InfoHub Logo

Bizdiń qazaqtyń yqylasy atasyn ǵarabtan shyqty degendi, ıakı bánı Israılden shyqty degendi unatqandaı. Onysy — árne taýarıhtan habar tıse, sol jaqtan tıgendikten, ıslam dini burynǵy ata-babalardy umyttyryp, dindesterdi jaqyn kórsetkendikten hám artqy jaǵy habarsyz qarańǵylyqta qalǵandyqtan bolǵan is. Hámmaǵa maǵlum, áýelde adam balalary bul kúngi oryndaryna eki jaqtan tolqynyp kelgendigi. Biri – Úndistan tarapynan; ol jaqtan kelgen jurttardyń kóbi — bilimdi jurt bolyp, erterek ǵylymǵa úıir bolyp, qaıdan shyqqandaryn bilgender. Ekinshisi – mańǵul jaǵynan kelgen; olar zamannyń kóbin ǵylymsyzdyqpen ótkizip, taýarıhtaryn tereń bilmeı, túbi eskerýsiz qalyp, ata-babalaryn aqsaqaldarynyń aıtýymen, aýyz habarynan bilgenine qanaǵat qylyp júrisken. Sonyń biri, ıaǵnı sol mańǵuldan shyqqan halyqtyń biri – bizdiń qazaq. Bizdiń qazaqty mańǵuldan shyqpaqtyǵy bizge uıat emes, biraq bizdiń bilimsiz, ǵylymsyz qalmaqtyǵymyz uıat.

Qalmaqtyń tórt atasynyń biri — Hazar. Sol Hazardan úsh atanyń uly parsy jurtynda qalyp edi: Qajar, Afshar, Úshtashly degen. Sol qyzylbas, dúnıedegi eski patshalardyń sarqyty — Kásiráı. Ǵajam jurty sol. Bizdiń qazaqtyń Amýdarıadan qorqyp qashyp kelip, Syrdarıanyń aıaǵynda qalmaqtan jeńilip, Aqtaban shubyryndy kóretuǵyn sebebi Nádirden qashamyn dep bolǵan. Sol Nádir Afshardan edi. Osy kúngi Násirıddın shah — Qajardan shyqqan kisi. Kim jetse, tabady, ónerimenen jetedi. Olarǵa atań qalmaq dep kim bóget bolady?

Este joq eski mezgilde, mańǵuldan bir tatar atalǵan halyq bólingen eken. Qytaılar „tatan" dep jazdy. Asyl túbi qazaqtyń — sol tatar. Osy kúnde de qazaqtyń tóre násilderi ózin-ózi biz tatarmyz dep aıtysady. Onysy biz kelimsek emes, túpsiz emes, taza tuqymbyz degen orynǵa aıtylady, tatardyń kim ekenin bilgendigimen aıtqany emes.

Din ıslamǵa kire almaı qalǵan osy kúnde Kúnshyǵys Sibirinde qazaqtyń aǵaıyndary bar. Tilinen, ádetinen, túsinen týysqandyǵy anyq kórinip turady. Ásirese, Eneseıski gúbirnede Mınýsınski ýeze „ıasyshynaı tatar" atynda bir halyq bar. Qazaqty ózderine aǵaıyn tutady, deıdi, hám bir tuqymdas ekendigine kórgen kisi talaspaıdy. Taǵy esh qazaq qyrǵyz ben qazaqtyń bir tuqymdas ekenine talaspaıdy. Sol qyrǵyzdy qytaılar „brýt" dep ataıdy, óz taýarıhtarynda onyń sebebin, nelikten „brýt" degenin esh bildim degendi kórmedim.

Ol kúnde Naýryz degen bir jazǵyturym meıramy bolyp, naýryzdama qylamyz dep, toı-tamasha qylady eken. Sol kúnin „ulystyń uly kúni" deıdi eken. Bul kúnde bul sóz qurban aıtyna aıtylady, ol ýaqytta jańa dinge kirgen soń endi bir Buhardan basqa sháharlardyń da, jer-sýlardyń da, halyqtyń da burynǵy attaryn buzypty. Sondyqtan da bolǵanǵa uqsaıdy. Áıteýir sonan soń qazaq atalypty.

Bul qazaq Alataý bókterinde júrgende egin salmaq sekildi, saýda qylmaq sekildi sharýalarǵa da kórshilerinen kórip aınalǵan eken. Ózderin ózderi: „Qońyr qazaq, qara qazaqpyz" deıtuǵyny, „Qazaqbaıdyń balasymyz" degeni sol ýaqyttaǵy ǵana biraz momyndyqpen turǵan kezi bolsa kerek.

Qyrǵyzǵa qyrǵyz dep uıǵyr handarynyń biri at qoısa kerek. Olardyń atty áskeriniń aldymenen júretuǵyny solar bolyp, qyrǵyz atapty. „Óltirt, joǵalt" ıaǵnı dushpandy qyrýshy degennen qoıylypty. Ol ýaqytta jaı jatqan momyn qazaqtyń „Arýaq attaǵan ońbaıdy", „Er azyǵy men bóri azyǵy jolda bolsa kerek" dep, «Attanyp baryp jylqy alǵan, at ústinen uıqy alǵan" dep, barymtashyny maqtap, buzylǵan kezi Shyńǵystan soń bolsa kerek.

Qashan mańǵuldan Shyńǵys han shyqqanda, qazaqtar „qutty bolsynǵa" barypty. Biraq qaı jerde barǵany maǵlum emes, súıtse de osy Shyńǵys taýynda, ásker Qaraýyl ózeniniń boıynda jatyp, on eki rýdan on eki kisi mańǵuldyń óz zańy boıynsha „Han" degen úlken bıiktiń basynda, aq kıizge Shyńǵysty otyrǵyzyp han kótergen deıdi. Taýynyń Shyńǵys atalyp, bıigi Han atalmaq sebebi de sol bolsa kerek.

Sol on eki kisiniń biri qazaqtan Maıqy bı degen kisi eken. „Túgel sózdiń túbi bir, túp atasy — Maıqy bı" degen maqal bolǵan. Maıqy sol kisi eken. Shyńǵys alamandyqqa attanyp, ásker tartyp shyqqanda áskeriniń kóbi tatar eken deıdi. Onyń sebebi: ol mańǵul ózderi tatardaı assyzdyq, sýsyzdyqqa, ystyq-sýyqqa shydamdy bolmasa kerek. Qazaqtyń soǵysqa jararlyq adamy sol Shyńǵystyń áskerine qosylypty, bulardy Shyńǵys Joshy degen úlken balasyna bıletipti.

Áýelde Kór handy óltirip, uıǵyr jurtyn alypty, onan soń, Azıanyń tereńine sheıin enip barsa kerek. Sebebi, qazaqta maqal bolyp qalǵan „Jylan jyly jylys boldy, jylqy jyly urys boldy, qoı jyly zeńger toǵys boldy" degeni, „Samarqannyń cap joly, Bulanaıdyń tar joly" degeni — bári Shyńǵystyń saparyn kórsetken sóz. Bulanaı dep Gımalaıdy aıtqany ma, Úndýkesh taýy ma? Áıteýir, bir taýdy aıtqan sóz ekeni „Bulanaıdan úlken taý bolmas, bulannan úlken ań bolmas" degen maqalynan maǵlum.

Sonan soń bular burynǵy Alataýdy qaldyryp, Tashkent tóńiregindegi taýlardy meken qylsa kerek. Qaısysynda qansha júrgen, qaısysynda buryn, qaısysynda soń júrgen — anyq maǵlum emes. Ol orynǵa kelgen soń, bulardy Shyńǵystyń Shaǵataı degen balasynyń násili bılep turypty. Ol Shaǵataı násiliniń úlken hany Tashkentte turyp, bulardy bir inileri bıleıdi eken. Sondaǵy bılegen handary, bıleri bulardy eshbir túzý qareketke túsindirmeı, daıym barymtamen mal qýmaq, aýyl shappaq, birde bul el, birde ol elmen jaýlaspaq, qyryspaqpen kún keship, esh sharýa, ónerge úırene almaı, ózderi kedeı bolǵan hám óspegen. Búgin bireýdi ózi talap, qyryp kelse, erteń ózin bireý talap, qyryp kete bergen. „Ershe baryp, ıtshe qashyp" júrip, malyn, basyn jaýdan qorǵaýdyń da mánisin bilmese kerek. Qazaqtyń bar qatty óse bastaǵany quba qalmaqtyń jurty buzylǵan soń, osy Saryarqaǵa ornyqqan soń ǵana bolsa kerek. Odan burynǵysy „Baryp jaýdan qyz ákelip qatyn qylarsyń, ıa aǵańdy óltirip, jeńgeńdi alarsyń" degen maqalyna uqsaıdy.

Ámir Temir násilinen Qumar Shaıh balasy, belgili Babyr patshanyń sheshesimenen bir týysqan eki baýyry bolǵan. Úlkeni Tashkentke han bolyp, kishisi qazaqty bılegen. Bular Shaǵataı násiliniń Júnis hannyń balalary bolǵan. Sol qazaqty bılegeniniń aty Ahmet eken. Sol óz ýaqytynda attanysqa jararlyq qazaqtan úsh júz ásker shyǵypty, úsh júz basyǵa bıletipti. Ár júzdiń halqy óz yntymaǵymenen bir týysqanǵa esep bolypty. Qazaqtyń „Úsh júzdiń balasy" deıtuǵyny — sol.

Ahmet han qalmaqty kóp shaýypty, kóp qyrypty. Qalmaq raqymsyzdyǵyna qaraı „mynaý bir alashy boldy ǵoı" depti, jan alýshy boldy degenniń ornyna. Sondyqtan ol kisi Alasha han atanypty. „Babyr námada" solaı jazylǵan. Sonan soń han bul atty qalmaq qoryqqanynan qoıdy ǵoı, endi sizder shapqan ýaqytta „alashy-alashy" dep uran-súren salyńyz dep buıyryp, bularǵa aıǵaı salǵanda kóp jannyń aıǵaıymen „alash-alash" dep ketipti. Sondyqtan „alash-alash" bolǵanda, Alasha han bolǵanda, qalmaqqa ne qylmap edik dep, alash urandy qazaq atanǵan sebebi sol eken.

Bular Shaǵataı násiline qarap júrgende, Joshy násili ózbek halqyn bılep júrgen eken. Sol Joshynyń Sıban ıakı Shıban degen balasynyń tuqymynan bir belgili Shaıbaq degen han shyǵyp, Ámir Temir tuqymynan hırat, Buhar, Samarqan shaharlaryn tartyp alyp júrgende, aqyrynda munyń aldynan Alasha han, Tashkenttegi Jánke han degen aǵasymen qosylyp, qalyń áskermen shyǵyp, Oratóbede jeńilip, aǵaıyndy ekeýin de, bala-shaǵalaryna deıin Shaıbaq óltirgende, bizdiń qazaq biz áýelden ózbek jurtymenen atalas edik jáne de Shyńǵys han tiri kúninde bizdi Joshyǵa tapsyryp edi, „sart — sadaǵam, ózbek — óz aǵam" dep, Shaıbaqqa qarap ketipti.

Sol sóz osy kúnge sheıin maqal bolyp qalǵan. Sonan keıin bizdi qaıtyp Shaǵataı tuqymy bılegen emes. Onan sońǵy bizdiń hanymyz, tóremiz — bári de Joshy násilinen bola kelgen.

---