InfoHub Logo

Ertede, erte zamanda, eshki quıryǵy kelte zamanda bir patsha bar eken. Onyń jalǵyz uly bolypty Ol uly ajaly jetip aýyryp ólipti. Jalǵyz ulynyń kúıiginen patsha dalaǵa shyqpaı jatyp alypty. Bul patshaǵa birneshe patsha kóńil suraı barypty. Sonda da turmapty. Patsha basqarmaǵan soń eli kúızelipti. Osy elde jan ashyr adamy joq, áke-sheshe, aǵa-ini degendeı týǵan týysy joq úsh jetimek bar eken. Bular úsheýi aqyldasyp «biz patshanyń kóńilin surasaq qaıtedi» degen oımen patshaǵa barmaqshy bolady. Bular halyqtaryna «biz baryp kóńil surasaq qaıtedi» dep aqyldasady. Halyqtary: «Sen úsheýiń túgil senderden de zorlar baryp kóńil aıtqan sonda da turmaǵan patsha, senderge tura ma?» — depti. Árıne ol ýaqta jetim-jesirdi kórse de kózge ilmeıtin ýaq qoı. Osy kúni búl úsheýi jylap-jylap aýylyna qaıtady. Taǵy bir kúni úsheýi aqyldasyp, alǵan betimen patshanyń ordasyna barmaqshy bolyp, úıinen shyǵyp, sol betimen ordaǵa keledi. Baraıyn dese aldyndaǵy qaraýyl ruqsat etpeıdi. Osy jerde bular tura beredi. Ol qaraýyldary baryp, patshaǵa habar etedi. Bala degen soń «patsha qandaı jumysy bar eken, ákel» deıdi. Sonymen úsheýi baryp otyrady. Onan soń patsha: «Qosh, jumystaryń ne, aıt», — deıdi. Úsheýiniń ishinde bireýi turyp aıtady:

—  Ia, talasymyz bar. «Qandaı talas, aıt qáne?» — deıdi patsha. Bala bireýin qolymen kórsetip: «Mynaý bir jerge altyn qoıyp ketipti. Ony mynaý qoıǵan jerden alyp ketipti. Osy altyn qoıǵan balaniki me, joq bolmasa, qoıǵan jerden alǵan balaniki me, mine, osy talasymyz», — deıdi. Patsha: «Árıne, qoıǵan balaniki», — deıdi. Bala turyp: «Sonda altyn qoıǵandiki boldy ma?»

— Ia.

— Endeshe, qudaı balany osy dúnıege qoıdy, ıaǵnı jaratty, ony siz aldyńyz. Biraq ol alǵan sizdiki emes, qoıǵan qudaıdiki ǵoı. Ne úshin qapa bolyp tósekten turmaı jatyrsyz? — dep kóńil aıtypty bul úsheýi.

Onan soń patsha ornynan turyp esin jınap, qaıtadan halqyn jınap alypty deıdi. Patsha ýzirlerin shaqyryp, bulardy ýázirlerdiń qatarynan bosatyp, bulardyń ornyna úsh jetim balany aqyldy, bilgir, zerektigi úshin ýázirlik qataryna engizipti. Al endi bular ýázir bolyp tura tursyn. Burynǵy eski ýázirlerine keleıik. Bular úsh jetimniń ýázir bolǵanyn kóre almaı elge úgit taratyp, osy jerdegi taý tasty ýatýǵa, eldi búldirýge kirisip, qalanyń kóp jaılaryn buzdyryp osyndaı áreket jasap júrgen kezde patsha bir kúni joryqqa burynǵy, sońǵy ýázirlerimen shyqpaqshy boldy. Sóıtip joryqqa shyǵyp kele jatsa bir qaıyrylys jerde eki baıǵyz atty qusqa kózi túsedi. Qarasa bireýi oıda, ekinshisi qyrda otyrǵan eken. Úsh jetim buryn aıtady eken «biz qustyń da tilin bilemiz» dep. Ony ana ýázirler biledi eken. Bular aıtypty, patshaǵa: «Osy sizdiń jańadan saılap alǵan úsh ýázir balańyz aıtatyn edi, biz qustyń da tilin bilemiz dep, eger de biletin bolsa anaý otyrǵan baıǵyzdyń bireýi oıda, ekinshisi qyrda naǵyp otyr eken osyny surańyzshy», — depti. Baıǵyzben tildesip bilip kelý úshin bireýin jiberedi. Ol atynan túsip, atynyń erin qaıtadan myqtap tartyp alyp, qaıta atyna minip artynan qýyp jetedi. Analar suraıdy: «Ne úshin bireýi oıda, ekinshisi qyrda otyr eken?» — deıdi. Bala sonda:

— Oıda otyrǵannyń jalǵyz uly bar eken, qyrda otyrǵannyń qyzy bar eken, ekeýi qalyń mal sóılesip otyr eken. Qyzy barǵa uly bar aıtady eken «meniń balama qyzyńdy ber» deıdi eken. Ol «qansha mal beresiń» depti. Uly bar: «Otyz altyn berem», — depti. Qyzy bar aıtypty: «Onda saǵan qyzymdy bermeımin, sebebi otyz altyn ózimde bar, odan da kóbirek ber, — dep, bitise almaı otyr eken», — dep bala osymen sózin tamamdapty. Sonda patsha turyp: «Á, meniń adamdarym buzylǵan eken ǵoı», — dep oıǵa ketipti. Sóıtip serýendep bolyp keshki ýaqytta jaı-jaıyna tarasypty. Keshke taman patsha jaman kıim kıinip alyp, qalasyn aralap kórýge shyǵyp, qalasyn qarasa, qalasynyń teń jarymy buzylýǵa taqalyp qalǵan eken, ony kórip qaıtady. Erteńine «qosh endi, balalar, el búlinip, qala buzylypty, bar jaılaryńdy tabyńdar» dep, úsh jetimdi ýázirlikten bosatyp qoıa beripti. Balalar sóıtip bas qamymen júre tursyn. Endi qalaǵa keleıik. Burynǵy ýázirlerdi qaıta saılap alypty da, patsha selt etpeı shalqasynan jatyp ýázirlerine aty-jóni joq «ákel!» depti. «Eger úsh kúnge sheıin ákelmeseńder bastaryńdy kesem», — depti.

Sonymen bular ne ákel degenin bilmeı, aqyldasyp, «osy ana úsh jetim balalar zerek edi, sony izdeıik» depti. Sonymen bul úsheýin eki kún ótip, úshinshi kúni izdep taýyp alady. Kele bular balalarǵa sálem beredi. Ol úsheýi de sálemin qabyldady da: «Qosh, jol bolsyn, qaıda barasyzdar?» — dep suraý surady. Bular jaýap berdi. «Biz sizderdi izdep júrmiz. Sebebi biz óletin boldyq, patsha bizge ýaqyt berdi. Ol mynadaı, shalqasynan selt etpeı, jatyp alyp aty-jóni joq «ákel!» deıdi, ne ákel degenin bilmeı kelemiz, sonymen bizge úsh kún ýaqyt berdi. Ol búgin bitetin kúni», — dedi. «Durys, onda qala buzylǵan, sony jóndeý úshin usta ákel degeni ǵoı!». Onda sol kúni, sol ýaqytta artyna keıin qaraı qaıtyp, birneshe usta aparady. Sonda patsha: «E, qosh, úsh kúnnen beri usta taba almadyńdar ma? Neǵyp keshiktińder, aıt shyndaryńdy! » — depti. Sonda analar turyp:

— Ne ákel degenińizdi bilmeı álgi úsh baladan surap bildik, — depti. «Á, yrzasyńdar ma, zerektigine?» — depti patsha.

— Yrzamyz, sol úsheýin qoıyńyz, — depti. «Iá, bolmasa ertip ákel», — dep aldyryp, qaıta ýázir saılaıdy. Endi az kúnnen soń elinde narazylyq týyp, «biz jetimdi ýázir saılamaımyz» degen soń, eli buzylyp ketetin bolǵan soń, qaıtadan úsheýin bosatyp qoıa beredi. Sonymen bul úsheýi basar taýy joq, barar jeri joq kańǵyryp basqa patshanyń qol astyna ketedi. Úsheýiniń endigi kásibi patshanyń qazynasynan altyn alyp aýqat etpekshi boldy. Bulardyń úıi molanyń tesigi boldy. Túnde patshanyń qazynasyndaǵy altyndy úsheýi úsh dorbalap tasyp kórge ákelip jınaı beretin boldy. Azanda patsha qazynasyn qarasa, altynnyń azaıǵanyn kóredi. Erteńine ýázirleri men qaraýyldaryn qoıady. Sonda da sol kúni úsheýi eshkimge bildirmesten taǵy altyn urlap kórge ákeldi. Erteńine patsha qarasa,taǵy azaıyp qalǵan. Patsha qapalanyp ózi qaraýyl bolyp turady,«kóreıinshi qandaı neme ol» dep sonda da patshaǵa bildirmeı álgi úsheýi taǵy da qazynadan altyndy urlap alady. Azanda qazynany qarasa, taǵy joq biraz altyn, qapalanyp patsha sol kúni keshke jansyz bolyp, jaman kıimdi kıip alyp keshke túnimen júredi, súıtip júrse, bir jerde bir úsheý bir nárse arqalaǵan, yrs-yrs etedi. Dereý patsha artynan ere beredi. Balalar jańaǵy adamnan: «Qaıda barasyz», — dep suraıdy. Ol adam ózderinen: «Sizder qaıda barasyz?» — deıdi. Bul úsheýi «nan talap» deıdi. Álgi adam da «men de nan talappyn, qaraǵym» deıdi. Áńgimelesip kórge qaraı kele jatsa, bir jerde ıt úripti qoımastan, sonan soń jańaǵy úsheýiniń bireýi turyp: «Á, siz patsha ma edińiz, ana ıt maǵan ishterińde patsha ketip bara jatyr dep úrip tur ǵoı», — depti. Sonda ol: «Joq, shyraǵym, menen patshalyq ne alsyn, biraq kishkene kúnimde ózderimizshe oınap júrgenimizde balalar meni patsha etip oınaýshy edi», — dep jaltartypty. Olar osy aıtqanǵa shynnan senipti. Úsheýi álgi adammen tórteý bolyp kórden soqqan úıine keledi. Ózderinshe jaı áńgimelesip álgi adam áńgimemen bulardyń ádis-aılasyn bilý úshin ár túrli sózge sala otyryp, úsheýine aıtypty:

— Urlyq etý úshin qandaı amaldaryń bar? — depti. Úsh balanyń bireýi: «Meniń amalym patshanyń qazynasynan altyn urlaǵanymdy eshkimge bildirmeımin de, sezdirmeımin de, mine, meniń aıla ádisim», — depti. Ekinshisi: «Meniń amalym úrgen ıttiń tilin bilem!» — depti. Úshinshi bireýi: «Men bir kórgen adamymdy aınytpaı taýyp alamyn, maǵan báribir jeti qarańǵyda kórsem de, kúndiz kórsem de tanımyn», — depti. Bul úsheýi sózin bitirip bolǵan soń: «Iá, sizdiń qandaı amal, aılańyz bar?» — depti. Bul adam aıtypty: «Ajalǵa ketip bara jatqan adamdy ajaldan qutqaramyn», — degen eken. Endi bular sózin taýysyp tórteýi uıqyǵa ketedi. Sol ýaqytta ana úsheýin uıyqtata salyp patsha qaıtadan burynǵy kıimin kıinip bolyp, dereý tez qaraýyldaryna baryp: «Dál kórde úsh bala bar, sony baryp úsheýin birdeı darǵa tartyp, altyndy qazynaǵa sal!» — depti. Dereý qaraýyldar kelse, úsh bala uıyqtap jatyr, qasynda altyn. Altyndy alyp sol túnde qazynaǵa salady da, azanǵa sheıin qaraýyl turady. Azanda úsheýi tursa, altyn da, janyndaǵy adam da joq. Dereý úsheýi jan-jaǵyna alaqtap, sasqalaqtap dalaǵa shyǵaıyn dese, ana qaraýyl áskerler úsheýin ustap alyp, aıaq-qolyn baılap darǵa aspaq úshin darshyǵa beredi. Darshy úsheýiniń moınyna jip baılap aspaqshy bolyp jatady. Osy ýaqta patsha bir bıik jerden jańaǵy úsheýin kórmekshi bolyp tur edi, sebebi qandaı ádister jasar eken dep oılap edi. Sol ýaqytta adam tanyǵysh bala dereý darshydan ulyqsat surap moınyn bosattyrdy da, álgi patshaǵa bala turyp:

— E, adam, túndegi adam sen emes pe ediń, ólimge ajalǵa ketip bara jatqan adamdy ólimnen, ajaldan qutqaram degeniń qaıda, qutqar, mine, ólimge ketip bara jatyrmyz, — dedi. Sonda patsha darshyǵa bosattyryp, qutqaryp jiberipti. Sóıtip, ózine álgi úsheýin ýázir qylyp taǵy alypty.

---