InfoHub Logo

Qatysýshylar:

Kerneıshi
Jarshy
1-kómekshi
2-kómekshi
Baı balasy
Qazy
Egde adam
Onyń tórt uly
Saýdager
Aryz ıesi
Eki qaraqshy
Sotqa qatysýshy adamdar

Jabyq turǵan shymyldq syrtyna, sahna aldyna kerneıshi men jarshy shyǵady. Kerneıshi qolyndaǵy uzyn kerneıin birneshe qaıtara oınap, kórermender nazaryn sahnaǵa aýdartady.

Jarshy (qolyndaǵy jarlyq qaǵazyn jaıyp, daýystap oqıdy).

O, jarandar, jarandar!
Báriń de bepi qarańdar.
Daý-damaıy bar adamdar,
Sheshilmeı júrgen sharań bar.
Bas qatyrar jumbaqqa,
Aýzy dýaly, sheshimi ádil,
Qara qyldy qaq jarar,
Ykimi nyq, aıtqany kámil.
Qazy bárińdi qabyl alar,
Kele almaı, ókinip qalmańdar!

Shymyldyq ashylǵanda sahnanyń qaq tórinde eki kómekshisi bar qazy otyrady. Onyń aldynda ádemi kilem tóselgen. Kilem ústinde eki jaqqa jarylyp adamdar otyr.

1-kómekshi (oń qolyn keýdesine qoıyp, alǵa qadam basady). O, halaıyq! Aldaryńyzda ataǵy dúıim jurtqa áıgili, aıqyn synymen, ádil úkimimen, kókeıge qonymdy aqyl-keńesi men máshhúr bolǵan qazy-aldıar ózderińizdiń aryz-shyǵym, muń-muqtajdaryńyzdy tyńdap, saralaýǵa ázir. Kimniń ne aıtary bar?

Sahnaǵa janyna eki qaraqshyny eptip baı balasy kiredi.

Baı balasy(oń qolyn keýdesine qoıyp, ıilip taǵzym emedi). O, uly mártebeli qazy-aldıar. Men myna bip máseleni túsinbeı turmyn. Soǵan qulaq assańyz?!

Qazy. Ynta-nazarym ózińde, shyraǵym.

Baı balasy. Meniń ákem – Qońyr baı, osydan birshama ýaqyt buryn bazarǵa mal aıdap ketip edi. Keshe myna eki adam ákemnen hat alyp kelipti. Men hatta aıtylǵan sózderden eshteńe túsinsem buıyrmasyn.

Qazy. Onda, hatta jazylǵan jaǵdaıdy bizge daýystap oqyp bere ǵoı?

Baı balasy (qolyndaǵy qaǵazdy ashyp, oqıdy). «Qyryq at, alpys atan, úıdiń altyn bosaǵasyn, ony talqandaıtyn balta bepip jiberińder. Biz Ashysaı degen jerdemiz». Bar bolǵany osy. Bazarǵa mal aıdap ketken adamnyń mal suratqany neci? Aıdalada altyn bosaǵany ne qylmaqshy? Ony aldyryp, talqandaımyn degenin qalaı túsinemiz?

Qazy (kómekshilerine alma-kezek kóz tastap). Myna turǵan ekeýin dereý tutqynǵa alyńdar!

Kómekshiler eki qaraqshynyń qoldaryna kisen salady.

Qazy. Endi hattaǵy sózderdiń mánin túsindireıin. Qyryq at degeni – qyryq qaraqshynyń sany, alpys atany – alpys kici ákelseń, jeńesin degeni. Eki altyn bosaǵa jáne baltasy – myna kelgen ekeýiniń kózin joı degeni.

Bar balam, myna eki jaýyzdy zyndanǵa salǵyz da, dereý baryp, ákeńdi jaý qolynan bosatyp al!

Baı balasy (qaıta-qaıta ıilip, sheginshektep shyǵyp barady). Alla jarylqasyn, aldıar taqsyr. Men tezirek ákeme jeteıin.

2-kómekshi. Kelesi kim? Kirińizder, aryz-shaǵymdaryńyzdy aıtyńyzdar.

İshke janyna tórt balasyn ertken aýqatty egde adam kiredi.

Egde adam (taǵzym jasap). O, qadirmendi qazy myrza! Men eshkimniń ústinen aryz-shaǵym túsireıin dep kelgen joqpyn. Men qartaıdym. Myna turǵan meniń uldarym. Endi osylardyń baılyqtary men aqyldaryna saı aralarynan murager saılaǵym kelip edi. Osyǵan baılanysty ózińizben aqyldaspaqqa kelgenim…

Qazy. Olaı bolsa, uldaryńyzdyń árqaısysyn tyńdap kórelik.

Úlken ul (asyl tastan kóz salǵan úlken júzigin kórsetti). Mine, meniń baılyǵym. Al kim baı bolsa, sol aqyldy.

Ekinshi ul (ústine kıgen úlde men búldege oranǵan asyl kıim-derin kórsetti). Meni osy túrimde kórgender aqylym men baıly-ǵymnyń aldynda bas ıedi.

Úshinshi ul (altynmen aptap, kúmispen kúptegen jalpaq bel-digin ustap, shirenedi). Mundaı beldikti eshkim, eshqashan býynyp kórgen emes.

Qazy (kenje ulǵa qarap). Al sen nege úndemeısiń? Sen qandaı baılyǵyńmen maqtanasyń?

Kenje ul. Mende asyl tasty júzik te, sándi kıim de, altyn-kúmispen aptalǵan beldik te joq. Tek jumysqa jaramdy eki qolym bar, qaırat-jigerge toly júregim bar.

Qazy. Mine, kórdińder me? Jumys isteı bilgen adam jutamaıdy. Sondyqtan búkil sharýashylyqtyń tizginin kenje ulǵa bepip, sony murager etý kerek. Meniń aıtarym – osy!

1-kómekshi. O, aldıar! Kelesi kiretin adam qyz aıttyrýǵa adam jiberse, qudasy adamnyń mıyna kirmeıtin qalyń mal suratypty. Soǵan sizden ýáj suraı kelipti.

Qazy. Shaqyryńdar, kirsin!

Aryz ıesi. O, qadirmendi qazy taqsyr! Birneshe balamdy úılen-dirip edim. Dál mynadaı qalyńmal suraǵan qudany kórmeppin.

Qazy. Iá, ne suraıdy eken ol qudańyz?

Aryz ıesi. Bes kúshik, on ıt, jıyrma bóri, otyz arystan, qyryq qabylan, elý ógiz, alpys arqan, jetpis tusaý, seksen shider, toqsan torǵaı, júz jumyrtqa. Osynyń syryn ashyp berińizshi.

Qazy (keńkildep uzaq kúledi). Qudańyz aqyldy adam eken. Siz-den ol eshqandaı da qalyńmal suramaǵan. Sizge jumbaq jasyr-ǵan. Siz sony sheship berseńiz bolǵany.

Aryz ıesi. Ol qandaı jumbaq? Sheshýi ne, sonda?

Qazy. Qudańyz adamnyń jasy men kúsh-qaıratyn jumbaqtap otyr. Bes jasta adam balasy kúshik minezdi. Onda – ıtteı, jıyrmada – bórideı, otyzda – arystandaı, qyryqta – qabylandaı, elýde – kúshi kóp momyn ógizdeı, alpysta – arqandalǵan attaı, jetpiste – tusaýlanady, seksende – arqandalady, toqsanda – turalap, torǵaıdaı halde bolady, júzde – shertip qalsań jarylatyn jumyrtqadaı ǵana qaýqary qalady.

Mine, sizdiń qalyńmal dep júrgen jumbaǵyńyz sheshýi osyndaı.

Aryz ıesi. Oı, alla-aı, oı, alla-aı! Báse, báse, ózim de ol qandaı qalyńmal dep oılaǵan edim. Osyndaı eken ǵoı. (Tań-tamasha bolyp, shyǵyp ketedi.)

2-kómekshi. Qazy taqsyr! Búgindikke eń sońǵy aryzshy dúnıe-múlkinen aıyrylyp, tonalǵan adam eken, Sizden uryny taýyp berýdi suraı kelipti.

Qazy. Kirýge buıyr. Mán-jaıǵa qanyǵaıyq.

Saýdager. Aldıar! Men bir jıhankez-saýdager adam edim. Keshe osy aýyldyń mańynan ótip bara jatqanda qas qaraıyp, qarańǵy túsip ketti. Sosyn, qonatyn jer bolmaǵan soń, qyrat ústindegi zırattardyń arasynda túneýge týra keldi. Esegimdi qaraǵan túbine baılap, on baý matamdy basyma jastap uıyqtap qalǵanmyn. Tańerteń oıansam, jibektiń ornyna tas jastanyp jatyrmyn. Barymnan aıyryldym, endi ne istemekpin? (Kemseńdeıdi.)

Qazy. Sen zırat mańynan eshkimdi baıqamadyń ba?

Saýdager. Joq, beısaýat eshkim bolǵan joq. Tek, men uıyqtaǵan tómpeshiktiń eki jaǵynda eki balbaltas bolǵan.

Qazy (kómekshilerine qarap). Olaı bolsa, sol eki eskertkishti osynda jetkizińder. Solar kýáger bolady.

Qazynyń aldynda júrelep otyrǵan adamdar ózara gýildesip sóılese bastaıdy.

– O zaman da, bu zaman, sotta balbaltastyń kýá bolǵanyn esti-meppin.

– Qazy myrza sharshaı bastaǵan-aý shamasy.

– Tastan jaýap alǵandy kim kóripti, osy ýaqytqa deıin?

Kómekshiler eki balbaltasty kóterip ákelip, qazynyń aldyna qoıady.

Qazy (balbaltastarǵa). Qane, jaýap berińder. Túnde, saýdager uıyqtap jatqanda, matalardy kim urlady? Sol mańaıda júrgen bireýdi kórdińder me?

Balbaltastar melshıip tur.

Qazy (aqyryp). Nemenege melshıip tursyńdar?! Meniń sura-ǵyma jaýap bergileriń kelmeı me?! Qazir men senderdiń árqaısyńa on dúreden soǵýǵa buıryq beremin. Sonda bilesińder, jaýaptan jaltarǵannyń qandaı bolatynyn.

Qazy (kómekshilerine). Myna malǵundardyń árqaısyna on dúreden soǵyńdar.

Eki kómekshitac eskertkishterdi jerge jyǵyp salyp, qaıyń shybyqpen sabaı bastaıdy. Sol kezde qazynyń aldynda otyrǵan adamdar máz-meıram kúle bastaıdy.

Qazy (ornynan atyp turyp, ashýlana aıǵaılaıdy). Sender bilesińder me? Qazynyń úkimin kúlkige aınaldyryp, kelemejdeý – úlken qylmys! Sondyqtan, osynda otyrǵan on adamnyń barlyǵyna jaza belgileımin. Qazir osy otyrǵan árqaısyń bip-bip baý jibek mata alyp kelesińder. Ákelmegen adamǵa dúre soǵylady. Baryńdar, qımyldańdar, buıryqty oryndańdar!

Otyrǵan adamdar qıpalaqtaı bastaıdy.

– Qazy myrza, ózińiz bilesiz, bizdiń aýylda jibek mata satylmaıdy ǵoı.

– Sonsha matany qaıdan tabamyz?

– Qarap otyryp jazyqty bolǵanymyz ba?

Qazy. Kimde-kim matasyz oralsa, qaıyń shybyqtyń ashshy dámin aıamaı tatatyn bolady. Baryńdar, tezdetińder!

Iý-qıý, ashshy mýzyka. Adamdar shyǵyp ketedi. Sálden soń bip-bip býma mata alyp kele bastaıdy.

Saýdager (qýanyp). Mine, mynaý sol!

Meniń jibegim, meniń matalarym!

Qazy. Árıne, seniń matalaryń. (Kelgen adamdarǵa) Sender muny kimnen, qaıdan aldyńdar?

– Bizdiń aýyldaǵy dúkennen…

– Aldymen ol bizge matany satqysy kelmedi.

– Taıaq jegimiz kelmegendikten úsh ese baǵasyn bepip aldyq.

Qazy. Demek, matany urlaǵan osy aýyldyń dúkenshisi. Odan mataǵa tólengen aqshanyń bári qaıtaryp alynady. Ol uryny osynda alyp kelip, tas tabanyna qaıyń shybyqpen júz dúre salynsyn.

Qazy (halyqqa qarap). Kórdińder me, bizge uryny tabýǵa kómektesken – myna turǵan balbaltastar. Eger men olarǵa dúre soqqyzbasam, sender kúlmes edińder. Eger, sender kúlmeseńder, men senderge jaza belgileı almas edim. Eger men senderge jaza belgilemesem, sender mata izdemes edińder, jibekti úsh ese baǵasyna satyp almas edińder. Mine, sondyqtan da keıde jansyz zattar da qylmyskerdi tabýǵa járdem bere alady.

Shymyldyq

---