InfoHub Logo

Eli úshin eńirgen, halqyn sheksiz súıgen ultshyl aǵamyz Sultanbek Qojanov esimi qazaq halqynyń tarıhynda óshpes iz qaldyrǵany anyq. Sultanbek Qojanov – memleket jáne qoǵam qaıratkeri, ǵalym, pýblısıs jáne redaktor. Túrkistan avtonomıasynyń bostandyǵy men táýelsizdigi úshin zor eńbegin sińirgen kúres qatysýshysy. 1919-1920 jyldary Túrkistan qalasynda ýezik atqarý komıteti tóraǵasynyń orynbasary qyzmetin atqarǵan jáne azyq-túlik komıtetin basqarǵan. Sol jyldary Qazaqstanda áli aıaqtalmaǵan «úlken jylan» dep atalatyn juttyń zardabyn shekken ash-jalańashtarǵa azyq-túlikti ádiletti bólip, halyqtyń súıispenshiligine bólengen.

Sultanbek atamyz ómirindegi mańyzdy oryn alǵan oqıǵa 1921 jyly 3 jeltoqsanda Búkilreseılik Keńesterdiń IX sezinde delegat bolyp qatysýy edi. Sol sıeze jalyndy sóz sóılep, oryndy tyń oılar usynǵan. Úzilis kezinde V.I. Lenın kabınetine shaqyryp alyp: «Jaraısyń, qyzý qandy qyrǵyz!» – deıdi. Sonda atamyz: «Biz qyrǵyz-qaısaq emespiz, olaı deý bizdi kemitkendik bolady, bizder qazaqpyz. Naǵyz qyzý qandy qazaqtar áli dalada júr, olar Sizge jetken joq. Olar áli Sizge keledi», – deıdi. Osy joly Lenın S.Qojanovqa: «Elge oralǵan soń halyq-aǵartý máselesimen tereń aınalysyńyz», – dep keńes bergen eken.

1921 jyly qazanda Sultanbek Qojanov – Halyq aǵartý komısary bolyp taǵaıyndaldy. Ol bilim berý salasynda jergilikti halyqtyń tilinde oqytýdy talap etti. Ol Túrkistannyń baspasózi men ulttyq teatrynyń damýyna zor úles qosty. Qojanov «Aq jol» gazetiniń shyǵýyn uıymdastyrdy jáne osy gazettiń alǵashqy redaktory bolyp taǵaıyndaldy. Ol aýyl sharýashylyǵynyń jaǵdaıyna erekshe nazar aýdardy. 1922-1924 jyldary ol Túrkistan KP Ortalyq komıtetiniń hatshysy, atqarý komıteti tóraǵasynyń orynbasary, Orta Azıa Ortalyq Komıteti búrosynyń múshesi bolyp jumys istedi. Qojanov ózin Ortalyq Azıadaǵy ulttyq-aımaqtyq delımıtasıa kezeńinde ózin memleket qaıratkeri retinde tanytty.

1925 jyldyń aqpanynan bastap Qojanov Qazaq ólkelik komıtetiniń ekinshi hatshysy bolyp taǵaıyndaldy. Sultanbek Qojanovtyń usynysy boıynsha Keńesterdiń 1-shi sezi qazaqtardyń shyn ataýyn qalpyna keltirip, patsha zamanynda burmalanǵan «qyrǵyz» ataýyn «qazaq» dep túzetip, astanany Qyzylorda qalasy dep ózgertti. 1925 jyly qarashada Qojanov Búkilodaqtyq bólshevıkterdiń komýnıstik partıasynyń ortalyq komıtetine shaqyryldy jáne ulttyq respýblıkalar úshin jaýapty nusqaýshy retinde Kavkazǵa, 1928 jyly Tashkentke jiberilip, Búkilodaqtyq aýylsharýashylyq akademıasynyń fılıalyn uıymdastyrdy. 1929 jyly Sultanbek Qojanov Orta Azıa maqta sýarý polıtehnıkalyq ınstıtýtyn qurdy jáne onyń alǵashqy rektory boldy. 1929-1931 jyldary ol Orta Azıa maqta-jip fabrıkasynyń dırektory bolyp jumys istedi. 1931-1932 jyldary Qojanov BKP (b) Ortalyq Komıtetiniń apparatynda jumys istedi.

Qazaqstannyń astanasyn tańdaý, shekarasyn bekitý máselelerin sheshýde óz oılaryn batyl aıtyp, birneshe aıtystarǵa qatsysyp, kóp eńbek sińirgen. Kózi tirisinde qazaqtardyń kósemi atanǵan Ahmet Baıtursynovtyń 50

jyldyq mereı toıyn sol kezdegi astana Orynbor qalasynda atap ótýge respýblıka basshylarynyń tyıym salýlaryna qaramastan, Sultanbek Qojanov 1923 jyly Tashkent qalasynda ótkizedi. A.Baıtursynovqa arnalǵan maqalalardy «Aq jol» gazetinde bastyrady. Osy jyldary Keńes ókimetine qarsy óleńder jazyp, sol úshin túrmege túsken Maǵjan Jumabaevty da Tashkentke shaqyryp, jumysqa ornalastyrady, kitabyn shyǵartady. Qazaq halqy úshin basyn báske tigip, úlken erlik, azmattyq kórsetken jan.

Tikeleı Qojanovtyń qajyrlyǵynyń arqasynda Túrkistan respýblıkasynyń quramynda qurylǵan Qazaq ASSR-yna Qaraqalpaqstan, Syrdarıa oblysy, Myrzashól, Bostandyq, Shyrshyq aımaqtary kirdi. Ókinishke oraı, ol jerlerden Qazaqstan keıingi jyldary Ózbekstannyń paıdasyna birtindep aıyryla bastady da, N.Hrýshev basqarǵan zamanda Qazaqstan bul aımaqtardan túgeldeı aıyrylyp tyndy.

1937 jyly 16 maýsymda S.Qojanov qamaýǵa alyndy. Sot isi Máskeýde ótti, 1938 jyly 8 aqpanda ol ólim jazasyna kesilip, 10 aqpanda Máskeýdegi Býtyrka túrmesiniń jertólesinde atylyp, ómirimen qosh aıtysty. 1958 jyly azamat retinde aqtalǵanymen, Sultanbek Qojanov eńbekteri 1990 jylǵa deıin jabyq boldy.

Osynaý asqaqtaǵan armanmen eli úshin keýdesin oqqa tosqan babamyzdyń esimi urpaqtan urpaqqa, jurttan jurtqa taralýy tıis. Qazirgi urpaqtyń mindeti – osy jarqyn tulǵanyń jarqyn ómiri týraly aqparatty halyqqa jetkizý. Myna bizderge beıbit ómir syılaýǵa baryn salǵandardy umytpaı, esimderi men eńbekterin máńgi jadymyzda saqtaǵanymyz jón.

Bolat SAILAN, Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-niń profesory, t.ǵ.d.

Móldir MARHABA, 1-kýrs stýdenti

---