InfoHub Logo

Bir nemis shaharynda Gans deıtin kıim tigetin ismer adam bolypty. Ol kúni boıy terezeniń aldyndaǵy ústelde is tigip otyrady eken. Kúrte de, shalbar da, keýdeshe de tigetin bolsa kerek.

Bir kúni Gans is tigip otyryp, kósheden aıǵaılaǵan daýys estıdi.

— Murappa! Qara órik murappasy! Kimge murappa kerek?

«Murappa, á!—dep oılaıdy tiginshi.— Jáne qara óriktiń murappasy eken. Jaqsy boldy».

Osylaı oılaıdy da, Gans terezeden aıǵaı salady:

— Táteı, táteı, beri kel! Murappańnan bere ket!

Jarty qalbyr murappa satyp alady da, bir tilim nan kesip, oǵan murappa jaǵyp qoıyp, keýdesheni ári qaraı tige beredi.

«Keýdesheni tigip tastap, murappa jeıinshi bir,— dep oılaıdy.

Tiginshi Ganstiń úıinde qujynaǵan shybyn bolatyn-dy. Myń ba, álde eki myń ba, esebine san jetpeıtin edi.

Shybyndar murappanyń ıisin sezip, nannyń ústine úımelep ketti.

— Aý, shybyndar, shybyndar,— deıdi tiginshi,— senderdi kim shaqyrdy? Murappama nege úımeleısińder?

Al shybyndar sózge qulaq aspaı, murappany jeı beredi. Sol arada tiginshi ashýlanyp, ketip, qolyna shúberek ala salyp, shybyndardy perip qalǵanda, birden jeteýi jer jastandy.

— Pále, qandaı kúshti, qandaı batyr edim!—deıdi tiginshi Gans.— Bul erligimdi kúlli shahar bilýi tıis. Táıir-aı, shahar degen ne? Búkil álem bilsin. Jańadan belbeý istep alaıyn da, syrtyna úlken áriptermen «Ashýlansam, noıanmyn, jeteýińdi joıamyn»,— dep kesteleıin.

Aıtty — boldy. Sonsoń jańa belbeýdi beline baılap, jol azyqqa jan qaltasyna bir túıir sútsirne salyp alyp, syrtqa shyǵady.

Qaqpa aldynda butaǵa shyrmalyp qalǵan qusty kóredi. Qus qansha bulqynyp shyryldaǵanmen, bosanyp kete almaı jatyr eken. Gans qusty ustap, álgi sútsirne salǵan jan qaltasyna súńgitip jiberdi.

Júrip keledi, júrip keledi, aqyry bir bıik taýdyń etegine keledi. Ushar basyna shyǵyp qarasa — taý ústinde tóńirekti sholyp, bir dáý otyr.

— Aman ba, dos,— deıdi tiginshi.— Kel, maǵan er, jalǵandy jalpaǵynan basyp, bir qydyryp qaıtaıyq.

— Qaıdaǵy dossyń sen maǵan!—deıdi dáý.— Sen bolsań, shıdıgen, qurtaqandaısyń, al men bolsam, alpamsadaı alyppyn, kúshtimin! Esen-saýyńda tabanyńdy jaltyrat.

— Al sen mynany kórdiń be?—deıdi Gans, dáýge belbeýin kórsetin.

Ganstiń belbeýinde «Ashýlansam, noıanmyn, jeteýińdi joıamyn» dep úlken áriptermen kestelengen eken.

Dáý jazýdy oqyǵan soń: «Kim biledi, múmkin, bul ózi shynynda da kúshti adam shyǵar. Synap baıqaý kerek»,— dep oılaıdy.

Dáý jerden tas alyp, qatty qysyp qalǵanda, tastan sý shyǵady.

— Endi sen de osyny istep baıqa,— deıdi dáý.

— Bar maqtanǵanyń osy ma?—deıdi tiginshi.— Bul men úshin oıynshyq nárse ǵoı.

Ol jan qaltasynan eptep bir túıir sútsirne alady da, bir qolymen-aq syǵymdap qysady, sol-aq eken saýsaqtarynyń arasynan sý jerge tamshylaı bastaıdy.

Mynadaı kúshke tań qalǵan dáý Gansty taǵy synap baıqamaq bolady. Jerden tas alyp, laqtyryp kep jiberedi. Qatty laqtyrǵany sonshalyq, tas kórinbeı ketedi.

— Al, qane,— deıdi tiginshige,— endi sen laqtyryp kór.

— Sen tym bıikke laqtyrady ekensiń,— deıdi tiginshi.— Degenmen laqtyrǵan tasyń jerge qaıtyp tústi. Al men laqtyrǵan tasqa qarap tur, aspan astyna súńgip ketedi.

Qolyn jan qaltasyna suǵyp, baıaǵy qusty alady da, joǵary ushyryp kep jiberedi. Qus áýelep ushyp, kóp uzamaı kózden ǵaıyp bolady.

— Qalaı eken, dostym?— dep suraıdy Gans.

— Jaman emes,— deıdi dáý.— Endi bir kúsh synasyp baıqaıyq, dáý aǵashty arqalap kete alar ma ekensiń?

Tiginshini kesilgen emenniń qasyna alyp keledi de:

— Sen kúshti bolsań, osy aǵashty ormannan shyǵaryp áketýge maǵan kómektesshi,— deıdi.

— Qup bolady,— deıdi tiginshi, al ózi ishinen:

«Men álsiz bolsam da, aqyldymyn, al sen kúshti bolǵanmen, sý mısyń. Men seni árqashan-aq aldap, jer soqtyryp kete alam»,— dep oılap tur.

— Sen aǵashtyń dińin ǵana arqala, al men búkil butaǵyn, búrin kóterip júreıin. Óıtkeni ol jaǵy qomaqty da aýyr ǵoı.

Olar solaı etedi. Dáý aǵashtyń dińin ıyǵyna salyp, súırete jóneledi. Sol-aq eken tiginshi butaqtardyń ústine shyǵyp alady. Dáý jalǵyz ózi bútin aǵashty tiginshimen qosa súıretip keledi. Burylyp artyna qaraıyn dese, butaqtary kólegeılep kórsetpeıdi.

Gans butaqtardyń ústine atsha minip alyp:

— Jigitteri aýyldyń Baqshaǵa qaraı aǵyldy.— dep óleńdetip keledi.

Aǵashty dáý uzaq súıretedi, aqyrynda sharshap:

— Aý, tiginshi, men qazir aǵashty jerge tastap jiberem. Ábden sharshadym,— deıdi.

Sol-aq eken tiginshi butaqtan sekirip túsip, baǵanadan beri dáýge kómektesip kele jatqan qusap, aǵashqa qos qoldap jarmasa qalady.

— Mássaǵan!—deıdi tiginshi dáýge.— Alpamsadaı bolǵanmen, kúshiń shamaly eken.

Aǵashty sol jerge qaldyryp, ekeýi ári qaraı júrip ketedi. Júrip keledi, júrip keledi, aqyry bir úńgirge jetedi. Ot basynda bes dáý otyr, árqaısysynyń qolynda bir-bir úıtilgen qoı.

— Mine,— deıdi Gansty ertip kelgen dáý,— biz osynda turamyz. Ana kereýetke shyq ta, jatyp dem al.

Tiginshi tósekke qarap: «Mynaý maǵan laıyq kereýet emes eken»,— dep oılaıdy.

Ol osylaı oılady da, úńgirdiń bir qarańǵylaý buryshyn taýyp alyp, uıqyǵa bas qoıady. Tún ortasynda dáý oıanyp, qolyna úlken temir súımen alyp, bar pármenimen kereýetti perip kep qalady.

— Báse,— deıdi dáý joldastaryna,— sirá, myna myqty páleden endi qutylǵan shyǵarmyn.

Alty dáý tańerteń turyp, otyn shapqaly ormanǵa betteıdi. Tiginshi de turyp, jýynyp-shaıynyp, taranyp, dáýlerdiń sońynan ketedi.

Ormanda Gansty kóre salyp, dáýlerdiń záresi ushady. «E,— dep oılaıdy olar,— muny temir súımenmen uryp óltire almadyq, sirá, bul bárimizdiń túbimizge jeter».

Dáýler osylaı oılap, tym-tyraqaı qasha jónelse kerek.

Al tiginshi bolsa, olardy mazaqtap ishek-silesi qatyp kúlip, basy aýǵan jaqqa júre beredi.

Júrip keledi, júrip keledi, aqyry koról saraıynyń qasyna keledi. Qaqpa aldyndaǵy kók shópke qısaıyp, qatty uıqtap ketedi.

Ol uıqtap jatqanda, koról nókerleri janyna kelip, belbeýindegi «Ashýlansam, noıanmyn, jeteýińdi joıamyn» degen jazýdy oqyp kóredi.

— Pále, bizge bir myqty kelgen eken!— deıdi olar.— Dereý korólge habarlaý kerek.

Nókerleri korólge kelip:

— Saraıdyń aldynda bir myqty jatyr. Nóker etip alsańyz, qaıtedi. Soǵys bola qalsa, bir kádege jarar,— deıdi.

Koról qýanyp ketip:

— Durys aıtasyńdar, shaqyryp kelińder,— deıdi.

Tiginshi uıqysyn qandyryp, kózin ýqalap alyp, korólge nókerlik qyzmetke kirisedi.

Arada biraz kún ótedi, ol nóker bolyp júre beredi. Koról sarbazdarynyń arasynda kúńkil týa bastaıdy.

— Sirá, bul myqtydan biz esh jaqsylyq tappaspyz. Bul ashýlansa, jeteýdi birden jer jastandyrady ǵoı. Belbeýinde solaı dep jazylypty.

Olar korólge kelip:

— Munymen birge júre almaımyz. Birde bolmasa birde ashýlansa, bárimizdi qyryp tastaıdy. Aman-esenimizde bizdi nókerlikten bosatyńyz,— deıdi.

Mundaı myqtyny nóker etip alǵanyna koróldyń ózi de ókinip, barmaǵyn shaınap júrgen bolatyn.

«Shynynda da,— dep oılady ol,— bu shirkin ashýlansa, sarbazdarymdy túgel qyryp salar, ózimdi de jer jastandyrar, sonsoń ózi taǵyma otyryp alar... Budan qalaı qutylsam eken, á?»

Tiginshini shaqyryp alyp, koról:

— Meniń elimde, ıt tumsyǵy ótpeıtin qalyń ormanymnyń ishinde eki qaraqshy júr, ekeýi de asqan kúshti, mańyna tiri pende jolaı almaıdy. Sol ekeýin izdep taýyp, kózderin joıýdy buıyramyn. Kómekke júz salt atty sarbaz qosyp beremin,— deıdi.

— Qup,— deıdi tiginshi.— Men ashýlansam, jeteýińdi birden jer jastandyram. Táıir-aı, eki qaraqshy sóz be eken!

Sóıtip, ol ormanǵa qaraı betteıdi. Salt atty sarbazdar sońynan jele jortyp keledi.

Ormannyń shetine jetken soń, Gans sarbazdarǵa:

— Sarbazdar, sender osy arada qalyńdar, qaraqshylardy o dúnıege ózim-aq attandyram,— deıdi.

Qalyń jynystyń ishine kirip, jan-jaqqa kóz júgirte bastaıdy. Demderinen ústindegi butaqtar teńselip, dáý aǵashtyń túbinde qoryldap qatty uıqtap jatqan eki qaraqshyny kóredi. Kóp oılap jatpastan, tiginshi jan qaltasyn tasqa toltyryp alyp, aǵashtyń basyna shyǵyp, bir qaraqshyny kózdep tas laqtyra bastaıdy. Tas birese keýdesine, birese mańdaıyna tıedi. Qaraqshy qor-qor etip, esh nárse sezbeı jata beredi. Kenet bir tas qaraqshynyń murnyna tars ete túsedi.

Qaraqshy oıana salyp, joldasyn búıirge nuqyp qalady.

— Sen nege tóbelesesiń?

— O ne degeniń!—deıdi ekinshi qaraqshy.— Seni men urǵan joqpyn. Sirá, tús kórgensiń ǵoı.

Ekeýi qaıtadan qoryldap uıyqtap ketedi.

Sol-aq eken tiginshi ekinshi qaraqshyny taspen atqylaı bastaıdy.

Ol da oıanyp ketip, aıǵaı salady:

— Sen maǵan nege tas laqtyrasyń? Jyndanǵansyń ba, óziń!

Osyny aıtyp, ol joldasyn mańdaıǵa perip jiberedi. Anaý muny perip qalady.

Ekeýi biraz judyryqtasyp alyp, sonsoń qoldaryna ne tússe sonymen, taspen, aǵashpen birin-biri tópep, qyzyl shekelesip ketedi. Jáne birin-biri ábden múrdem ketirgenshe solaı tóbelese beredi.

Sonsoń tiginshi aǵashtan túsip, ormannan shyǵady da, sarbazdarǵa:

— İs bitti, ekeýi de múrdem ketti. Anturǵandar páleket eken! Tas laqtyryp, judyryqtasyp baqty, biraq, táıiri, maǵan ne isteı alýshy edi? Men ashýlansam, ekeý túgil jeteýdi birden jer jastandyram ǵoı!—deıdi.

Koról sarbazdary ormanǵa kirip, eki qaraqshynyń sileıip jatqanyn kóredi. Tirshilik nyshany baıqalmaıdy, múrdem ketipti.

Gans koróldyń saraıyna qaıtyp oralady. Koról zymıan qý adam bolatyn. Ganstyń sózin tyńdap bolǵan soń: «Jaraıdy, jigitim, qaraqshylardan kúshiń asqan eken, seni taǵy bir jumysqa jumsaıyn, áste, tiri qaıtpassyń»,— dep oılaıdy.

— Beri qara,— deıdi koról Ganske,— sen álgi ormanǵa qaıta baryp, sonda júrgen jalǵyz múıizdi jalmaýyz ańdy ustap ákel.

— Qup,— deıdi Gans korólge,— bu da qolymnan keledi. Men ashýlansam, jeteýdi birden jer jastandyram ǵoı. Táıir-aı, jalǵyz múıizdi jalǵyz ań maǵan sóz be eken.

Ol qolyna balta, arqan alyp, ormanǵa qaraı betteıdi.

Gans jalǵyz múıizdi jalmaýyzdy kóp izdep sandalǵan joq, túrinen adam shoshyrlyqtaı, ústindegi túgi tikireıgen, múıizi almas qanjardaı bir ań qarsy aldynan shyǵa keledi.

Múıizimen jaryp tastamaq bolyp tap bergende, tiginshi bir jýan aǵashtyń tasasyna tyǵyla qalady. Ań zymyraǵan betimen kelip, aǵashty súzgende, múıizi aǵashqa qadalady. Keri julqynyp edi, múıizin shyǵaryp ala almaıdy.

— Bálem, endi menen qutyla almaısyń! — dep, tiginshi jalǵyz múıizdiń moınynan tas qylyp baılaıdy da, aǵashqa qadalǵan múıizin baltamen shaýyp shyǵaryp alyp, shaharǵa qaraı jetektep jóneledi.

Jalǵyz múıizdini tup-týra koról saraıyna alyp keledi.

Jalǵyz múıiz basyna altyn táj kıgen, ústine qyzyl shapan jamylǵan koróldi kóre salysymen, pysyldap, kújildep qoıa berdi. Eki kózine qan tolyp, túgi tikireıip, múıizi qanjardaı soıdıyp tur.

Koról záresi ushyp, tura kep qashady. Sarbazdary sońynan jóneledi. Koról sol qashqannan uzap qasha berip, adasyp ketedi, keri qaıtar joldy taba almaıdy.

Al tiginshi bolsa tynysh ómir súrip ótipti, burynǵysynsha kúrte-shalbar, keýdeshe tige beripti. Belbeýin qabyrǵaǵa ilip qoısa kerek, budan bylaı ǵumyrynda dáýlerdi de, qaraqshylardy da, jalǵyz múıizdi qubyjyq ańdy da kórmepti.

---