InfoHub Logo

Ótken júzjyldyqtarda adamzattyń sanasy qansha jerden «buqaralyq» bolsa da, 21 ǵasyr ol ǵasyrlardyń bárinen asyp tústi. «Jappaı tutyný ónimi», «buqaralyq aqparat quraldary» t.b. sıaqty uǵymdar men qubylystar nyq ornap aldy. Endi bul álemniń qaıda ketip bara jatqanyn anyqtap bilýge tyrysý bolmasa da, eń quryǵanda jyldan jylǵa ákki bolyp bara jatqan manıpýlásıalarǵa erip ketpeý qarapaıym adamnyń basty maqsatyna aınaldy.

Keń maǵynasynda buqaralyq sana — qalyń kópshiliktiń, halyqtyń sanasy. Taryraq maǵynasynda — belgili bir quraldardyń, eń áýeli buqaralyq aqparat quraldarynyń yqpal etýimen aıqyndalyp shyǵatyn kádýilgi sananyń aıryqsha túri.    

Buqaralyq sana bir orynda qatyp turyp qalmaıtyndyǵy, birtutas bolmaýy, emosıonaldylyǵy, kereǵarlyǵy, bir úlgiden shyqpaıtyndyǵy jáne belgili bir turaqty qate oıtúıinder (stereotıp) arqyly sıpattalady. Bul rette kóp nárse ǵylym men jappaı komýnıkasıa quraldarynyń damýyna baılanysty. Buqaralyq sananyń jaı-kúıin dáýir aıqyndaıdy deýge de bolady.  

Adamnyń buqaralyq sanasynda árdaıym, eń quryǵynda, negizgi eki qabat bolady:   

— Kádýilgi sana: kúndelikti kúıbiń tirshilikke baılanystynyń bári.  

— Praktıkalyq sana: buǵan adamnyń búkil ómirlik tájirıbesi kiredi.  

Sondaı-aq, buqaralyq sanada ony jyljymaly ári qubylmaly etetin, ıaǵnı — yqpal men manıpýlásıalar jasaýǵa daıyn etetin kereǵarlyq elementter bar. Qubylmalylyq pen jyljymalylyq sananyń keı elementterine, mysaly, alyp-qashpa áńgime men oı-pikirler tán.  

Budan bólek qoǵamdyq sana men saıası sanany ajyrata bilgen jón:  

— Qoǵamdyq sana — qoǵamnyń ózin kórsetetin belgili bir dáýirge tán ujymdyq eles-oılar jıyntyǵy. Ony jeke bas sanasyna qarsy qoıady. Bul arada qoǵamdyq sananyń jeke bas sanasy qasıetterine tireýge bolmaıtyn júıelik qasıetteri bar. Qoǵamdyq sananyń alty turpaty daralynyp kórsetiledi: moral, ǵylym, óner, ıdeologıa, din jáne quqyq.   

— Saıası sana — bul adamdardyń, toptardyń, ulttardyń saıası salany túısinetin bilimderiniń, baǵamdarynyń, kóńil kúıiniń jáne sezimderiniń  júıesi. Ol saıası teorıalardyń, ıdeıalardyń, eles-oılardyń, kózqarastardyń, ılanymshylyqtyń jáne nanym-senimderdiń júıesi bolyp tabylady.  

Buqaralyq sanany ádettegi jaǵdaıda buqaralyq aqparat quraldary túzip qalyptastyrady. BAQ júris-turystyń, qorshaǵan álemdi tanyp-túsinýdiń, bilimniń, ómir saltynyń modelderin taratady. Eger buqaralyq sanaǵa yqpal etetin bolmaǵanda (eń qorqynyshtysy da osy) bunyń bárin belgili bir dárejede qalypty úderis deýge bolar edi.

Buqaralyq sanany bılep-tósteý (manıpýlásıalaý) ádisteri

Standartty sanany bılep-tósteý ádisterine kirispeı turyp, lıngvıs jáne fılosov Noam Homskıı qandaı ádisterdi eń tegeýrindi dep esepteıtinin qarap shyǵaıyq:  

Zeıindi basqa arnaǵa buryp jiberý  

Eger elde jáne qoǵamda mańyzdy jáne qaterli problemalar kóp bolsa, aqparattyq keńistik mańyzy shamaly problemalarǵa toltyrylady. Bul ádisdiń máni qoǵamdy qajetsiz nárselerge nazar salǵyzyp qoıý ǵana emes, sondaı-aq adamnyń oılanýyna ýaqyt qaldyrmaı tastaý.

Problemalardy qoldan jasap, sosyn olardy bir jaqty qylý joldaryn usyný  

Bul ádisti «Problema-reaksıa-sheshim» amaly dep te ataıdy. Ol úshin halyq ishinde mindetti túrde emosıonaldyq reaksıa týdyratyn áldebir problemany túzý kerek. Endi azamattar ózderi úkimetten qajetti sharalardy qoldanýdy talap ete bastaıdy.  

Oryndalý ýaqytyn keıinge shegerý  

Kópshilik qoldaı qoımaıtyn sheshimdi qabyldatý úshin qoldanylady. Ol «qajetti ári aýyrtpalyǵy bar» nárse retinde tanystyrylady da, BAQ ony bolashaqta júzege asyrý qajettigin habarlaıdy. Qoǵam kelise ketedi, óıtkeni sheshim qabyldanbaı qalatyn jarqyn bolashaq týraly oılaý ońaı. Osylaısha úkimet osy oıǵa boı úırete berip, sheshim nemese zań qabyldanǵan kezde asa qatty qarsylyq bildirmeýge ýaqyt beredi.  

Birtindep qoldaný tásili  

Tóńkeris bolyp ketýinen seskenetin úkimet halyqtyń kóńiline jaqpaıtyn sharalardy kúnnen kúnge, aıdan aıǵa jalǵap, birtindep engizedi. Adamnyń kez kelgen jaǵdaıǵa beıimdelip ketkishtigi sebepti halyqtyń qolaısyz jaǵdaıǵa eti úırenip ketedi.  

Oılanyp-tolǵanýǵa emes, emosıaǵa kúsh salý  

Bul klasıkalyq tásildiń qoldanylmaıtyn jeri joq: úkimettiń aıtarǵa eshteńesi joq kezde ol BAQ arqyly emosıaǵa «jarmasady». Ásirese adamnyń úreıine «tynyshtyq bermeı qoıady». Halyqqa ekonomıkalyq, áleýmettik jáne saıası taqyryptar boıynsha oılanyp-paıymdaýǵa múmkindik bermeý úshin barlyq aqparat kózderinen jappaı ısterıa taratylady.   

Jurt týraly olardyń ózinen de artyq bilý  

Ǵylym kómegi arqyly «júıe» jyl ótken saıyn adamı psıhologıa jaıyndaǵy bilimin tolyqtyra túsedi. Bul adamdarǵa, tipti olar bul jaıynda sezip-bilip turǵanda da, degenin burynǵydan pármendirek istetýge múmkindik beredi.   

Óz-ózin kináli sezindire túsý   

BAQ qoǵamǵa nemese jekelegen taptarǵa qandaı da bir oqıǵalardyń týyndaǵany úshin kiná artady. Budan bylaı ol kisiler zańdy belinen basqan úkimetpen kúresýdiń ornyna óz-ózin kemsitýmen jáne refleksıamen aınalysyp ketedi.   

Darynsyzdyqty dáripteý  

Pasyq, aqymaq jáne kórgensiz adamdar kórsetiletin ár-alýan shoýlar arqyly qoǵamǵa osylaı bolsań tabysqa jetesiń degen oı salynady.

Budan bólek, aıtyp ótkenimizdeı, buqaralyq sanany bılep-tósteýdiń klasıkalyq ádisteri bar. Ol ádister paıda bolǵaly ondaǵan jyldar ótti jáne olar neshe túrli elderde synaldy.

Ilandyrý  

Bul ádis birneshe elementten quralady: kópshilikti sýggestıvti kúıge túsirý, onyń senimine kirý, óz adamy bolyp alý, qolyńnan bári keletinine sendirý. Ilandyrýdyń máıegi — qoǵam eshteńe jaıynda oılanyp-tolǵanbaýy tıis, ótkeni ol úshin úkimet oılaıdy jáne qaıtpek kerek ekenin biledi.  

Derekterdi jasyrý

Ondaǵan derektiń ishinen manıpýlısttik kózqarasty dáleldep beretin bir-eki derek tańdap alynady. Jurttyń kópshiligi kerekti (barlyǵy emes) aıǵaq-derekter ǵana tańdap alynǵanyn túısinedi, biraq, sonda da bolsa, BAQ baılamdaryna senedi. Gáp derekterdiń aıtylmaýy — bul jalǵan sózdiń bir túri ekeninde. Bul ótirikten de jaman bolýy múmkin.

Dushpan beınesi  

İshki problemalar týrasynda aıtýdyń ornyna BAQ elge qaýip tóndirip, saıası, ekonomıkalyq jáne áleýmettik turǵyda damýǵa kedergi bolyp júrgen jaýdy qoldan jasaý arqyly ahýaldy ýshyqtyra túsedi.  

Qaıta-qaıta aıta berý nemese «Gebbelstiń ádisi»  

Áleýmettanýshylar men psıhologtardyń kópshiliginiń esepteýinshe manıpýlásıa, ony eshkim baıqamaıtyn kezde, jaqsy júzege asady. Biraq praktıkadan baıqalǵanyndaı, bulaı bolýy mindetti emes. «Myń ret qaıtalanǵan ótirik shyndyq bolyp ketedi». Búgingi kúni aldamshylyq pen ótirik bolyp sanalatyn nárse erteńgi kúni aqıqat bolyp ketetinine tańdanýdan basqa lajyń joq.  

Qorqytyp-úrkitý ádisi  

Qoǵamdy oqıǵanyń órbýiniń tek eki nusqasy: sumdyq jáne nashar nusqasy ǵana bar ekenine ılandyryp tastaıdy. Biraz ýaqyttan soń osy «nashar» nusqa «jaqsy» jáne birden bir durys amal bolyp qabyldanyp ketedi.

Fragmentasıa

Reportaj, maqala nemese sújet bir birimen ózara baılanysy joq birneshe úzindige bólshekteledi. Kórermen nemese oqyrman bul maǵlumattan eshqandaı maǵyna taba almaıdy, esesine kúshti negatıvti emosıanyń zarádyn alady.  

Keıde manıpýlásıa júrip jatqanyn anyqtaı qoıý qıyn, sebebi, bizdi kún saıyn aqparattyń kóp mólsherimen bombalap jatady. Jáne de siz jańalyqtardy óshirip tastasańyz da, sizdiń pikirińiz ben kóńilińizge uıalaǵan nanym-senim qalady — biraq olardyń buryn, manıpýlásıanyń áserinen túzilmegenin qalaı bilýge bolady. Bul qıyn suraq, alaıda jalǵan aqparattyń myıyńyz ben psıhıkańyzǵa etetin yqpalyn meılinshe az qylý úshin, óz boıyńyzda synı oılaı bilýdi damytý kerektigi anyq.   

Jaǵdaıdy azdy-kópti obektıvti baǵamdaýǵa septigin tıgizetin manıpýlásıaǵa qarsy turýdyń keıbir ámbebap tásilderi bar:

— aqparatty túpki derekkózden alý;  

— bir birine kereǵar derekkózderdi taldap (eki taraptyń da taratqan derekterin), ortaq jáne sáıkespeıtin pikirlerdi anyqtaý;  

— áleýmettik jelilerdegi árqıly toptardyń qarym-qatynasyn taldap-saraptap shyǵý;   

— qoldap otyrǵan pikirin taldaý arqyly magıpýlátorlardy anyqtaý.  

Sondaı-aq sanany manıpýlásıalaýdyń negizgi belgilerin anyqtaýǵa talpynyp kórýge bolady:  

— BAQ jurtqa tulǵalar retinde emes, tańdaý erkindigi joq obektiler nemese zattar retinde qaraı bastaıdy;  

— BAQ nysanaǵa alǵany sizdiń psıhıkańyz, qundylyqtaryńyz, nanym-senimderińiz, eles-oılaryńyz jáne maqsat-murattaryńyz ekenin sezgen ár kez — bul sananyń manıpýlásıalanýyna ushyraǵanyńyzdyń belgisi;   

— Eger siz qorqynysh pen jaısyzdyq sezimin túzýdi maqsat etken jańalyqtardy oqyp nemese kórip otyrsańyz, «bul áıteýir bireýge kerek bolyp tur» degen sóz.   

Buqaralyq aqparatqa kelgende ózińizdi skeptık etip tárbıeleńiz. Bul siz árbir oqyǵan sózińizdi tekserip otyrýyńyz kerek degendi bildirmeıdi, biraq sizdi manıpýlásıalap jatqan bolýy múmkin ekenin qaperińizde ustańyz. Intýısıańyzǵa qulaq salyńyz — ádette ıntýısıa áldekimniń sizdiń psıhıkańyzǵa kıligýge talpynyp jatqanyn birinshi bolyp baıqap qoıady.  

Sáttilik tileımiz! 

---