InfoHub Logo

"Ata saltym - asyl qazynam" / naýryz merekesine arnalǵan synyptan tys shara/

Maqsaty: Qazaq halqynyń salt - dástýrlerin dáripteý. Naýryz - jyl basy, ıaǵnı din meıramy emes, ult meıramy ekendigin tarıhı mańyzyn túsindirý.
Ata babamyzdyń jalǵasyp kele jatqan ulttyq tárbıesi týraly túsinik berý. Óz ultyna degen súıispenshiligin arttyrý.

İ júrgizýshi: Qurmetti qonaqtar, ustazdar, oqýshylar!
Osy búgingi kóktem mezgilindegi qazaqtyń ult meıramy Naýryz – ıaǵnı Jańa jyl merekesi qutty bolsyn!

Ólkeme Naýryz keldi, kóktem keldi,
Qulpyryp, gúlge orap, kók pen jerdi.
Halqymnyń salt - dástúrin aıalaǵan,
Armany asqaqtady kópten bergi - deı kele Naýryz merekesi aıasynda salt - dástúrge baılanysty ótkizilgeli otyrǵan «Ata saltym - asyl qazynam!» atty saıysymyzdy bastaýǵa ruqsat etińizder.

İİ - júrgizýshi: Saıysymyzdy bastamas buryn ádil baǵa beretin ádilqazylar alqalarymen tanys bolyńyzdar.
1_______________________________________
2_______________________________________
3_______________________________________

İ - júrgizýshi: 6, 7, 8 synyp aralyǵynda salt - dástúrge baılanysty tanymdyq oıynymyzdy bastamas buryn ortaǵa saıyskerlerimizdi shaqyramyz.
İ top: 6 synyp __________________________________
İİ top: 7 synyp _________________________________
İİİ top: 8 synyp_______________________________

İİ - júrgizýshi: Saıysymyzdyń kezeńderimen tanystyramyz:
İ kezeń: Tanystyrý /toptyń aty, urany, tós belgisi/
İİ kezeń: «Salt - dástúrim qazynam»
İİİ kezeń: Suraq - jaýap /qorjynnan asyq alý arqyly
İV kezeń: «Qyz qýý» oıyny /maqal - mátelderdiń jalǵasyn tabý/
V kezeń: Qazaqtyń ulttyq oıyndary
Vİ kezeń: Yrymdar men tyıymdar

1 - júrgizýshi:
Ata - saltym - asyl muram, ardaǵym,
Babalardyń jalǵastyrar armanyn
San ǵasyrda qalpyn buzbas qadirim
Ótkenimdi búginmenen jalǵadym.
2 - júrgizýshi:
Qazaǵymnyń salt - dástúri jańǵyrǵan,
Tálimdi oı synaǵy, tárbıe kózi qaldyrǵan
Salt - dástúrdi ardaqtaıyq, aǵaıyn.
Qazaq atty úlken - kishi, baldyrǵan.

1 - júrgizýshi: İ týr Tanystyrý: ár top ózderin tanystyrsyn.
2 - júrgizýshi:
Ádet - ǵuryp, salt – dástúri qazaqtyń,
Jarasymdy úılesimdi ǵajap shyn.
Umyt bolǵan dástúrlerdi saqtaıyq,
Nasıhattap, jańartýdan qashpaıyq – deı otyryp, ekinshi «Salt - dástúrim qazynam» atty kezeńin bastaımyz. Salt - dástúrge baılanysty suraqtarǵa jaýap beremiz.

2 - júrgizýshi: Top basshylary kelip suraqtardy sýyryp, top múshelerimen aqyldasyp suraqtarǵa jaýap beredi. Munda suraqtardyń maǵynasyn túsindirý kerek.
SALT - týraly suraqtar
1 - bılet SHİLDEHANA (salt)- Jańa týǵan náresteniń qurmetine jasalatyn oıyn - saýyq toı.
2 - bılet KİNDİK KESER (salt)- Náreste týǵan sátte onyń kindigin kesetin
áıelder(kindik sheshesi) daıyn turady. Kindik kesý - mártebeli, abyroıly is.
3 - bılet BESİKKE SALÝ (salt)- Jańa týǵan balany besikke salý. Besik qasıetti, kıeli, qutty múlik, sábıdiń altyn uıasy bolyp esepteledi.
4 - bılet QYRQYNAN SHYǴARÝ(salt)- Balanyń týǵanyna 40 kún tolǵan soń ony ydysqa 40 qasyq sý quıyp shomyldyrady. Ol sábıdiń jan - júıesiniń qalyptasyp deni saý bolyp ósýine degen aq tilekten shyqqan.
5 - bılet TUSAÝ KESER (salt)- Sábı qaz turǵannan keıin tez júrip ketsin degen tilekpen jasalatyn ǵuryp.
6 - bılet SÚNDETKE OTYRǴYZÝ (salt) - Er bala 3, 5 jáne 7 jasqa tolǵanda ótkiziletin rásimi.

2 - júrgizýshi: Endi ǴURYPQA baılanysty bıletterdi top basshylary kelip sýyrsyn.
1 - bılet AT QOIÝ (ǵuryp)- Qazaq halqy jańa týǵan sábıge jaqsy esimdermen ágili adamdardyń atyn qoıǵan. Sanymen birge bala esimin bedeldi kisilerge qoıǵyzyp batasyn alǵan.
2 - bılet AIDAR (ǵuryp)- Balalardyń tóbe shashyn uzartyp ósirip qoıady. Bul ǵuryp er balaǵa jasalady. Sábılerge shash ornyna kekil, tulymda qoıylady.
3 - bılet KEKİL (ǵuryp)- Jas balalardyń shashyn ustaramen alyp tastaıdy da mańdaıyna bir shókim shash qaldyryp, onyń jıegin tegistep qıyp qoıady. Ony «kekil» deıdi.

1 - júrgizýshi: DÁSTÚR - halyqtyń atadan balaǵa kóship, jalǵasyp jáne damyp otyratyn tarıhı áleýmettik, mádenı - turmystyq, kásiptik, salt - sana, ádet - ǵuryp, tálim - tárbıe jáne rýhanı is - áreketter kórinisi. Qazaqtyń birneshe dástúrleri týraly bılet sýyraıyq.
1 - bılet TYSHTYRMA(dástúr)- Sábıdi besikke salar kezde besiktiń túbegi turatyn tesikten qurt, irimshik, táttiler ótkizip «tyshtyma, tyshtyma» dep yrym jasaıdy jáne ony «TYSHTYRMA» dep ataıdy. Tyshtyrmany áıelder yrym etip bólisip, bala - shaǵalaryna úlestirip beredi.
2 - bılet BAZARLYQ(dástúr)- Alys saparǵa shyqqan adamdardyń jaqyndaryna ákelgen syılyǵy.
3 - bılet BAIǴAZY(dástúr)- Balalardyń, jastardyń jańa kıimi úshin beriletin aqshalaı, zattaı syı.
4 - bılet TİLASHAR(dástúr)- Balasy 7 jasqa tolǵan soń balaǵa jańa kıim kıgizip, oqý jabdyqtaryn daıyndap, shaǵyn toı ótkizedi. Muny «Tilashar» toıy dep ataıdy.
5 - bılet JETİ ATA (dástúr)- Halqymyz keıingi urpaqqa 7 atasyn bilýge mindettegen. Olaı bolsa jeti ata; Bala. Áke, Ata, Arǵy ata, Baba, Túp ata, Tek ata.
6 - bılet ASATÝ (dástúr)- Et jelinip bolǵan soń tórde otyrǵan aqsaqal tabaqta qalǵan etti jas balalarmen jigitterge asatady.

2 - júrgizýshi:
Keń dalanyń ejelgi,
Qazaq deıtin halqymyz.
Ózge ulttaı bizdiń de,
Bar dástúr men saltymyz – deı kele kelesi

İİİ kezeńimizdi bastaımyz. «Suraq - jaýap»bólimi. Myna qorjynda asyqtar salynǵan. Ol asyqtardyń betinde san jazylǵan. Qorjynnan kez kelgen bir asyqty alasyńdar. Shyqqan sol sanǵa baılanysty suraq qoıamyz.
1 - Asyq
1) Úsh maqsatty ata.
Jol maqsaty – jetý, daý maqsaty - bitý, saýda maqsaty - utý.
2) Úsh arsyz
Uıqy arsyz, kúlki arsyz, tamaq arsyz.
2 - Asyq
1) Úsh bıdi atańyz
Tóle bı, Qazybek bı, Áıteke bı.
2) Úsh alys
Kári men jas, jaqsy men jaman, alys pen jaqyn.
3 - Asyq
1) Jigittiń úsh jaqyn jurtyn ata?
Aǵaıyn jurt, naǵashy jurt, qaıyn jurt
2) Úsh saýap
Shólge qudyq qazǵan.
Ózenge kópir salǵan.
Jolǵa aǵash ekken
4 - Asyq
1) Úsh baılyq
Densaýlyq, aq jaýlyq, on saýlyq.
2) Úsh tátti
Jan tátti, mal tátti, jar tátti
5 - Asyq
1) Úsh júzdi ata?
Uly júz, Orta júz, Kishi júz
2) Úsh daýsyz?
Minez, kárilik, ajal.
6 - Asyq
1) Tórt qonaq.
Arnaıy qonaq, qudaıy qonaq, qydyrma qonaq, qylǵyma qonaq
2) Tórt túliktiń pirin atańyz
Túıe piri - Oısyl qarasha
Jylqy piri - Qambar ata
Sıyr piri - Zeńgi baba
Qoı piri - Shopan ata
Eshki piri - Shekshek ata
7 - Asyq
1) Bes asyl
Talap, eńbek, tereń oı, qanaǵat, raqym
2) Bes qater
Ot, jaý, borysh, aýrý, sóz
8 - Asyq
1) Bes qarýǵa neler jatady.
Myltyq, naıza, sadaq, qylysh, aıbalta
2) Bes dushpan
Ósek, ótirik, maqtanshaq, erinshek, beker mal shashpaq
9 - Asyq
1) Jeti kúndi ata?
Búgin – dúısenbi
Erteń - seısenbi
Búrsigúni - sársenbi
Arǵy kúni - beısenbi
Aýyr kúni – juma
Sońǵy kúni – senbi
Azyna - jeksenbi
2) Jeti atany taratyńyz?
Áke, bala, nemere, shóbere, shópshek, nemene, týajat.

1 - júrgizýshi:
Ata dástúr abyroı kótergenge,
O, bul sózder súıekten óter demde!
Toqtalamyz endi biz, al halaıyq,
Qanatty sóz, maqal men mátelderge.

2 júrgizýshi: IV kezeń «Qyz qýý» oıyny. Maqaldap sóıleý jarysyn «Qyz qýý» ádisimen ótkizbekpiz. 3 toptan 1 qyz, 1 uldan jarysqa shyǵady.
Myna úzik - úzik sózderden maqal qurastyrý kerek.

İ JUP
1) Uıada............., ushqanda...................
(Uıada ne kórseń, ushqanda sony ilersiń.)
2) Ata............, bala......................
(Ata - báıterek, bala japyraq.)
3) Er........., ez...................
(Er bir óledi, ez myń óledi.
İİ JUP
4) Óle................., bóle...................
(Óle jegenshe, bóle je.)
5) Taıaq..............., sóz................
(Taıaq etten ótedi, sóz súıekten ótedi.)
6) Mal.............., jer...................
(Mal baqqandiki, jer jyrtqandiki. )

İİİ JUP
1) Tentektiń aqyly...................
(Tentektiń aqyly tústen keıin kiredi.
2).................. súıindiredi,.................. kúıindiredi.
(Jaqsy sóz súıindiredi, jaman sóz kúıindiredi.)
3) Mysyq................., tyshqan....................
(Mysyqqa oıyn kerek, tyshqanǵa ólim kerek.

1 - júrgizýshi: Qurmetti oqýshylar, búgingi bizdiń saıysymyzdyń maqsaty - zaman ózgersede ulttyq salt - dástúrimizdiń kónermeıtindigin eske salyp, ulttyq murany qaıta jańǵyrtý. Olaı bolsa V kezeń “Qazaqtyń ulttyq oıyndary».
Ár top bir ulttyq oıynnan kórinis kórsetsin.

2 júrgizýshi: VI kezeń «Yrymdar men tyıymdar» úsh top qazaqtyń yrymdary men tyıymdaryn aıtyp jarysý kerek.

1 - júrgizýshi: «Ata saltym - asyl qazynam» atty saıysymyzdy aıaqtamas buryn ádilqazylar alqasyna sóz beremiz.

2 - júrgizýshi: «Toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini bar» demekshi, saltyn súıgen árbir jas urpaq bolashaqta halqyn súıetin, eline adal qyzmet etetin, tiliniń, salt - dástúriniń janashyry bolatyndyǵyna senimdimin. Elimizdiń jarqyn bolashaǵy sizderdiń qoldaryńyzda, qurmetti oqýshylar!
Qosh, saý bolyńyzdar!

Qaraǵandy oblysy, Aqtoǵaı aýdany
Tasral selosy, Tasaral jalpy bilim beretin orta mektebiniń
orys tili jáne ádebıeti pániniń muǵalimi Baltysheva Galıa Arynqyzy