzaq jyl ómir súre berýi yqtımal emes pe? Osylaı ómir súrip júrgender az ba?

Meniń oıymdy kenet kenshi jigit bólip jiberdi.

— Bul altyn qusty qandaı halyq quıdy eken?..

Men óz oıymnan ázer bosandym.

— Qara teńiz mańaıyndaǵy saqtardyń qolónerine uqsaıdy. Múmkin, bul arada quıylmaǵan shyǵar, bóten elderden ákelinýi de ǵajap emes. Demek, mamandar aıyrar anyǵyn. Al ken alý áreketi júrgizilgen jerleri de qandaı ken jynysy kezdesti?

— Malahıt. Malahıt bolǵanda qandaı, mysqa óte baı!..

Men taǵy oıǵa shomdym. Ken zertteýshi meniń oıymdy buzǵysy kelmedi me, kóp keshikpeı ketip qaldy. Oı túbine adam jetken be, «Altyn qus» ańyzy basymdy qaıta shyrmaı bastaǵan soń, qaǵazdarymdy aldyma taıap, óz sharýama kirisýge yńǵaılandym. Kún de batyp qalǵan eken. Sham jaqpaı biraz otyrdym. Osy kezde bireý esikti taǵy qaqty.

— Kirińiz,— dedim.

Úıge Qaısar kirdi. Qara kóleńkede onyń ústi maǵan ádettegisinen góri bozǵylt kórindi.

— Nege sham jaqpaı otyrsyń?

— Jaı, bir oı shýmaǵyna berilip ketil edim...

— Qandaı oı?— Qaısar ózi baryp úıge jaryq berdi.

— Oıy qurǵyr az ba... Bir jetiden keıin kombınattyń tehnıkalyq keńesinde Mysqazǵannyń shahtalarynan kendi túgeldep alý jaıyndaǵy meniń usynysym qaralmaqshy edi. Sol týraly ózimmen-ózim aqyldasyp otyrmyn.

— Á... Solaı ma edi. Men Aqbaıan jaıynda qaıǵyryp otyr ma dep edim... Onyń jaıyn menen buryn estigen shyǵar dep qalyp edim.

Júregim sý ete qaldy.

— Qandaı jaǵdaı? Oǵan ne boldy.

— Ý ishipti. Jańa ǵana aýrýhanadan keldim.

— Ý ishipti?! Tiri me ózi?

— Hal ústinde jatyr. Tiri qalary, qalmasy neǵaıbyl... Saǵan arnap hat jazyp ketipti.

— Maǵan arnap? Haty qaıda? Ne jazypty?

Qaısar ún-túnsiz maǵan bir japyraq qaǵazdy berdi.

— Ózińdi-óziń usta... Taǵy júregiń qysylyp qalyp júrmesin. Áıtkenmenen álgi júrek dárińdi iship alǵanyń jón bolar. Áne bireýiń sol ma?

Men Qaısardyń sózine qaraǵam joq kózim qaraýytyp hatty ázer oqyp shyqtym. Qara sıamen aq qaǵazǵa qınala otyryp jazǵan Aqbaıannyń qısyq-qısyq jazýlarynan uqqanym keıbir joldary ǵana boldy. Olar mynalar edi:

«...Esińde me, men bir top qyzben kele jatyp ekeýmizdiń alǵashqy ret Mysqazǵannyń syrtynda kezdeskenimiz? Jadyńda bar ma sondaǵy sózimiz? Bul meniń dúnıedegi eń baqytty kúnim edi... Taǵy seniń esińde me, ájeńniń «Altyn qus» týraly aıtqan ańyzy? Men saǵan altyn qus bola almadym... Biraq jez bolsam da, qur syrtym altyndatqan, uzaq jyl Áljanǵa altyn qus bolyp keldim... Ómirde mundaı da jaǵdaılar bolady eken. Taǵy bir armanym, seniń basyńa qaýipti kún týyp, sonda ajaldan alyp qalyp, saǵan istegen qıanatymdy shybyn janymdy qurban etip jýsam ba deýshi edim... Bul armanymdy oryndaýdyń ornyna, seniń basyńa qaýip týǵanda, óz boryshymdy atqara almadym. Qorqaqtyǵym ba, sasqandyǵym ba, álde óz abyroıymdy ózim jalǵan qadirlegendigimnen be, áıteýir taǵy qara bet boldym. Bir adamǵa osynsha kúná az ba? Qolmen istegendi moıynmen kóterý kerek. Maǵan qalǵan jalǵyz jol — ajal... Meniń ólimime seniń qýanbaıtynyńdy da, tabalamaıtynyńdy da bilemin. Áldim dep ókinbeımin. Eger tirshiligiń ólimnen qaraly bolsa, ólý kerek. Tek jalǵyz tilegim: kúnámdi keshe almasań da, qabyrymnyń basyna kelip, sonaý alǵashqy kúngi kezdeskenimizdeı Mysqazǵannyń dalasynan julyp alyp bir shoq sarǵaldaq, qyzǵaldaq gúlderin basyma qoısań, men rıza. Bul meniń eń jaryq kúnimniń belgisi bolsyn... Qosh bol! Aqbaıan».

Men hatty oqyp shyǵyp ún-túnsiz uzaq otyrdym. Hat sózderine eshbir kúmánsiz sendim. Kenet bizder shahta astyndaǵy tas qapshyqta qalǵan kúnimizdegi partorg Aqshalovtyń jubaıy Qalampyr kempirdiń sózi esime tústi. Ol: «Qaraǵym Sabyr, sender jer astyndaǵy apatqa ushyrap, jurt ne isterin bilmeı, syrttaryńnan zaboı qazyp jatqanda, shahta bastyǵynyń áıeli Aqbaıan eshteńeden qoryqpaı, shahta astynan shyqpaı qoıdy. Kúıeýi emes, seniń tiri qalýyńdy qudaıdan sybyrlap tilep turǵanyn óz qulaǵymmen estidim. Qıyn saǵatta áıel adamnyń aýzyna eń qymbatty adamy túsedi. Aqbaıan seni áli de umytqan joq eken» degen. Men senip te qalǵan edim. Sóıtken Aqbaıan Temekeńniń toıynda qandaı minez kórsetti? Joq, Aqbaıandy túsiný ońaı emes-ti.

Myna ýlanýy da, myna haty da sol túsinýge qıyn minezin kórsetedi... Biraq myna sózderi shyn júrekten shyqqan sózder. Buǵan senýge de, onyń kúnásin keshirýge de bolady. Sen keshirmeseń de, ajal ózi keshiredi.

Men basymdy kóterdim. Qaısar ketip qalǵan eken. Aldymda turǵan Qaısar daıyndaǵan júrek dárisi men sýǵa kózim tústi. Qaıǵym qandaı aýyr bolǵanymen de, bul joly júregim qysylmady. Sóıtse de dárini ishtim.

Aqbaıan bý joly ajaldan aman qaldy. Qabyrynyń basyna qoıýǵa týra kelmegen bir shoq qyzǵaldaq gúlin alyp bir jeti ótkennen keıin aýrýhanaǵa bardym.

Men bólmesine kirgenimde tóseginde kózi jumýly, bop-boz bolyp sulyq jatyr eken. Janyna kelgenimdi sezdi me, aqyryn kózin ashty. Jaıshylyqta oınaqshyp turatyn úlken bota kózderi bu joly maǵan bir tuńǵıyq qaıǵyly qara sý tárizdi bolyp kórindi. Ol lám-mım dep til qatqan joq, tek meniń qolymdaǵy shoq qyzǵaldaqqa kózi bir mezet túsip ketip edi, álgi qaıǵyly qara sýda bir bolmashy qýanysh jaryǵy paıda bola qaldy da, qaıtadan sónip ketti. Aqbaıan kózin qaıta jumdy. Men ketkenshe ol kezin qaıtadan ashpady.

Sol kúni men tehnıkalyq keńeste ózimniń zertteýimdi qorǵadym. Qoshamettep sóılegender de kóp boldy. Ózim de az sóılegen joqpyn. Biraq kóz aldymnan Aqbaıannyń tuńǵıyq qara sýdaı qaıǵyly kózinde meniń qolymdaǵy shoq qyzǵaldaqty kergendegi bolymsyz paıda bolǵan qýanysh sáýlesi ketpeı-aq qoıdy.

---